Stijlstudie en stijloefening

Stijlstudie en stijloefening J. Mathijs Acket

bewerkt door C.F.P. Stutterheim

bron J. Mathijs Acket, Stijlstudie en stijloefening (ed. C.F.P. Stutterheim). Erven F. Bohn, Haarlem 1960

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/acke006stij01_01/colofon.htm

© 2009 dbnl / erven C.F.P. Stutterheim

9

Inleiding Aan de Leraren Er zaten enige mensen in 'n spoortrein-coupé. Eén hunner staarde naar buiten en zag de plassen op de hei, met hun drijvend groen en hun riet; zijn oog verbaasde zich over de brand van klaprozen langs de spoordijk; zijn blik genoot van licht en schaduw bij de boerderijen met grote notebomen. Het was 'n schilder. Een tweede reiziger tuurde in de krant. Zijn gezicht stond ernstig. Hij haalde 'n notitieboekje voor den dag en noteerde enige sijfers. Hij volgde de beursberichten, maar keek opeens terzij naar zijn buurman toen die zei tegen 'n ander: ‘Ja, daar is tegenwoordig veel mee te verdienen’. Dit was een koopman. De eerste zocht schoonheid; de tweede: geld. Een derde reiziger zat stil in z'n hoekje; zijn gezicht stond peinzend. Zijn ogen gingen naar al z'n medereizigers en letten op hun doen, hun kleren, hun bewegingen; hij ving al hun woorden op en ontleedde hun ziel en bouwde uit weinige gegevens hun hele geestelijke en maatschappelijke persoontjes op. Niets zeggend, maakte hij aldus kennis met die mensen, en het gebeurde, dat hij vaak na vele jaren nog aan die mensen dacht met wie hij 'n enkel uurtje had gereisd. Dat was 'n filozoof. En zo ziet elk mens in 't spoor en in 't leven z'n eigen dingen. Doe maar eens 'n wandeling met 'n naturalist. O, wat ziet die 'n dingen van bloemen en insekten die aan 'n ander allemaal ontsnappen. In al deze gevallen uit zich 'n sterke natuurlike aanleg die geen vorming nodig heeft. Maar in 'n mens zijn ook zwakkere vermogens, die ontwikkeld moeten worden. Daarvoor dient het onderwijs dat wil leren waarnemen. Van waarneming tot kennis, en van kennis tot belangstelling, en van belangstelling tot liefde. En dit alles is vermeerdering van leven. Dit boekje wil de leerlingen oefenen in het waarnemen van stijlverschijnselen om daarmee te komen tot kennis, belangstelling, liefde, leven; leven dat zichzelf weer uit in een goede stijl.

J. Mathijs Acket, Stijlstudie en stijloefening

10 Ik maak me geen illusies. Ik weet wel dat niemand over 'n bepaalde grens heen komt, evenmin als 'n geit aan 'n touw. Maar dat levensterrein zo groot mogelik te maken en er zo veel mogelik te zien, te eten, te verteren, daartoe wil dit boekje meewerken. Wie van nature geen stilist mag heten, zal die titel niet verwerven door dit boekje. Maar wel zal de leerling die 'n tweetal jaren hierin gewerkt heeft, beter lezen, beter verstaan, meer opmerken en genieten en beslist ook beter schrijven. De taal wordt voor hem, wat veld en bos is voor de natuurliefhebber. Luisterend naar 'n schrijver, 'n spreker, 'n prater, merkt hij van alles op, wat vroeger ongemerkt voorbijging. Ik geef in dit boek vele termen. Dat lijkt op schijngeleerdheid. Wel leuk, hé? om te kunnen zeggen metaphora, analogie, alliteratie, symmetrie, sylleps, enz.! De boeren verstaan dat niet. Maar in ernst, het toepassen van zo'n naam is 'n belangrijke zaak. 1 Als wij lezen in een vers: mijn broedren, ikzelf, allen rood nu, bloedrood, dood of verminkt, verminkt of dood!

als wij dat lezen, en ik wijs mijn leerling erop, dat in de laatste regel dezelfde dingen herhaald worden, maar in omgekeerde volgorde, en ik zeg hem dat men dat noemt kruisstelling of chiasme, dan begrijpt hij dat we te doen hebben, niet met 'n op zichzelf staand gevalletje, maar met 'n hele serie van gevallen; de zaak wordt daardoor gewichtiger; hij voelt dat er veel mensen naar dat verschijnsel hebben gekeken en dat hij nu praten kan met ze daarover door dat éne woordje te gebruiken: kruisstelling. En na 'n paar maanden ontmoet hij nog eens zo'n geval. ‘Kijk eens!’ zeg ik. ‘Wat is dat?’ - ‘Chiasme!’ zegt hij met 'n glimlach van schik in de herkenning. Laat er in die glimlach nu ook wat ijdelheid zitten omdat hij toch zo bizonder geleerd is; 't is niet erg. Ik heb horen vertellen van 'n arme tobber, die altijd zo trots was als hij voor 'n keer vlees had gegeten. Goed, 't was gek genoeg; maar 't vlees had-ie toch ook te pakken. Het misbruik van zulke dingen is dat men van buiten leert: een term, de definitie en een voorbeeld, om daarmee naar 't eksamen te gaan. Men moet deze drie dingen wel bezitten, maar ze moeten door waarneming in ons komen, door waarneming vastheid in ons krijgen, met ons vergroeien; door waarneming en nog eens waarneming moet het ons gaan schijnen dat wij zelf de ontdekkers zijn van die verschijnselen. En misschien dat we zelf nog wel iets ontdekken, nu en dan. Dan beleven we pas echte vreugde van onze studie. Mocht mijn boekje dit doen ontstaan, bij sommigen, dan was 't een ware levenen vreugdewekker, en de schrijver zou niet weinig trots zijn.

1

De Kurassiers van Canrobert van POL DE MONT.


11 In elk leerboek wordt gestreefd naar zekere volledigheid om iedere gebruiker te kunnen gerieven die eens iets wil opslaan. Maar dit wil niet zeggen dat alles behandeld moet worden in elke klas. Iedere leraar zal hierin zijn eigen individualiteit doen gelden. Ook in een ander opzicht zal ieder zijn eigen weg gaan, bij het gebruik van dit boek. Het mooist lijkt het me, dat men eerst een verschijnsel ontdekt en bespreekt bij de leesles en dat men daarna het hoofdstuk bestudeert dat hierover handelt. Maar dit zal niet altijd kunnen. Men kan ook zeer goed de omgekeerde richting volgen. Als men de opgaven doorwerkt achter elk hoofdstuk, heeft men feitelik een stijlkundige leesles en bij het gewone lezen kan men dan volstaan met 'n enkele opmerking, als men een verschijnsel ontmoet dat reeds is behandeld. De gewone leesles wordt daardoor zeer ontlast en men kan meer lezen, om het lezen. Die opgaven behoeven natuurlijk niet alle achter elkaar beantwoord te worden. Het schijnt me beter om dit niet te doen en liever drie, vier keer tot de vragen achter elk hoofdstuk terug te keren. Door deze gedurige herhaling zal de kennis der verschijnselen des te vaster eigendom van de leerlingen worden. Op deze wijze het boek gebruikend, zal men wel twee jaren nodig hebben om het door te werken. Welke leerjaren dit zullen zijn, dat moet weer ieder leraar voor zichzelf uitmaken. Wat de Hogere Burgerscholen betreft, heb ik gedacht aan de tweede en de derde klas. En bij de literatuurstudie in de vierde en vijfde zal men onder 't lezen herhaaldelik aan de verschijnselen herinneren, in dit boek behandeld. Het spreekt vanzelf dat dit boekje steunt op de arbeid van vele voorgangers. Wat mij b.v. van waarde scheen in allerlei artikelen in de tijdschriften Taal en Letteren en De Nieuwe Taalgids, heb ik dankbaar gebruikt. De deskundige lezer merkt dit zelf wel op. In het bizonder moet ik vermelden de stukken van prof. DE VOOYS over Synoniemen en over Volksetymologie en dat van DR. KOLLEWIJN over Semantiek. Ik hoop echter dat men, bij alle navolging, ook zekere eigenheid in dit werk zal erkennen. J.M. ACKET


12

Bij de achtste druk Het kan de bedoeling niet zijn, dat de bewerker van een schoolboek elke door hem aangebrachte wijziging verantwoordt,...waarmee hij tevens een uitvoerige critiek op den schrijver zou geven. Het is voldoende, dat hij elke wijziging verantwoorden kán. Dit neemt echter niet weg, dat men van hem terecht een verklaring verwacht van de wijze waarop hij in het algeméén zijn taak heeft opgevat. Een dergelijke verklaring is vooral noodzakelijk, wanneer - zoals in dit geval - de bewerking op vele plaatsen vrij belangrijk van het origineel verschilt. Dat een herdruk van Acket's Stijlstudie en Stijloefening niet zonder ingrijpende veranderingen mogelijk zou zijn, was te voorzien. De taalkunde, de stilistiek, de aesthetica, zij zijn geen dode wetenschappen; zij ontwikkelen zich voortdurend. Deze evolutie is niet het gevolg van de ontdekking van nieuwe feiten, doch wel van een voortdurend hernieuwde bezinning op fundamentele begrippen, een voortdurend hernieuwde poging, reeds ‘bekende’ feiten op een wetenschappelijk juister wijze te interpreteren. Vooral de laatste decennia zijn rijk aan werken, waarin deze bezinning zich openbaart. Om een enkel voorbeeld te geven: het artikel van Acket over de beeldspraak is van 1908; sindsdien zijn de uitvoerige studies verschenen van Stählin, Pongs, Hedwig Konrad en schrijver dezes. De voornaamste van de door mij aangebrachte veranderingen zijn het gevolg van een der volgende factoren. 1e. Gestreefd is naar een wat strengere systematiek, zowel in de bouw van het geheel als in die van elk hoofdstuk afzonderlijk. (Om deze reden zijn de hoofdstukken over Zinsbouw en over Symmetrie tot één hoofdstuk verenigd.) 2e. Het stijlbegrip is nog meer verschoven in de richting van het expressieve en persoonlijke. 3e. Bij de behandeling van de aesthetische werking der herhaling in allerlei vorm (tautologie, rhythme, rijm, symmetrie) is steeds, in verband daarmee, gewezen op de variatie als aesthetisch verschijnsel. 4e. De taalbeschouwing is meer synchronistisch geworden. (Dit deed het hoofdstuk over Semantiek vervallen.) 5e. Aan beschouwingen over het woord en zijn betekenis is Reichling's woord-theorie ten grondslag gelegd (de notie der betekenis-eenheid). 6e. De voorbeelden zijn hier en daar wat gemoderniseerd.


13 De hoofdstukken over Beeldspraak en over Maat en Rhythme moesten vrijwel opnieuw geschreven worden. Nieuw is o.a. ook een beschouwing over ‘dichterlijke woorden’ - een term die zo licht tot onjuiste opvattingen aanleiding geeft. Veel is er dus gewijzigd. Maar veel méér toch is hetzelfde gebleven. Het is mijn bedoeling geweest, zoveel mogelijk van de oorspronkelijke tekst te bewaren. Anders immers zou de eenheid van stijl verloren zijn gegaan. En dan: de geest van Acket's werk moest onaangetast blijven. Deze geest had geen herziening nodig.

Tiel, Mei 1943 C.F.P. STUTTERHEIM

Bij de tiende druk De tiende druk is in hoofdzaak gelijk aan de achtste en negende. De zogenaamde buigings-n is geschrapt, en de lezer wordt niet langer met ‘gij’ aangesproken. Grote dank ben ik verschuldigd aan de Heer C.A. Zaalberg te Amsterdam, die mij, reeds bij het verschijnen van de achtste druk, een reeks critische opmerkingen heeft doen toekomen. Zonder zijn hulp zouden vele verbeteringen niet zijn aangebracht.

Rotterdam, Maart 1952 C.F.P. STUTTERHEIM

Bij de elfde druk Behoudens enkele wijzigingen is deze druk gelijk aan de vorige.

Oegstgeest, april 1960 C.F.P. STUTTERHEIM


15

I Woordenschat De mensen zijn geen losse individuen. Zij zijn kolonie-wezens. We vormen met ons velen 'n eenheid. En de Doden tellen nog mee. Die leven nog in hetgeen ze ons achterlieten. We erven niet alleen 't geld en de stoffelijke maaksels van 't voorgeslacht, zoals huizen, wegen, bruggen, maar ook geheel hun geestelijke bezitting; al hun waarnemingen, begrippen; al wat ze hebben gevonden in hun leven van denken, gevoelen, begeren. Al die brokjes geestelijk leven erven we als woorden, woordgroepen, uitdrukkingen, spreekwoorden, zinswendingen, stijlversieringen van allerlei soort. Deze vormen samen onze taalschat. We kregen die van hen die vóór ons leefden. We geven hem over aan die ná ons komen. Maar niet ongewijzigd. Immers ook wij leven, en naar de behoeften van ons leven wijzigen we de taal van 't voorgeslacht, en maken we nieuwe woorden en uitdrukkingen of laten de oude ongebruikt, die dan kunnen worden opgeborgen in een historisch taalmuseum. Daar alle taal uiting is van leven, zal ieder die zijn leven verruimt of verdiept, tevens zijn taal uitbreiden of verdiepen. Niet alleen komen nieuwe woorden telkens onze taalschat verrijken, maar woorden die we reeds lang kenden en gebruikten, groeien mee met onze ziel. Dit is de natuurlijke manier, waarop taal in ons groeit. Een kunstmatige manier van taaluitbreiding is het van buiten leren van losse woordklanken en de daarbij horende betekenissen. Maar dit zal meestal half werk wezen. Als iemand bijv. nooit het woord bier had gehoord en hij leerde dan van buiten dat het een drank is met licht alcoholgehalte, gemaakt van gerst enz., dan zou hij zeker iets wijzer zijn geworden; maar als men hem een glaasje van dat brouwsel liet zien en proeven, zou hij pas goed weten wat met dat woord wordt bedoeld. De meeste woorden leren wij al lezend. Het dagelijks leven heeft aan weinig woorden genoeg. Een Engelsman heeft geschreven dat een boer voor zijn gewone leventje met 300 woorden kan volstaan; maar bij nader onderzoek bleek deze schatting toch te laag. Een gestudeerd man gebruikte er 3000 à 4000. Engelands grootste schrijver, Shakespeare, had 15000 woorden nodig. Onder het lezen leven wij in onze fantasie in allerlei omstandigheden; wie veel heeft gelezen, heeft ook veel beleefd, en dat leven is tot hem gebracht door de taal. Weer een voorbeeld van de innige samenhang tussen taal en leven. We moeten al lezend de betekenis der nieuwe woorden en uitdrukkingen


16 trachten op te maken uit het verband. Soms lukt dat wel. Maar vaak hebben we een woordenboek nodig. Controle door middel van een woordenboek is trouwens altijd gewenst. Want in een enkele zin leren we slechts één gebruikswijze van het woord kennen. En bovendien: al menen we dat we het begrepen hebben en heeft de passage zo voor ons een redelijke zin, dan nog is het mogelijk dat we ons hebben vergist. Iedereen heeft wel eens bij een bepaalde gelegenheid plotseling bemerkt, dat hij tot dusver aan een bepaald woord altijd een verkeerde betekenis had gehecht. Het kan ook zijn dat men sterft zonder ooit zijn vergissing te hebben ingezien. Sommigen menen dat grotesk hetzelfde is als groots, in plaats van lachwekkend, vreemd, grillig. Iemand meende jarenlang, dat sluike haren recht overeind stonden, terwijl ze juist plat op 't hoofd liggen. Een ander hoorde ik zeggen: ‘Die meneer x is een beste man; jammer dat hij zich altijd zo plastisch uitdrukt’. Hij bedoelde: plat, niet wetend dat plastisch ongeveer betekent: aanschouwelijk, zo duidelijk dat men het als 't ware kan tasten en grijpen. Een examinator vroeg aan een jongen, wat een slank meisje is. ‘Een mager meisje!’ was het antwoord. ‘Zo!’ zei de examinator, een klein, mager man, ‘maar ben ik dan slank?’ ‘Nee,’ zei de jongen gemoedelijk, ‘dan moet men nog een mooi gezicht erbij hebben.’ De examinator lachte fijntjes en de jongen begreep niet, waarom. Een veel voorkomende vergissing is, dat men heinde in de uitdrukking ‘heinde en ver’ (dichtbij en veraf) voor synoniem houdt met ver. Men meent dan met een soort uitdrukking te doen te hebben als: ‘eenzaam en verlaten’, (je kunt je hier niet) ‘wenden of keren’. Een verstandig lezer blijft bij een woord, dat hem vreemd is, een ogenblik staan; hij zet er een streepje bij, of noteert het; hij slaat een woordenboek op en tracht in elk geval de betekenis van dat nieuwe woord zo scherp mogelijk te omlijnen. Als men dat regelmatig doet, wordt het langzamerhand een tweede natuur. Hier volgen een aantal zinnen met minder gebruikelijke woorden. Tracht uit het verband de betekenis op te maken en omschrijf die zo precies mogelijk. Vergelijk daarna je omschrijvingen met die van het woordenboek. De bedoeling is niet zozeer om deze woorden uit het hoofd te leren, als wel om met bewustheid te leren lezen, zich rekenschap gevend van elk woord en niet met een half begrijpen genoegen nemend. Het is zeker niet zonder belang, dat we van een woord onthouden, in welk boek en in welke passage we het 't eerst ontmoetten. Dan zijn dat stukje taal en dat brokje leven, waarvan het de uiting is, ook voor ons innig verenigd, en we hebben echt onze woordenschat - en daarmee onze stijl verrijkt. 1. Oldenbarneveldt zag men stadig (of gestadig) door Den Haag lopen, leunend op een stokje en met een zwarte portefeuille onder de arm. Hij begaf zich dan naar 't gebouw, waar de Staten vergaderden.


