Stofomschrijving Sovjet Unie (examen geschiedenis)

OCenW-Regelingen

Stofomschrijving Sovjet Unie (examen geschiedenis)

Bestemd voor:

1, 2 en 4 van de Regeling centraal exa-men geschiede-

scholen voor:

nis examenjaren 2002 en 2003 van 5 februari 1999

• vwo, havo, mavo, vbo

(OCenW-Regelingen 1999, 5) is opgenomen in de bijla-

• vavo (vwo, havo, mavo)

ge 1 bij deze regeling. b.

De stofomschrijvingen voor het thema/onderwerp ”Sovjet Unie” genoemd in onderdeel a van artikel 3

Algemeen verbindend voorschrift

van de onder a bedoelde regeling is opgenomen in de bijlage 2 bij deze regeling.

Datum: 25 augustus 2000 Kenmerk: VO/BOB/2000/32025 Datum inwerkingtreding: zie artikel 3

Artikel 2

Geldigheidsduur beleidsregel: n.v.t.

Bekendmaking

Juridische grondslag: zie ’Gelet op’

Deze regeling zal met de toelichting in Uitleg OCenW-

Relatie tot eerdere mededelingen: n.v.t.

Regelingen wor-den geplaatst. Van deze plaatsing zal

Informatie verkrijgbaar bij:

mededeling worden gedaan in de Staatscourant.

CFI/ICO/VO, 079-3232.444

Artikel 3 Inwerkingtreding De staatssecretaris van onderwijs, cultuur en wetenschappen,

Deze regeling treedt in wer-king met ingang van de derde dag na datum van uitgifte van Uitleg OCenW-Regelingen,

Gelet op:

waarin deze regeling is bekend gemaakt.

• de artikelen 1 en 2 juncto de bijlagen 1 en 2 van de Regeling examenprogramma’s profielen v.w.o./h.a.v.o. maatschappelijke vakken,

Artikel 4

• artikel 1 juncto bijlagen A en B van de Regeling examen- Citeertitel programma geschiedenis en staatsin-richting v.w.o.-

Deze regeling wordt aangehaald als:

h.a.v.o.-m.a.v.o.-l.b.o.,

’Regeling stofomschrijving Sovjet Unie (examen geschiede-

• artikel 2 juncto bijlage 2 van de Regeling examenpro-

nis)’.

gram-ma’s alge-mene eindexamen-vakken v.b.o. en m.a.v.o., en • artikel 2 juncto bijlage 2 van de Regeling examenprogramma’s staats-examens mavo;

De staatssecretaris van onderwijs, cultuur en wetenschappen, drs. K.Y.I.J. Adelmund

Besluit:

Artikel 1 Stofomschrijving a.

De stofomschrijvingen voor het thema/onderwerp ”Sovjet Unie” genoemd in onderdeel a van de artikelen

Voortgezet onderwijs

NUMMER 19 •

7 • 6 september 2000

Bijlage 1

Door een integrale behandeling van de ontwikkeling van het communisme te vermijden is er ruimte voor specificaties uit het subdomein. In elk van beide periodes gaat in

HAVO/ VWO

het bijzonder de aandacht uit naar drie groepen inwoners: de boerenbevolking, de jongeren en het partijkader. Door een confrontatie met ervaringen en de positie (of het lot)

Titel: Een systeem onder spanning’ (examen geschiedenis)

van elk van deze drie groepen krijgen leerlingen zicht op de werking van een totalitair systeem. Deze confrontatie

Stofomschrijving Sovjet Unie

Hoofdvragen:

kan bij leerlingen nieuwe vragen oproepen. De keuze voor

Hoe ontwikkelde zich het communistische systeem in de Sovjetunie

de boerenbevolking is vanzelfsprekend: ze vormde de

onder Stalin en onder Brezjnev?

grootste en meest getroffen groep inwoners; ze leverde

Hoe groot was de invloed van dit systeem op het dagelijkse leven

bovendien arbeiders en kapitaal voor de industriële ont-

van Sovjetburgers in de periodes 1928-1941 en 1964-1982?

wikkeling van de Sovjetunie. In de jongeren, ongeacht hun afkomst, school de ideale Sovjetmens. Het partijkader was zowel het onmisbare instrumentarium als de ’medevorm-

Verantwoording

gever’ van het systeem. De meeste specificaties uit het subdomein keren in de ant-

Het thema

woorden bij de deelvragen terug. Ze geven de leerling

Het thema geeft de leerling inzicht in de wording en wer-

inzicht in kenmerkende ontwikkelingen in de twintigste

king van het communistische, of beter het Stalinistische

eeuw die ook het denken en handelen van zijn

systeem en in oorzaken van stagnatie c.q. ’innerlijke ver-

(groot)ouders kunnen hebben beïnvloed. Ze kunnen ook

molming’ binnen dit systeem onder Brezjnev (1964-1982).

hedendaagse problemen in Rusland of in Centraal Europa

Voor de Stalin periode ligt het accent op de jaren 1928 -

helpen verklaren. Ze bieden de leerling de kans tot het

1941 omdat in deze jaren de totalitaire staat gestalte kreeg

maken van een afweging tussen verschillende politieke

en diep doordrong in het leven van Sovjetburgers. Het

systemen, met name op het punt van de relatie staat - bur-

Stalinistische systeem kon niet zonder spanning en dwang. gers. De spanning was voelbaar in al of niet vermeende dreiging De specificatie aangaande het vaststellen van het ondervan buitenaf en in ideologische verwachtingen. Het sys-

scheid met een westers parlementair democratisch sys-

teem kende zelf een intrinsieke spanning rond de vraag

teem, krijgt een beknopte uitwerking in de Brezjnev-perio-

hoe totaal de greep van de staat op de samenleving moet

de. De specificatie over de culturele en ideologische achter-

zijn. Tussen 1941 en 1953 traden er geen wezenlijke veran-

gronden heeft een zeer bescheiden plaats gekregen in het

deringen in het systeem op.

eerste historische kader. De daar genoemde achtergrond-

Er is om verschillende redenen gekozen voor een vergelij-

kennis mag zowel van Havo- leerlingen als van Vwo-leer-

king tussen het communistische systeem onder Stalin en

lingen worden verwacht. Na ampele overweging is afge-

onder Brezjnev. Brezjnev zette het Stalinistische systeem

zien van het aangeven van ideologische verschillen tussen

voort maar zonder de extreme dwang en de hooggespan-

fascisme en communisme. Voor deze vergelijking hebben

nen ideologische verwachtingen waarmee Stalin

de leerlingen meer (achtergrond)kennis van het fascisme

Sovjetburgers aan zijn systeem onderwierp. Onder

nodig dan een basiskennis die op grond van de kerndoelen

Brezjnev nam de afstand tussen de Sovjetstaat en de

basisvorming of van subdomeinen in het examenprogram-

Sovjetburgers toe; de spanning binnen het systeem even-

ma voor Havo of Vwo mag worden verwacht.

eens. Wezenlijke hervormingen bleven achterwege omdat

Waar nodig wordt aandacht besteed aan de specifieke uit-

de Sovjetleiders vreesden anders de greep op de samenle-

werking van het communistische systeem op de seksever-

ving te verliezen.

houdingen. Daar wordt in het woordgebruik ook een sek-

De vergelijking tussen periodes biedt mogelijkheden voor

seonderscheid gemaakt. Elders worden neutrale termen of

vaardigheden genoemd in domein A van het examenpro-

begrippen, zoals bijvoorbeeld Sovjetburgers, gehanteerd.

gramma.

Er wordt geen antwoord gegeven op de vraag of het com-

Voor de periode Chroesjtsjov is weinig aandacht. In tegen-

munistisch systeem in alle opzichten een totalitair systeem

stelling tot wat lange tijd in het Westen werd gedacht heb- was. De discussie over deze vraag is onder wetenschappers ben Chroesjtsjovs hervormingsplannen niet geleid tot

nog steeds gaande. De deelvragen in de stofomschrijving

wezenlijke veranderingen in het communistische systeem.

laten ruimte open voor het maken van een beperkte en voorzichtige afweging door de leerling zelf.

Het subdomein

NUMMER 19 •

Dit thema is ontleend aan het subdomein ’totalitaire syste-

Historische begrippen en namen

men en staten’ in het examenprogramma voor Havo en

De historische begrippen zijn in de tekst vet aangegeven.

voor Vwo.

Ze kunnen in het Centraal Examen afzonderlijk worden



bevraagd. In de historische kaders zijn een aantal begrip-

Tussen het voorjaar en het najaar van 1917 ontstond in

pen vet gedrukt. Ze maken deel uit van de stofomschrij-

Rusland een revolutionair vacuüm, met een machteloze

ving; ze keren in de andere hoofdstukken terug.

Voorlopige Regering gesteund door de Doema aan de ene kant en een veelheid aan politieke raden (sovjets) van sol-

Historische kaders

daten, arbeiders en boeren aan de andere kant. De traditio-

Historisch kader I moet de leerling vertrouwd maken met

nele pijlers van de macht functioneerden niet meer. In dit

de achtergrond van het thema en de hoofdvragen.

vacuüm gedijden de bolsjewieken. Met hun beloften van

Naast een beknopte geografische introductie staan twee

brood, vrede en land wisten ze onder de sovjets steun te


vragen centraal: welke ontwikkelingen brachten de com-

verwerven. In Petrograd en Moskou grepen ze in het

(examen geschiedenis)

munisten aan de macht en waarom hielden na 1917 de dis-

najaar van 1917 de macht. Om de steun van de boeren te

cussies over de toekomstige socialistische staat tot ca 1928

verwerven beloofde de leider van de bolsjewieken,

aan? De antwoorden op deze vragen worden gerekend tot

Vladimir Iljitsj Lenin - tegen de eigen ideologische visie

de basiskennis en mogen worden getoetst, bij voorkeur in

in - het grondbezit te verdelen. Lenin had weinig vertrou-

samenhang met aspecten van de stofomschrijving in de

wen in een socialistische revolutie in Rusland alleen; hij

volgende hoofdstukken.

rekende er op dat de revolutie zich zou uitbreiden tot een Europese of wereldrevolutie. Deze hoop bleek ijdel.

Historisch kader II biedt een dunne verbindingslijn tussen

Tegen veler verwachting in overleefden de bolsjewieken de

de twee delen van het thema en illustreert de eerder

chaotische jaren 1917-21. Zij noemden zich zelf inmiddels

genoemde continuïteit in het systeem. Dit kader maakt

communisten en Rusland de Sovjetunie.

geen deel uit van de examenstof.

De communistische partij werd het staatsvormend instrument in handen van een autoritair bewind.

Epiloog Op verzoek van docenten is een beknopte epiloog over de

De gewenste koers

periode na 1982 opgenomen. Deze epiloog sluit aan bij de

De bolsjewieken werden geïnspireerd door de ideeën van

hoofdstukken 7 en 8 en biedt docenten de mogelijkheid

Karl Marx.

verbindingslijnen naar de eigen tijd te trekken. De epiloog

Ze geloofden al vóór 1917 dat in Rusland alleen onder lei-

maakt geen deel uit van de examenstof.

ding van een centraal geleide revolutionaire elite een revolutie kon plaatsvinden.

Geen casus in de stofomschrijving

De bolsjewieken achtten na de revolutie van 1917 een

Deze stofomschrijving bevat geen uitgewerkte casus meer.

voortzetting van de klassenstrijd nodig om tot het ware

De CEVO kan besluiten een casus op te nemen in het

communisme te komen. Op weg naar deze heilstaat moest

Centraal Examen. Deze casus moet vallen binnen de stof-

’alsnog’ een sterke industrialisatie gecombineerd met een

omschrijving.

geplande economische groei plaatsvinden. Politieke vrijheid werd niet toegestaan. Een éénpartijstaat zou het

Hoofdstuk 1 Historisch kader I

’socialisme in één land’ realiseren. In afwachting van de heilstaat waren man en vrouw alvast voor de wet gelijk. De revolutionaire staat gaf alle vrouwen

Rusland vormde in 1900 het grootste landrijk in de wereld. onderwijs- en carrièrekansen, bood kinderopvang, gaf Vanaf de grens met het Duitse Rijk in Centraal Europa tot

recht op abortus en vergemakkelijkte echtscheiding.

aan de Stille Oceaan bedroeg de afstand 14.500 km. In dit rijk leefden vele volken met verschillende godsdiensten en De Nieuwe Economische Politiek met een eigen taal en cultuur. De Russen vormden het

Er rees verzet tegen het gebrek aan politieke vrijheden en

grootste volk, ca 43 % van de ca 124 miljoen inwoners. De

de staatsdwang. Lenin koos voor een pragmatische aanpak

meeste Russen waren belijdend lid van de Russisch-ortho-

en voerde de Nieuwe Economische Politiek (1921) in.

doxe Kerk. Godsdienst nam in hun leven een centrale

De NEP bracht de Russische economie tot het vooroorlogse

plaats in en gaf een gevoel van verbondenheid.

productieniveau. De Sovjetunie bleef een land van boeren,

Het multi-etnische Russische rijk werd in 1900 bestuurd

126 miljoen tegen 26 miljoen stedelingen (cijfers van 1926).

door tsaar Nicolaas II, een autocraat uit overtuiging. Zijn

Het ontbrak de communistische bestuurders aan ervaring

macht rustte op drie pijlers: de Russisch-orthodoxe Kerk,

en aan middelen om voldoende greep te krijgen op de boe-

een bestuursapparaat in handen van de Russische adel, en

rensamenleving.

de machtsinstrumenten leger, politie en geheime dienst.