17 2. O wee, mijn zeevolk op de onstuimige zee Hun herfst was schoon, zoo nog twee weken stadig, Dan zal hun vloot met vangst en tuig genadig Voor anker komen en al 't volk komt mee. (VERWEY) 3. De grote menigte is zo wuft: heden juicht ze een bepaalde overheidspersoon toe; over een maand beschimpt en hoont zij hem. 4. Degelijke mensen zijn mensen met een soliede levenswandel. Zij geven niet toe aan al hun begeerten, maar weten zich te beheersen. Zij hebben de matigheid lief en de orde en trouw en betrouwbaarheid. Alle wuftheid schuwen zij. 5. Toen de moeder plotseling vernam dat haar kind was verongelukt, was het of een schicht haar hart doorboorde. 6. De handjes van die dame waren zo fijn en blank; het leek of een kunstenaar ze had gevormd uit elpenbeen. 7. Op de feestdag zat de gehele familie om de rokende dis verenigd. 8. Wij stapten in de jol en lieten ons naar het schip roeien. 9. De rekruten, die nog niet afgeëxerceerd waren, mochten niet mee naar de parade; zij bleven zich oefenen op de loopplaats. 10. Het geoefend oog van de zeeman zag reeds in de verte onze kust blauwen, toen de reizigers nog niets ontwaarden. 11. Geestdriftig vertelde de jongen over zijn fietstocht, evenwel zonder gewag te maken van het feit dat hij tegen een boom was gereden. 12. De gordijnen voor de vensters waren half dichtgeschoven; de kleuren van vloeren tafelkleed waren stil, gedempt; het papier op de muur was egaal zachtbruin, zonder figuren of lijnen; de gehele kamer maakte een stemmige indruk. 13. In die oorlog heeft men de kerk geprofaneerd door ze te gebruiken als paardestal. 14. Indertijd heb ik al eens verteld hoe het nog niet lang geleden is, dat zelfs voor de Zwitserse Alpen-bewoners de geesten rondwaarden over de gletschers met of zonder lichtjes in hun hand. (PH.C. VISSER) 15. De ouders van de lekebroeder waren maar slechte luitjes, arme boortjes; men had hem dan ook uit medelijden in het klooster opgenomen, waar zovele geleerde priesters woonden. 16. De weidse gebouwen van het vorstelijke lustverblijf waren omringd door grote parken en bossen. 17. De Franse ingenieur DE LESSEPS wrochtte het Suezkanaal. 18. De gevangene had jaren lang in de kerker gezucht, maar eindelijk kwam zijn onschuld aan 't licht en werden zijn boeien geslaakt. 19. Bestevaer zat met zijn gouwenaar in de mond aan de haard te midden van zijn kleinkinderen. 20. Met hoogtijd van Pasen hadden bijna alle kinderen nieuwe kleren aan. 21. Hoog boven de transen van de toren zag men de vrolijke driekleur wapperen. 22. De sterren fonkelen in de stille nacht aan 's hemels transen (of trans). 23. De oudhollandse huisjes met hun trapgeveltjes waren zo vriendelijk. Op het bordes, vier, vijf treden hoog, zaten 's avonds de mensen vreedzaam te kouten onder de beschermende luifel. 24. De redacteur was vol moed uitgegaan om de dierentemmer voor zijn krant te interviewen. Hij hoopte enige merkwaardige kopie op te doen, waarop hij zijn lezers zou kunnen vergasten. 25. Er zijn verscheidene soorten van dierentemmers. Deze was een kwijnende jonge man. Een van dit type had de redacteur nog nooit ontmoet.


26. ‘Wat vind je van die man?’ - ‘Dat is een type; daar kan ik je wonderlijke dingen van vertellen.’ 27. Het afgedwaalde kindje lag te slapen in 't bos. Zijn wangetjes waren zacht rood, zijn ademhaling ging rustig, en zijn handjes lagen slap in 't gras. Het vermoedde geen gevaar; maar naast het kind zat dan ook een reusachtige hond, de tong uit de bek, met vast zelfvertrouwen rond te kijken. Het was een aardige idylle. 28. De mensen die op de markt opeen gedrongen stonden, konden zich niet rustig houden,


18

29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

toen ze de klok hoorden luiden. Er ging een deining door de menigte en aller ogen richtten zich naar 't stadhuis. De haas was aangeschoten, maar hij verdween in de ruigte langs de weg. De straat was rijk versierd. Bloemenfestoenen slingerden zich langs de muur. Wij hielden ons stil en hoorden in de belendende kamer zachtjes fluisteren. De kogel schampte op het stalen harnas en vloog toen zijdelings verder. Wij bezitten in Scheveningen een optrekje, waar wij elke zomer een paar weken vertoeven. Dronken soldaten molesteerden de burgers, die zich 's avonds nog op straat waagden. Met een dissel maakte de wagenmaker de ruwe boom wat glad. De vege lijder sloeg voor de laatste maal de ogen op. Het is een veeg teken, dat die jongen onverschillig is voor de cijfers die hij krijgt voor zijn werk. Het is alles ijdele moeite; je zult je doel niet bereiken. Je behoeft niet zo scrupuleus te wezen; de strengste beoordelaar zal je niets kunnen verwijten. Ik tart u om iemand te vinden, die voor dat werk geschikter is dan hij. Zijn luiheid tart elke beschrijving. Op sommige dagen loopt alles je tegen. Dan is het onmogelijk, je goeie humeur te bewaren, en word je balorig. Bij ontstentenis van de burgemeester zal de oudste wethouder de zitting van de gemeenteraad leiden. Hij beweert altijd, dat hij maar een keuterboer is, en zijn huisje ziet er ook armoedig genoeg uit; toch is hij rijker, dan je denkt. Ik wil je wel helpen, maar dan moet je niet aldoor zo schrollen op alles wat ik doe. Hij leert verbazend gemakkelijk uit het hoofd, maar er beklijft maar weinig van. Een smalle vaart liep langs het gehucht. Op een der vlonders was een vrouw bezig met goed wassen. Er is iemand geweest, die een brief voor je heeft achtergelaten. Morgen zou hij om bescheid komen. Alle bescheiden die op deze zaak betrekking hebben, zijn bij de brand verloren gegaan. In een vroeger werk heb ik uitvoerig aangetoond, waarom deze opvatting verworpen moet worden. De gewraakte mening heb ik echter sindsdien nog bij enige geleerden aangetroffen.

In de volgende zinnen uit schoolopstellen is een woord verkeerd gebruikt. De schrijvers hadden de betekenis ervan niet goed opgenomen. Verbeter de fouten. 1. Onze hond is niet alleen vriendelijk voor de huisgenoten maar ook voor vreemdelingen. 2. Het had zo geregend, dat mijn handen en mijn gelaat waren doorweekt. 3. Men kan in dit bos best een hele dag verslijten; zo prettig is het er. 4. Die jongen was bij ons op visite. Zonder dat we hem presenteerden, nam hij zelf een taartje van de schotel. Dat vond ik al te gastvrij. 5. Een vreemdeling die in Holland komt, zal verstomd zijn, dat er hier zoveel over het weer wordt gepraat. 6. Bij die storm is voor vele duizenden guldens verloren geraakt.


7. In de winteravonden zitten we gezellig om de vuurhaard verenigd. 8. Op de deur prijkte een groot stuk wit papier, waarop in dikke zwarte letters gedrukt stond: difteritis. 9. Toen moeder hoorde dat vader ziek met een rijtuig naar huis was gebracht, zakte zij ineen op een stoel, terwijl allerlei gedachten haar door 't hoofd speelden. 10. De spreker betreurde de arme mensen die in dergelijke huizen moeten wonen. 11. Bij de wedstrijd in het schoonschrijven zat een leerling met afgunst te kijken naar het mooiere schrift van zijn buurman, dat niet te vergelijken was met het zijne.


19 12. Zo'n opeenstapeling van mensen is gevaarlijk op het ijs. 13. Zie hoe de schaatsenrijders het ijs doorklieven. 14. Om lid van de Provinciale Staten te kunnen zijn, moet men in de betreffende provincie wonen. 15. Elke streek der aarde heeft voor de mens iets onaangenaams. Ook ons land is er niet van verstoken. 16. Een dodelijke stilte verbreidde zich over de vlakte. 17. Veel toejuiching won de kunstenaar die zijn muzikaal gemoed slaakte aan de vleugel. 18. In de winter wordt er zoveel armoe geleden. Maar de liefdadigheid doet dan ook veel voor de gebrekkigen. 19. De wegen waren zo modderig, dat de auto's geen voortgang konden vinden. 20. Je kon daar goed zien naar het vliegtuigen oplaten. 21. Mensen van middelmatige leeftijd zijn voor het beoefenen van deze sport niet meer geschikt. 22. Verschillende kermistentjes leveren veel belangstelling. 23. Ook op het gebied van zwemmen blijft ons land niet onbetuigd. 24. Onze h.b.s. werd door een nieuwe cursus ingewijd. 25. De band kon schijnbaar maar enkele walsen spelen, want je hoorde aldoor hetzelfde.


20

II Clichés Het cliché is een stempel, waarmee men ineens 'n tekening of figuur afdrukt op papier. Vroeger waren er speelgoeddozen voor kinderen, vol clichés. Op 't een stond 'n boom, op 't ander 'n koe of 'n paard of 'n hek of 'n boerenhuis of 'n ploeg, enz. De kinderen konden die gummistempels afdrukken en zo aardige landschapjes maken op 't papier. Als we schrijven, maken we ook gebruik van clichés: taal-clichés. Daarvan zijn er ontelbaar veel. Goed beschouwd is elk woord een cliché, maar in de stilistiek bedoelt men er speciaal mee: groepen van woorden, uitdrukkingen, brokken van zinnen, gehele zinnen, zinswendingen, al dat stijlmateriaal dat wij van 't voorgeslacht erven, evengoed als de losse woorden. Al lezende (en luisterende) hebben wij die uitdrukkingen in ons opgenomen als een nieuwe eenheid; en al schrijvende (en sprekende) gebruiken wij ze op onze beurt. Grote schrijvers scheppen wel iets nieuws, maar een gewoon stilist is al blij als hij een vaardig gebruik kan maken van wat hij van anderen heeft overgenomen en waarmee het magazijn van zijn geheugen is gevuld. Ik zeg: het magazijn van zijn geheugen. Dit is al een voorbeeld van een cliché. Ik maakte het niet zelf. Ik heb die uitdrukking ergens gelezen, ze heeft mij verrast, ik heb er even over nagedacht, later heb ik ze nog een paar maal ontmoet bij andere schrijvers, en nu gebruik ik ze zelf. Als men zo'n uitdrukking weinig of nog nooit heeft ontmoet, is ze verrassend, men vindt ze mooi. Maar als men ze vaak leest of ze zelf dikwijls gebruikt, verliest ze haar bekoring. (Dit is ook 'n cliché!) Het gaat er dan mee als met 'n gummi-stempel die al te veel is gebruikt: de omtrekken worden vaag en het beeld lééft niet meer. De uitdrukking is dan een afgesleten muntstuk waarop het beeld van het staatshoofd niet meer is te onderscheiden. (Alwéér 'n cliché!)

Voorbeelden: 1. Woordkoppelingen Er zijn vele woorden die de woordenboeken niet vermelden, omdat de sleur ze nog niet aaneenschrijft, maar nog de delen gescheiden houdt, ofschoon betekenis en uitspraak duidelijk aanwijzen, dat de samengroeiing een afgelopen proces is: hedentendage; vandaagdedag; een boek gebonden in heelleer; tenhoogste; tenzeerste; smaakbedervend; voorzover; destemeer; van de ene driemaanden in de andere leven; de jassen thuislaten; samenzijn.


21

2. Epitheta De substantieven hebben dikwijls een karakteriserende bijvoeglijke bepaling (epitheton) bij zich, waarmee ze door 't veelvuldig samenzijn 'n zeker geheel uitmaken: beste vriend; dierbare ouders; harde arbeid; een reddende engel; zijn trouwe gade; de goede God; een dreigend gevaar; Keizer Karel. Ook werkwoorden hebben zulke vaste bepalingen bij zich: fel schitteren; hard blokken; iemand trouw verplegen; in duizend stukken scheuren (duizend stukken is op zich zelf ook een cliché); hardnekkig strijden; schaamteloos liegen.

3. Gepaarde woorden Hoog en droog; door dik en dun; lief en leed; frank en vrij. De oorzaak der vereniging zit in de klank of in de betekenis. Soms is er eindrijm: met hand en tand zich verdedigen; houw en trouw zweren; klein maar rein; in nood en dood iemand bijstaan; met pak en zak; wijd en zijd; 't mijn en dijn. Soms is er beginrijm (alliteratie); met schade en schande; rijen en rossen; in rep en roer; buigen of barsten; bloemen en blaren; met kunst en kracht. Soms is er ‘halfrijm’ (assonance), d.i. gelijkheid van klinker: in zak en as zitten; vergeven en vergeten; dag en nacht (in de betekenis van aldoor, zonder ophouden). Soms zijn de gepaarde woorden synoniem (ongeveer van dezelfde betekenis): goed en wel; enkel en alleen; eenzaam en verlaten; bij tijd en wijle; dik en vet. Ook is tegenstelling wel de band, die beide woorden bijeenhoudt: oud en jong; door dik en dun; bij hoog en laag zweren; erop of eronder; bij leven en sterven; 't wel en 't wee. Als men de gegeven voorbeelden nagaat, zal men bemerken, dat er dikwijls twee oorzaken tegelijk zijn die de woorden bijeenhouden: klank en betekenis.

4. Uitdrukkingen Hieronder verstaat men een groep van woorden die samen als 'n eenheid optreden; men kan ze vervangen door één woord, ook al zal tussen dat woord en de synonieme uitdrukking in de meeste gevallen wel enig verschil bestaan. Doordat men de uitdrukkingen met één blik overziet en ze als 't ware in één tempo verstaat, kan het gemakkelijk gebeuren, dat men ze niet meer ontleedt in de samenstellende delen. Bijv. het land hebben. DE GENESTET zegt in zijn Fantasio van zijn held: ‘zijn land groeide aan’ en bedoelt: ‘hij werd hoe langer hoe bozer’. Maar dat is schertsend gebruik van een woord; wij vragen ons niet af, wat dat ‘land’ in de bedoelde uitdrukking betekent. Iemand parten spelen. Wie weet nog, wat ‘parten’ zijn? Niemand heeft deze wetenschap nodig om die uitdrukking goed te gebruiken. Als iemand zegt: ‘Moeder was op z'n zondags’ of ‘De boeken liggen weer op z'n plaats,’ bewijst dit, dat hij niet meer ontleedt, dat hij een vaste taaleenheid hanteert. Enige voorbeelden van uitdrukkingen: er slecht aan toe zijn; het op een lopen zetten; voor de mal houden; de eerste de beste; pal staan voor; 'n broertje dood hebben


22

aan iets; het hoofd neerleggen; te berde brengen; ten beste geven; de goedkeuring wegdragen; op staande voet; als 't u blieft (gesproken: alstublieft); van heb ik jou daar; in de steek laten. En zo zijn er vele duizenden.

5. Gehele zinnen Deze kunnen cliché worden. Dergelijke formules gebruikt men vooral bij veel voorkomende gelegenheden: verjaardagen, begrafenissen, enz. ‘Ik wens u veel heil en zegen in het nieuwe jaar.’ ‘Hartelijk gefeliciteerd op je verjaardag.’ ‘Ik dank alle aanwezigen hartelijk voor de eer, de overledene bewezen.’ ‘Ik condoleer u wel met het droevig verlies.’ ‘Hoe maakt u 't?’ ‘Dank u, en u?’ In kranten, in koopmansbrieven, in notariële akten, overal ontmoet men dergelijke vaste vormen. ‘Naar wij uit betrouwbare bron vernemen.’ ‘In ons anders zo stille dorpje heerste heden een grote drukte.’ ‘Uw schrijven van de 24ste dezer hebben wij in goede orde ontvangen en wij hebben goede nota genomen van hetgeen u daarin schreef.’ ‘Met de meeste hoogachting, Uw dw. Y.’ Hier volgt een kinderbriefje, dat van het begin tot het einde één cliché is: Lieve Tante, Ik wens u veel heil en zegen in het nieuwe jaar. Ik hoop dat gij lang en gelukkig moogt leven en zalig sterven. Wij maken het allen nog goed. Ik hoop dat het met u ook zo is. Wij hebben een prettige vacantie gehad. Nu lieve Tante, nu weet ik niets meer. Nieuws is er niet. Vader en Moeder laten u hartelijk groeten. Na u nogmaals een zalig Nieuwjaar te hebben gewenst, blijf ik als altijd uw u liefhebbend nichtje Keetje

6. Spreekwoorden, spreekwijzen, uitingen van volksgeestigheid Voor zover deze gemeengoed zijn geworden, kan men ze ook tot de clichés rekenen. Wij behandelen deze in afzonderlijke hoofdstukken. Men kan zich afvragen, of niet alle stijlverschijnselen clichés zijn. - Inderdaad zijn het ‘vaste vormen’, die de schrijver ‘gebruikt’: beeldspraak, vergelijking, hyperbool, retorische vraag. Dit neemt echter niet weg, dat een bepaalde beeldspraak, een bepaalde vergelijking enz. wel nieuw, wel origineel kan zijn. En dat is maar gelukkig ook, want anders zou er geen literaire kunst, zouden er geen taal-kunstenaars bestaan. Een schrijver doet iets anders dan ‘stempels afdrukken’. Hij schept in die vaste vormen iets nieuws, waarmee hij zijn wezen, zijn individuele ontroering uitdrukt. En als men iemand verwijt dat zijn taal vol van clichés is, bedoelt men niet dat hij beeldspraak, vergelijkingen enz. gebruikt en geen nieuwe stijlvormen schept, maar


wél dat hij beeldspraak gebruikt, die reeds honderden malen gebruikt is en daardoor 1 is ‘afgesleten.’

1

Het is ook mogelijk, dat iemand een beeldspraak van een andere schrijver overneemt. Dan is dat geen cliché, maar een geval van plagiaat.


23 Met de beeldspraak is de kwestie trouwens nog iets ingewikkelder. Het is opvallend, hoe weinig de dichters op dit gebied iets volkomen origineels scheppen; meestal is het, of ze een bepaalde bekende beeldspraak slechts variëren. Maar wat het ontledende verstand ziet als een variatie van een cliché, dat wordt door het gevoel als een nieuwe ontroering ondergaan. Hoe vaak zijn niet door dichters de sterren ‘bloemen’ genoemd of daarmee vergeleken? - Maar lees nu eens, en dan liefst in de samenhang van het hele gedicht (BOUTENS: Liefdes uur): En boven glansbelopen Westersche schans in groene hemelwei Straalt Venus' gouden aster open Zoo plotseling en puur...

Hier is met een oud cliché getoverd...neen, hier is het schone verband tussen ster en bloem, waaraan ook de aster haar naam te danken heeft, opnieuw en diep ervaren. Stijlvormen, die veel minder dan de beeldspraak persoonlijk gevarieerd kunnen worden en waarin zich een persoonlijke ontroering veel minder direct kan openbaren, hebben veel meer de neiging om reeds als ‘vorm’ tot cliché te worden. Vergelijk daarvoor het volgende voorbeeld van clichéstudie. Een onaanzienlijk dorpje midden op de heide. Een honderdtal woningen, alle boerenhoeven zonder een schijn van regelmaat, als een uitgestorte speelgoeddoos grillig verspreid.

a. In de eerste zin ontbreekt het gezegde (grammatische opmerking). Dit komt bij beschrijving vaak voor. De schrijver werkt dan als een tekenaar, die met enkele lijnen het essentiële geeft en het bijkomstige weglaat. Met enkele woorden roept hij 't beeld van dat dorp voor onze geest. We zien de heide, we zien het dorp, en 't hoeft niet gezegd te worden dat dat dorp op de heide ligt. Dat begrijpen we vanzelf. Met dat ligt zou trouwens niet veel anders worden gezegd, dan dat het er is. b. Midden op de heide. Dit is een herhaaldelijk voorkomende woordgroep. Vgl. midden op zee, midden op de markt, midden in de menigte, midden in de kerk. c. Het woordje midden moet niet letterlijk opgevat worden. De bedoeling is slechts dat men zal zien: een persoon, een zaak, omgeven door een grote ruimte. Midden = ongeveer in 't midden. Vgl.: De zaal was halfvol (= ongeveer halfvol). Hij scheurt het papier middendoor. De zaal was leeg; er zaten maar twintig mensen. d. Eerst zegt de schrijver dat het woningen zijn, en dan zegt hij boerenhoeven. Het eerste woord is ruimer van betekenis dan het tweede. Vgl. paarden (ruimer) en schimmels (beperkter); mannen en soldaten. Bij beschrijvingen komt dit weer veel voor: ‘Kijk, er naderen enige mannen in de verte, soldaten, met het geweer op de schouder’. Het is of men eerst maar met halve aandacht kijkt en alleen maar merkt dat het mannen zijn; daarna spant men zich in bij 't kijken en ziet: o, ja! 't zijn soldaten.