De discussies over de toekomst van de socialistische revolutie beheersten na de dood van Lenin in 1924 de opvol-

Een minderheid aan de macht

gingsstrijd. Met wisselende standpunten trad Jozef Stalin

In februari 1917 trad onder dreiging van muiterij de tsaar

tussen 1924 en 1928 steeds meer op de voorgrond. Hij had

af, de start van de Russische Revolutie.


NUMMER 19 •


grote invloed op de nieuwe benoemingen en creëerde zo

vorming paste bij het groeiende wantrouwen tegen de dor-

een solide machtsbasis.

pen en haar bewoners binnen de partij.

Hoofdstuk 2 Naar een nieuwe politieke orde

Vestigen van een persoonlijke macht Stalin greep partijtwisten over de gewenste koers aan om zijn persoonlijke macht binnen de partij te verstevigen.

2.1 Welke politieke orde stond Stalin na 1928 voor? (examen geschiedenis)

Partijleiders die een voorzichtiger beleid ten opzicht van de boeren bepleitten, werden uiteindelijk terzijde gescho-


In de politieke orde die Stalin voor ogen stond, was de

ven. De massale viering van zijn vijftigste verjaardag in

macht in handen van één partij o.l.v. een absolute leider.

1929 bevestigde Stalins centrale positie.

Een legitimatie voor deze machtsusurpatie vond Stalin in de utopie van de klassenloze industriële samenleving en in Buitenlandse dreiging de noodzaak een machtige militaire mogendheid tegen

De ’cordon-sanitaire’ politiek van westerse mogendheden

een vijandige buitenwereld te worden. Om deze doelen te

versterkte bij de communistische elite de gedachten van

bereiken claimde de partij het recht de samenleving ingrij- de ’kapitalistische omsingeling’ en van een onverzoenlijk pend te veranderen. Een gecentraliseerde politieke macht

conflict tussen de communistische wereld en de kapitalisti-

en een commando-economie vormden de hoofdbestand-

sche wereld. Vele Russen deelden Stalins opvatting dat de

delen van Stalins nieuwe politieke orde. Vijfjarenplannen, Sovjetunie vijftig jaar achter liep en dat het een nationale opgesteld door het Gosplan, bepaalden zijn economische

plicht was deze achterstand in tien jaar in te halen. De

politiek. De ’communistische moraal’ werd het officiële

overtuiging dat het vaderland constant door het buiten-

ideaal.

land werd bedreigd, leefde na de bittere ervaringen van de Eerste Wereldoorlog en de burgeroorlog onder brede lagen

2.2. Welke ontwikkelingen brachten Stalin tot zijn ingrijpende hervormingen?

van de bevolking. Stalin onderkende de kracht en de bruikbaarheid van dit nationalistische gevoel, en speelde erop in.

[De onderstaande ontwikkelingen moeten in hun onderlinge samenhang en wisselwerking worden beschouwd.]

2.3 Hoe werd een stevige basis voor een industriële samenleving gelegd?

Sociaal economische ontwikkelingen Binnen het gemengd economisch stelsel, de NEP, was het

Het eerste vijfjarenplan (1929-1933) voorzag in een enorme

de taak van de boeren om de stedelingen en de soldaten

groei van de industriële productie. De nadruk lag op de

van het Rode Leger te voeden. In 1927 ontstond er door

zware industrie, energiewinning en bewapening. In de

tegenvallende graanoogsten en te lage industriële produc-

landbouw moest door collectivisatie en efficiënt werken

tie schaarste. Omdat de boeren geen industriële producten

een agrarische overproductie tot stand komen. Een agra-

konden kopen en de vastgestelde lage graanprijs niet werd risch overschot diende meerdere doelen: export van landlosgelaten weigerden de boeren levering. Door de stijgende bouwproducten om de import van investeringsgoederen te voedselprijzen nam de bereidheid van de arbeiders in de

betalen en het handhaven van lage voedselprijzen en lage

fabrieken om de productie te verhogen af.

lonen. De mechanisatie van de landbouw moest ook een

De regering keerde terug naar een systeem van gedwongen arbeidsreservoir voor de industrie opleveren. graanleveranties, met als resultaat een groeiend verzet

Twee vijfjarenplannen volgden. Zware industrie, energie-

onder de boeren.

productie en bewapening behielden daarbij prioriteit. In korte tijd werden rijke grondstofgebieden ontsloten. Uit

Voortschrijdend inzicht

het niets ontstonden nieuwe industriesteden.

In 1929 besloot de partijtop tot de Grote Doorbraak: een

Door een massale inzet van arbeid, kapitaal en natuur en

grootschalige industrialisatie en een agrarische collectivisa- het uitoefenen van grote druk werden in de genoemde tie ’van bovenaf’ in plaats van een geleidelijke industriali-

industriële sectoren indrukwekkende resultaten bereikt.

satie ’van onderop’, zoals met de NEP werd beoogd.

Vrouwen werden ingezet in tot dan toe typische mannen-

De communistische elite rechtvaardigde haar nieuwe koers beroepen. Bij de arbeid werd zowel van mannen als van met een verwijzing naar de permanente noodtoestand

vrouwen een gelijke en een totale inzet geëist. De ’dubbele

waarin de Russische samenleving sinds 1917 zou verkeren.

belasting’ van vrouwen stond niet ter discussie.

Ze voelde zich gesterkt door de aanwezigheid van een

Van echte planning was lang niet altijd sprake, dikwijls

gemilitariseerd machtsapparaat, het Rode Leger en de

ging het om een soort van crisismanagement. In de propa-

staatsveiligheidsdienst.

ganda werd bewust gekozen voor een militaire terminolo-

Het verzet van de boeren tegen de staatsdwang werd

gie. Niet het rendement en kwaliteit maar regelmatig ver-

gezien als het verzet van de ’klassenvijand’. Deze beeld-

NUMMER 19 •



hoogde streefcijfers en de deadline telden. Het Gosplan in

houtkap. In de staatsgevangenkampen, bekend onder de

Moskou trok steeds meer macht naar zich toe.

naam Goelag, was het sterftecijfer hoog.

2.4 Waarom werd Stalins nieuwe orde in economische zin geen

Hongersnood

onverdeeld succes?

De streefcijfers van de communistische staat waren irreëel. De boeren raakten uitgeput. Er braken grote hongersno-

De productiecijfers -hoe omstreden ook- en de verschillen-

den uit (1932-1933). Stalin weigerde elke concessie. In de

de prestigeobjecten in de zware industrie en energiewin-

Oekraïne werd bewust op een hongersnood aangestuurd

ning vormden een indrukwekkend bewijs van de industrië- om zowel het hardnekkige verzet tegen de collectivisatie


le vooruitgang. In tien jaar tijd werd de grondslag voor een als mogelijke nationalistische sentimenten te breken. moderne industrie en een bijbehorende infrastructuur

Miljoenen boeren - het precieze aantal is omstreden- kwa-

gelegd.

men door honger of ziekte om het leven.

Er werd te weinig aandacht besteed aan de consumptiegoederen en aan de dienstensector. Een moderne landbouw kon niet worden gerealiseerd (zie hoofdstuk 3). De belan-

3.2 Wat betekende de collectivisatie voor het dagelijks leven van de boeren?

gen van de arbeiders- en boerenfamilies telden niet. Het grote tekort aan consumptiegoederen en huisvestingsmo-

In de greep van de staat

gelijkheden bepaalde in een belangrijke mate het dagelijks De boeren werkten volgens een loonstelsel uitgedrukt in leven, in bijzonder dat van vrouwen.

arbeidsdagen. De waarde van de arbeidsdagen werd achteraf aan de hand van de productie vastgesteld. De boeren

Hoofdstuk 3 Communistische revolutie op het land

werden meestal in natura betaald; geld was in beperkte mate in omloop. Eerst moest worden geleverd aan de staat op basis van een veronderstelde ’opbrengst van het land’

3.1 Hoe kon in de dorpen in korte tijd een communistische economie worden gevestigd?

of aan de MTS (machine-tractorenstation) ter vergoeding van de verrichte werkzaamheden. Het bestuur was in handen van de kolchozvoorzitter die

Collectivisatie

werd gecontroleerd door partijorganisaties in het district.

Bij de start van het eerste vijfjarenplan werd aanvankelijk

Elke kolchoz moest ’het plan’ halen. De geringe scholing

gestreefd naar een collectivisatie van 20% van de boeren-

van de boeren, het tekort aan zaaigoed en machines, de

huishoudens. De collectivisatie ging echter veel sneller. In

geringe arbeidsproductiviteit en de soms absurde politieke

1931 was al 52 % van de boerenhuishoudens gecollectivi-

richtlijnen stonden vaak dit doel in de weg. Verplichte ide-

seerd, in 1936 ca 90%. Van de beoogde gelijktijdige mecha-

ologische activiteiten verstoorden evenzeer de agrarische

nisatie van de landbouw kwam weinig terecht.

productie.

Onder druk van opgeschroefde rekwisities, belastingen en geweld werden boeren gedwongen toe te treden tot de kol- De neergang van de traditionele agrarische gemeenchozen of sovchozen. Bestaande, relatief kleine sociale

schap

verschillen kregen een marxistische dimensie, een boeren-

Binnen een decennium veranderde de eeuwenoude dorps-

klassenstrijd. Eerst worden de koelakken als vijand aange-

gemeenschap drastisch. Groepen boeren werden tegen

wezen, daarna volgden andere groepen kleine zelfstandige

elkaar uitgespeeld. Traditionele gezagsdragers werden geli-

boeren. Uiteindelijk werd iedereen die zich tegen de collec- quideerd of verdwenen in de Goelag. Het recht op zelfstantivisatie verzette of leek te verzetten als ’klassenvijand

dig ondernemerschap, de trots van boeren en vaklieden in

bestempeld.

het dorp, werd ontkend. Het naleven van traditionele christelijke gebruiken werd als een daad van ’klassenvij-

Terreur

andschap’ beschouwd. Families werden door terreur en

De overwegend analfabete boerenbevolking werd overrom- staatsdwang ontregeld. Vele jonge mannen en vrouwen, de peld door lokale radicalen en door partijleden, vaak arbei-

meest productieve arbeidskrachten, werden gedwongen

ders en jongeren uit de stad.

het dorp te verlaten en te gaan werken in industriecentra.

Collectief verzet, onder andere zichtbaar in een drastische reductie van de veestapel, werd op een harde wijze bestre-

De positie van de boeren in het ’nieuwe dorp’

den. Miljoenen boeren werden gedeporteerd. Voor zover ze De afstand tussen de boeren en de staat, inclusief de nieuniet werden meegevoerd bleven vrouwen en kinderen ber-

we gezagsdragers in de kolchoz, was groot. Boeren voelden

ooid achter. Een groot deel van de boeren werd als staats-

zich miskend en onderdrukt. Machteloos keken ze naar de

gevangenen ingeschakeld bij de aanleg van infrastructure-

gevolgen van de landbouwpolitiek.

le voorzieningen, mijnbouw, de bouw van fabrieken en de


NUMMER 19 •


De levensstandaard van boeren bleef zeer laag. De produc-

In een strakke hiërarchische organisatie werden krachtens

tie van graan en andere gewassen steeg wel na 1933; maar

het democratisch centralisme richtlijnen en bevelen van

bleef voortdurend beneden de verwachtingen van de staat.

boven naar beneden doorgegeven en uitgevoerd.