24 Door aan te tonen, in dit en in andere gevallen, dat de besproken manier van zich uitdrukken veel voorkomt, bewijst men dat men met een vaste vorm te doen heeft. e. Zonder een schijn van. Vaste woordengroep. Vgl.: Zonder een schijn van schaamte bekende hij zijn misdaad. f. Speelgoeddoos. Vaak gebruikte vergelijking. Men overziet dan 't geheel met één blik, als een tafel waarop de speelgoedhuisjes verstrooid staan. g. Grillig verspreid. Gewone beeldspraak om onregelmatigheid, veranderlijkheid uit te drukken. Grillig weer. Een beek slingert zich grillig door 't landschap. Wijs de clichés aan in de volgende zinnen: 1. Hedenmiddag ontlastte zich boven onze stad een hevig onweer. 2. Er woedde een felle brand in een der magazijnen. Ook een woonhuis werd een prooi der vlammen. 3. Met belangstelling heb ik het artikel over dit onderwerp gelezen, maar het laatste woord is over deze zaak nog niet gezegd. 4. Wat hebben we nu al lang guur weer. Maar we zullen maar geduld hebben, want de kou moet toch de lucht uit. 5. Dat kind is zo bang als de dood voor 'n grote hond. (Het cliché is verknoeid, omdat men het niet meer ontleedde.) 6. Is 't al vier uur? Lieve hemel, waar blijft de tijd! 7. Dit is een uitmuntend boek. Het voorziet in een lang gevoelde behoefte en mag in geen bibliotheek ontbreken. 8. Het is zo heerlijk om in veld en bos aan zijn gedachten de vrije loop te laten. 9. Er waren gisteravond maar weinig mensen op het concert, maar de afwezigen hadden ongelijk. 10. De arme schipbreukelingen waren aan het spel der winden overgeleverd. 11. Zulk een misdaad schreit ten hemel. 12. Gij moet uw verzoek, met redenen omkleed, schriftelijk indienen. 13. Daar zaten we nu zo gezellig bij elkaar en nu kom jij roet in 't eten gooien. 14. De ouderwetse haarden waren gebrekkige middelen om de kamer te verwarmen, want als men erbij zat, verbrandde men van voren, terwijl men van achteren bevroor. 15. Op sinterklaasavond zijn de kinderen zo gelukkig; maar moeder nog veel meer: hemelglans straalt uit haar ogen. 16. Met een volharding, een betere zaak waardig, zat hij dagen lang aan dat peuterwerk. 17. Hij was armoedig gekleed, maar zijn hele manier van optreden verried, dat hij eens betere dagen had gekend. 18. Op de plaats des onheils was een talloze menigte samengestroomd. 19. Ik zou u graag ter wille zijn; 't enige bezwaar is, dat ik wat slecht bij kas ben. U zult het wel met me eens zijn, dat ik van mijn inkomen niet veel kan overhouden. U zult 't me dus ten goede houden, dat ik er nog eens 'n nachtje over moet slapen. 20. Als donkere wolken zich samenpakken aan de horizon, dan moeten wij niet versagen. 21. Voor geld en goeie woorden kun je altijd nog wel wat gedaan krijgen. 22. We hadden afgesproken samen een fietstocht te maken. Zo gezegd, zo gedaan, en de volgende morgen om acht uur bestegen we onze stalen rossen. We hadden alleen een en ander bij ons om de inwendige mens te versterken.


23. De golfjes kwamen zo vriendelijk aanrollen, een koesterend zonnetje scheen over het watervlak en een fris windje verkwikte ons; het was, in één woord, heerlijk aan het strand. 24. Welk een ongeluk zou er gebeurd zijn, als dat schot hem had getroffen. Ik mag er niet aan denken!


25 25. Och, je behoeft me daarvoor niet te danken. We zijn toch allemaal in de wereld om mekaar te helpen.

Neem eens enige bladzijden uit je leesboek en wijs de clichés aan. Je zult ze wel niet alle zien, want daarvoor is veel stijlkennis nodig. Waarschijnlijk is de vangst groter, als je ook de volgende hoofdstukken hebt bestudeerd.


26

III Spreekwoorden Ieder mens verzamelt in zijn leven, door ervaring en nadenken, zekere wijsheid omtrent hetgeen men heeft te doen en te laten om gelukkig te zijn, en ook omtrent de aard van de mens en het leven. Dat is persoonlijke wijsheid, wijsheid die men zelf heeft verworven. Sommige mensen, begaafd met een scherpe geest of een gevoelig gemoed, slagen erin om hun ontdekkingen uit te drukken in een vorm, die treft door bondigheid, door maat of rijm, door verrassende beeldspraak, juiste woordkeus. Anderen die hun wijze spreuk bewonderen, herhalen ze bij gelegenheid. Eerst zullen ze er nog bij voegen: ‘zoals die of die zei’; maar spoedig verbreidt zich het mooie woord zonder dat de maker wordt vermeld en de formule wordt publiek eigendom. Dan is de daarin vervatte wijsheid niet meer persoonlijk, maar collectief bezit: volkswijsheid, die het ene geslacht aan het andere overdraagt. Indien je wist dat er een mens leefde van vele eeuwen oud, die een schat van wijsheid had verzameld en die voor iedereen de weg kende tot het geluk, zou je niet hard naar hem toe lopen? Welnu, die wijze leeft inderdaad. Het is de geest onzer voorvaderen, die spreekt uit de schat van spreekwoorden. Deze schat is in spreekwoordenboeken wel verzameld. Maar je doet goed, er zelf een verzameling van aan te leggen. Als er stukjes goud en zilver op de grond lagen, dan zou je 't wel de moeite waard vinden om even te bukken en je beurs uit de zak te halen. En bij het ontmoeten van een nieuw spreekwoord moet je je aantekenboekje voor de dag halen om je vondst op te bergen. Zou je je ervan laten weerhouden postzegels te verzamelen, omdat anderen dat reeds vóór je hebben gedaan, en betekent je eigen album voor je zelf niet meer dan al die andere albums samen? Zo is een eigen taalverzameling voor de verzamelaar ook van meer waarde dan een woordenboek. En denk niet dat je van je taal-collectie minder plezier zult hebben dan van je postzegelalbum. Elke verzameling dient wél gesorteerd. Anders kan men nooit eens iets opzoeken en 't wordt een warboel van belang. Je kunt de spreekwoorden groeperen volgens de kring waaruit ze afkomstig zijn. Bij voorbeeld:


27

Van de zeelui: Ieder moet varen waarvoor hij scheep komt. Van de boeren: Een varken sterft van geen vuile, maar wel van een lege trog. Van zieke mensen: Ziekten komen te paard en gaan (vertrekken) te voet. Van de kooplui: Ieder is een dief in zijn nering. Uit de huiskamer: Voorzichtigheid is de moeder van de porseleinkast. Je kunt ook een groep maken die onze volksaard tekent: Alle dagen een draadje, is een hemdsmouw in het jaar (vlijt, geduld). Langzaam aan, dan breekt het lijntje niet (voorzichtigheid). Je weet wat je hebt en niet wat je krijgt (behoudendheid). Als de nood 't hoogst is, is Gods hulp nabij (vroomheid). De waarheid ligt in 't midden (bezadigdheid). Geen ding metterhaast, als vlooien vangen (leuke spotzucht). Er zijn spreekwoorden, afkomstig uit boeken: Men rekent d'uitslag niet, maar telt het doel alleen (TOLLENS). De laatsten zullen de eersten zijn (DE BIJBEL). Beter een goede buur dan een verre vriend (DE BIJBEL). De wereld is een speeltoneel. Elk speelt zijn rol en krijgt zijn deel (VONDEL). Andere hebben hun ontstaan te danken aan algemeen bekende verhalen of fabels: Als de vos de passie preekt, boer, pas op je ganzen (kippen). De druiven zijn zuur (zei de vos; maar hij kon er niet bij). Wie zal de kat de bel aanbinden? Sommige schrijvers kunnen een enkele keer iets dat ons allen wel eens in de mensenwereld is opgevallen zo pittig uitdrukken, in zulk een aardige vorm, wat beeldspraak, maat of rijm betreft, dat men denkt: de spreuk verdiende spreekwoord te worden. Bijv. DE GENESTET in zijn Sint-Nicolaasavond: Och, geheimen meestal Zijn publiek overal.

En VAN MEURS in zijn Pepermuntjes: Als 't huwlijk is om 't gelletje, Dan wordt het vaak een helletje.

Dit laatste is echter een variatie van: Wie een zot trouwt, om het kot, Verliest het kot en houdt de zot.

Maar het volk laat zich geen spreekwoord opdringen. Vrijwillig, uit eigen liefde, aanvaardt het een wijs woord. Dat gaat als een natuurverschijnsel. Wijsheid die door dichters zeer persoonlijk en esthetisch is geformuleerd, zal niet gemakkelijk als spreekwoord in de taal worden opgenomen.


Het is opmerkelijk, dat de kleine lui, het volk in engere zin, zoveel genegenheid tonen voor de erfenis van wijsheid onzer voorvaderen, terwijl de hogere standen de spreekwoorden schijnen te versmaden. In het bekende verhaal Baas Gansendonck van CONSCIENCE komen de volgende voor, op weinige bladzijden:


28 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 21. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.

Mensen foppen is maar een weet. Hebben is hebben en krijgen is de kunst. Het geluk vliegt; die het vangt, heeft het. Mouwvegen is bedriegen. Woorden zijn geen oorden. Ieder is op de wereld om de zoon zijns vaders goed te doen. Die wat vindt, mag het oprapen. Het is gemakkelijk, riemen te snijden uit een andermans leer. Het is de ene hond leed, dat de andere in de keuken gaat. (Andere vorm: in de hal; nl. de vleeshal.) Ongelijke schotelen maken kwade broeders. Beter benijd dan beklaagd. Wie een ander benijdt, vreet zijn hart en verkwist zijn tijd. Wie de autaar bedient, mag van de autaar leven. Dikke buik, slapende voet. Volle krop, dolle kop. Het werken is voor de botterikken. Als de kruik tegen de steen vecht, dan valt zij aan stukken. (Andere vorm?) Zwijgen kan niet verbeterd worden. (Andere vorm: Het is een knap spreker die 't een zwijger verbetert.) Alle mensen zijn mensen. Zijt gij aanbeeld, verdraag als een aanbeeld, zijt gij hamer, sla als een hamer. Een klein woord breekt grote gramschap. Het is moeilijk, met azijn vliegen of met trommelen hazen te vangen. 's Keizers kat is zijn nicht; grote lanteern, maar klein licht. De vliegen steken wel een paard, en dat is zulke grote beest. Bergen lopen elkaar niet in 't gezicht, maar mensen wel. Uitgesteld is niet verloren. (Andere vorm?) Veel te goed is halfzot. (Andere vorm:...is buurmans (allemans) gek.) Het is kwaad vechten tegen iemand die zijn leven moe is. Beter blode Jan dan dode Jan.

Enkele van deze spreekwoorden heb je zeker nooit gehoord. Andere zijn je welbekend, al is het in enigszins andere vorm. In ieder gewest, ja in iedere familie leven bepaalde spreuken in een bepaalde vorm. Al heeft iemand nog zo'n mooie verzameling penningen, al zijn ze nog zo mooi gerangschikt naar tijd en plaats en onderwerp, in zekere zin is het toch maar een dood bezit, als hij niet bij elk stuk een verhaal weet te doen, anders gezegd: als elke penning hém niet een verhaal kan vertellen. Zo is het ook met spreekwoorden. Zij moeten je fantasie wakker maken. Je moet bij elk gezegde een geval scheppen, dat duidelijk maakt hoe de spreuk kon ontstaan. Elk spreekwoord is maar een onderschrift bij een plaatje: maar dat plaatje moet je er zelf bij tekenen. Dan eerst wordt het een bezitting, die je geest en je stijl verrijkt. Voorbeeld: Mensen foppen is maar een weet. Er was eens een vrouw die de zonderlinge naam droeg van: DE WAARHEID. Zij was in 't bezit van een spiegel die aan een ieder zijn ware aard toonde.


De vrouw wilde er wat geld mee verdienen en ging er dus mee op de kermis staan. Voor vijf cent mocht men een blik


29 werpen in haar wonderspiegel. Het tentje stroomde vol en DE WAARHEID nam toen de doek van 't glas. Wat werden de mensen boos. De een zag zich als een valse slang, de ander als een wrede wolf, de derde als een lompe beer. Niemand wou geloven dat hij dat was. Er ontstond een kabaal van belang en om erger te voorkomen, gaf DE WAARHEID hun 't geld terug en sloot haar tentje. Toen kwam er een klein mismaakt manneke bij haar. EZOPUS heette hij. ‘Je hebt de zaak niet goed aangepakt,’ beweerde de dwerg. ‘Laat mij maar eens doen en je zult veel geld verdienen.’ Toen liet hij 't tentje van buiten opnieuw beschilderen en zette er met grote letters boven: Fabel. ‘Komt binnen,’ riep hij, ‘als ge wilt weten, wat voor aard al uw buren en kennissen hebben!’ De mensen kwamen weer en zagen nu met genoegen, hoe slecht alle andere mensen waren; want niemand herkende zichzelf. Na afloop der voorstelling zei EZOPUS lachend: ‘Zie, zo moetje praten. Mensen foppen is maar een weet!’ (Naar BILDERDIJK: De Waarheid en Ezopus) Maak bij enkele spreekwoorden die in dit hoofdstuk vermeld zijn, of desnoods bij andere, eens een dergelijk verhaaltje. Juist omdat het clichés zijn, die door allen gehanteerd kunnen worden, zijn spreekwoorden in zekere zin dode dingen. Uitdrukkingen die door iedereen gebruikt worden, hebben de neiging tot formules te verstarren. Op de aangegeven wijze kun je ze voor je zelf levend maken. Heb je wel eens een Roos van Jericho gezien? Het is een woestijnplant, een dood, dor, bolvormig ding, dat door de wind wordt voortgerold over de zandvlakte. Maar je neemt het op en legt het in een kom met lauw water. Een wonder vertoont zich dan voor je ogen. De stelen gaan zich uitspreiden, de bladeren ontplooien zich, en het dode ding verandert in een levende plant. Zo kun je uit de dood oproepen elk spreekwoord, en trouwens elk ander stukje taal, als je het brokje leven herschept, waarvan het de uiting is. Hier volgen nog enige spreuken en spreekwoorden ter bestudering. 1. Rode wangen duren maar vijf- of zesentwintig jaar (CATS). 2. Al wat vanzelve wast behoeft men niet te zaaien (CAMPHUYSEN). 3. Och, die kinderen. ‘Het kleine treedt op 't kleed; de groten treen op 't hart’ (VONDEL). 4. De wens is de vader van de gedachte. 5. Het is moeilijk voor een lege zak om rechtop te staan (FRANKLIN). 6. De natuur trekt meer dan zeven ossen (uit de middeleeuwen). 7. Weest uzelf, zei ik tot iemand; maar hij kon niet, hij was niemand (DE GENESTET). 8. Wie kan al het kromme recht maken (BIJBEL). 9. Wees vertrouwd en vertrouw niemand. 10. Effen is kwalijk treffen. 11. De vis wordt duur betaald. 12. Arme mensen's hutspot stoort ver (STREUVELS) (storen = ruiken). 13. Gekken grijzen niet. 14. Arem man dannes gheen grave (REYNAERT) (dannes - dat en is). 15. Die scade hevet of verlies Ende groet ongheval Over hem so willet al. (REYNAERT) Ach, waren alle Menschen wijs, 16. En wilden daar bij wel!


De Aard' waar haar een Paradijs, Nu is ze meest een Hel.

(CAMPHUYSEN)


30 Schijnt andren wat u krom scheen recht, Heet niemand daadlijk dom of slecht.

17. (STARING)

Vergeefs zal ooit onschoone hand naar schoonheid durven grijpen. men kan den eenen diamant maar met den anderen slijpen.

18.

(GEZELLE)


31

IV Volkshumor Tot de clichés die wij van ons voorgeslacht hebben geërfd, behoren ook de trekjes van volkshumor. In elk van die uitdrukkingen zit bewaard een ogenblik van geestigheid uit het leven van iemand, die waarschijnlijk reeds lang, lang dood is. ‘Iedere gek heeft zijn dag’, zegt een oud spreekwoord, en ook de droogste mens heeft zijn ogenblik waarop er een vonkje geest uit hem komt. Daar wordt om gelachen in zijn omgeving; het aardige wordt herhaald, morgen, overmorgen; als 'n lopend vuurtje gaat het soms verder, en binnen 'n verwonderlijk korte tijd kan het 't eigendom zijn geworden van een groot deel der natie. De schat van volkshumor is dan weer met 'n duitje vermeerderd. Met ‘volk’ wordt hier bedoeld: de hele natie, ofschoon 't wel waar is, dat de lagere standen, het ‘volk’ in engere betekenis, er het rijkste aan zijn. (Vgl. hetgeen we zeiden over de spreekwoorden.) Iemand vroeg aan 'n ander een gulden te leen. ‘Kun je me die niet verschieten?’ vroeg hij. ‘Verschieten?’ zei de ander die er niet veel zin in had, ‘daar wor-je bleek van!’ Dat was dus een woordspeling. Thans kent iedereen het grapje, maar er is toch een ogenblik geweest, waarop iemand het voor de eerste keer zei. Zulke woordspelingen zijn er vele onder de volkshumor. ‘Wilt u mij niet kwalijk nemen, dat ik niet meega?’ vroeg iemand. ‘Kwalijk nemen?’ zei de ander, ‘maar dat is: stelen.’ 'n Ouwe zeeman zei tegen 'n scheepsjongen die 'n stuk spek had gestolen: ‘Zo, zo! heb je zulke streken op je kompas?’ (Streek = het 32ste deel van de windroos.) Dit laatste voorbeeld van volkshumor is waarschijnlijk aan velen onbekend. Maar het is hiermee als met de spreekwoorden en trouwens ook als met de hele woordenschat: iedere streek, iedere stand, ieder beroep, iedere godsdienst, ja: haast elke familie heeft een aantal eigen karakteristieke woorden en uitdrukkingen. Een jongen stak in de huiskamer zijn vinger in de strooppot en likte die af. Hij kon niet verder likken (lekken) dan de lengte van z'n vinger. Het lekken en het lekker-zijn duurde niet langer. De volgende dag was er een feestje. Ze gingen uit rijden. De jongen vond 's avonds, dat zo'n plezierige dag toch zo gauw voorbij is. ‘Ja,’ zei moeder, ‘lekker is maar een vinger lang.’ Woordspeling!