Bij de distributie van schaarse goederen en middelen door

Partijleden dienden regelmatig verantwoording af te leg-

de staat werd de kolchozbevolking feitelijk vergeten. Voor

gen aan hun superieuren. Interne partijcontrole en partij-

gebruiksartikelen en aanvullende levensmiddelen waren

zuiveringen waren een terugkerend verschijnsel.

de boeren aangewezen op de steeds slechter bevoorraadde Stofomschrijving Sovjet Unie

kolchozwinkel. De traditionele ambachten en de huisnij-

Stalins terreurapparaat


verheid in de dorpen waren tijdens de collectivisatie verd-

Een belangrijke rol in de interne controle werd gespeeld

wenen. De boeren werden aan de grond gebonden door de

door de staatsveiligheidsdienst. In 1934 werd deze dienst

invoering van een verplicht binnenlandse paspoort. Er

(OGPOe) gereorganiseerd en door Stalin ondergebracht in

heerste vaak armoede en ondervoeding.

de NKVD, het volkscommissariaat voor binnenlandse

Aan het einde van de jaren dertig vormden vrouwen ca

zaken. Het departement gaf de staatsveiligheidsdienst

60% van de arbeidskrachten in een kolchoz. Het bestaan

opdrachten, controleerde de politie, had een groeiende

van de vrouwen was zwaar: ze verbouwden gewassen en

invloed in het Rode Leger, bepaalde de gang van zaken in

droegen in alle opzichten zorg voor het vee. Bestuurlijke

concentratie- en werkkampen; beheerde bedrijven en een

en technische functies waren meestal in handen van man-

deel van het transportsysteem.

nen. Vrouwen waren eerder geneigd in verzet te komen tegen de willekeur van de kolchozenvoorzitter of andere

De Grote Terreur

bestuurders dan de mannen.

Na 1936 kreeg de nieuwe topman van de NKVD Nikolaj Jezjov de vrije hand om af te rekenen met werkelijke en

3.3 Waarom werd het platteland niet volledig hervormd?

vermeende tegenstanders in de partij. De partij werd uitgedund. In de jaren dertig verdwenen miljoenen partijleden

Ondanks sterke terreur slaagde Stalin er vóór 1941 niet in

en mensen uit hun familie- of bekendenkring in de kam-

deze eeuwenoude dorpscultuur volledig te breken. In

pen, zonder duidelijke beschuldiging of veroordeling.

tegenstelling tot arbeiders in de steden voelden vele boe-

Precieze cijfers ontbreken. Tienduizenden partijfunctiona-

ren zich niet of nauwelijks verbonden met de vooruitgang

rissen werden zonder vorm van proces terechtgesteld.

van de Sovjetunie. Ze bleven, niet al te opvallend, vasthou-

Door de NKVD werd een aantal hoge partijleden en topoffi-

den aan eeuwenoude waarden en gebruiken.

cieren van het Rode Leger tot zelfbeschuldigingen gebracht

Onder druk van grote voedseltekorten en een zwarte

en al of niet in propagandistisch uitgebuite showprocessen

markt stond Stalin in 1935 toe dat kolchozenboeren kleine

veroordeeld tot dwangarbeid of de doodstraf.

stukjes grond mochten bebouwen voor eigen gebruik en

Geleidelijk drong bij Stalin het besef door dat deze Grote

voor een (ruil)handel op de kolchozenmarkt. Al spoedig

Terreur had geleid tot excessen die de belangen van zijn

ontstond er buiten de staatswinkels een grijs circuit met

partij bedreigde. Jezjov werd in 1938 zelf slachtoffer van

producten van deze kleine stukjes grond. De voedselvoor-

zijn beschuldigingmachinerie; hij werd opgevolgd door

ziening in de Sovjetunie werd er in toenemende mate

Lavrenti Beria. De terreur binnen de partij nam af.

afhankelijk van. Onder Stalin en onder zijn opvolgers bleef het gebruik van dit stukje grond omstreden.

4.2 Welke plaats en functies hadden partij en partijkader in de Stalinistische samenleving?

Hoofdstuk 4 Een machtige partij met een zeer machtige leider

De kern van de samenleving In de Stalin-constitutie van 1936 werd de Partij omschreven als ’leidende kracht’ van alle maatschappelijke en

4.1 Hoe versterkte Stalin zijn greep op de partij?

staatkundige organisaties. Door een personele unie tussen functies in het apparaat van partij en staat was maximale

Grip op het partijapparaat

controle gegarandeerd.

Stalin schoof het grootste deel van het oude partijkader

In alle geledingen van de samenleving speelde het partijka-

geleidelijk aan de kant en verving het door nieuwe partij-

der een leidende rol. In elke kolchoz, fabriek, overheidsor-

leden afkomstig uit ’proletarische bevolkingsgroepen’.

ganisatie of andere instelling bestond een partijafdeling, steeds onder leiding van een regionale of lokale partijse-

NUMMER 19 •

Op papier was het Partijcongres het hoogste partijorgaan.

cretaris die bezielend of bureaucratisch, als een ’kleine

Uit dit partijcongres werd een Centraal Comité gekozen,

Stalin’, macht kon uitoefenen.

dat op zijn beurt een Politbureau koos. Het Politbureau

De partij schoolde en leverde het kader voor het hele poli-

maakte de dienst uit. Hierin zaten de hoogste partijleden,

tieke en economische machtsapparaat. Een snelle carrière

waarvan Stalin vanzelfsprekend volledige loyaliteit eiste.

binnen de partij was zowel aantrekkelijk als risicovol. Hoe



sneller en hoger een partijlid steeg in rang, hoe meer

partij droeg ze bij aan een schier absolute loyaliteit aan de

gevaar hij liep te worden weggezuiverd.

partijleider. Vooral jonge partijleden waren gevoelig voor deze cultus.

Een selecte en bevoorrechte groep De partij was relatief klein, 2 % van de bevolking; een lid-

Angst en terreur

maatschap kwam tot stand op basis van selectie. Het aan-

Angst en terreur waren Stalins vertrouwde politieke wape-

tal vrouwen binnen de partij was eveneens relatief klein,

nen. Zijn politieke denken werd gevoed door een diepe

ca 15 % van alle partijleden. Vrouwelijke partijleden

achterdocht. Hij onderscheidde slechts ondergeschikten en


bekleedden vooral administratieve functies, veelal op de

tegenstanders. Wie niet onvoorwaardelijk voor hem was,


lagere niveaus.

was tegen hem.

Partijleden vormden een bevoorrechte klasse met materiële voorrechten. Voor een gewoon partijlid kon het gaan om voorrang bij de voedselvoorziening, soms toegang tot

4.4 Waarom stelde Stalin zich niet als de almachtige leider op de voorgrond?

speciale winkels en betere huisvesting. Voor de echte partijelite ging het om aanzienlijke maatschappelijke bevoor-

Stalin had veel moeite met directe contacten buiten de

rechting voor de hele familie.

kleine kring van mensen om hem heen. Hij genoot niet van het optreden in het openbaar. Voor zijn persoonsver-

Controle

heerlijking had hij dit optreden ook niet nodig.

De planning en uitvoering van het beleid stelden hoge

Zelfs een machtig leider als Stalin had geen greep op alles

eisen aan de spankracht van de samenleving en vereisten

wat in de Sovjetunie geschiedde. Soms creëerde hij bewust

daarom strakke controle. Partijleden joegen de bevolking

een zekere afstand tussen de politieke koers en zijn per-

op harder te werken om de cijfers van het plan te halen en soonlijke opvattingen. Dit verschafte hem ruimte voor waren beducht op elke vorm van verzet. Er was alleen

plotselinge koerswijzigingen. Hij zette veranderingen in

ruimte voor specifieke kritiek op bijzondere misstanden.

gang (zoals de collectivisatie of de Grote Terreur), liet ze de

Het gelijk van de partij of van Stalin stond vanzelfspre-

vrije loop, maar greep persoonlijk in als de ontwikkelin-

kend niet ter discussie. De druk van het partijkader op de

gen hem niet langer aanstonden.

bevolking bleef onverminderd groot omdat partijkaders ook zelf werden onderworpen aan een strakke, interne controle. Propagandistische taak

Hoofdstuk 5 Een culturele ommekeer 5.1 Waarom wilde Stalin een nieuwe Sovjetmens creëren?

Partijleden dienden een voorbeeld te zijn voor de bevolking, conform het propagandabeeld van de heldhaftige,

De nieuwe politieke orde vroeg om een ’totale revolutie’.

zichzelf opofferende strijder voor een betere samenleving.

Parallel aan de economische en politieke veranderingen

In dit beeld passen de mythen die werden geconstrueerd

diende om een totalitaire samenleving te bereiken ook

rond Pavlik Morozov, Angelina Praskovja en Alexei

een culturele ommekeer plaats te vinden. De kerngedachte

Stachanov.

daarachter is die van maakbaarheid van het individu en

Uitvoerig werden de successen onder Stalins leiding beju-

van de samenleving.

beld en afgezet tegen de slechte situatie van de jaren

In ideologische zin was de nieuwe Sovjetmens iemand die

onder de tsaar of in de kapitalistische wereld. Met posters,

zich met overgave wijdde aan de opbouw van het commu-

pamfletten, liedjes en ander materiaal werd een beeld

nisme in zijn land. Eigenschappen van deze nieuwe

geschapen van een bedreigende buitenwereld waartegen

Sovjetmens waren overtuiging en enthousiasme, maar ook

ieder waakzaam moest zijn onder leiding van Stalin, de

onverzoenlijkheid en meedogenloosheid als het moest.

’Lenin van vandaag’. 5.2 Op welke manieren wilde Stalin deze nieuwe Sovjetmens creë4.3 Hoe bouwde Stalin zijn zeer grote macht in de samenleving

ren?

op? Opvoeding Beeldvorming

De officiële partijlijn was dat een kind in zijn opvoeding

In het belang van volk, partij en zich zelf wierp Stalin zich moest leren dat het collectief belangrijker was dan het op als hoeder van een ’werelds geloof’. Het bleek een doel-

individu en dat de politieke eenheid belangrijker was dan

treffende manier om legitimiteit te verwerven in een land

de familie. Loyaliteit diende gericht te zijn op Stalin, Partij

dat juist aan analfabetisme en achterlijkheid werd ontrukt. en Vaderland. Het doel van de (staats)opvoeding was disciDeze Stalin-cultus versterkte in de samenleving de mythe

plinering van de kinderen, het bijbrengen van basishygië-

van de welwillende, alwetende en vaderlijke leider. In de


NUMMER 19 •


ne en het aanleren van basisvaardigheden voor de commu-

zoveel mogelijk doorbroken, onder andere door kerken

nistische Sovjetmens.

om te bouwen tot musea, theaters, crèches of kantoren.

Deze staatsopvoeding kreeg een vervolg in het (voortgezet)

Godsdienst werd met name door de jongeren massaal afge-

onderwijs, in de Komsomol en in het Rode Leger.

zworen. Daarentegen werden de collectieve prestaties van het socialisme benadrukt in sportmanifestaties en er wer-

Onderwijs

den massavieringen georganiseerd (oktoberrevolutie,

Alfabetiseringscampagnes en ideologische scholing gingen

8 maart, 1 mei).


hand in hand. Voor jongeren werd vier jaar lager onder-


wijs verplicht. Voortgezet onderwijs en volwassenenonder-

Kunst

wijs namen enorm toe; het opleidingspeil van de

De staat controleerde alle culturele uitingen door middel

Sovjetbevolking steeg indrukwekkend.

van het gedwongen lidmaatschap van beroepsorganisaties.

In het onderwijs werd de nieuwe Sovjetmens mede

Alle kunstuitingen (schilderkunst, literatuur, film, muziek)

gevormd. Er was aandacht voor het uitbannen van gods-

moesten voldoen aan de eisen van het socialistisch realis-

dienst, bijgeloof en burgerlijke / kapitalistische waarden.

me, d.w.z. dat kunst begrijpelijk moest zijn voor de massa,

Russisch werd de verplichte tweede taal voor anderstalige

de idealen van het communisme moest uitdragen en de

volken in de Sovjetunie.

nieuwe Sovjetmens moest verheerlijken. De thematiek was

Tot in het midden van de jaren dertig werden in het kader

die van het communistisch ideaal: hard werkende en

van de klassenstrijd vooral jongeren van arbeiders- en boe-

gelukkige Sovjetmensen.

renafkomst tot het voortgezet onderwijs toegelaten.

Evenals in de media werden in de kunst de economische

Accenten werden gelegd op techniek, natuurwetenschap-

en sociale successen van het communisme breed uitgeme-

pen en ideologische vorming.

ten. Daarmee werd bijgedragen aan de vorming van een

Wetenschap stond in dienst van de nieuwe politieke orde,

’nationale’ entiteit in de Sovjet-Unie.

hetgeen onder andere zichtbaar was in het herhaald herschrijven van de geschiedenis.

Vrije tijd Ook de vrije tijd van met name de stedelijke arbeiders

De Komsomol

werd georganiseerd en in dienst gesteld van de vorming

De Komsomol, de belangrijkste massaorganisatie voor jon-

van de nieuwe Sovjetmens. Vrije tijd diende ingezet te

geren, had een kernfunctie. Zij vormde het toekomstig

worden om te leren, het communisme op te bouwen en

partijkader. Komsomolleden moesten steeds bewijzen zelf

het klassenbewustzijn te versterken. In steden werden cul-

modelburgers van de nieuwe Sovjetsamenleving te zijn en

tuurpaleizen, badinrichtingen, arbeidersclubs en avond-

de nieuwe Sovjetmens te kunnen creëren. Het lidmaat-

scholen gebouwd.

schap stond niet open voor iedereen, de leden voelden zich uitverkorenen. De Komsomol was een van de pijlers van het Stalinistisch

5.3 Waarom slaagde Stalin er niet in een culturele ommekeer te bereiken?

systeem De discipline was er streng. Leden van de Komsomol werden belast met alfabetisering van het platte- Woningnood, arbeidsdruk, schaarste en bureaucratie land, bestreden godsdienst als de ’opium van het volk’ en

demotiveerden Sovjetburgers en stonden zo een volledige

maakten propaganda voor het eerste vijfjarenplan.

culturele ommekeer in de weg.

Daarnaast streden ze ook tegen slechte woon- of werkom-

De propaganda ten spijt nam de ongelijkheid in de nieuwe

standigheden van de bevolking. Zelf namen ze vaak genoe-

sovjetsamenleving toe, als gevolg van de socialistische

gen met de communale leefsituaties, zoals in de nieuwe

wedijver en van de maatschappelijke privileges die het

ontginningssteden in Siberië. Ze onthielden zich niet van

partijkader en een culturele elite wisten te verwerven.

kritiek op machtsmisbruik door lokale partijkaders. Zij

Er tekende zich een generatiekloof af. De jongeren accep-

propageerden het idee van de socialistische wedijver. Zij

teerden de ideologie van het communisme, zij geloofden

geloofden in Stalin en namen eigentijdse helden van de

in de nieuwe Sovjetmens. Vooral op het platteland bleven

Sovjet-Unie als voorbeeld; vliegers, poolonderzoekers en

oudere generaties, zelfs in families van partijleden, vast-

grensbewakers. Het geloof in de maakbaarheid van de

houden aan christelijke tradities.

maatschappij bracht de jongeren in conflict met oudere

De staat kreeg geen volledige greep op de opvoeding. In

generaties.

tweede helft van de dertiger jaren werd -na het bekend worden van verontrustende, dalende geboortecijfers- het

Massamedia en massavieringen

gezin opnieuw gewaardeerd als kern van opvoeding. De rol

Alle moderne middelen zoals film (Eisenstein), posters en

van vrouwen als moeder en opvoeder kreeg weer nadruk.

brochures werden ingezet om de bevolking tot in de verste Het huwelijk werd weer in ere hersteld. Echtscheiding en uithoeken te doordringen van het communistische ideaal.

abortus werden bemoeilijkt.

In de Stalinistische periode werden de kerkelijke tradities

NUMMER 19 •



Hoofdstuk 6 Historisch kader II In 1964 kwam in de persoon van Leonid Brezjnev

Hoofdstuk 7 Brezjnevs politieke orde 7.1 Welke politieke orde stonden Brezjnev c.s. voor?

de generatie jonge communisten uit de jaren dertig aan de macht. Hij erfde een communistisch systeem dat al voor

Het Brezjnev-regime stond stabiliteit, rust en orde voor.

1941 door Stalin was gevestigd. Tussen 1941 en 1964 veran-

Het wilde de door Stalin gevestigde politieke orde handha-

derde dit systeem niet wezenlijk van karakter, zelfs niet

ven maar zonder terug te keren naar een permanente ter-


onder druk van de Tweede Wereldoorlog.

reur of politieke willekeur. Een herstel van de Stalin-cultus


achtte het regime niet opportuun. De Tweede Wereldoorlog 1941-1945

In de nieuwe grondwet van 1977 werd de leidende rol van

De Duitse invasie bracht het communistisch systeem in

de partij opnieuw bevestigd. De functies van het partijka-

groot gevaar. Door grote inschattingsfouten van Stalin leed der in de samenleving veranderden niet. De Koude Oorlog de Sovjetunie in 1941 en 1942 zware nederlagen tegen het

bevestigde het bestaan van een vijandige buitenwereld;

binnengevallen Duitse leger en verloor grote gebieden.

internationale spanningen werden gebruikt om de éénpar-

Grote industriecentra opgebouwd in de jaren dertig vielen

tijstaat te legitimeren en te versterken. Een communisti-

-zwaar beschadigd- in Duitse handen.

sche samenleving bleef in beeld, de verwachte datum van

Het verloop van de oorlog in deze jaren toonde de zwakte

invoering werd steeds opgeschoven.

maar ook de kracht van het systeem aan. Stalin koos in de

In economisch opzicht hield het Brezjnev regime vast aan

oorlogsjaren voor een pragmatische, minder rigide benade- Stalins planeconomie. In de jaren zestig leken de hoge ecoring: meer ruimte voor initiatief en verantwoordelijkheid

nomische groeicijfers het succes van de planeconomie te

in de industrie, een herwaardering van de Russisch-ortho-

bevestigen. De Sovjetunie leek net als in de tijd van Stalin

doxe Kerk, ruimere bevoegdheden voor militaire leiders.

de achterstand op het Westen in te halen. Het landbouw-

Door zijn optreden tijdens de Grote Vaderlandse oorlog en

beleid bleef ongewijzigd.

de oorlogssuccessen werd Stalin in de ogen van vele

Onder Brezjnev bleef de Sovjetunie een politiestaat, inclu-

Russen de leider die Sovjetunie had gered en een nieuw

sief het systeem van politieke strafkampen.

gevoel van eenheid gaf. 7.2 Welke verschillen vertoonde Brezjnevs politieke orde met die De laatste zeven jaar van Stalin, 1946-1953

van Stalin?

Voor de wederopbouw van de zwaar beschadigde Sovjetunie viel Stalin terug op de commando-economie

Verhoudingen binnen de partij

van de jaren dertig. Militaire uitgaven voor het bezettings-

Brezjnev was geen absoluut leider zoals Stalin, maar ’de

leger in Oost-Europa en voor de bewapeningswedloop in

eerste onder zijns gelijken’. Door een consensus beleid bin-

het kader van de Koude Oorlog drukten zwaar op de com-

nen de partijtop behield hij tot zijn dood deze positie. De

munistische economie.

leiderschapscultus rond zijn persoon is niet te vergelijken

Stalin gebruikte de internationale spanning ook als recht-

met de Stalin-verheerlijking.

vaardiging voor de terugkeer naar een totale politieke en

De werkelijke macht in de partij concentreerde zich in de

culturele controle. Er volgde in 1946-1947 een golf van zui-

kleine, conservatieve toplaag. Bij ontstentenis van partij-

veringen. Verklaringen voor het soms irrationele gedrag

zuiveringen zoals in de Stalins tijd, vergrijsde deze partij-

van Stalin worden gevonden in zijn fysieke en mentale

elite in haar verworven posities. Jongere communisten

aftakeling.

maakten geen bliksemcarrière meer, maar konden alleen nog als protégé van een van de politieke kopstukken in de

De periode Chroesjtsjov 1953-1964

partijhiërarchie opklimmen.

Na een kortstondig collectief leiderschap kwam Nikita

Zonder Komsomol en vervolgens partijlidmaatschap was

Chroesjtsjov aan de macht. Hij erkende de noodzaak van

een politieke of wetenschappelijke carrière vrijwel onmo-

een aanpassing van het communistisch systeem. In twee

gelijk.

destalinisatiecampagnes werd afstand genomen van de persoon Stalin. Chroesjtsjov maakte een einde aan de wil-

Economische beleid

lekeurige politieke terreur, gaf intellectuelen enige ruimte

Waar Stalin alle nadruk legde op de opbouw en verdedi-

maar trad daarentegen weer hard op tegen de kerken. Op

ging van een communistische industriële samenleving

agrarisch gebied stond hij een te ambitieus en experimen-

ging het Brezjnev-regime verder; het wilde zich in militair-

teel hervormingsprogramma voor. De beloofde stijging van economisch opzicht meten met het Westen. Daarbij overde levensstandaard bleef uit. Chroesjtsjov werd in 1964

schatte het de eigen kracht.

door de partijtop afgezet.

Er was sprake van een verbetering van de levensstandaard, vooral in de steden.


NUMMER 19 •


Er werden onder Breznjev enorme bedragen geïnvesteerd, met name in de landbouw en in de militaire sector. De resultaten vielen tegen. Na de jaren zestig vielen bij elk

Hoofdstuk 8 Sovjetburgers en het communisme onder Brezjnev

vijfjarenplan de opbrengstcijfers steeds meer terug. De achterstand op het Westen werd weer groter, met name

8.1 Hoe was de verhouding Sovjetburgers - communistische staat?

waar het ging om het innovatievermogen en om de informatie en communicatietechnologie.

Tegenover de communistische staat namen Sovjetburgers


De agrarische bedrijfsvoering werd in een toenemende

een ambivalente houding aan. Enerzijds koesterden zij


mate gebureaucratiseerd. Steeds meer landbouwproducten

zich in de afhankelijkheid van de staat, anderzijds wan-

gingen verloren door verkeerde opslag en verwerking of

trouwden ze haar macht en willekeur. De staat dwong een-

door het ontbreken van transportmogelijkheden.

heid en conformisme af. Ze stond de ontwikkeling van een

Brezjnev kon de door Stalin voorgestane autarkie

moderne relatie burgers - staat, zoals in de West-Europese

niet handhaven. Voor het betalen van de import, o.a. van

-parlementaire democratie, in de weg. In West-Europa

graan, en van de hoge militaire uitgaven werd de

vonden de burgers en de staat elkaar geleidelijk in ver-

Sovjetunie steeds meer afhankelijk van de export van olie

schillende democratische uitgangspunten en in een door

en gas.

de staat gewaarborgde sociale zekerheid die is gekoppeld

Tegelijkertijd vond een ’informele’ decentralisatie plaats

aan de plicht ook zelf initiatief te ontwikkelen. In de

waarbij regionale partijbonzen geleidelijk steeds meer

Sovjetunie bestond sociale zekerheid, maar naar West-

macht kregen.

Europese maatstaven op een laag niveau. In de Sovjetunie

De ’tweede economie’ nam onder Brezjnev sterk toe.

bestond net als in West-Europa een grondwet, maar in de

Corruptie, zwarthandel en vriendjespolitiek namen een

praktijk overheerste echter de staat het leven van de

ongekende dimensie aan.

Sovjetburgers. Ze kregen via televisie of krant alleen te horen wat de partij had goedgekeurd. Elke vorm van open-

Controle en vervolging

lijk ’politiek afwijkend gedrag’ of van etnisch protest werd

De censuur was minder rigide dan onder Stalin. De ideolo-

onderdrukt. Tijdens de Brezjnev-periode groeide onder

gische propaganda was vriendelijker, nogal conservatief en Sovjetburgers, ook onder lagere echelons van de partij, Russisch nationalistisch. Ondanks een wijd verbreid infor-

onvrede over de machtsprivileges van een kleine groep

mantensysteem drong de staat minder dan onder Stalin

conservatieve partijleiders.

het privé-leven binnen. Zolang de Sovjetburger zich in het openbaar conformeerde aan gevestigde partijopvattingen en aan bepaalde regels, had hij weinig te vrezen.

8.2. Welke houding namen Sovjetburgers, in het bijzonder de boerenbevolking, aan ten opzichte van de planeconomie?

Arbitraire en grootschalige terreur, zoals onder Stalin, vonden niet meer plaats; wel een gerichte en intensieve ver-

Sovjetburgers in het algemeen

volging van een naar verhouding kleine groep dissiden-

Tijdens de Brezjnev-periode groeide onder Sovjetburgers

ten. Religie werd onder Breznjev met moeite getolereerd.

de ontevredenheid over de planeconomie, al was er weinig openlijk protest. Hun lage arbeidsmoraal was een vorm

Houding ten opzichte van de nationaliteiten

van zelfverdediging tegen de staat en haar planeconomie.

Het Brezjnev regime brak met de repressieve nationalitei-

Kenmerkend was de houding ’zij doen alsof ze ons betalen,

tenpolitiek van Stalin, grootschalige deportaties vonden

wij doen alsof we werken’. In het openbaar werd dit ver-

niet meer plaats. Aan verzoeken tot hervestiging van in de

schijnsel ontkend en de mythe van de hardwerkende

oorlog verdreven etnische minderheden werd echter nau-

Sovjetburger in stand gehouden.

welijks gehoor gegeven.