32 De kleine luitjes, zij die het rijkst zijn aan volkshumor, hebben ook 't meeste moeite om aan hun broodje te komen. Zij kennen de betekenis van het woord ‘armoe’. Ziekte is voor hen nog heel wat anders dan voor rijke lui. Vandaar dat er zovele komische volkswoorden zijn, waarin men spot met eigen zorg en kommer. Men noemt dat spotten met eigen tegenspoed: galgenhumor, en denkt daarbij aan een veroordeelde die op het schavot nog een grapje zegt tegen de beul of het publiek. ‘Dat zul je me niet voor de tweede keer lappen’, zei bijv. een verharde schelm tegen de scherprechter. Met die zelfbespotting kan men zich een houding geven om z'n verlegenheid te bedekken, en men kan er ook z'n leed wat mee luchten. 'n Arm vrouwtje woonde in een bouwvallig hutje. 'n Vreemdeling kwam even binnen en zei: ‘Wat ligt je huisje toch mooi. Wat een heerlijk uitzicht op die velden en heuvelen’. ‘Ja,’ zei 't ouwe moedertje die veel oog had voor haar eigen armoe, ‘'n mooi gezicht door 'n kapotte ruit!’ De vreemdeling lachte, vertelde de grap verder, en 't werd een cliché. Nu zit op een heerlijke voorjaarsdag een arme klerk op zijn duffe kantoor; het zonnetje schijnt, de vogeltjes zingen. ‘'n Mooi gezicht...door 'n kapotte ruit.’ Of er is bal in een feestzaal. De rijke lui stappen uit hun equipages en de arme kinderen bewonderen de kostelijke toiletten. ‘'n Mooi gezicht...door...’ ‘Hoe gaat't met je kiespijn?’ vroeg ik aan iemand. ‘O, die kiespijn maakt 't goed,’ zei hij, ‘maar ik...!’ Op een dorpskermis stond een mallemolen. Hij was versierd (hm!) met schilderstukjes waaronder versjes stonden. Een toneeltje stelde voor: 'n stadsgezicht in de winter: witte daken en straten. 'n Arme tobber, zonder jas, liep in z'n boezeroen, ineengekrompen van kou, langs de huizen. En er stond onder te lezen: 't Is fris as je jas in de lommerd is. 'n Klein ambtenaartje kreeg 'n betrekking met vrije woning. ‘Heb je ook vrij licht?’ vroeg een vriend. ‘Ja,’ zei hij, ‘als de zon schijnt.’ ‘Waar woon je tegenwoordig?’ vroeg hem een andere vriend. ‘In Hongarije!’ zei de grappenmaker, ‘want ik verdien te veel om van te sterven en te weinig om van te leven!’ Wat de inhoud betreft, kan men deze stereotiepe grapjes verdelen in allerlei groepen. Het weer is in ons Holland, met zijn veranderlijkheid van temperatuur en wind en bewolking, een veelbesproken onderwerp. Dat geeft dus aanleiding tot veel gekheid. ‘Het is nu goed weer om een erfenis te delen’, hoort men vaak zeggen, als men geen voet buiten kan zetten. En een voorzichtige buurman roept wel eens: ‘Vrouw, haal je kat in huis, want het gaat regenen’. ‘We hebben een vroege winter van dit jaar’, wordt gezegd, als het in mei maar koud blijft. Welk onderwerp is gewichtiger dan de dood? Vele ongepaste aardigheidjes doen daarover de ronde, zoals: ‘Is hij dood? Hij eet geen brood’. Of: ‘Die zieke maakt het slecht. Hij is op sterven na dood’.


33

De dronkenschap wekt ook vaak de spotlust: de hoogte hebben, boven z'n theewater zijn, 'n vijand zijn van 'n vol glas en van 'n leeg glas. Al wat afwijkt van 't gewone, vooral in bouw of gesteldheid van 't lichaam, wordt een mikpunt: Wie 'n beetje over één kant kijkt, kijkt naar de Willemstad of de Klundert in brand staat. Is iemand heel klein, dan kan-ie net op tafel kijken als-ie op 'n aardappel staat. Is iemand heel lang, dan zegt men: ‘Wat zal hij 't eenzaam hebben daarboven’. Is iemand heel mager, dan moet hij twee maal binnenkomen, voor hij er is. Een mager man die toch gezond eet, is een binnenvetter of een schendekeuken. Een heel dikke man, die hoef je niet te rijen, je kunt 'm wel rollen. Is iemand volledig kaal, dan loopt zijn voorhoofd in z'n rug door, dan kun je op hem rekenen, dan heeft-ie een opgeruimd hoofd. (Woordspeling!) En als ze achter iemand z'n rug opmerken: ‘Nou, als ik zo'n gezicht had, ging ik ernaast lopen’, is die niet met uiterlijk schoon gezegend. Wie door onbestuurde eigenliefde zich al te naïef prijst, die heeft 't goed met z'n eigen getroffen, of hij heeft kwade geburen. In de huiskamer en in 't familieleven worden allerlei onschuldige grapjes geboren. 'n Kleine jongen zit wel eens met z'n adamsvorken in z'n bord. Komt hij uit school, dan hangt-ie z'n boekentas of z'n pet wel eens op aan 'n spijkertje op de vloer. Kleine jongskes die beginnen op te groeien, komen al boven en onder d'r broek uit. Krijgen ze straf, dan laten ze d'r lip op 't derde knoopsgat hangen. Grote jongens kunnen soms geducht eten; ze lijken wel hol of zetten d'r buik op de leest. Boosaardiger zijn de grapjes naar aanleiding van het huwelijk. Als de koetsen naar 't stadhuis rijden, lopen de nieuwsgierigen van alle kanten toe. En dan gaan de mondjes: er is maar één paar bedorven, of: je kunt met je beien veel meer armoe lijen dan alleen. Is de bruigom wat lang en de bruid wat klein, dan zegt men: anderhalve cent. Enzovoorts. Een veel voorkomende soort van schertswoorden ontstaat door aan een ernstig bedoelde opmerking een schertsend staartje te hangen: Geld maakt niet gelukkig...maar 't is erg makkelijk Een brutaal mens heeft de halve wereld...en de andere helft neemt-ie. Man en vrouw zijn één...behalve als ze over de brug moeten komen. 't Is mooi weer...maar nou lieg ik. Er was niemand thuis dan de meid...en die was naar de kerk. Stel niet uit tot morgen, wat je heden...'n ander kunt laten doen. 'n Goed verstaander heeft aan 'n...halve dictionaire genoeg. Men ziet het: soms laat men iemand niet uitspreken, maar verandert men gauw spottend de tweede helft van het cliché. Tot deze groep behoren ook de grapjes, waarin iemand sprekend wordt ingevoerd: Alle begin is zwaar...zei de dief, en hij stal op zijn eerste tocht 'n aanbeeld. Waar de mensen zijn, daar is de nering...zei de koopman, en hij reed met zijn wagen met sinaasappelen de kerk in. Alles met mate...zei de kleermaker, en hij sloeg z'n vrouw met de el. Ik weet wat ik denk...zoals de man in 't dolhuis zei tegen de oppasser.


34 In onze tijd, nu er zoveel gelezen wordt, helpen ook boeken en kranten flink mee om de schertswoorden te vermeerderen. Vele trekjes van volkshumor zijn dan ook blijkbaar afkomstig van ontwikkelde lieden: 't Politiebureau wordt genoemd: 't klabakarium, naar 't model van aquarium. Dat is dus een schertsende woordvorming, zoals ook 'n slaatje slaan (naar analogie van z'n slag slaan); de schuin-overbuurman. Zo las ik in de krant van een raadslid die kon zwijgen in tien talen; van de hele gemeenteraad werd gezegd, dat de 28ste december hun patroondag was (Onnozelekinderendag!). Voorts spotte men met een feest, waarbij geen moeite...maar wel kosten waren gespaard. Een filosoof, las ik, is iemand die zijn gemoedsrust weet te bewaren bij 't ongeluk...van zijn buurman. En een filantroop is iemand die ongelukkige mensen bijstaat met 't geld...van zijn vrienden en kennissen. Al zijn deze laatste grappen nog geen gemeenschappelijk volksbezit geworden, toch kan dat gemakkelijk gebeuren. Trouwens we hebben reeds opgemerkt, dat de meeste schertswoorden vooral leven in een bepaalde maatschappelijke of plaatselijke kring. Zo heet bijv. in Breda het historisch monument van de Baronie de vulkachel, om z'n plompe vorm, en de gevangenis heet er de paraplu, om haar koepeldak. In Amsterdam heet de Westertoren: Lange Jan, en het beeld der Nationale Eendracht, dat vroeger op de Dam stond, werd genoemd: Naatje van de Dam. Als 'n voorbeeld hoe snel sommige woorden door 't land vliegen en hoe kort ze ook kunnen bestaan, dienen de spottende refereinen van café-chantantliedjes en dergelijke, zoals: Had je me maar! Hij zeit wat! Het zal niet gaan! Daar gaat-ie weer voor niks! Ik ben niet bang; ga jij maar eerst! Geef mij maar rijst! Hoe bestaat het! De komische kracht daarvan zit meest niet in die woorden zelf; het zijn gewoonlijk nietszeggende formules, maar het feit dat ze reeds duizenden malen zijn gebruikt en dat men telkens en overal weer nieuwe omstandigheden ontdekt waarop ze toepasselijk zijn, maakt ze grappig. Het zijn als toverdekseltjes die passen op alle mogelijke potten en potjes. Maar het veelvuldig gebruik doet ze ook snel slijten. Hier volgen nog een aantal voorbeelden van volkshumor. Men vertelle een geval uit het dagelijks leven waarop ze toepasselijk zijn, en vergete niet, die omstandigheden te vermelden, die de komische kracht doen uitkomen. Vooral is het leerzaam het geval te fantaseren of te herscheppen waarin de uitdrukking voor de eerste keer werd gebruikt. (Hiervóór is dat gedaan met de uitdrukking: ‘een mooi gezicht door een kapotte ruit’.) 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Als ik lieg, dan lieg ik in commissie. Liegen alsof het gedrukt staat. Een bromfiets? Dat is een hoestbui op wielen. Niet verder kijken dan je neus lang is. God zegen' de greep. Haarpijn hebben.


35 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Je wordt nooit door een equipage overreden, maar altijd door een vuilniskar. Die beloning (of winst) viel op een gloeiende plaat. Lachen als een boer die kiespijn heeft. Die arme drommel loopt naast z'n schoenen. Daar heb ik 'n broertje aan dood. Hij blaast z'n partij goed. (Drinkt goed mee op 'n feest. Afkomstig van Brabantse harmonieën.) De overledene was 'n braaf man. Als je de poes naar Rome stuurt, dan zegt ze: mauw, als ze terugkomt. 's Keizers kat is zijn nicht. De andere helft is net zo. Kleine potjes hebben ook oren. Kinderen zijn een zegen des Heren, maar ze houden de noppen van de kleren. (Noppen = wolvlokjes, wolkrulletjes.) En ik, zei de gek. Dat smaakt net als vlees (zalm, wijn, enz.), maar heel anders. Dat meisje trouwt met 'n winkelier (bijv.). Nou, 'n goeie winkelier is niet kwaad. Die jas staat vlug, als je hard loopt. Een bedelaar komt zijn rente ophalen. Wat ik van hem geleerd heb? Nou, als je daar 'n dubbeltje bij legt, dan kun je 'r net 'n glas bier voor kopen. Een halfgare. Commandeer je hond, en blaf zelf. Als de gesmeerde bliksem vloog hij naar huis. Een land waar geen land meer achter is. Daar hoor ik je, zoals dove Thijs zei. Zeven wouwen, da's één Bullebak. Naar kijken mag je; aankomen niet. Als je niet gauw uit de weg gaat, dan doe ik 't. Iets zeggen, waar de lommerd geen geld op geeft. Vijf kwartier in een uur slapen. De tijd waarin de ene helft van het mensdom de andere helft examineert. Als de hemel valt, hebben we allemaal een blauwe muts op. Door zijn haren groeien. Z'n oren mogen schudden dat ze klappen. We zitten allemaal goed, zei de kat, en ze zat op 't spek. Hij komt van Kleef. Hij houdt meer van de heb dan van de geef. Een stoomvinkie. Ga op je duim zitten, dan heb je een draaistoeltje. Ga vooraan zitten, dan val je 'r achter niet af. Ik wil je wel geloven, maar dan moetje mij ook eens geloven als ik lieg. Kijk 'ns: die hond was vroeger ook jonger dan nu. Als-ie zo blijft, zal-ie oud worden. O margarine, nagemaakte boter. (Parodie van: O Marguerite, Mädchen ohnegleichen.) De barometer staat op vijf minuten over twaalven. Dat is me zo helder als koffiedik. De hoogte hebben. (De stuurman neemt de hoogte van 'n ster of van de zon. Hij staat dan achterover met z'n sextant voor 't oog. Een ogenblik later staat een matroos met een fles aan z'n mond, ook achterover. Hij neemt ook de hoogte, zegt een kameraad. En als de fles leeg is, en hij weggaat, dan heeft


hij de hoogte. - Is deze uitdrukking nu werkelijk zo ontstaan? Wie zal 't zeggen? Wetenschappelijk-taalkundig gesproken, is 't maar een fantasietje, een hypothese op z'n hoogst. Maar dergelijke pogingen om in een uitdrukking door te dringen, hebben toch wel hun waarde: we zien weer iets op een versleten cliché, iets doods is voor ons levend geworden.)


36

V Taalkringen Ieder mens is een unicum, iets volkomen aparts, - zo zie je er geen tweede. Uniek is z'n gezicht, uniek is de vorm van z'n lichaam, uniek zijn z'n bewegingen als hij loopt. Uniek is ook z'n stem. Aan z'n stem is een mens te herkennen. Laat twee Nederlanders, beide sprekers van ‘het algemeen beschaafd’, eens dezelfde zin zeggen: rijzing en daling van toon, algemene toonhoogte, bijgeluiden, kracht van uitspraak, snelheid waarmee de klanken elkaar opvolgen - alles verschilt. Uniek - althans in zeker opzicht - is ook z'n woordenschat, al valt dat ook niet zo op. In het eerste hoofdstuk hebben we reeds gezegd, dat de woordenschat van de een niet gelijk is aan die van de ander. Het daar bedoelde verschil is zuiver kwantitatief: slechts een verschil in hoeveelheid. Er is echter nog een ander verschil. Een boer kent wel minder woorden dan een romanschrijver, maar onder die betrekkelijk weinige woorden zijn er enkele, die de romanschrijver nooit gebruikt en waarschijnlijk in het geheel niet kent. Men kan de mensen in groepen verdelen, naar hun godsdienst, hun beroep, hun stand, hun beschaving, hun leeftijd, hun sekse, enz. En zoveel groepen van mensen er zijn, zoveel taalkringen; en deze worden gekenmerkt door de eigenaardigheid van de woordenschat. Het is onmogelijk om de taal van al die groepen volledig te kennen. Zelfs mensen die hun hele leven besteden aan taalstudie, moeten spoedig hun onkunde erkennen, als ze bijv. praten met iemand van een andere godsdienst, over z'n godsdiensttaal. Natuurlijk is het ‘nog onmogelijker’, dat iemand alle woorden die in een woordenboek der Nederlandse taal staan vermeld, gebruikt. Meestal zijn de taalkringen voor ons alleen van belang, voor zover hun woorden en uitdrukkingen zijn overgegaan in wat men noemt: de algemene taal. Dat woordje algemeen heeft, zoals uit het bovenstaande blijkt, een zeer getrekkelijke betekenis. De kringen van mensen komen met elkaar in aanraking. Ieder van ons behoort ook tot verschillende kringen tegelijkertijd. En zo is het te begrijpen, dat verschillende woorden en uitdrukkingen allengs gaan behoren tot de taal van een grotere mensengroep. Een zeer duidelijk voorbeeld daarvan is het protestantse aangenomen worden (tot lidmaat der kerk), dat in Holland, en ook in 't Zuiden in een enkele stad met een gemengde bevolking is overgenomen door de katholieken,


37 ter vervanging van hun eigen uitdrukking: z'n eerste communie doen. Hier volgen enige voorbeelden van kringwoorden (en -uitdrukkingen). 1. Kindertaal: Jokken. Zoet zijn. Dood gaan. Een hele boel. 2. Meisjestaal: 't Is zo eng! Och, hoe zielig! Och, hoe zalig! Ijselijk lief. 't Is om te gillen. 't Is moord! 't Is oer! 't Is enig, beelderig, snoezig! Wat een spook van een kind! Wat een griezel! 3. Schooltaal: Spijbelen. Blokken. Spieken. Een herretje (herexamen). Bakken (blijven zitten). De Dirk (directeur). (Elke school, ja elke klas heeft z'n eigen woorden.) 4. Studententaal: Vijfentwintig gulden verjubelen op één avond. De proffen. Gesjeesd worden (weggejaagd worden; sjezen = afgewezen worden bij een examen; ook: van de universiteit weggaan, omdat men van de studie niets terechtbrengt). Hengsten (vossen; hard blokken; trouw college lopen). M'n ploertin (hospita). Doorroeien (een nacht niet naar bed gaan). Kroegjool. 5. Volkswoorden: Er pips uitzien. Iets klasjeneren (klaarspelen; van collationeren = een overgeschreven stuk vergelijken met het originele om fouten te verbeteren). De booien. 6. Bargoens (dieventaal): Maffie (kwartje). Groot-Mokum (Amsterdam). Iemand mollen (in 't geheim doden en zijn lijk wegstoppen). Lef (durf, moed; zie ook 12). 7. Jagerstaal: Lepels (oren). Spiegels (ogen). Zweet (bloed). Pluim (staart). Wol (haar). 8. Vlaams: Ammelaken (tafellaken). Teljoor (bord). Gaarne zien (liefhebben). Gezapig (langzaam, gemoedelijk). 9. Afrikaans: Kopje (heuvel), 'n Klompje (groep mannen, soldaten). Vechtgeneraal. Huis toe (naar huis). Kost (voedsel, levensmiddelen; bij ons alleen in uitdrukkingen: de kost verdienen, de kost niet waard zijn, wat is dat voor kost, lekkere kost; wij kunnen niet zeggen; ik ga kost kopen). In streepjes marcheren (in colonnes). 10. Als van Friese afkomst worden vermeld: Aterling (snoodaard). Fnuiken. Stoer1. 11. Indische woorden: Uitkomen (van Holland naar Indië). Een oudgast. Piekeren. Een negerij. Soebatten (vleiend vragen). Zich lekker maken (door z'n Europese kleren te verwisselen voor z'n Indische huiskleren). Branie. Wat 'n soesa. 12. Joods: Bolleboos (oorspronkelijk Hebreeuws: heer des huizes). Gannef (dief, schurk; guit; ook bargoens). Lef. Lawaai. Sjacheren. Sjofel. Gojem (christenen). Mazzel (winst, buitenkansje). Sof. 13. Bijbeltaal: Een Babelse spraakverwarring. Naar de vleespotten van Egypte verlangen. Te elfder ure komen (als de dag, op twaalf uren gerekend, bijna om was. Men telde de uren van de dag van zes uur 's morgens tot zes uur 's avonds). Talenten (oorspr.: som gelds). Zijn kruis dragen. Van de verboden vrucht eten. Ongelovige Thomas. Onderzoekt alle dingen en behoudt het goede. 14. Roomse woorden: Ten volle bedienen (de H. Sacramenten bedienen aan een stervende). Uitvaart (plechtige mis bij de begrafenis). Iets opbiechten. Missionaris. (Het protestantse woord hiervoor is: zendeling.) Jaargetijde (plechtige mis op de dag waarop de overledene stierf, een of meer jaren later). Biduur (bepaald uur voor een bepaald persoon om in de kerk te gaan bidden bij het Allerheiligste; vgl. om het verschil het protestantse: bidstond). 1

Wie een dialect kent, legge voor zich zelf een collectie aan van aantekeningen omtrent woorden, uitdrukkingen en andere taalverschijnselen van dat dialect.


15. Protestantse woorden: Ouderling (lid van het kerkbestuur, die toezicht heeft op de verkondigde leer). Bidstond (godsdienstoefening om voor een bepaald doel te bidden). Leraar (dominee). Dominee was al op stoel. Predikant (dominee; in de roomse wereld is een predikant de priester die op het ogenblik preekt; daar is de betekenis dus niet verruimd). Zendeling. Leid ons niet in verzoeking. (De roomsen zeggen: in bekoring.) Oefenaar (iemand die particuliere godsdienstige bijeenkomsten leidt.) 16. Journalistentaal: Iemand interviewen. Reporter. Een driestar, driester (klein artikeltje van de redactie, gemerkt met ***. Dit heet ook wel entrefilet; het staat dan, volgens de afleiding van het woord, tussen twee streepjes (filets)). Ingezonden stukken.


38 17. Drukkerij-woorden: Stereotiep. Cliché. Een vorm is in pastei gevallen (ineengevallen, alle letters door elkaar op 'n hoop). Een zetter. 18. Rechtspraak: Een rechtzaak in kort geding behandelen. Getuigen à décharge (in het voordeel van de beschuldigde). Zijn alibi bewijzen (bewijzen dat men tijdens de misdaad niet op de plaats van de misdaad aanwezig was). In hoger beroep gaan. Bij verstek vonnissen (bij afwezigheid van de verdachte). 19. Stadhuiswoorden (taal van het gemeenstebestuur, van notarissen): Collationeren. Een akte verlijden (of passeren = opmaken) voor een notaris. Iemands geloofsbrieven. 20. Dokterstaal: Een diagnose maken. De therapie (behandeling van de ziekte). Palliatieven (middelen die een kwaal onderdrukken, maar ze niet genezen). De pols voelen. 21. Militaire woorden: Deserteren. Een spervuur. Drilkapitein. Een streek stormrijp schieten. De staf. Het kader. Zuur zijn (betrapt worden en straf krijgen). 22. Politieke woorden: Reactionair. Ruggespraak houden. Tot de orde roepen. Meeting. De zuiveringseed afleggen. Obstructie (dwarsdrijverij van een minderheid om de wetgevende arbeid onmogelijk te maken). 23. Sporttaal: Supporters. Een mooi samenspel. De eindstreep passeren. Een bal opdrijven. Een keihard schot. En panne zijn (door een of ander ongeval (aan de motor) blijven steken). 24. Muziektaal: Dissonanten. De grondtoon. De eerste viool spelen. De concertmeester (leider der eerste violen in een orkest; tevens plaatsvervangend dirigent). De primarius (de eerste violist van een strijkkwartet). 25. Schilderswoorden: Die doet 't (als een penseelstreek het gewenste effect veroorzaakt). Een portret in doodverf (grondverf). Een toetsje van waarschijnlijkheid aan een verhaal geven (toets = lichte penseelstreek, die een gewenst effect maakt). Een schamplicht. 26. Literaire woorden: Een dramatische gebeurtenis. Zich lyrisch uitdrukken. Zijn woorden rijmen niet met zijn gedrag. Een romantisch leven. 27. Toneelwoorden: Een regisseur. Een doublure (plaatsvervangend toneelspeler voor dezelfde rol). Voor het voetlicht treden. Souffleur. Debuteren. Een kasstuk (een stuk dat veel publiek trekt en dus de kas stijft). 28. Boerentaal: Een bouwknecht (ongeveer: meesterknecht). Dit of dat botert niet (het doel wordt niet bereikt; letterl.: de boter scheidt zich niet af van de melk). Braak liggen. Wannen. Vetweier. Lakenvelder (rund, dat in het midden wit en overigens zwart of bruin is). 29. Handelstaal: Krediet geven. In 't krijt staan. De tering naar de nering zetten. Handen uit de kas, ogen uit de boeken. Rekening-courant. Dit zal u in rekening valideren. 30. Zeemans- en visserstaal: Een baken. Een boei. Vleet (groot haringnet). Het zog van een schip. Verluid zijn (met twee ankers vastliggen). Bakzeil halen.

Het blijkt dat de verschillende vakken veel vreemde woorden gebruiken. Deze technische termen vormen een internationale woordenschat. Men zou van een natuurlijke wereldtaal kunnen spreken, waarbij men echter niet vergeten mag, dat een taal méér is dan een woordenschat alleen. Het voornaamste doel van de studie der taalkringen is, op te merken bij het lezen en luisteren, welke woorden en uitdrukkingen van een bepaald vak of een bepaalde mensenkring zijn overgenomen in de algemene taal. Ze worden dan meest figuurlijk.


Ga de gehele lijst der gegeven voorbeelden eens na, en gebruik alle woorden en uitdrukkingen die dit toelaten, figuurlijk in een zin, waarin hun betekenis zo duidelijk mogelijk blijkt.


39 Voorbeelden: Mijn boekenkast was topzwaar geworden en tuimelde omver, zodat mijn gehele bibliotheek in pastei viel (drukkerijterm). De ouderwetse woordafleiding steunde voornamelijk op fantasie en niet op historische gegevens, zodat men een man als Bilderdijk volstrekt geen krediet behoeft te geven, als hij ons vertelt, hoe een woord is ontstaan (handelsterm). Als twee personen moeten onderhandelen om een geschil te beëindigen, en ieder hunner niets begrijpt dan zijn eigen voordeel, zonder oog te hebben voor het recht van de ander, dan zal het tussen hen niet boteren (boerenwoord). Opgave: In de volgende fragmenten komen woorden en uitdrukkingen voor, afkomstig uit verschillende taalkringen. Welke zijn het? Tot welke kring behoren ze? Wat betekenen ze daar en wat in de algemene taal? 1. Een leugenaar moet een goed geheugen hebben. Vandaag moet hij nog weten, wat hij gisteren heeft gefantaseerd; anders zal hij uit zijn rol vallen. 2. Als een toneelspeler pas voor het publiek optreedt, is hij natuurlijk zenuwachtig. Hij is dan te bang voor het oordeel van de kritiek. Maar als hij een aantal malen in de pers is besproken, is hij ontgroend en begint op eigen oordeel te steunen. 3. Op een vergelijkend examen moeten alle kandidaten dezelfde opgaven krijgen; anders is het geen zuiver spel. 4. Als twee schrijvers, zonder van elkaar te weten, een zelfde onderwerp behandelen in een roman of een toneelspel, is dat een aardig vergelijkend examen. 5. De moeder was verlegen over het gedrag van haar zoontje in dat hotel, want hij zat telkens met z'n vijf gebooien in z'n bord. 6. Eerst was die man een trouw aanhanger van onze politieke tegenstanders, maar nu heeft hij zich bekeerd en behoort tot de onzen. 7. ‘Zeg eens, jongen,’ zei de leraar, ‘ik moet jou eens interpelleren: hoe komt 't dat je dezelfde fout hebt in je vraagstuk als je buurman?’ 8. Piet wou geen lid zijn van het bestuur onzer club. Daarom kwam hij niet op de vergadering. Maar nu hebben we hem bij verstek gekozen als secretaris. 9. We hebben op school een ruit gebroken bij het stoeien in de gang; de conciërge heeft er rapport van gemaakt bij de directeur. 10. Ik moet een opstel schrijven over een vrij onderwerp. Tot nu toe weet ik niet, wat ik zal kiezen. Maar morgen doen we een uitstapje naar Amsterdam; dat zal me wel enige bladzijden kopij leveren. 11. Een taalgeleerde die de afleiding wil kennen van een woord, volgt zijn spoor tot bij de oudste schrijvers. 12. De schooljongen simuleerde dat hij vergeten was, welke thema de onderwijzer had opgegeven. 13. Ben je gezakt? wees niet ontmoedigd. Sla de hand flink aan de ploeg en je zult de volgende keer slagen. 14. Nu er een ongeluk is gebeurd, gaat men dat bouwvallige huis afbreken. Nu het kalf verdronken is, dempt men de put. 15. Het werd op 't toneel Palmpasen: al de spelers werden omhangen met kransen.


16. Een grote trommel, een paar dikbuikige ouderwetse flessen met rood lak en een ronde spanen doos van de banketbakker stonden in stilleven bij mekaar op een tafeltje. 17. Kom jongens, nu zullen we maar eens met de vertelling van wal steken. 18. Dat boek geeft ons aardige kiekjes van het Gelderse dorpsleven. 19. Daar kwamen de wilde zwijnen. Naar gelang de spits vooruit rukte, kwamen er nieuwe troepen voor de dag; zij vormden een colonne op mars.


40 20. Nu de vakantie is geëindigd, moet de veer weer worden opgedraaid en het raderwerk weer in beweging worden gezet. 21. Ik had nooit gedacht, dat die jongen uit zulk hout was gesneden, hij is nergens bang voor. 22. Die jongens staan te praten, honderd uit. 23. Op een examen heeft de patiënt gewoonlijk een heel klein gevoel van zichzelf. 24. Vader zei: ‘Nee kinderen, dat uitstapje is me te duur; dat laat mijn budget niet toe’. 25. Wie op school niet oplet en thuis niet werkt, gaat met eenparig versnelde beweging achteruit. 26. Een slim advocaat bewaart zijn hoogste troeven voor het eind van zijn pleidooi. 27. Toen vader en moeder uit waren, was het hek van de dam en de jongens speelden krijgertje door 't hele huis. 28. Lange tijd heeft Frankrijk de toon aangegeven op het gebied van de mode. 29. Men kan het die arme bedelkinderen wel aanzien, dat ze geen beste menage hebben. 30. Sinds de vader zich uit de zaak heeft teruggetrokken en de zoon de leiding op zich heeft genomen, is de molen daar door de vang.


41 1

VI Vlaams

In het vorige hoofdstuk hebben we voorbeelden van woorden en uitdrukkingen gegeven uit tientallen taalkringen. Het bleek, dat deze taalkringen weer tot grotere groepen kunnen worden verenigd: o.a. religieuze, sociale, lokale. De laatste zijn de streektalen, de dialecten. Van de vele Nederlandse dialecten zijn die welke men als ‘Vlaams’ samenvat, wel zeer belangrijk. Vandaar dat we aan de taal van onze zuidelijke buren een apart hoofdstuk wijden. Onze middeleeuwse letterkunde is bijna geheel Vlaams. In de tweede helft der 16de eeuw, vooral na 1585, na de verovering van Antwerpen door Parma, komt er een stroom van Vlamingen naar 't noorden, waaronder veel rijke lieden en mannen van kennis en geest. Ze hadden hier veel invloed. Onder hen bevonden zich ook de ouders van JOOST VAN DEN VONDEL. Na die tijd begint Vlaanderen te dalen. Onder vreemde overheersing (Spaanse, Oostenrijkse, Franse!) geraakt het langzaam in slaap. En het doet een stevige dut van meer dan twee eeuwen. Maar in de 19de eeuw wordt het wakker, na 1815, 1830. Dan komen er weer Vlaamse boeken van literaire betekenis, zoals die van HENDRIK CONSCIENCE en JAN VAN BEERS. De Vlaamse schrijvers van 1840, '50, '60, durven niet losweg hun eigen moedertaal te gebruiken: ze schrijven Noordnederlands met wat Vlaamse woorden en uitdrukkingen ertussen. Vandaar dat hun stijl iets stijfs, iets houterigs heeft. Maar na 1890 zijn de auteurs tot beter inzicht gekomen. Ze hebben geleerd, dat een schrijver zich zelf moet zijn, geen vreemden moet navolgen; dat hij zijn moeders taal moet gebruiken, de taal van de huiskamer zijner jeugd; dat elk vogeltje moet zingen zoals het gebekt is. Toch hadden de Vlamingen deze waarheid reeds eerder kunnen leren. De profeet van deze waarheid was reeds lang in hun midden: de dichter GUIDO GEZELLE, geboren in 1830. Maar profeten zijn in hun eigen land niet geëerd. Van hem wilden ze de waarheid niet aannemen. Van ons, Hollanders, moesten ze dat leren, nl. van de jonge mannen die in 1885 De Nieuwe Gids oprichtten. Dezen leerden dat een schrijver iemand moest wezen, en dat hij zich zelf zo zuiver mogelijk moest geven gelijk hij was. Daarin zat dus opgesloten het idee: praat je moeders taal. De nieuwere Vlaamse boeken, zoals die van STIJN STREUVELS, zijn daardoor veel beter dan die oudere. Hun taal is jong en los, levend en lenig, sappig en

1

Dit woord wordt hier gebruikt in de betekenis van Zuidnederlands; er wordt dus geen verschil gemaakt tussen Oostvlaams, Westvlaams en Brabants.


42 fris. Maar voor ons in 't Noorden zijn ze er niet gemakkelijker op geworden met hun vele dialectische woorden en uitdrukkingen. In die meer dan twee eeuwen toen Vlaanderen sliep (van ca. 1585 tot ca. 1830), bleven wij toch in voortdurende aanraking met het Vlaams, namelijk door...(en dat zou niemand verwachten)...door onze godsdienst. Het protestantse Nederland gebruikte dagelijks allerlei woorden en uitdrukkingen van het roomse zuiden. Want de psalmvertaling van PETRUS DATHENUS was geschreven in de Vlaamse volkstaal. En ze werd hier algemeen gebruikt van 1576 tot 1773. Bijna dagelijks zong men dus in vrome gezinnen, in de kerk of in de school: Vlaams. Bovendien waren twee van de vier vertalers van de Statenbijbel ook Vlamingen, zodat ook daardoor dagelijks het Zuidnederlands onder de ogen kwam van de Noordnederlanders. Het kon niet anders, of wij moesten die vreemde Vlaamse woorden en uitdrukkingen in de psalmen en in de bijbel voor verheven houden. Natuurlijk gaat het niet aan om zonder nader onderzoek van elk woord, dat in België behoort tot de gewone omgangstaal maar voor ons verheven, deftig, dichterlijk klinkt, te zeggen dat het die gevoelswaarde onder invloed van de bijbel of de psalmvertaling heeft gekregen. Het Vlaams heeft vele woorden en vormen bewaard, die bij ons zijn verouderd. En taaloudheden (archaïsmen) doen nu eenmaal meest deftig en dichterlijk aan. Hoe dit ook zij, zeker valt het ons bij het lezen van Vlaamse boeken op, dat 1 bepaalde woorden een andere gevoelswaarde hebben dan bij ons . Zij moeten door andere Nederlandse woorden worden vertaald. Voorbeelden: De boer wrocht de hele dag op de akker met zijn mestkar (Vlaams). Rembrandt heeft de Nachtwacht gewrocht (Nederlands). Dat meisje droeg met Pasen een schoon kleed (mooie jurk) (Vlaams). Hoe schoon welft de blauwe hemel zich boven het groene landschap (Nederlands). De zangeres droeg op dat feest een kleed van grijze zij (Nederlands). Die boer had rooie kool geplant in zijn hof (Vlaams). Achter het paleis strekte zich een grote lusthof uit (Nederlands). Als (toen) wij klein waren, gingen we bij de koster ter schole (Vlaams). Als vele dagen verlopen waren, zo hielden de joden te zamen raad (BIJBEL). Een tweede feit dat ons spoedig treft bij het lezen van Vlaamse schrijvers is: hun strijd met het Frans; een strijd waarin zij nu eens met fierheid menen te overwinnen, als ze namelijk een Frans woord weigeren te gebruiken en het vervangen door een Vlaams purisme, maar waarin ze het nog vaker verliezen, zonder dat zij 't merken, bij het schrijven van vele gallicismen. Purismen zijn bijv.: bestuurder (directeur), uitgalmen (declameren), uitstek (balkon), geheimschrijver (secretaris). Zie verder het hoofdstuk: VREEMDE WOORDEN. Gallicismen: En zeggen, dat sommige dier hotelletjes (in Indië nl.) dan 2 nog door de regering worden ondersteund met een geldelijke bijdrage . (Et dire que...= en dan worden ze nog wel...) 1 2

Zie voor de term ‘gevoelswaarde’: hoofdstuk IX. Uit Insulinde door EMIEL HULLEBROEK.


43 Die vrouw nam mij voor de baron (me prit pour = hield mij voor). Hij zond de krant halen (envoya chercher). Bij de bijzondere bekoring die het Vlaams heeft voor ons, Hollanders, moeten wij bedenken, dat het vreemde en nieuwe aan de taal altijd zekere aantrekkelijkheid geeft. Vaak zal het ons schijnen dat een schrijver zich fris en oorspronkelijk uitdrukt, terwijl zijn woorden toch geen persoonlijke verdienste hebben; zijn taal is dan voor ons pikant, maar zal voor een Vlaamse lezer heel gewoon zijn. Hoe aardig lijkt het ons bijv. gezegd, dat iemand een ander gaarne ziet, voor liefheeft. Wij begrijpen erin, dat iemand blij wordt, zich prettig gestemd voelt, als hij een ander ziet. Dan moet hij wel veel van hem houden, denken wij. Maar een Vlaming denkt bij die uitdrukking niets anders dan wij bij de woorden: liefhebben, houden van. En de ijzeren weg (chemin de fer), hoe aardig voor spoorweg. Maar als wij bij dit Hollandse woord maar dachten aan de karresporen in een zandweg, dan zouden we ons eigen woord even aardig vinden. Maar toch blijft het waar, dat de Vlaamse taal bekoorlijk is door haar jeugd en naïefheid. De Vlamingen zelf zijn gevoelige mensen, met een levendig temperament, een vaardige fantasie, hartelijk in de omgang en gul van lach, vol zin voor het geurige en kleurige, en de stoffelijke genoegens van 't leven zeer op prijs stellend. Ze lijken jonger dan wij, Hollanders. De natie heeft tweeëneenhalve eeuw geslapen, maar nu toont ze dan ook de wakkerheid van de morgenstond. Dit is echter slechts één zijde van de Vlaamse volksaard en van de Vlaamse taal; zo openbaren ze zich voor de Noordnederlandse lezers van vele Zuidnederlandse romans en novellen. Maar datzelfde Vlaanderen heeft mystici voortgebracht, dichters als GEZELLE en KAREL VAN DE WOESTIJNE. En in diezelfde Vlaamse taal zijn gedichten geschreven, die boven het stoffelijke leven ver uitreiken. Vertaal de cursieve woorden in 't Hollands. Gebruik daarbij zo nodig het woordenboek. 1. Na den noen was het grijs uit de lucht en wierd de hemel bleekblauw met een verre slappe zon. De koude was bijtend, en voor den vlammenden haard zat Pallieter nu een pijp te smoren. Marieke zat te naaien nevens hem, en Charlot was in de andere plaats aan 't kousen stoppen. Het was stil en innig. Tybaert lag op Marieke's schoot te ronken, de hangklok tikte kalm over end' weer en boven het vuur zong de geel-koperen moor. Pallieter genoot van die vlammen die rond de groote houtblokken kronkelden. Het was er zoo vol vrede, het hout kraakte, en buiten, op de hofgracht van 't Beggijnhof, schaverdijnden vele Beggijntjes. Hun gesnap en helder gelach weerklonk fris door de lucht. Over de Nethe hadden de jongens het Molenbeemdeken schoongekeerd, en nu was er een heele hoop volk aan 't rijden, menschen van den buiten en menschen 1 van de stad. Men leurde er met appelsienen en smorende oliekoeken . 2. Ik zal zeven Vaderonzen voor u lezen.