Kenmerkend voor de algehele onvrede waren ook het alco-

Vergeleken met de Stalin-periode is de relatieve rust in het holisme, vooral onder mannen, en de veel voorkomende multi-etnische Sovjet rijk opvallend. De bestuurlijke gren-

vormen van diefstal en corruptie.

zen van de Sovjet republieken en territoria vielen meestal

Het gros van de Sovjetburgers, in het bijzonder de vrou-

samen met culturele grenzen. Naast een sterke russificatie

wen, voelden zich als producent en als consument door de

met name op het terrein van het onderwijs werd binnen

staat sterk ondergewaardeerd. Weinig waardering was er

een Sovjet Republiek de eigen cultuur ruimte gelaten. De

voor de kwalitatief slechte consumptiegoederen in de

eerste man, de partijsecretaris, kwam uit de etnische

staatswinkels. Voor goederen of diensten werden

dominante groep en de ’tweede man’ was vrijwel altijd een Sovjetburgers steeds meer afhankelijk van (ruil)handel in

NUMMER 19 •

Rus. De etnische elite werd door toedelen van maatschap-

het dure grijze circuit.

pelijke posities en welvaart gebonden aan de Sovjetstaat.

De sovjetburgers stelden vast dat ondanks een stijging van

Zolang deze elite het Kremlin

het inkomen de planeconomie in feite een systeem van

leek te volgen had ze veel beslissingsruimte.

gespreide, relatieve armoede opleverde.



De boeren

inkomen en weinig persoonlijke bescherming. Abortus

De grote kloof tussen Sovjetburgers en de staat werd voor-

was vaak de enige vorm van geboortebeperking.

al zichtbaar op het platteland. De arbeidsinzet van de boe-

Jongeren, vaak uit de betere inkomensgroepen in de ste-

renbevolking binnen de steeds grotere kolchozen en sov-

den, trokken zich terug in eigen subculturen, naar Westers

chozen was spreekwoordelijk laag.

voorbeeld.

De boerenbevolking voelde zich ook als consument door de staat buitengesloten, tweederangsburgers in een zogenaamd egalitaire samenleving. Na de komst van televisie

8.4. Waarom was de partij niet in staat de stagnatie in het communistisch systeem te doorbreken?


en telefoon op het platteland zagen ze in een toenemende


mate het verschil in levensstandaard tussen land en stad.

Angst voor vernieuwing zowel binnen de partij als binnen

De producten van de kleine stukjes grond waren steeds

de samenleving blokkeerden noodzakelijke hervormingen.

meer nodig om direct of indirect in eigen levensonderhoud Oorzaken van tekorten in de sovjetsamenleving, in het bijte voorzien.

zonder in de sovjeteconomie, werden tijdens de Brezjnev-

Vrouwen voelden zich uitgebuite agrarische arbeidskrach-

periode door een deel van het partijkader, vaak hoogopge-

ten, ze hadden nauwelijks carrièrekansen. Een groot deel

leide en / of technische geschoolde managers, wel onder-

van de vrije tijd besteedden ze aan de zorg voor het gezin.

kend. De partijtop onder leiding van Brezjnev koos echter

Dit was door de leefomstandigheden op het land moeilij-

steeds weer voor politieke stabiliteit op de korte termijn

ker dan in de stad.

en leek economisch falen op de langere termijn daarmee

Waar fabrieksarbeiders, als ’het plan’ gehaald moest wor-

te accepteren. Noodzakelijke technische en wetenschappe-

den, nog concessies konden afdwingen restte de boeren

lijke vernieuwingen, zoals moderne communicatiesyste-

alleen ’het stemmen met de voeten’. Vooral uit de niet-

men, werden telkenmale geblokkeerd. De vernieuwingen

zwarte aardegebieden trokken tegen de zin van de staat

mochten de macht en de belangen van hoge partijfunctio-

miljoenen mensen van het platteland naar de steden.

narissen niet aantasten. Zij profiteerden in een belangrijke

Een gunstige uitzondering vormden de boeren in de

mate van de omvangrijke corruptie en nepotisme onder

vruchtbare en klimatologisch gunstige zuidelijke gebieden. Brezjnev. Vele gewone Sovjetburgers wantrouwden verEen ruime productie het hele jaar door maakte hun leven

nieuwingen die eerder altijd leidden tot een verhoging van

daar aanzienlijk aangenamer. Van hun kant werd weinig

de productie-eisen of tot andere onwelkome maatregelen.

kritiek op de planeconomie gehoord.

Het sterk hiërarchisch karakter van de partij zorgde er voor dat onwelkome analyses en mogelijke oplossingen uit

8.3 Hoe stonden jongeren tegenover de communistische ideologie?

de partijgeledingen de vergrijsde partijtop vaak niet bereikten. Het ambtenarenapparaat hechtte aan het ver-

De jonge generaties in de Brezjnev-periode namen ten

bergen van haar incompetentie

opzichte van de communistische ideologie een dubbele

Door de regionalisering van de economie nam de invloed

houding aan. In tegenstelling tot jongeren in de jaren der-

van het centrale partijapparaat in Moskou af. Regionale

tig hadden ze nauwelijks echte politieke belangstelling.

partijleiders maakten onderlinge afspraken en bewezen

Jongeren onder Brezjnev droomden niet van een commu-

soms lippendienst aan de centrale planning. Door deze

nistische samenleving, maar van materiële welvaart en een ontwikkeling werd de ruimte voor centraal geleide hervorgoede baan. In het openbaar, zoals bij 1-mei parades, toon-

mingen kleiner. Decentrale hervormingen, zo werd

den ze daarentegen ook een collectief enthousiasme over

gevreesd, zouden de Sovjetunie uiteen doen vallen.

de verworvenheden van de Sovjetstaat en over de grote internationale betekenis van de Sovjetunie. Binnen de Komsomol ontbrak het vroegere revolutionaire

Hoofdstuk 9 Epiloog ’de onvolkomen revolutie’

elan; het lidmaatschap was een vanzelfsprekendheid geworden. Voor jongeren uit de bovenlaag in de

In maart 1985 werd Michail Gorbatsjov gekozen tot leider

Sovjetsamenleving was het Komsomol-lidmaatschap een

van de Communistische Partij van de Sovjetunie. Tegen

toegangspoort tot een maatschappelijke carrière.

veler verwachting in ontpopte Gorbatsjov zich tot een radi-

In een toenemende mate wantrouwden jongeren de officië- cale hervormer. In zijn streven naar economische hervorle idealen. Door een aantal beperkingen hield de staat bij

mingen (perestrojka) en openheid (glasnost) speelde hij

de toegang tot het voortgezet en hoger onderwijs en bij

vooral in op de behoeften van een deel van het partijka-

het vinden van een baan maatschappelijke ongelijkheid in

der, namelijk het tweede echelon communistische leiders,

stand. Jongeren zagen dat vrouwen onder het mom van

minder behoudzuchtig, beter bekend met het Westen en

gelijkheid dikwijls de zwaarste lasten in de

met een sterke behoefte aan veranderingen. Gorbatsjov

Sovjetsamenleving droegen, op de arbeidsvloer, in de

zocht toenadering tot het Westen, teneinde de nodige poli-

samenleving en thuis. De staat bood vrouwen een laag

tieke ruimte en financiële steun voor zijn hervormingsplannen te verwerven. Het verschafte hem een grote popu-


NUMMER 19 •


lariteit buiten de Sovjetunie. De groeiende economische

Literatuurlijst:

problemen en de zigzagkoers die Gorbatsjov soms voer, leidden echter tot teleurstelling in de Sovjetunie zelf. Gorbatsjovs ’revolutie van bovenaf’ nam snel aan populari-

Sovjetunie algemeen

teit af. J.W. Bezemer, Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot De veranderingen kregen een eigen dynamiek. Gorbatsjov

Brezjnev. Van Oorschot. Amsterdam 1988 (en latere edities)


verloor geleidelijk zijn greep op de gang van zaken.

Marius Broekmeyer, Het verdriet van Rusland. Dagelijks


Verscheidene bondgenoten lieten hem in de steek. Hij zag

leven op het platteland sinds 1945. Mets en Schilt.

zich gedwongen steeds nauwer samen te werken met het

Amsterdam 1996.

conservatieve deel van het partij- en staatsapparaat. De

Michail Gorbatsjov, Mijn Rusland. De dramatische geschie-

groeiende tegenstellingen in Moskou, de massale onvrede

denis van een grootmacht. Amsterdam, Balans, 1999.

met de economische problemen en de toenemende kracht

Ed. Barbara Engel and Anastasia Posadskaya-Vanderbeck. A

van de nationale bewegingen in de Sovjetrepublieken

revolution of their own, Voices of Women in Soviet

(waaronder de Russische Federatie) deden de spanning

History. Westview Press 1998

hoog oplopen. Het gevaar van militair geweld dreigde. In

Olga de Haan, Vrouwen in de Sovjetunie. Utrecht,

augustus 1991 poogde een aantal conservatieve leiders het

Spectrum, 1988

verval van het communisme in de Sovjetunie te keren. Ze

John Keep, Last of the Empires. A History of the Soviet

deden een greep naar de macht. Gorbatsjov werd ter zijde

Union 1945-1991. Oxford, Oxford University Press, 1996.

geschoven en de noodtoestand werd uitgeroepen. De

Francine du Plessis Gray, Vrouwen in de Sovjetunie. Een

’staatsgreep’ mislukte. De democratische oppositie in de

wankel evenwicht. Utrecht, Lutingh Sythoff, 1990

Sovjetunie, onder leiding van Boris Jeltsin, greep haar

David Remnick, Lenins laatste adem. De ondergang van

kans. De communistische partij werd verboden. Gorbatsjov het Sovjetrijk. Bloemendaal 1994 werd zijn politieke macht grotendeels ontnomen; en in

Ronald G. Suny, The Soviet Experiment: Russia, the USSR,

december 1991 werd de Sovjetunie officieel opgeheven.

and the Successor States. Oxford, Oxford University Press, 1998.

Vrijwel niemand had er rekening mee gehouden dat de eens zo machtige Sovjetunie op vrijwel geweldloze wijze ten onder zou gaan. Eén van de belangrijkste redenen van

Stalinisme

de vreedzame ondergang van de communistische supermacht, was het gebrek aan legitimiteit van het communis-

Marius Broekmeyer, Stalin, de Russen en hun oorlog, 1941-

tische bestel bij een groeiend deel van het partijkader en

1945. Amsterdam, Mets & Schilt, 1999.

ambtenarenapparaat. Velen ’deserteerden’. Ze meenden

Allen Bullock, Hitler en Stalin. Paralelle levens.

uiteindelijk meer kansen te hebben onder een nieuwe

Amsterdam, Arbeiderspers, 1991.

orde dan onder het communisme, als ondernemer, als poli- Sheila Fitzpatrick, Everyday Stalinism. Ordinary Life in ticus of als beide.

Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s. Oxford, Oxford University Press, 1999.

In het nieuwe Rusland van Jeltsin veranderde veel: de com- David King, The Commissar Vanishes. The Falsification of munistische partij werd in de ban gedaan (om later op

Photographs and Art in Stalin’s Russia. New York, Henry

gerechtelijk bevel weer te worden toegestaan) en de com-

Holt and Company, 1997.

munistische staatsideologie werd overboord gegooid. De

Stephen J. Lee, Stalin and the Soviet Union. London and

oude planeconomie, waarin privé-bezit ten hoogste werd

New York, Routledge. 1999.

getolereerd, maakte plaats voor een slecht werkende vrije

Evan Mawdsley, The Stalin Years. The Soviet Union, 1929-

markteconomie, waar vooral de macht van het geld telt. Er 1953. Manchester, Manchester University Press, 1998. bleef echter ook veel bij hetzelfde. Aan de bureaucratie

Chris Ward. Stalins Russia. (Second Edition).Arnold.

kwam geen einde. Veel politici van de oude school bleven

London etc. 1999. 278 blz.

zitten. Ze regeren Rusland met behulp van ondoorzichtige

A. Wood, Stalin en het Stalinisme. Amsterdam, Babel, 1998

netwerken, waarin politieke macht en economische macht nauw verweven zijn. Ondanks periodieke verkiezingen heeft de gewone Rus nog steeds weinig in de melk te brok-

Periode Brezjnev

kelen. Het vertrouwen in de politiek was en blijft laag. Zie: Sovjetunie algemeen. Mikhail Heller, Cogs in the wheel. The formation of Soviet Man. New York, Alfred Knopf, 1988

NUMMER 19 •



Hedrick Smith, De Russen. Dagelijk leven in de Sovjet-

periode 1941 -1945 en in de laatste acht levensjaren van

Unie. Amsterdam 1977 (vaak nog tweedehands te verkrij-

Stalin.

gen)

De twee hoofdvragen en bijbehorende deelvragen nodigen

Wisla Suraska, How the Soviet Union disappeared. Essays

uit tot het verwerven van kennis en tot het maken van een

on the causes of dissolution. Durham and London, Duke

eenvoudige afweging. Het communistisch systeem onder

University Press, 1998. Hoofdstuk 1 ’The first Soviet genera- Stalin was geen statisch systeem maar een systeem in onttion.

wikkeling. Een aantal deelvragen levert verklaringen voor

William Tompson, The Soviet Union under Brezhnev, 1964- deze ontwikkeling op. In het bijzonder gaat de aandacht 1982. London, Longman, 2000.

uit naar de positie van de boeren, de positie van partijle-


den en de opvoeding van de zogenaamde ’nieuwe Sovjetmens’. De betreffende hoofdstukken lenen zich in het bijzonder voor het maken van de genoemde afweging.