1

Uit: Pallieter door FELIX TIMMERMANS (Amsterdam, P.N. van Kampen en Zoon).


44 3. Ge moet voorzichtig met hem zijn en hem niet kwaad maken, want hij is een beetje haastig. 4. De feestvierende jongens hadden hun klak op één oor. 5. De knecht had veel geleerd bij de baas en kende nu zijn stiel goed. 6. Waar loopt ge zo hard naartoe? Het brandt er immers niet? 7. Jan lag in het ziekenhuis. Hij had kwade ogen. 8. Gezapig trok de os door het spoor van de rulle zandweg. 9. Er was prijsschieten in de Doelen. De winner zou een hesp krijgen. 10. 's Winters zaten de mannen gezellig rondom de stoof te praten. 11. Moeder was zo content1, toen haar zoon al zijn verdiende weekgeld thuisbracht. 12. Als er een feest is, trekken al de maatschappijen door de stad met hun vaandels, en de muziek voorop. 13. Ik verschoot ervan, toen ik plotseling een scherpe kreet hoorde. 14. Op de tafel lag een wit ammelaken uitgespreid. En op zijn teljoor lag een groot stuk spek. 15. Het klonengeklepper der jongens klonk door de stille straat. 16. Soms liet de vlieger, bij het wind zakken, zich nederrijzen. Er rijst een last van mijn hart, nu ik dat hoor. 17. De meisjes dansten de hele dag in het koordeken. 18. Laat hem maar even wachten; ik kom seffens bij hem. 19. Op de grote baan, tussen de huizen, ontmoeten wij vele dorpelingen. 20. Vertel mij toch niet zulke droeve dingen; ik word er aardig van aan mijn hart. 21. Het meiske had nog geen enkele dans overgeschrikkeld. 22. Op zijn naamdag kreeg hij een schone besteek. 23. Uit de schapraai langde zij heure almanak. Lang mij m'n jas eens. Daar hangt hij. 24. De hengelaars hadden een maatschappij gesticht en liepen nu op hoogtijd mee in de optocht. 25. De boerin kuiste het huis, van onderen tot boven, voor het feest begon.

1

Met een heel andere gevoelswaarde dan 't Hollandse tevreden.


45

VII Vreemde woorden Als twee mensen veel met elkaar omgaan, zullen ze van elkaar woorden en uitdrukkingen overnemen. Dit geldt ook voor twee volkeren: hun onderling verkeer heeft invloed op beide talen. In elke taal kan men ze bij duizenden aanwijzen, de woorden van vreemde oorsprong. Martelaar (oorspr.: getuige) bijv. is Grieks. Iemand mores leren (oorspr.: zeden) is Latijn. Sabbat, Hebreeuws. Beschuit (oorspr.: dubbelgebakken), Frans. Werda (wie daar?), Duits. Biefstuk, Engels. Branie, Maleis. Koffie, Arabisch. Muskiet, Portugees. Sigaar, Spaans. Juchtleer, Russisch. Karwats, Turks. Taf (oorspr.: geweven), Perzisch. Dit onderwerp behoort echter tot de historische taalkunde; met de stijlleer heeft het niets te maken. Door hun vreemde afkomst hebben ze thans voor ons geen bijzondere gevoels- of begripswaarde meer. Ze zijn echte Hollanders geworden. Het is goed dat wij taal overnemen van anderen, die in enig opzicht onze meerderen zijn. Wie iets vindt: een nieuw voorwerp, een nieuwe manier van doen, een nieuw inzicht, die mag dat nieuwe ook een naam geven, en de anderen moeten dan maar mét de nieuwe zaken die nieuwe taal overnemen. Maar het is bij navolging toch wenselijk, dat men zijn eigen persoonlijkheid handhaaft. En wat heeft een volk meer persoonlijks dan zijn eigen taal! Die taal moet het zuiver houden van alle overbodige en dus karakterloze navolging. Waarom zou men zeggen football in plaats van voetbal? shirt in plaats van sporthemd? referee in plaats van scheidsrechter? In het woord voetbal zit toch reeds navolging. Men bewijst aan de Engelsen de eer die hun toekomt voor hun nieuwe vinding, door hun woord over te nemen; maar men handhaaft zijn Hollands karakter door het woord te vertalen. In die zucht om vreemde woorden te gebruiken zit ijdelheid. Men voelt zich gedistingeerd, dat is: fijn, beschaafd, voornaam. Maar het is wel een goedkope manier om zich te onderscheiden. Waarom zou men zeggen: ‘Die tijger was de geïncarneerde woede’, in plaats van: de vlees geworden woede? Kan men niet mooi vertalen? Zijn woorden hadden een onverwacht effect = uitwerking. Het resultaat van zijn streven was treurig = gevolg.


46

Idee = denkbeeld. Desillusie = ontgoocheling. Moment = ogenblik. President = voorzitter. Equivalent = gelijkwaardig. Nuance = schakering. Arrogant = aanmatigend. Explicateur = uitlegger. Aboucheren = een onderhoud hebben met. Contrariëren = tegenwerken, dwarsbomen. Intimideren = bang maken, schrik aanjagen. Dentist = tandarts. Pagina = bladzijde. Universeel = algemeen. Eigenlijk is deze vertaling van losse woorden 'n beetje gewaagd. Een zelfde woord kan toch in verschillende zinnen zeer verschillend gebruikt worden. Om te weten hoe men een vreemd woord dient te vertalen, moet men weten door wie het werd gebruikt en in welke omstandigheden. ‘Deze staatsman was het willoos instrument van zijn keizer.’ Nu kan men vertalen: werktuig. Maar: ‘De violist had zijn instrument innig lief’. Nu niet. Het streven om de moedertaal zoveel mogelijk te zuiveren van vreemde woorden, heet purisme. Dit vordert veel aandacht bij het spreken en schrijven, en inspanning om het goede Hollandse woord te treffen. Daarvoor zijn de meeste mensen te traag. Ijdelheid en traagheid maken, dat de karaktervolle zuiverheid der taal verloren gaat. Het is ermee als met de kleding (het toilet!). Weinig mensen zijn sterk genoeg van karakter om een kledingstuk te weigeren, dat hun volstrekt (absoluut) niet staat (flatteert!). Als de mode het voorschrijft (decreteert!) en de voorname lui (de elite!) het voorbeeld geven, takelen ze zich toe met de zotste hoeden en rokken. En als enige schrijvers van rang sommige vreemde woorden een paar maal gebruiken, dan komen dadelijk de laffe ijdeltuiten om hun zinnetjes op te dirken met die modewoordjes. ‘De generatie van tachtig’, zeggen ze, ‘heeft onze woordkunst verrijkt.’ ‘De torenklok liet haar sonore slagen over de velden klinken.’ ‘Die navrante gebeurtenis heeft mij sterk gëemotioneerd.’ ‘Een intense reuk drong door het hele gebouw.’ In sommige tijden en omstandigheden is het purisme zeer sterk. Als het zelfstandig bestaan van de moedertaal wordt bedreigd door overheersing van een vreemde taal, komt het taal-geweten der mensen in opstand. Dit gebeurde bij ons rondom zestienhonderd. In de 16de eeuw was het Nederlands zo erg verfranst, dat men soms op 'n bladzijde meer vreemde woorden kon tellen dan Hollandse. Daarom werkten alle mannen van geest en talent eindelijk samen tot vrijmaking van de moedertaal. Met de gewone overdrijving in dagen van strijd, werd het toen bijna als een zonde beschouwd, dat iemand een vreemd woord gebruikte. Woorden die reeds ingeburgerd waren, trachtte men nog te verdrijven. De dichter en prozaschrijver HOOFT vertaalde ingenieur door ‘vernufteling’, advocaat door ‘voorspraak’, seminarie door ‘zaaierij’. En ROEMER VISSCHER noemde een sonnet een ‘tuyter’ en een elegie een ‘jammertjen’. Maar wie bang is om te veel te doen, zal niet genoeg uitrichten. En het doel werd dan ook bereikt, terwijl de dwaze overdrijving vanzelf verdween.


47 Deze taalzuivering die van boven af werkte, had natuurlijk weinig invloed op de volkstaal, die ook al erg veel Frans had overgenomen. En daardoor wordt verklaard, dat tegenwoordig nog veel ‘Frans’ wordt gehoord uit de mond van kleine eenvoudige mensen, die nimmer een vreemde taal hebben geleerd. We zullen dat noemen: volksfrans. Als men de novellen leest van CREMER, VAN MAURIK, WERUMEUS BUNING, ontmoet men daar veel voorbeelden van. Geen fedutie (fordusie) op iets hebben. Krek. Iemand attraperen. Avanseer 'n beetje. Zo'n astrante jongen! 's Is toch kasjeweel dat ik jou hier ontmoet. Wat slaan die lui een swiet na die erfenis. Ik kreeg sjenie in dat vak. Ik ga er subiet heen. Met het gebruik van zulke woorden geven die schrijvers aan hun verhaal de lokale kleur: het spreken der personen wint daardoor aan echtheid. Zo typeert HILDEBRAND in zijn ‘De Familie Kegge’ een kleinburgerlijke kring, door de personen de woorden ‘fripante sterfgevallen, pinnetrante kou, fattegante reizen en katterale koorsen’ in de mond te leggen. In de nieuwere tijd werd ook een puristische onafhankelijkheidsoorlog gestreden, nl. door de Vlamingen, die hun moedertaal willen handhaven tegenover het Frans (vgl. het vorige hoofdstuk). Bij hen natuurlijk ook vele purismen. Opsteller = redacteur van een krant. Staatsie-overste = stationschef. Toonzetter = componist. Bestuurder = directeur. Nijveraar = industrieel. Aanplakbrief = affiche. Stilstand = halte. Indien men soms een vertaling ontmoet die ons wat dwaas lijkt - zoals uitgalming voor ‘concert’, ondergang voor ‘tunnel’ en diner aan 8 frs. - dan bedwinge men z'n spotlust, want het streven is eerbiedwaardig, ofschoon de gewoon menselijke zwakheid van overdrijving tot dwaasheid voert. Behalve dat het onnodig gebruik van vreemde woorden karakterloos is, heeft het nog het nadeel dat het de moedertaal verarmt. Een enkel woord kan bij een trage spreker of schrijver een hele reeks van eigenaardige Hollandse woorden vervangen. Charmant bijv., het geliefkoosde woord van de heer Van der Hoogen uit ‘De Familie Kegge’, die met zijn vele aan het Frans ontleende woorden de indruk wil scheppen dat hij hoge kringen frequenteert. Een charmant muziekstuk (zangerig? meeslepend? indrukwekkend? boeiend? treffend?). Een charmant jongmens (vriendelijk? gezellig? geestig? bekwaam?). Een charmant huis. Een charmante hond. Een charmante wandeling. Een charmante gedachte. Het spreekt vanzelf dat men ook door het gebruik van een Hollands woord op die manier de taal kan verarmen: Een prachtig meisje. Een prachtig varken. Een prachtig muziekstuk. Een prachtig denkbeeld. Een prachtige betrekking.


48 Maar daar vreemde woorden licht modewoorden zijn, is daarbij het gevaar groter. Type en typisch zijn ook zulke dooddoeners. Een type is een grondvorm. Een eikeboom is bijv. een type in zijn soort, als aan hem alle eigenschappen duidelijk zijn waar te nemen, die de gehele soort kenmerken. Een type van een soldaat moet wezen: dapper, gehoorzaam, sterk, zindelijk. Dat zijn alle typische soldateneigenschappen. Maar hoe is 't woord veranderd, als men zegt: ‘Die broer van je, dat is 'n typisch soldaat: hij pruttelt altijd tegen als z'n meerderen hem wat zeggen’. Nu betekent het woord: raar, gek, zonderling. In andere gevallen beduidt het: eigenaardig of treffend of toevallig of grappig. Bijv.: ‘Hé, dat is typisch dat ik jou hier ontmoet’. Zo'n modewoordje dat op allerlei manieren gebruikt wordt, noemt men wel een passe-partout; het is een sleuteltje dat op elk slot past. Het is een manusjevan-alles en heeft dus weinig karakter. Dat een woord verandert van betekenis, goed! Men kan 't niet beletten, en 't is nodig. Dat het wordt verwaterd tot een smakeloos soepje, het zij zo! Men heeft geen macht over het spreken van het grote publiek. Maar wie een scherp-denkend, zuiver-onderscheidend mens wil zijn, moet niet meedoen met de grote hoop en niet karakterloos zijn in z'n woordenkeus. Ook kan een vreemd woord taalverarmend werken, doordat het 't Hollandse woord verdringt. Een lichaamsdeel of een zintuig dat nooit gebruikt wordt, verlamt of verzwakt: dieren die in de duisternis leven bijv., verliezen het gezicht. En een Hollands woord dat nooit wordt gebruikt omdat men altijd aan het vreemde de voorkeur geeft, verdwijnt. Zo hebben we al verloren, bijna of geheel: plaatsnijder (graveur), vendel (compagnie), wapenschouwing (parade), bak (in de schouwburg: parterre), lubben (manchetten). Bekijken we nu de andere kant van de zaak en beschouwen we die gevallen, waarin het gebruik van vreemde woorden verdedigbaar, wenselijk of noodzakelijk is. Over de reeds lang ingeburgerde vreemdelingen, zoals venster, tafel, inkt, bank, papier, spreken we natuurlijk niet. De tijd wast alle ‘vreemde smetten’ af. a. Het gebruik van synoniemen kan een aangename afwisseling geven en zo de stijl ten goede komen. Als men reeds enige malen heeft gezegd: ogenblik, dan is 't goed om het woord moment eens te gebruiken. Zo kan het gebruik van literatuur, auteur, patriottisme, passagier, natie, contrast, journalist, symbool, een aangename afwisseling geven, doordat men vermijdt de gedurige herhaling van de woorden letterkunde, schrijver, vaderlandsliefde, reiziger, volk, tegenstelling, dagbladschrijver, zinnebeeld. Deze opmerking geldt vooral zulke vreemde woorden, die door veelvuldig


49 gebruik iets eigens hebben gekregen. En de graad van eigenheid hangt af van de kring van mensen, waarin ze worden gebezigd. Voor letterkundigen is bijv. het woord literatuur zeer gewoon; voor kooplui minder.

b. Als vaktermen zouden we vele vreemde woorden ook niet graag missen. Ze vormen een soort van wereldtaal. Denk eens aan de grammatica (spraakleer), waar men spreekt van subject (onderwerp) en object (voorwerp), van adjectieven en substantieven. Denk eens aan de vele termen, gebruikt in dit boek over stijlleer (stilistiek), aan wiskundige termen als logaritme, bissectrice, congruentie van driehoeken. En dokters, musici, architecten, ze hebben allemaal hun eigen vreemde woorden, die door alle vaklui beter verstaan worden dan de Hollandse vertalingen ervan, omdat ze, bij hun studie, de nieuwe begrippen van hun vak tegelijk hebben overgenomen met die woordklanken, zodat die klanken en die betekenissen in hun hoofd innig tot taaleenheden verbonden zijn, even innig als de klank ‘stoel’ en de betekenis ‘stoel’. Door het algemene, internationale ervan hebben vele een grote vastheid van betekenis. Indien een schrijver van een vakhandboek al die termen ging vertalen, zou men licht een gewijzigde betekenis eraan hechten, waardoor verwarring zou ontstaan. Bovendien hebben die vakwoorden het eerbiedwaardige van de ouderdom; ze zijn gegroeid met het vak. En elke wetenschap heeft vanzelf iets internationaals. c. Het vreemde woord heeft vaak ook een andere gevoelswaarde dan het daarmee overeenkomende Hollandse woord. Of men iemand een dronkaard of een alcoholist noemt, dat maakt een groot verschil. Het eerste woord drukt minachting uit, het tweede is een wetenschappelijke, medische term: de arme mens wordt nu als een zieke besproken. Zo is een ordinair man niet hetzelfde als een gewoon man. Ordinaire mensen zijn minnetjes; ze hebben niet alleen weinig neiging om zich te verheffen boven de middelmaat, maar ze tonen een duidelijke neiging om te dalen onder het gewone. Als de katholieken spreken van een solemnele mis, voelen zij iets waardigers, iets statigers, dan bij plechtige mis. Vaderlandsliefde is meer edel, verheven dan patriottisme. Bouwmeester klinkt voornamer dan architect. Atelier is fijner dan werkplaats. d. De Hollandse woorden kunnen ook geheel iets anders betekenen dan hun 1 vreemde synoniemen. De synoniemen zijn dan gedifferentieerd . Die koopman had een pretentie van duizend gulden op mij. Wat een pretentie heeft die kerel! Ik maak aanspraak op die erfenis. Wat 'n scène! Hij sloeg met z'n vuist op tafel. Welk een roerend toneel. Een klerikaal afgevaardigde in de tweede kamer. Het kerkelijk huwelijk volgt na het burgerlijk huwelijk.

1

Vgl.: Hoofdstuk x. Synoniemen.