Bijlage 2

Daar waar nodig wordt aandacht besteed aan de specifieke uitwerking van het communistische systeem op de sekseverhoudingen. Daar wordt in het woordgebruik ook een

VBO / MAVO

sekseonderscheid gemaakt. Elders worden neutrale termen of begrippen, zoals bijvoorbeeld Sovjetburgers, gehanteerd. Hoofdstuk 1 bevat een historisch kader met de vereiste

Titel: Dwang en overtuiging

basiskennis. In dit historische kader wordt ook het land en de samenleving waar het thema ’zich afspeelt’ geïntrodu-

Subtitel: Het communistisch systeem onder Stalin,

ceerd. Gegevens uit dit kader worden in principe alleen in

1928 -1953

samenhang met gegevens uit de andere hoofdstukken bevraagd.

Hoofdvragen:

De historische begrippen en namen zijn in de tekst vet

1.

aangegeven. Ze kunnen in het Centraal Examen afzonder-

Wat hield het communistisch systeem onder Stalin in?

2. Hoe groot was de invloed van dit systeem op het leven van de Sovjetbevolking?

lijk worden getoetst. In het historische kader is een aantal begrippen en namen vet gedrukt. Ze maken deel uit van de stofomschrijving; ze keren in de andere hoofdstukken terug.

Verantwoording Het Centraal Examen thema 2002 voor leerlingen op Vbo

Hoofdstuk 1 Historisch kader

of Mavo geeft zicht op de ontwikkeling en de werking van het communisme in de periode 1928 -1953 waarin Stalin

Het Russische rijk rond 1900

als alleenheerser de Sovjetunie leidde. Het confronteert de

Rond 1900 was Rusland het grootste land in de wereld.

leerlingen met aspecten van een totalitair systeem.

Vanaf de grens met het Duitse rijk in Europa tot aan de

Hiermee wordt voldaan aan de opdracht van het Ministerie Stille Oceaan in Azië bedroeg de afstand 14.500 km. In dit van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen een thema te

uitgestrekte rijk woonden vele volken. Ieder volk bezat

ontwikkelen rond het verschijnsel totalitair systeem. Voor

zijn eigen taal en cultuur. 43% van alle inwoners waren

de laatste keer vormt een subdomein in de examenpro-

Russen. De meeste Russen woonden in dorpen; de dorpe-

gramma’s voor Havo en Vwo het uitgangspunt. Vanaf 2003

lingen handelden naar eeuwenoude gebruiken en gewoon-

kent het VMBO een eigen examenprogramma. Gelet op het ten. De Russen voelden zich door godsdienst, gebruiken en vigerende examenprogramma Vbo/Mavo is het niet nood-

taal verbonden

zakelijk alle specificaties in het genoemde domein voor

Het Russische rijk werd in 1900 bestuurd door tsaar

Vbo/Mavo uit te werken.

Nicolaas II. Zijn macht rustte op drie pijlers: de Russisch-

Dit thema loopt deels parallel aan het thema voor de leer-

orthodoxe Kerk, een bestuursapparaat in handen van de

lingen op Havo en Vwo, maar kent ook eigen vragen en

Russische adel en de bureaucratie, en de machtsinstrumen-

antwoorden. De vergelijking tussen het communistische

ten leger, politie en geheime dienst. De tsaar was hoofd

systeem onder Stalin en onder Breznjev is voor Vbo en

van de Russisch-orthodoxe Kerk. De kerk had grote invloed

voor Mavo achterwege gelaten. Door het thema in tijd en

op de cultuur van het grotendeels analfabete Russische

omvang te beperken hebben leerlingen meer tijd zich in te volk. leven in de werking van een totalitair systeem, om daarna de betekenis ervan te kunnen verwoorden. Er is ruimte

Op weg naar revolutie

voor een verkenning van communistische systeem in de

De meeste boerenbedrijfjes waren klein, primitief en brachten weinig op in vergelijking met dezelfde bedrijven


NUMMER 19 •


in West-Europa. De onrust onder de boeren nam hierdoor

Om een begin te maken met een maatschappij van gelijk-

toe. De oorzaak lag in hun afhankelijkheid van de groot-

heid werden mannen en vrouwen wettelijk aan elkaar

grondbezitters en hun grote armoede.

gelijkgesteld. Vrouwen kregen meer kans op het volgen van onderwijs en het maken van een carrière.

Door de rijkdom aan bodemschatten en met de kennis en

In de nieuwe samenleving was geen plaats voor gods-

het geld uit West-Europa werd in Rusland vanaf 1890 lang-

dienst. Het bestaan van God werd officieel ontkend. Door

zaam aan de industrialisatie begonnen. De regering stimu-

een hevige vervolging van geestelijken en gelovigen werd


leerde dit proces.

de macht van de Russisch-orthodoxe Kerk gebroken.


Vele boeren verhuisden voor werk naar de industriecentra. Ook daar waren zij rechteloos; zij leefden onder mensonte- De gevolgde koers, de Nieuwe Economische politiek rende omstandigheden. De achterblijvende boeren moes-

Door de burgeroorlog was de economie ontregeld. Vele

ten zorgen voor graanoverschotten voor export. De rege-

ontwikkelde en / of rijke Russen waren gevlucht naar het

ring kocht het op tegen lage prijzen. Met de deviezen werd buitenland. Boeren kwamen in opstand tegen de verplichte de industrialisatie betaald.

leveranties aan o.a. het Rode Leger. De arbeiders in de steden leden honger. Dit bracht de revolutie in gevaar. Lenin

Onder de stedelijke burgerij en een deel van de adel ont-

moest om het gevaar te keren een stap terug doen. Hij

stonden democratische en revolutionaire hervormingsbe-

koos voor de invoering van de Nieuwe Economische

wegingen. Zij kregen over het algemeen weinig steun van

Politiek (NEP). In de landbouw, de handel en de klein-

de bevolking.

industrie werd particulier ondernemerschap toegestaan. De grote industrieën en de banken bleven in handen van

In 1905 verloor Rusland een oorlog. De nederlaag leidde tot de partijstaat. stakingen, muiterijen en boerenopstanden. De tsaar wist

Dankzij de NEP bereikte de Sovjeteconomie weer het voor-

met politieke beloften een revolutie te voorkomen. De

oorlogse productieniveau. De Sovjetunie bleef een land van

regering verviel spoedig weer in oude fouten.

boeren. 126 miljoen mensen leefden op het land tegen 26

Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 leidde

miljoen in de steden. Onder de miljoenen boeren werden

even de aandacht af van de sociale onrust. Naarmate de

duidelijk inkomensverschillen zichtbaar.

oorlog vorderde, op een voor Rusland rampzalige wijze,

Na de dood van Lenin in 1924 werd de opvolgingsstrijd

kwamen de maatschappelijke problemen heviger dan ooit

beheerst door de vraag wat te doen met de ”oncommunis-

te voorschijn. In 1917 leidde dit tot massale protesten. De

tische” NEP. Uit deze strijd kwam Jozef Stalin als winnaar

tsaristische troepen weigerden op de bevolking te schie-

naar voren. In 1928 werd zijn leiderschap door de

ten, zij vervielen tot muiterij. De tsaar moest aftreden, het

Communistische Partij erkend.

begin van de Russische Revolutie. De Russische Revolutie, een minderheid aan de macht

Hoofdstuk 2 Naar een nieuwe orde

Voor de Voorlopige Regering was de voortzetting van de oorlog een doel. Hiermee stond ze tegenover de revolutionaire bolsjewieken. Deze kregen met hun leus, vrede,

2.1 Welke nieuwe ordening van de samenleving wilde Stalin na 1928?

brood en land aan de boeren, grote steun en aanhang bij soldaten, arbeiders en boeren.

Stalin vond dat de communistische revolutie in Sovjetunie

In het najaar van 1917 grepen de bolsjewieken in de twee

moest worden versterkt. Tegelijkertijd moest de Sovjetunie

grootste steden, Petersburg en Moskou, de macht.

zich weren tegen een vijandige buitenwereld. De macht in

Er volgden jaren van burgeroorlog en chaos. De bolsjewie-

de nieuwe samenleving moest in handen zijn van één par-

ken o.l.v. Vladimir I. Lenin kwamen als de overwinnaar

tij onder één leider. Hij zag zichzelf als de leider die deze

uit deze strijd te voorschijn. Zij noemden zich voortaan

taak kon volbrengen.

communisten en het Russische Rijk werd de Sovjetunie

Stalins nieuwe orde eiste een gecentraliseerde politiek

genoemd.

en een commando-economie. Deze economie werd doorv het Gosplan sgestalte gegeven

De gewenste koers

en in Vijfjarenplannen in praktijk gebracht.

De communisten stonden een ’maatschappij van gelijkheid’ voor, zoals Karl Marx deze in de 19e eeuw had

2.2 Welke ontwikkelingen zetten Stalin hiertoe aan?

beschreven. Lenin vond dat alles moest en mocht worden gedaan om de macht te behouden en om deze samenle-

Sociaal economische ontwikkelingen

ving te bereiken. Deze doelstelling kon alleen bereikt wor-

In 1927 ontstond er door tegenvallende graanoogsten en te

den in een éénpartijstaat.

lage industriële productie schaarste. Omdat de boeren geen industriële producten konden kopen en de vastgestel-

NUMMER 19 •



de lage graanprijs niet werd losgelaten weigerden de boe-

triële vooruitgang waren indrukwekkend. De industrialisa-

ren levering. Door de stijgende voedselprijzen nam de

tie versterkte ook de militaire macht van de Sovjetunie.

bereidheid van de arbeiders in de fabrieken om de produc-

Aan de belangen van de arbeidersbevolking en van de boe-

tie te verhogen af.

renbevolking werd volledig voorbijgegaan. Het tekort aan

De regering keerde terug naar een systeem van gedwongen consumptiegoederen bleef enorm en de huisvestingsmogegraanleveranties, met als gevolg een groeiend verzet onder lijkheden waren miniem. Deze schaduwzijde van de vijfjade boeren.

renplannen zou nog lang het leven van de inwoners van de Sovjetunie beheersen.


Buitenlandse dreiging Het buitenland isoleerde de Sovjetunie na 1917. De communistische partij voelde zich omringd door een vijandig buitenland. In hun ogen bestond er een onverzoenlijk conflict


Hoofdstuk 3 De invoering van het communistisch systeem op het land

tussen de kapitalistische en de communistische wereld. Stalin gebruikte dit idee om zijn eisen kracht bij te zetten. De achterstand die de Sovjetunie had op deze buitenwe-

3.1 Hoe werd in de dorpen in korte tijd een communistische economie gevestigd?

reld moest binnen tien jaren worden ingehaald. Collectivisatie Ontwikkeling in het communistisch denken

Grond, gebouwen, vee, werktuigen en andere productie-

De partijtop vond een oplossing voor de economische cri-

middelen werden tot gemeenschappelijk bezit verklaard.

sis van 1927-1928 en voor de buitenlandse dreiging in de

De boeren werden gedwongen mee te doen. Om hun weer-

invoering van een grootschalig industrialisatieprogramma

stand te breken werden in de loop van de Vijfjarenplannen

en de verplichte collectivisatie van de boeren (zie hoofd-

steeds andere groepen boeren als klassenvijand aangeduid.

stuk 3). Door de partij werd het verzet van de boeren

Het waren eerst zogenaamde rijke boeren, de koelakken,

gezien als het verzet van ’de klassenvijand’. Vele partijle-

die het moesten ontgelden. Na hen volgden andere groe-

den hadden een groot wantrouwen tegen de dorpen en

pen kleine zelfstandige boeren. De nieuwe ’sovjetboer’

hun bewoners.

moest, goedschiks of kwaadschiks, doordrongen worden van zijn / haar plicht de nieuwe Sovjetunie op te bouwen.