50

e. Ook zijn er nog vreemde woorden, die niet of slechts moeilijk vertaald kunnen worden. Bij intuïtie weet een goed hengelaar, waar vis zit en waar niet. (Hij weet het als bij ingeving; maar deze ingeving berust op een langdurige ervaring, op een fijne, niet eens geheel bewuste, waarneming van allerlei kleine verschijnselen.) Iemands hoed was in 't water gewaaid en nu droeg hij een geïmproviseerde muts: hij had vier knopen in zijn zakdoek gelegd en die toen over zijn hoofd getrokken. (In de nood iets maken met behulp van dingen, die er eigenlijk niet voor bestemd zijn.) Uit piëteit voor zijn overleden vriend wilde hij diens lievelingshond niet verdrinken, maar verzorgde het lelijke dier tot aan z'n dood. (Een gevoel van eerbied of genegenheid voor iemand, dat ons belet iets te doen, dat hem zou hinderen of kwetsen.)

f. Ten slotte vermijdt men wel kiesheidshalve het Hollandse woord, als dit te levendig tot de verbeelding zou spreken. Vomeren bijv. in plaats van spuwen. Het vreemde woord doet dan dienst als eufemisme. Ook hier bestaat er een verschil in 1 gevoelswaarde . Tracht de vreemde woorden in de volgende zinnen te vertalen of te omschrijven en let op, welke opmerkingen toepasselijk zijn, in het voorgaande gemaakt. 1. Er was een vijver, waarin ik vissen mocht, ofschoon de opinies verdeeld waren omtrent de kwestie of er vis in was of niet. 2. De trekschuit, de Vlieger geheten, was majestueus in haar onverschilligheid, een aristocrate onder haar gelijken, omdat ze onderweg niemand meer opnam en voor niets stilhield. 3. De koude keuken ging in een mand mee: we zouden op het water dineren. 4. De jongen had zich allerlei illusies gemaakt omtrent het uitstapje in de vakantie. 5. Het marktplein was gestoffeerd door enige karren en wagens, en door de kinderen die naar school gingen. 6. Op het traject Utrecht-Amsterdam gebeurde een spoorwegongeluk. 7. Deze enthousiaste man is de claqueur van alle nieuwe vindingen. 8. Jij met je hypocrietengezicht, ik vertrouw je niet. 9. De goedige koning trakteerde de zaak op vorstelijke wijze. 10. Als de loods in functie is heeft hij een zilveren plaat op de borst. 11. Als men hem vroeg wat voor weer het morgen zou zijn, gaf hij 't diplomatieke antwoord: ‘Als de wind zo blijft, dan zullen we dit weertje wel houden’. 12. Die man was crimineel dronken. 13. ‘Krek’, zei de boer, ‘je raadt 't precies’. 14. De lokale gebruiken in een dorp zijn geheel anders dan in de stad. 15. Je moet me dat niet weigeren. Dan voel ik me geaffronteerd. 16. In dat weekblad staan altijd geestige karikaturen. 17. Het is conventie op 't toneel, dat een acteur die achter zijn hand iets zegt tot het publiek, niet wordt gehoord door de andere spelers. 18. De mystieke verzen van die dichter kweken bij de lezer ernstige gedachten over leven en dood.

1

Vgl.: Hoofdstuk XIII. Beeldspraak.


51 19. Op een lamentabele toon sprak hij zijn gebed uit. 20. Wat een frappante sterfgevallen stonden er in de krant; drie onder elkaar in de bloei van het leven. 21. Hij merkte sarcastisch op, dat de jongen zeker zo streng werd gestraft, omdat hij arm was. 22. De dorpelingen hadden vroeger veel te lijden van de vexaties van rondzwervende, afgedankte soldaten. 23. Een dilettant verraadt zich spoedig door zijn zwakke techniek. 24. ‘Rust roest’ is een laconisch spreekwoord. 25. De fabrikant dreigde, dat hij bij de eerstvolgende sabotage al zijn werklieden zou ontslaan. 26. Een jong dokter zei: ‘Ik sta voor een moeilijk dilemma, want ik moet trouwen om een goede praktijk te krijgen, en ik moet een goede praktijk hebben om te kunnen trouwen’. 27. Reporters moeten de stenografie verstaan. 28. Vele mensen hebben een universele belangstelling, heel de wereld interesseert ze. 29. De interpretatie gaf aan dat wetsartikel een geheel nieuwe betekenis. 30. De visser haalde met zijn net een lijk op uit het water. Hij bracht zijn lugubere vangst bij de politie. 31. Op naïeve manier liet de man blijken, dat hij zich zelf voor een zeer bijzonder persoon hield. 32. De emancipatie der jeugd was omstreeks 1860 nog niet zo ver gevorderd, dat men een jongen van twaalf jaar alleen liet reizen met de trekschuit. 33. De memoires van grote mannen geven een levendig beeld van hun tijd. 34. Ik wil niet hebben dat gij iets van uw precieuze tijd te mijnen behoeve sacrifieert. 35. Het auditorium werd onrustig, toen er aan de rede van de spreker geen eind scheen te komen. 36. Een krant hecht vooral waarde aan actuele dingen. 37. Hij tracht zijn geschrijf op te sieren met citaten uit andere auteurs. 38. Toen het koekplakken was afgelopen, kwamen de heren om de dames te chaperonneren. 39. Weinig mensen zijn in staat, een zuiver objectief oordeel uit te spreken over hun vrienden. 40. De excessen bij die revolutie vormden een treurig contrast met de idealistische leuzen van vrijheid en broederschap die men eerst hoorde. 41. Wat ik van deze componist denk? Ik vraag me af, of men hem überhaupt wel een componist kan noemen; ik heb nog nooit iets anders dan kakofonieën van hem gehoord. 42. Ansichten zijn aardige souvenirs. 43. Ieder der aanwezigen kreeg een aardige surprise. 44. Pieter de Hoogh schilderde mooie interieurs. 45. De dieven hebben de deur van de brandkast geforceerd. 46. Dat handelshuis heeft overal succursalen. 47. Deze firma had een mooie stand op de expositie. 48. De fotograaf retoucheert het negatief. 49. Successievelijk zijn gedurende deze winter alle symfonieën van Beethoven door het stedelijk orkest ten gehore gebracht. 50. Om alle chicanes achteraf te vermijden, is er een schriftelijk contract opgemaakt.


52

VIII Barbarismen Elk geval van taalbederf, door invloed van de ene taal op de andere, wordt een barbarisme genoemd. Deze term is een afleiding van het woord ‘barbaar’, dat uit de klassieke talen is overgenomen. Daar betekende het oorspronkelijk eenvoudig ‘niet-Griek (niet-Romein), vreemdeling’. Om begrijpelijke redenen - de Grieken hielden zich voor beschaafder dan de andere volken - kreeg het al spoedig daarnaast de ongunstige betekenis, waarin wij het uitsluitend gebruiken. De oorspronkelijke betekenis leeft echter nog in de genoemde afleiding. Als wij spreken van barbarismen in onze taal, verklaren wij daarmee de andere volkeren niet tot barbaren. Als onze taal door andere talen is bedorven, dan ligt de fout bij ons zelf. 1 Een barbarisme is een bijzonder geval van contaminatie . Men heeft twee woorden of uitdrukkingen of zinnen tegelijk voor de geest: een uit een vreemde, en een uit zijn eigen taal. Als men nu gaat spreken, kiest men niet een van beide, maar men verwart ze, en brengt zo een eigenaardigheid uit het Frans of Duits bijv. over in het Hollands. Dit zal het meest gebeuren bij mensen die twee talen spreken, ofschoon, door navolging, ook wel barbarismen worden gebruikt door mensen die slechts één taal kennen. Als een Vlaming Frans spreekt, merkt men heel vaak de invloed van zijn moedertaal; en omgekeerd weet hij zijn moedertaal van Franse invloed niet vrij te houden. Hij zegt bijv. Allez-vous avec? (Ga je mee?), in plaats van Allez-vous avec moi? Of wel: Schei uit van lachen (cessez de rire), in plaats van: Schei uit met lachen. Bij een barbarisme gaat het niet om het overnemen van een woord met al of niet gewijzigde uitspraak (vgl. teint, frappant), maar om de vertalende overneming van een woord of uitdrukking. Ook deze laatste behoeft nog geen fout te wezen. Zo spreken de Vlamingen van de ijzeren weg (chemin de fer). Er zit niets in die naam dat on-Nederlands is. Wij hadden de spoorweg ook best zo kunnen noemen. Maar hadden ze gezegd: de weg van ijzer, dan hadden ze gesproken tegen de aard van hun taal, want Hollanders noch Vlamingen zeggen: ‘Dat is een horloge van goud’ 2 of: ‘Hij zat op een stoel van hout’ . Naar gelang de barbarismen zijn ontstaan door invloed van het Frans, Duits, Engels, Latijn, Grieks, Hebreeuws enz., spreekt men van gallicis-

1 2

Vgl. hoofdstuk XXIII. Wel zeggen we: Die stoel is van hout (gemaakt).


53 men, germanismen, anglicismen, latinismen, graecismen, hebraïsmen, enz. Let wel dat deze termen op twee manieren worden gebruikt: men kan ermee bedoelen een bijzondere manier van spreken, eigen aan de Fransen, enz.; dan duidt het woord geen fout aan, maar een eigenaardigheid van een vreemde taal. Wie Frans studeert, moet gallicismen van buiten leren. Men bedoelt er pas een fout mee, als die vreemde eigenaardigheid wordt overgebracht in een andere taal. Wanneer twee talen veel op elkaar lijken, zoals het Duits en het Hollands, is het gevaar voor barbarismen het grootst. Germanismen zijn dan ook bij ons het talrijkst. Verbeter de volgende stijlfouten, ontstaan door invloed van het Duits: 1. Er was veel goeds in dat opstel, maar een bemerking moet ik toch maken. 2. Hij had gespeeld en verloren; dat kwam van die verwenste piano en dat gegil in de nevenkamer. 3. Ik geloof dat deze poging een vruchteloze zou wezen. 4. Nadat er tien zetten op het bord waren gedaan, had wit de betere stand. 5. In alle betere winkels kan men dat artikel kopen. 6. Deze winkelier voert dat artikel niet meer. 7. De zongevlekte bomen stonden aan weerszijden van de weg. 8. De Brightse ziekte1 (een nierziekte). 9. Sommige leden stemden vóór; maar meerderen stemden tegen. 10. Ik heb je dat reeds meerdere malen gezegd. 11. Wanneer wij deze plant goed betrachten, dan zien wij dat... 12. Ik verkoop niet alleen de dure soorten, ook de billijke. 13. Mijn bezwaar blijft van volste kracht. 14. Men voerde die avond een eenakter2 op. 15. Iedereen moet zitten blijven. 16. Ik hoorde een onbestemd geluid in de verte. 17. Zijn broer is chemiker. 18. Deze periode zou men de vroeg-renaissance kunnen noemen. 19. Eerst wilde ik dat niet doen, maar toen ze ruzie begonnen te maken, dacht ik: ‘De wijzere geeft na’. 20. Over de zwakheid van het verenkelde (HENR. ROLAND HOLST).

Men zal opmerken, dat sommige van deze woorden ook wel in het Nederlands voorkomen, maar met een andere betekenis; in andere gevallen zit de fout in de manier van woordvorming of in de zinsbouw. Verbeter de volgende gallicismen: 1. Mochten de gasten zich bevredigen met één vleesgerecht bij het diner, dan is de prijs minder. 2. Hij zond de krant halen. 3. Haar wens geschiedde, en wij waren in een ogenblik bij de hemelsblauwe bloemekens, waarvan de vraag was (HILDEBRAND in ‘De Familie Stastok’). 4. De vrouw vergiste zich en nam mij voor de baron. 5. Een officier van mijn kennis heeft me dat verteld. 1 2

Genoemd naar een geleerde: BRIGHT. Als technische term ingeburgerd.


54 6. Die vader had veel verdriet van zijn zoon; en te denken dat hij zoveel voor hem had opgeofferd. 7. De maagd alleen zijnde, begon een droeve bekommering haar geest weder te overnevelen. 8. Hij heeft zijn ontslag gegeven. 9. Hij was zeer gelukkig van u te zien. 10. Ziedaar een werk, dat veel kracht vordert. 11. Toen hij de lijst van mededingers eens te meer had nagegaan, werd hij moedeloos. 12. In elk geval deden deze woorden indruk op tante. 13. De man vatte mijn hand en deed mij teken om zachter te spreken. 14. De hond, die op zijn gewone plaats zit, heeft wel met z'n pootje te krabben, ik durf hem niet strelen. 15. ‘Zou dat te veel van u vergen zijn?’ ‘Zeker neen’, was het antwoord. 16. Tante weet niet, wat uitdenken om de vakantiedagen zo vrolijk mogelijk voor ons te maken. 17. Wij woonden met hijgende borst die reuzenstrijd bij, waardig van de goden van Homerus. 18. Als ik aan tante uit school verhaal, is het om haar te doen kennen, wat Frans zegt, hoe Frans gekleed gaat, enz. 19. Men heeft zich goed van de wereld af te zonderen, door de onzichtbaarste spleet dringen de hedendaagse denkbeelden binnen. 20. Op deze wijze hebt ge u veel moeite op de hals gehaald. Maar wat wilt gij; belofte maakt schuld.

De meeste van deze gallicismen zijn aangetekend bij het lezen van Vlaamse schrijvers. En daar er in ons land zoveel Vlaamse boeken worden gelezen, is het wel de moeite waard, op dergelijke fouten te letten. Een anglicisme is het gebruik van zo in de betekenis van dat of het, bijv.: ik hoop zo. Het weglaten van het voegwoord dat (bijv.: Ik hoop, hij zal komen), schijnt ook door Engelse invloed ontstaan. Maar met zekerheid kan men dat niet zeggen: daarvoor zou een grondig historisch onderzoek nodig wezen. Dezelfde opmerking geldt voor het gebruik van rond, in plaats van rondom. ‘De kinderen zaten rond de tafel’ (voorzetsel). Dit gebruik breidt zich tegenwoordig hoe langer hoe meer uit. In zinnen als: ‘Hij liep de hele stad rond’, hebben we met een bijwoord te doen. Duidelijker voorbeelden zijn: als je weet wat ik bedoel; mannen-vrienden; ik ben nu praktisch vrij van hoofdpijn; geld maken; hij is ziek, is hij niet? Latinismen vindt men in de volgende voorbeelden. Verbeter ze. 1. De vader gestorven zijnde, gingen zijn kinderen de wereld in. (Deze constructie komt ook in het Frans voor.) 2. Deze boeken, die ik weet dat zeer nuttig zijn...

Het is vaak moeilijk een oordeel uit te spreken bij de studie van de barbarismen, want niet alleen heeft men nodig een fijn waarnemingsvermogen voor de moedertaal,


maar ook een grote kennis van vreemde talen, en dikwijls is ook een historisch onderzoek noodzakelijk. Als men in twee talen een bepaald woordgebruik, een bepaalde constructie, een bepaalde woord-vorming ont-


55 moet, dan zegge men niet dadelijk dat de ene het van de andere heeft overgenomen. ‘Van iedereen gehaat, van iedereen verlaten’ is niet onjuist. Men mag niet eenvoudig zeggen: het is een germanisme, want het Duits gebruikt in dergelijke gevallen ook het woord von. Wel onjuist is: ‘Die brief is van hem geschreven’.


56

IX Gevoelswaarde Vele woorden hebben niet slechts een verstandelijke betekenis, maar ze drukken ook een gevoel uit. Een wees is een kind dat zijn ouders verloren heeft. Zeker. Maar is de definitie zo wel volledig en moeten we er niet aan toevoegen: ‘en waarmee we medelijden hebben’? Niet voor niets heeft dat woord zo vaak een meewarig 1 epitheton ornans : ‘de arme wees’. Een kerel is een man, maar niet tegen elke man zullen we kerel zeggen, niet elke man zullen we zo noemen. Man is voor ons gevoel vrij neutraal, kerel heeft veel meer gevoelswaarde. De gevoelswaarde van een bepaald woord is niet steeds dezelfde. In: ‘Beste kerel, laat de moed toch niet zakken!’ drukt het gecursiveerde woord vriendschap, hartelijke belangstelling uit. Maar in: ‘Zo'n kerel kun je niet vertrouwen!’ klinkt het verachtelijk. Het woord kerel is in beide zinnen als een kameleon: het neemt de kleur van zijn omgeving aan. Dit geldt natuurlijk ook voor 2 andere woorden . Het woord ‘de middeleeuwen’ heeft een andere gevoelswaarde, wanneer een roomse priester zegt: ‘Wat waren die middeleeuwen toch een mooie tijd!’, dan wanneer een natuurkundige zegt: ‘O, dat is bijgeloof uit de middeleeuwen!’ Men kent een woord pas goed, als niet slechts de begripswaarde maar ook het gevoelselement ervan in ons leeft. Daarom zijn droge mensen, die hoofdzakelijk verstandelijk zijn aangelegd, slechte stilisten. Men moet indringend lezen, zich voortdurend rekenschap geven van de situatie(s) waarin een woord wordt gebruikt, om alle gevoelsschakeringen daarvan te leren kennen. Met behulp van losse zinnen lukt dat meestal slechter. En als we ons zoals zo dikwijls bij het leren van een vreemde taal gebeurt - losse woordjes met hun ‘betekenis’ trachten in te prenten, dan zijn we van een volledig ‘begrijpen’ (dat is óók ‘aanvoelen’) wel zeer ver verwijderd. Hoeveel beter leren we de woorden kennen, als we ze horen gebruiken in een situatie waaraan wij zelf deel hebben; als de sprekende mens vóór ons staat, als we de klank beluisteren van zijn stem, de uitdrukking zien van zijn gezicht. Juist omdat het levende contact ontbreekt, leren we een vreemde taal vaak zo gebrekkig beheersen. Luister maar eens, als vreemdelingen Hollands spreken. Een Duitser zei eens heel vriendelijk: ‘Dat gaat u niet aan’. Hij bedoelde:

1 2

Zie voor deze term: hoofdstuk XII. Pleonasme. Vgl. het hoofdstuk over synoniemen.