Machtsverschuiving De graancrisis en de daarop volgende economische hervor-

Terreur en hongersnood

mingen greep Stalin aan om zijn persoonlijke macht te

Fanatieke partijleden en radicale boeren / boerinnen uit de

verstevigen. Partijleiders die een voorzichtiger beleid ten

eigen omgeving moesten deze ’sovjetboer’ vormen. Iedere

opzichte van de boeren bepleitten, werden uiteindelijk

vorm van verzet werd op harde wijze bestreden.

ook terzijde geschoven. De massale viering van zijn vijftig-

In de beginjaren ’30 werden enkele miljoenen boeren

ste verjaardag in 1929 bevestigde Stalins centrale positie.

gedeporteerd. Voor zover ze niet werden meegevoerd bleven vrouwen en kinderen berooid achter. Een groot deel

2.3 Hoe werd de Sovjetunie een industriële samenleving?

van de boeren werd ingeschakeld bij de aanleg van wegen en kanalen, de bouw van fabrieken en de houtkap. In de

Het eerste vijfjarenplan moest de industriële productie

staatsgevangenkampen, bekend onder de naam Goelag,

enorm doen toenemen. De nadruk kwam te liggen bij de

was het sterftecijfer hoog.

zware industrie, de bewapening en de energiewinning. De

Miljoenen boeren trokken naar en / of moesten gaan wer-

landbouw moest door collectivisatie komen tot overpro-

ken in de nieuwe industriecentra.

ductie. Een overschot kende meerdere doelen: het handha- De achterblijvende boeren moesten de streefcijfers van het ven van lage voedselprijzen en lage lonen, en een grote

Gosplan halen. De cijfers waren irreëel. De enige zorg van

agrarische export om de import van machines en andere

de partijstaat was de vervulling van het plan. De boeren

industriële productiegoederen te kunnen betalen. Door

raakten uitgeput. Stalin weigerde elke concessie. In de

mechanisatie van de landbouw zouden vele arbeidskrach-

Oekraïne werd bewust op een hongersnood aangestuurd

ten op het land vrij komen voor de nieuwe industrie.

om het verzet van boeren te breken. Miljoenen boeren

Het eerste vijfjarenplan werd gevolgd door andere vijfja-

kwamen door honger of ziekte om.

renplannen. Er ontstonden verschillende nieuwe industriesteden. Door een massale inzet van mensen en geld en door terreur werden indrukwekkende resultaten bereikt.

3.2 Wat betekende de collectivisatie voor het dagelijks leven van de boeren?

Het Gosplan in Moskou werd machtig. Voor alles golden de streefcijfers.

In de greep van de partijstaat

In tien jaar tijd werden de grondslagen gelegd voor een

Door het collectieve landbouwsysteem was het particuliere

moderne industrie. De kwantitatieve cijfers van de indus-

boerenbedrijf volledig verdwenen.


NUMMER 19 •


De boerenbevolking was loonarbeider geworden. Ze werd

De communistische staat was er echter niet in geslaagd

voor het grootste deel in natura uitbetaald. Geld was op

een einde te maken aan de steeds terugkerende voedselte-

het platteland beperkt in omloop.

korten. Vanuit deze realiteit had Stalin in 1935 ’boerenar-

Het bestuur van een collectieve boerderij, een kolchoz,

beiders’ toegestaan kleine stukjes grond te bebouwen voor

was in handen van een kolchozvoorzitter.

eigen gebruik en voor (ruil) handel op de markt van de kol-

Hij werd gecontroleerd door partijorganisaties. De kolchoz choz. De voedselvoorziening in de Sovjetunie werd steeds moest ’het plan’ halen. Door de gebrekkige scholing van

meer afhankelijk van deze ’privé-stukjes grond’.


vele boeren en hun geringe arbeidsproductiviteit werd dit

In tegenstelling tot arbeiders in de steden voelden vele


dikwijls zeer moeilijk. Beloofde machines waren er niet of

boeren zich niet of nauwelijks verbonden met de vooruit-

vertoonden gebreken. De vastgestelde productie moest

gang van de Sovjetunie. In de kolchozen ervoeren ze alleen

worden geleverd, ook al hield de kolchoz te weinig over

de nadelen van het communistisch systeem.

voor eigen voeding of zaaigoed. De neergang van de traditionele agrarische gemeenschap

Hoofdstuk 4 Een machtige partij met een zeer machtige leider

Binnen een decennium veranderde de eeuwenoude dorpsgemeenschap drastisch. De traditionele gezagsdragers

4.1 Welke functies en posities hadden partijleden?

waren richting Goelag verdwenen of geliquideerd. Zelfstandige boeren en dorpsambachtslieden bestonden

De kern van de samenleving

niet meer. Families waren door staatsterreur en dwang-

In de Stalin-constitutie van 1936 werd de Partij omschre-

maatregelen ontregeld. Het naleven van eeuwenoude chris- ven als ’leidende kracht’ van alle telijke gebruiken werd als een daad van klassevijandschap

maatschappelijke en staatkundige organisaties.

gezien. Vele jonge mannen en vrouwen, de meest produc-

In alle geledingen van de samenleving speelde het partijka-

tieve arbeidskrachten, waren vertrokken naar de industrie- der een leidende rol. In elke kolchoz, fabriek, overheidscentra.

dienst of andere instelling bestond een partijafdeling, onder leiding van een regionale of lokale partijsecretaris.

In het ’nieuwe dorp’

Hij kon als een ’kleine Stalin’ macht uitoefenen.

De nieuwe landbouwpolitiek werd door de ’boerenarbeiders’ met grote passiviteit bekeken.

Een selecte groep

De richtlijnen van de partij deden dikwijls afbreuk aan de

Slechts een paar procent van de bevolking was partijlid.

kennis van de boerenbevolking. Boeren en boerinnen

Men werd lid op basis van selectie. Men kon binnen de

zagen met lede ogen de desastreuze gevolgen van de land-

partij snel carrière maken. Het was ook risicovol, de snel-

bouwpolitiek; zij voelden zich miskend en onderdrukt. De

heid van wegzuiveren was rechtevenredig aan het maken

afstand tussen de boerenbevolking en de nieuwe gezags-

van carrière.

dragers was groot.

Het aantal vrouwen binnen de partij was relatief klein, ca

Aan het einde van de jaren dertig vormden vrouwen ca

15 % van alle partijleden. Vrouwelijke partijleden bekleed-

60% van de arbeidskrachten in een kolchoz; ze verrichtten

den functies, veelal op de lagere niveau’s.

zware arbeid, o.a. het verbouwen van gewassen en de zorg

Partijleden profiteerden van materiële voorrechten. Voor

voor het vee. Relatief veel meer mannen bekleedden

gewone partijleden kon dat in de praktijk betekenen een

bestuurlijke en technische functies binnen de kolchoz.

betere voedselvoorziening, toegang tot speciale winkels of

In het dorp bleef de levensstandaard zeer laag. Het weinige een betere huisvesting. Voor de echte partijelite ging het ’echte geld’ dat men kreeg werd nog afgeroomd door ver-

om aanzienlijke maatschappelijke bevoorrechting voor de

plichte deelname aan staatsspaarplannen. De kolchozen

hele familie.

werden vaak ’vergeten’ bij de distributie van de schaarse goederen en consumptiemiddelen.

Controle

Hierdoor kwam er een migratie van het dorp naar de stad

De uitvoering van het beleid dat hoge eisen stelde aan de

op gang. De staat poogde dit tegen te gaan door boeren

spankracht van de samenleving, vroeg om strakke contro-

een verplicht binnenlandse paspoort te weigeren.

le. Partijleden moesten de bevolking aanzetten tot harder werken en het halen van de cijfers van het plan. Zij druk-

3.3 Waarom kreeg Stalin geen volledige greep op de boeren?

ten iedere al of niet vermeende vorm van verzet tegen het plan de kop in. Zij moesten wel druk op de ketel zetten

Aan de vooravond van Sovjetunie’s deelname aan WO II,

omdat zij zelf ook weer werden gecontroleerd door hogere

leverden volgens de statistieken de collectieve boerderijen

partijorganen.

het overgrote deel van de agrarische productie.

NUMMER 19 •



Propagandistische taak

4.3 Was Stalin een zeer machtige leider?

Partijleden dienden een voorbeeld te zijn voor de bevolking. Zij waren het boegbeeld van de

Stalin had als eerste partijsecretaris een grote macht over

nieuwe Sovjetmens. Met posters, pamfletten, liederen en

het partij- en staatsapparaat.

ander materiaal werden de successen van het Plan beju-

Om zijn grote macht te benadrukken gebruikte Stalin het

beld. Daarnaast gebruikte men dezelfde middelen om de

middel van beeldvorming. Hij begon een Stalin-verering.

bevolking op te roepen waakzaam te zijn tegen de ’buiten-

In de kunst en propaganda kwam Stalin naar voren als de

landse vijand’.

welwillende, alwetende en vaderlijke leider. In de partij


werd een absolute loyaliteit aan de partijleider verwacht.


4.2 Hoe zorgde Stalin voor een betrouwbaar partijkader?

Stalin meed directe contacten met de bevolking en de gewone partijleden. Dit versterkte binnen en buiten de

De organisatie van de partij

partij de opvatting dat niet de leider, maar de bureaucratie

Op papier was het Partijcongres het hoogste partijorgaan.

voor de gemaakte fouten verantwoordelijk was.

Uit dit partijcongres werd een Centraal Comité gekozen,

Angst en terreur waren Stalins vertrouwde politieke wape-

dat op zijn beurt een Politbureau koos. In de praktijk was

nen. Zijn politieke denken werd gevoed door een diepe

dit Politbureau echter aan niemand verantwoording schul-

achterdocht. Hij onderscheidde slechts ondergeschikten en

dig, behalve aan zijn leider: Jozef Stalin. Stalin eiste van de tegenstanders. Wie niet onvoorwaardelijk voor hem was, andere leden van de partijleiding volledige loyaliteit.

was tegen hem.

Onder Stalin kwamen partijcongres en Centraal Comité niet vaak bijeen.

Hoofdstuk 5 De mens als staatsbezit

Het functioneren van de partij De partij kende een strakke hiërarchische organisatie.

5.1 Waarom wilde Stalin de nieuwe Sovjetmens creëren?

Richtlijnen werden van boven naar beneden doorgegeven en uitgevoerd. Partijleden waren verplicht regelmatig ver-

De nieuwe politieke orde vroeg om een ’totale revolutie’.

antwoording af te leggen aan hoger geplaatsten.

Parallel aan de economische en politieke veranderingen

Partijzuiveringen waren een terugkerend verschijnsel.

diende om een totalitaire samenleving te bereiken ook een culturele ommekeer plaats te vinden.

Stalins terreurapparaat

De kerngedachte is de maakbaarheid van het individu en

Een belangrijke rol in de interne controle van de partij

van de samenleving. De nieuwe Sovjetmens was iemand

kreeg de staatsveiligheidsdienst. Stalin bracht deze gehei-

die zich met volle overgave wijdde aan de opbouw van het

me dienst onder in de NKVD, het volkscommissariaat voor communisme in de Sovjetunie. Eigenschappen van deze binnenlandse zaken. De NKVD controleerde ook de gewo-

nieuwe Sovjetmens waren overtuiging en enthousiasme,

ne politie en de legerleiding. Ze had het beheer over de

maar ook onverzoenlijkheid en meedogenloosheid als het

concentratie- en werkkampen.

moest. Om deze nieuwe Sovjetmens te vormen kwam elk van de

De Grote Terreur

volgende aspecten geheel in dienst van de idealen van

De Grote Terreur toonde de kwetsbare positie van partij-

Stalin en de Partij te staan: opvoeding, onderwijs, de jeugd-

leden onder Stalins bewind aan. Na 1936 kreeg de NKVD de beweging en de vrijetijdsbesteding van ouderen. De greep vrije hand om af te rekenen met werkelijke en vermeende

van de partijstaat op elk van deze terreinen diende totaal

tegenstanders in de partij. De partij werd uitgedund. In de

te zijn.

jaren dertig verdwenen miljoenen partijleden en mensen uit hun familie- of bekendenkring in de kampen, zonder duidelijke beschuldiging of veroordeling. Precieze cijfers

5.2.1 Hoe droegen opvoeding en onderwijs bij aan de vorming van de nieuw Sovjetmens?

ontbreken. Tienduizenden partijfunctionarissen werden zonder vorm van proces terechtgesteld. Door de NKVD

Volgens de officiële partijlijn werd kinderen onderwezen

werd een aantal hoge partijleden en topofficieren van het

dat het collectief belangrijker is dan het individu en het

Rode Leger tot zelfbeschuldigingen gebracht en al of niet

gezin ondergeschikt is aan de politieke eenheid. Het kind

in propagandistisch uitgebuite showprocessen veroordeeld

leerde loyaal te zijn aan Stalin, de Partij en het Vaderland

tot dwangarbeid of de doodstraf.

en als laatste aan zijn ouders. De onttrekking aan de

Geleidelijk drong bij Stalin het besef door dat deze Grote

invloed van de ouders werd bevorderd door de massale

Terreur had geleid tot excessen die de belangen van de

inschakeling van vrouwen in het arbeidsproces.

partij en de kracht van het leger bedreigden. Op bevel van

Al in de kinderopvang lag het accent op disciplinering en

Stalin nam de terreur binnen de partij af.

het bijbrengen van elementaire vaardigheden. Het doel van de staatsopvoeding was: het aanleren van een basishy-


NUMMER 19 •


giëne, het aanleren van de grondprincipes van sociaal

leerd door de staat. De kunst moest begrijpelijk zijn voor

gedrag en het verwerven van de basisvaardigheden voor de de massa van het volk. De zelfherkenning moest sterk zijn, Sovjetmens.

dus gelukkige hard werkende mensen die werken aan de

Deze basisopvoeding kreeg een vervolg in het (voortgezet)

opbouw van de Sovjetunie.

onderwijs, de jeugdbeweging en het Rode Leger. Door alfabetiseringsprogramma’s konden volwassenen hun 5.3 Waarom kreeg de partijstaat geen volledige greep op de achterstand inhalen. Onderwijs en wetenschap werden

Sovjetburger?


gezien als middel om vele doelen te bereiken. Onderwijs


was noodzakelijk om analfabetisme, godsdienst en bijge-

Stalin moest afzien van zijn gezinspolitiek toen bleek dat

loof uit te bannen. Onderwijs en wetenschap moesten ook

de bevolkingsgroei daalde; een gevaarlijke ontwikkeling

nieuwe specialisten voor industrie en landbouw opleveren. bij een (mogelijk) naderende oorlog. Het gezin werd door Wetenschap stond in dienst van de politieke orde.

Stalin erkend als een eigen, zelfverantwoordelijke eenheid. Moeders van grote gezinnen gaf hij een beloning of de ere-

5.2.2 Hoe droeg de jeugdbeweging bij aan de vorming van de nieuw titel ’Moeder-heldin’. Sovjetmens?

De culturele vernieuwingen werden vooral zichtbaar in de steden. In de kolchozen was er veel minder ruimte voor en

Voor de gewenste vrijetijdsbesteding van de jongens en

waren de mensen veel minder geschoold. De boerenbevol-

meisjes stond de Komsomol model. De Komsomol was een king bleef eeuwenoude gebruiken en gewoonten volgen. van de pijlers van het Stalinistisch systeem.

Ook werd in stilte de godsdienst beleden.

Het lidmaatschap van de Komsomol was een erezaak, men

De woningnood, de arbeidsdruk, de schaarste aan con-

behoorde tot de uitverkorenen (15% van alle jonge arbei-

sumptiegoederen, de bureaucratie, de bevoorrechting van

ders en boeren), tot de toekomstige leden van de

partijleden en andere problemen in het dagelijks leven

Communistische partij. Binnen de Komsomol heerste even- drukten het enthousiasme van Sovjetbevolking over de culeens een strenge hiërarchie. De leden moesten bewijzen de turele vernieuwingen. Bij de dood van Stalin in 1953 was er energiekste, verstandigste en moedigste groep jongeren te

nog maar weinig van het enthousiasme over.

zijn. Zij voerden fel actie tegen godsdienst en christelijke gebruiken. Met name meisjes werkten vrijwillig als ’cultuursoldaat’ mee aan alfabetiseringsprogramma’s. Komsomol-leden streden voor de verspreiding van de radio. Ze protesteerden tot ongenoegen van het hoge par-

Hoofdstuk 6 Het communistisch systeem tijdens ’de Grote Vaderlandse Oorlog’ (19411945)

tijkader ook tegen belabberde woon- en werkomstandighe6.1 Welke ontwikkelingen bedreigden het communistisch systeem?

den.

5.2.3 Hoe droegen de vrijetijdsbesteding van ouderen bij aan de vor- De Duitse inval ming van de nieuw Sovjetmens?

Operatie Barbarossa bracht de Sovjetunie in de periode 1941-1942 op de rand van de nederlaag. Het Duitse leger

In plaats van religieuze vieringen kwamen massavieringen. drong diep in het Europese deel van de Sovjetunie door, Kerken werden afgebroken of omgebouwd tot openbare

tot de lijn Leningrad - Moskou - Stalingrad. In de eerste

plaatsen voor sport, dienstverlening of vermaak.

zeven maanden verloor de Sovjetunie al miljoenen militai-

Christelijke feestdagen maakten plaats voor communisti-

ren. Grote steden en industriecentra vielen, zwaar bescha-

sche vieringen (o.a. de oktoberrevolutie en 1 mei). Sport

digd, in Duitse handen. In de Baltische gebieden, delen van

diende een belangrijke plaats in het leven van de

Wit-Rusland en in de Oekraïne verwelkomde een deel van

Sovjetmens in te nemen. Collectieve prestaties benadruk-

de lokale bevolking de binnenvallende Duitsers.

ten de kracht van het socialisme. Met alle moderne middelen werd de Sovjetmens aange-

Ondermijnd gezag

vuurd om mee te werken aan de opbouw van de ware

Verkeerde inschattingen of beslissingen van Stalin werden

socialistische samenleving. Film, posters en brochures wer- zichtbaar. Stalin had te veel vertrouwd op het in 1939 met den verspreid tot in de verste uithoeken van de Sovjet-

Hitler gesloten niet-aanvalsverdrag. Het Sovjetleger was

Unie.

voorbereid op een offensieve en niet op een defensieve

Arbeiders kregen de beschikking over eigen recreatiege-

oorlog; de legertop was door zuiveringen erg verzwakt. Na

bouwen, zoals arbeidersclubs en avondscholen. De vrije

de Duitse inval stond Stalin eerst geen tactische terugtocht

tijd van de arbeider stond in dienst van het permanente

toe. Door de gecentraliseerde commandostructuur en de

leren.

grote macht van politieke commissarissen in het Rode

Ook de kunst moest in dienst staan van het socialisme.

Leger durfden commandanten geen eigen beslissingen te

Schilderkunst, literatuur, film en muziek werden gecontro- nemen. De vlucht van partij en regeringsfunctionarissen

NUMMER 19 •



en van NKVD leden oostwaarts ondermijnden het gezag

Stalin, gesteund door de partijelite, kon en wilde niet op

van Stalin en het vertrouwen in het zijn systeem nog ver-

deze wens ingaan. Hij voelde zich bedreigd door nieuwe

der.

ontwikkelingen tijdens en direct na de oorlog: de contacten tussen Russische militairen en westerse bondgenoten,

6.2 Hoe wist Stalin zijn gezag te herwinnen?

de successen van het leger en de populariteit van generaals, en de toegenomen invloed van plaatselijke partijlei-

Pragmatische koers

ders. Een verdere liberalisatie zou zijn communistisch sys-

Stalin koos een pragmatische koers. Hij gaf opdracht de

teem verder ondermijnen.


industrie in bedreigde gebieden naar het oosten te verplaatsen en volledig voor de oorlog in te zetten. Hij handhaafde de commando-economie maar liet op regionaal


Hoofdstuk 7 De donkere jaren 1946 - 1953

niveau bedrijven zelf beslissingen nemen over het zo doelmatig mogelijk gebruiken van grondstoffen en van arbeids- 7.1 Welke ontwikkelingen zijn kenmerkend voor de laatste zeven krachten. Een gigantische oorlogsproductie maakte in 1943

jaar van Stalins bewind?

een succesvolle aanvalsoorlog onder leiding van Stalin mogelijk. Stalin stond een militaire commandostructuur

Nieuwe zuiveringen

toe buiten de partijkanalen om. Hij werd zelf volkscom-

Vanaf 1945 zette de politiek terreur door. Lavrenti Beria,

missaris voor het leger en gaf zijn generaals meer ruimte

chef van de staatsveiligheidsdienst, speelde hierin een

voor het nemen van eigen beslissingen.

belangrijke rol. Golven van zuiveringen volgden elkaar op. Slachtoffer van zuiveringen werden o.a. militairen die

Verloop van de oorlog

krijgsgevangen waren geweest of contact met bondgeno-

Door strategische fouten, natuurlijke omstandigheden, de

ten hadden gehad; plaatselijke partijleiders in Leningrad

lange bevoorradings- en communicatielijnen, de partiza-

die de verdediging van Leningrad goed hadden geleid, niet-

nenoorlog en het overwicht van de Sovjetunie inzake

Russische volken die vaak ten onrechte van samenwerking

grondstoffen en mankracht verliep vanaf 1942 de oorlog

met de Duitsers werden verdacht; en intellectuelen wier

voor de Duitsers steeds slechter. Een belangrijk keerpunt

kennis tijdens de oorlog onmisbaar was geweest. Vlak voor

was de strijd rond Stalingrad. Naarmate de problemen

de dood van Stalin in 1953 dreigde een nieuwe golf van ter-

voor de Duitsers groter werden nam het gezag van Stalin

reur, vooral tegen joden, naar aanleiding van het zgn.

weer toe.

’dokterscomplot’. Vervolging van kerk en gelovigen werd weer opgepakt.

Nationalisme Stalin stimuleerde een sterk Russisch nationalisme

Geconcentreerde macht

na de Duitse inval, door bewuste propaganda en een ver-

Stalin regeerde nog steeds met een kleine groep vertrou-

soepeling van de politiek inzake de Russisch orthodoxe

welingen. Hij riep zelden het Centrale Comité en het

Kerk. Dit wierp zijn vruchten af. Gaandeweg de oorlog

Politbureau en nooit het Partijcongres bijeen. Het leger

werd Stalin de onbetwiste nationale leider, de vaderfiguur

werd volledig onder controle geplaatst. Stalin wilde zijn

die streed voor ’Moedertje Rusland’.

greep op de samenleving vergroten door decreten die een verwoestend effect hadden op cultuur en wetenschappen.

Terreur Ondanks de genoemde versoepeling hield tijdens de oorlog De voortzetting van een planeconomie Stalins terreur tegen de bevolking stand en bleef de Goelag Stalin koos voor een herstel van het communistisch sysvol. Op falende militairen werd standrecht toegepast. Hele

teem van de jaren dertig. In de vijfjarenplannen lag

bevolkingsgroepen werden naar Siberië gedeporteerd.

opnieuw het accent op de (weder)opbouw van een zware industrie en op collectieve bedrijfsvoering in de landbouw.

6.3 Waarom veranderde het communistisch systeem door de oorlog niet van aard?

Stalin weigerde economische hulp vanuit het westen (het Marshallplan) en koos voor een internationaal isolement. Veel geld werd gestoken in de bewapening als gevolg van

Na de overwinning op Duitsland in 1945 was Stalin bij een

de Koude Oorlog en in de bezetting van Oost-Europa. Het

groot deel van de Sovjetbevolking populair. Zij waren trots

buitenlandse gevaar vormde (opnieuw) een rechtvaardi-

op de positie van grote militair-industriële mogendheid die gingsgrond voor de geëiste maximale inzet en de minimale de Sovjetunie had verworven. Onder de bevolking leefde

beloning van Sovjetbevolking. De levensstandaard van de

hoop op een verder liberalisatie binnen het communistisch Sovjetbevolking bleef op een zeer laag niveau staan. systeem. De communistische commando-economie met op onderdelen een eigen verantwoordelijkheid kon nu worden ingezet bij de gigantische wederopbouw.


NUMMER 19 •


Een grootmacht met angst In tegenstelling tot de jaren dertig speelde de Sovjet-Unie op internationaal gebied een grote rol zichtbaar in: de vestiging van de Sovjetinvloed in Oost-Europese landen, de ontwikkeling van de Russische atoombom en de crisis rond Berlijn (1948-1949). De Koude Oorlogsangst was diep geworteld in het denken en handelen van Sovjetbevolking Stofomschrijving Sovjet Unie

en van de leider Stalin zelf.


7.2 Hoe groot was de macht van Stalin in deze jaren? Stalins positie was tot zijn dood in 1953 onaantastbaar. Ongestraft leek hij maatregelen te kunnen nemen om zijn positie te handhaven. Lange tijd zijn Stalins willekeurig en despotisch gedrag in deze jaren gezien als een bewijs van ’gerijpt dictatorschap’. Uit recent onderzoek blijkt dat Stalin in deze jaren zich in toenemende mate onzeker voelde over het trage verloop van de wederopbouw en de internationale spanningen. Hij takelde als gevolg van zijn leeftijd en van zijn grote inzet tijdens de oorlog geestelijk en lichamelijk af. Bij tijden voelde hij zich opgesloten in zijn eigen systemen of die van de geheime dienst.

Literatuur: zie Havo/ Vwo

NUMMER 19 •



Stofomschrijving Sovjet Unie (examen geschiedenis)

Recommend Documents