57 ‘U hoeft u daar niet om te bekommeren’, of zo iets. Hij voelde niet het onvriendelijke, het ruwe van de formule: ‘Dat gaat u niet aan’. Een Fransman heb ik horen beweren, dat al zoveel vrienden van hem kapot waren. Hij had het woord wel eens gehoord en begreep wel ongeveer de betekenis, maar wat kapot van gestorven onderscheidt, had hij niet aangevoeld. Diezelfde Fransman, muziekleraar, zei tegen een leerling, die de opgegeven les niet goed had geleerd: ‘Dat is niet lief van u’. Hij bedoelde: ‘Dat vind ik onaardig van je’. En een Engelse dame zei tegen een vriendin die bij haar kwam: ‘Ik heb zo'n verdriet; mijn meid doet een boodschap, en ze blijft zo lang weg’. Die had ook wel de klok horen luien, maar waar de klepel hing, dat wist ze niet precies. Het gebruik van de persoonlijke voornaamwoorden u en je is voor vreemdelingen eveneens vaak lastig, - zoals voor ons het gebruik van tu en vous, du en Sie. Het verschil tussen die voornaamwoorden is uitsluitend emotioneel bepaald. Eerst als het de Hollander en de Duitser innerlijk onmogelijk is, zich met Sie resp. met jij tot God te richten, hebben ze van de aanspreekvormen in de vreemde taal iets essentieels geleerd. In het verhaal van CONSCIENCE, De Loteling, is Triene tegen het verbod in het ziekenhuis doorgedrongen bij haar blinde verloofde. De sergeant wil haar met geweld verwijderen, maar ze smeekt: ‘Om Gods wil, vriend, nog een kwartierken! Doe mij niet sterven; heb toch medelijden met eenen armen blinde; het kan u ook overkomen, mensch! Zou uw hart dan ook niet scheuren, als gij uwe moeder of uwe zuster zaagt wegjagen gelijk eenen hond!’ Hoe veelzeggend is hier het woordje mens. Het drukt uit, dat er levensomstandigheden zijn, waarin rang en stand wegvallen; waarin reglementen en voorschriften niet tellen; waarin wij tegenover elkaar staan, niet als denkende, redenerende wezens, maar als gevoelende schepselen, allemaal broeders en zusters: omstandigheden, waarin wij in een ander in de eerste plaats zien wat wij zelf zijn, in de eerste plaats: mens! Vergelijk daarmee eens hetzelfde woord in dit zinnetje: ‘Och mens, schei toch uit!’ Een grote fout bij het stileren van vele mensen is juist, dat de gevoelswaarde te veel ontbreekt in hun woorden. Zodra ze hun pen in de inkt dopen, voelen ze een zekere stijve deftigheid over zich komen: ze praten niet meer, ze spreken. Als zij een brief aan een vriend schrijven, voelen ze niet meer de vertrouwelijkheid van de huiskamer, maar 't is hun of ze in 't publiek een toespraak houden. Ze schrijven bijv.: ‘Het zal mij aangenaam zijn, u weer eens te mogen ontvangen’, in plaats van ‘Ik zal blij zijn, als je me weer eens komt opzoeken’. Dikwijls geeft een enkel woordje een gevoelskleur aan een hele zin. Bijv.: ‘De knechts namen die gelegenheid waar om tussen den arbeid al een woordje te wisselen’ (CONSCIENCE: Baas Gansendonck).


58 Als men deze zin redekundig ontleedt, en alleen op de verstandelijke betrekking der zinsdelen let, zou men dat woordje al willen schrappen, en zeggen: ‘Het is een stopwoord, het kan gemist worden’. Maar hoe gemoedelijk wordt de zin door dat ene woordje. 't Is of het zegt: ‘Welja! waarom zou men altijd doorwerken? 'n Mens wil toch wel 'ns 'n woordje praten, nietwaar? Dat is toch zo erg niet, hè?’ In volksliedjes en gedichten die in de volkstoon geschreven zijn, vinden we ook een, voor 't verstand onbegrijpelijk gevoelswoordje al. Zo zegt DE GENESTET over de koetsier van de lijkwagen, die teruggekeerd is van het kerkhof, waar hij ‘zijn vrach'je’ heeft afgeleverd: Dan bergt hij zijn spullen en neemt zijn gemak Al op zijn ellebogen

Het gebruik van dialect kan ook een duidelijke gevoelstint aan een verhaal geven. Eenvoudige lieden zijn gevoelsmensen. Dat blijkt uit hun woordenkeus, hun beeldspraak; maar ook uit hun stem, hun zinsmelodie. Meer ontwikkelde mensen spreken meer verstandelijk, hun taal en hun spraak is vaak wat droog, wat zielloos. In de novellen van CREMER praat nu eens de schrijver, en dan weer hebben de personen van 't verhaal het woord. En als we de schrijver horen, kunnen we duidelijk twee gevallen onderscheiden, nl. dat de dichter in hem spreekt of wel de gewone ontwikkelde meneer. Dichters zijn ook gevoelsmensen. Hun taal lijkt in sommige opzichten meer op de volkstaal dan op de taal van de gemiddelde beschaafde lieden. Als de boerenmensen gaan praten in die verhalen, dan is het of opeens 't zonnetje gaat schijnen over een anders grauw landschap. En - treffend genoeg - als de dichter in Cremer aan het woord is, spreekt hij dialect. Hij kijkt dan naar de mensen en de natuur, niet met de ogen van een stadsheer, maar met de ogen van 'n eenvoudige landman, en wat hij zegt is: poëzie. Maar o! als de stadsheer aan 't woord komt. Dan wordt de taal stijf, houterig; de woordenkeus ongeschikt, aanstellerig, deftig. De volgende passages uit Oan 't Revierke mogen dat duidelijk maken. A'j nooit van de Linge ien de Bêtuw geheurd hadt, dan zou'j op 't heele ding geen arg hebben, zoo'n onneuzel schoap van 'en ding as 't is. Meister ien 't school leert oan de kienders, dat 'et 'en rivier is, die van 't Oost noar 't West krek midden deur de Bêtuw geet; moar as nou de Linge 'en revier is, wat motten dan de Rien en de Woal wel wêzen, die de heele Bêtuw ien d'r erms houwen, wa'blief! A'j meint dat ie van de bargen kumt, zooas meister zeit dat de revier' doen, dan bi'j krek van de wies; 't schoap van 'n ding is van lêge komaf. Bij 't ouwe kastêlje Dorenburg of uut den hoek van Gent, doar mot ie zoo wat uut de Wêterings kommen, en nuumt ze hum, ook nog 'n heel eind wiejer, niks meer als de Wêteringse wal. Dit is wel 'n heel bijzondere les in de aardrijkskunde. Zeg eens, welke woorden vooral kleur geven aan dit stukje, de kleur van eenvoud en gemoe-


59 delijkheid. Let ook op dat de meester in school zegt: rivier, maar dat er verder staat: revier. Maar op een andere plaats in dit verhaal zegt de schrijver van een boerenmeisje, dat ze zo wit werd als het laken op haar sponde. Dit zogenaamde dichterlijke, verheven woord is geheel buiten de gevoelswaarde van de novelle. Als CREMER daar in dialect had geschreven, zou hij wel beter in de toon gebleven zijn. En weer op een andere plaats lezen we: ‘De oude vervolgt zijn verhaal, en als het ten einde is, en Geurtje der boerin heeft bericht dat 'et met Lammerts pien ien erms en been erg veul beter geet, en dat ie nog achter 't huis ien den hof' en bietje oan 't kuieren is, dan’...enz. Let eens op die boekerige woorden: ten einde en bericht, en op die oude statige naamval der, en vergelijk daarmee eens de losse, natuurlijke woorden die volgen. Het gebruik van dialect is een van de middelen, waarmee een schrijver aan zijn verhaal geeft, wat men noemt de lokale kleur. Dit betekent, dat de lezer telkens eraan herinnerd wordt, waar en wanneer en onder welke omstandigheden de dingen gebeuren. Brengt de geschiedenis ons bijv. in Parijs, dan komen er telkens Franse woorden in voor; een middeleeuws verhaal zal rijk zijn aan namen van toen gebruikelijke kledingstukken en wapenen; een oud-officier die sprekende wordt ingevoerd, gebruikt militaire woorden en uitdrukkingen, enz. De lokale kleur drukt mee de gevoelswaarde van 't hele verhaal uit. Zelfs in de spelling zit gevoelswaarde. CREMER volgde een spelling die mensch, dorschen, gindsch voorschreef. Toch laat hij in dergelijke woorden dikwijls de ch weg. 't Is of hij voelt, dat die ch iets geleerds in zich heeft, dat niet past bij de eenvoudige taal van zijn mensen. Het is ook mogelijk, dat hij in zijn poging (de klank van) het dialect zo goed mogelijk weer te geven, fonetischer schreef dan de oude spelling was. Duidelijk blijkt de bedoelde gevoelswaarde uit de grote weerzin, die de nieuwe spelling in de periode van de spellingstrijd bij velen heeft gewekt. Ze vonden dat de woorden er zo ordinair uitzien, als men schrijft: leraar en lopen en mens, en als men 1 de n weglaat in de derde en vierde ‘naamval’ enkelvoud . Ze hadden een gevoel, alsof de schrijver ongegeneerd in z'n hemdsmouwen had zitten schrijven. En de aanhangers van de nieuwe spelling hadden de indruk, dat de gindsch- en dien-spellers altijd in een geklede jas achter hun bureau gingen zitten! Maar genoeg over de spelling. Belangrijker dan deze is de taal, en belang-

1

Alleen als men de nieuwe spelling met de oude vergelijkt, lijkt het, of in de nieuwe op verschillende plaatsen een n is weggelaten. In werkelijkheid - d.w.z. als men beide schrijfwijzen vergelijkt met de taal, die beide in lettertekens trachten weer te geven - is het precies andersom: de nieuwe heeft niet iets weggelaten, maar de oude heeft er iets bij gevoegd.


60 rijker dan de gevoelswaarde van een of andere schrijfwijze is de gevoelswaarde der woorden. Over de laatste nog een enkele opmerking. De gevoelswaarde van een woord kan in de loop der tijden veranderen. Dit blijkt bijv. uit de woorden rosmolen, roskam, hoofdkaas. Het woord wijf had vroeger niets onedels. Trouwens de meeste woorden die nu plat zijn, zoals kop, vreten en dergelijke waren vroeger heel ‘fatsoenlijk’. Wij zeggen: ‘Het is buiten kijf!’ en...voelen daarbij iets anders dan bij ‘het gekijf der buurvrouwen’. In Kobus en Agnietje van JUSTUS VAN EFFEN staat: zij marcheerden af, waar wij zouden zeggen: zij gingen weg (vertrokken), waarbij we iets anders voelen dan bij afmarcheren. En VONDEL bedoelt met hoogdravendheid: verhevenheid van stijl; bij ons is 't: opgeschroefdheid van stijl, gewilde en dus onechte verhevenheid. Voorts zegt hij dat de bloempjes de dauw zuipen en spreekt hij van de tronie der engelen. In dergelijke gevallen blijkt uit de samenhang, dat de gevoelswaarde van een bepaald woord in de loop der tijden is veranderd: in Vondels taal kunnen zuipen en tronie niet hetzelfde zijn als in de onze. Het is echter niet voldoende, dit met ons verstand vast te stellen. Willen we Vondel volledig verstaan, niet in het genieten van zijn poëzie onaangenaam gestoord worden, dan moeten we ons los maken van de gevoelswaarde, die sommige woorden voor ons hebben. En dat is moeilijk, even moeilijk als om de gevoelswaarde van woorden van een vreemde taal tot een levend bezit te maken. Zó innig zijn gevoel en woord met elkaar vergroeid. Ga nu na, welke gevoelswaarde de cursieve woorden in de volgende zinnen hebben. 1. De poes kwam op mijn knie zitten. 2. Een kat hecht zich niet zo sterk aan de mens als een hond. 3. De man ranselde zijn hond onbarmhartig en het stomme dier trok toch zo hard het kon. 4. Ik heb daar nog een zootje boeken liggen. 5. Ik kan vanavond niet uitgaan; ik moet nog 'n opstel fabrieken voor school. 6. Verbeeld je: dat slanke meisje noemde hij een schraal poppetje! 7. Op een kerkhof wordt iedereen stil en ernstig. 8. In die stad is ook een openbare begraafplaats. 9. Pas met hem op! Het is een onbetrouwbaar individu. 10. Hij noemde zijn tegenstander een komediant. 11. Deze man is toneelspeler van zijn beroep. 12. Het edele ros Beyaard kon niet zinken, zolang het zijn blik op zijn meester hield gevestigd. 13. De schoolmeester op dat dorp werd door iedereen geacht en bemind. 14. Je verveelt me met die schoolmeesterlijke aanmerkingen. 15. Op zijn gelaat was smart te lezen. 16. Daar zitten allemaal vliegen op de muur. 17. De beul was een gehate man, met wie niemand in aanraking wenste te komen. 18. De scherprechter voltrok het harde maar rechtvaardige vonnis. 19. Ik heb gezegd tot de vrouw die mijne zorgen deelt en mijn geluk groter maakt: ‘verheug u, want ik zie dat Allah zegen geeft op het hoofd van ons kind’ (MULTATULI).


61 20. Ezel, dat je me daar bent! 21. Ik heb nog nooit zo'n daverende idioot gezien. 22 ...die hoeve, dat bouwland, dat weiland, met de koe, en de varkens en de schapen en de kippen, en het ezelbeest... (COUPERUS: De Bezitting van Messer Donato) 23. De vlaamsche tale is wonder zoet (GUIDO GEZELLE). 24. De dagen worden donker kille dingen (ADAMA VAN SCHELTEMA: Herfstavond). Ik sta op witte bergen 24. in deze strenge wind

(WERUMEUS BUNING: In Memoriam Patris) 26.

Van ijzer zijn, in ijz'gen voorjaars-dag de grijze grassen hier, uit zout gedegen; aan flarden, krijscht en wringt de flapper-vlag des winds den rooden avond tegen.

(KAREL VAN DE WOESTIJNE)

En zie voorts het hoofdstuk over beeldspraak.


62

X Synoniemen Synoniemen zijn woorden met ongeveer dezelfde betekenis of althans met een duidelijke verwantschap van betekenis. De studie daarvan leert ons, ons rekenschap te geven van overeenkomsten en verschillen tussen de woorden, hetgeen weer ten gevolge heeft dat we voortaan in méér gevallen het juiste woord zullen gebruiken. Een schooljongen schreef in zijn opstel over Het vrij kwartier: ‘Als we nog niet om uitscheien denken, klinkt plotseling de bel’. Hij tastte mis. Hij bedoelde: aan. Want: ‘ik zal erom denken’ = ‘ik zal doen, wat ik op mij heb genomen of wat mij gevraagd is of wat ik moet doen’. De conciërge moet erom denken, dat hij op de bepaalde tijd belt. Wel kan men zeggen: ‘Denk eraan, dat je om tien uur moet bellen’. Maar nu zit de verplichting, het moeten, in de tweede zin. Die schooljongens mochten doorspelen tot de bel klonk. Maar daarom kon wel een gedachte aan de tijd door hun hoofd gaan. Zij konden eraan denken, dat ze weldra zouden moeten ophouden. Bij het fijne denken werkt men met een scherp ontleedmes, zoals een plantkundige, die de opperhuid, het doorschijnende vliesje, van een boomblad afhaalt. Maar wat weet daarvan de ruwe houthakker, die zijn bijl zwaait. Bij het fijne schrijven werkt men met fijne penselen en heeft men een rijk palet met talrijke kleuren. Bij het grove schrijven hanteert men de grove kwast die men dompelt in de emmer, en men kloddert de verf op de schutting. De studie van synoniemen leert nuances onderscheiden, schakeringen, zachte vervloeiingen van de ene tint naar de andere. Een jongen schreef: ‘Laten we ons tevreden stellen met hetgeen we hebben’. Hij bedoelde in dat verband: ‘Laten we tevreden zijn met...’ Dat is niet hetzelfde. Als ik me tevreden stel, doe ik moeite om me zelf tot vrede te brengen, ik redeneer tot me zelf, ik tracht mijn verstand invloed te doen hebben op m'n gemoed. Het is dus een handeling; maar ‘tevreden zijn’ is een toestand. Nog een voorbeeld. Haat koesteren is niet hetzelfde als haat gevoelen. De moeder voedt en koestert haar kind; zij drukt het aan haar hart; zij wil het verwarmen, verzorgen, opdat het door niets wordt gedeerd. Wie zo zijn haat voedt, verzorgt, versterkt, er helemaal voor leeft, die koestert haat. De zucht naar zogenaamd ‘mooie’ woorden verleidt de mensen vaak tot foutief woordgebruik, tot een onjuiste keuze uit synoniemen.


63 Zo menigeen gebruikt uit stilistische pronkzucht het woord jeugdig, waar eenvoudig jong is bedoeld. Jeugdig heeft de bijbetekenis gekregen van fris, krachtig, ook wel van jong (van jaren) schijnend. Vgl.: met jeugdige overmoed, jeugdige volharding, een jeugdig uiterlijk’. Een jonge vrouw is niet hetzelfde als een jeugdige vrouw, en een jong kunstenaar is niet hetzelfde als een jeugdig kunstenaar. Ongetwijfeld zijn er ook synoniemen, die in sommige, in vele of zelfs in (vrijwel) alle gevallen voor elkaar in de plaats kunnen staan. Als we veel van dergelijke synoniemen tot onze beschikking hebben, kan dat de klank van onze stijl ten goede 1 komen; we hoeven dan niet gedurig hetzelfde woord te gebruiken . Het is prettig, het woord nooit eens te kunnen afwisselen met nimmer, gebeuren met geschieden, omdat met daar, maar met echter, en met ook. Vergelijk voorts: proberen en pogen of trachten; plezierig, prettig, aangenaam; kus, zoen; huis, woning; vriend, kameraad, makker; enz., enz. Bij sommige is er enig verschil in stijl, in gevoelswaarde: 't ene wat vertrouwelijker en 't andere wat deftig. Het is vaak onmogelijk, de dikwijls zo geringe verschillen tussen synoniemen met andere woorden te omschrijven. Het is voldoende dat we ons bewust zijn, in welke gevallen ze elkaar vervangen kunnen, in welke niet. Bedenk nu zelf eens een geval, waarin vriend wél, makker niet mogelijk is. Doe hetzelfde met betrekking tot proberen en trachten. Bij voortgaande ontwikkeling komt vanzelf fijner onderscheiding der begrippen. Daardoor hebben een aantal woorden tegenwoordig verschil van betekenis, die vroeger door elkaar werden gebruikt. Zo maken wij meestal een duidelijk onderscheid tussen aanmerking en opmerking. Een aanmerking is een verwijt; een opmerking is een (in woorden geuite) gedachte, die in verband staat met enig onderwerp. Het bedoelde verschijnsel heet differentiëring. Vergelijk eens: een teer porseleinen kopje, en het tedere moederhart; 2 een beschuit met suiker; kinderen lusten graag biscuits ; 3 een wingerd tegen een muur; werken in de wijngaard ; een bende afgedankte soldaten; een bent (groep) van schrijvers; een watersnood bij een overstroming; de waternood in de woestijn; zich veel moeite getroosten; zich troosten met een gedachte; met veel moeite iets verkrijgen; een geschenk krijgen. Het spreekt vanzelf dat deze differentiëring een geleidelijk verschijnsel is;

1 2 3

Vgl. het hoofdstuk over vreemde woorden. De spelling biskwie wordt hoe langer hoe gebruikelijker. Bij Vlaamse schrijvers leest men in beide gevallen: wijngaard.


64 er is dus een tijd van overgang, waarin sommigen wel, anderen niet naar de betekenis verschillend gebruiken, wat in hun taal als naar de klankvorm verschillend gegeven is. Het typische van de laatst besproken synoniemen is, dat ze niet slechts een duidelijke verwantschap in betekenis, maar ook in vorm vertonen. Hoewel het goed beschouwd twee verschillende woorden zijn, noemt men ze doubletten, d.i. dubbelvormen van een zelfde woord. Nog enige voorbeelden: ambt en ambacht; dienaar en diender; hoofs en heus; wagen en wagon; gewezen en geweest. Enkele (welke?) zijn voor het moderne taalgevoel eigenlijk geen doubletten meer. Met meer recht kan men van doubletten spreken, als differentiëring niet heeft plaatsgehad. Bijv. burg en burcht; horizon en horizont; vergif en vergift; verwelf en verwulf; gehemelte en verhemelte; elkaar en elkander; mee en mede. Bij sommige van deze doubletten is de ene vorm wat gebruikelijker dan de andere, waardoor enig stijlverschil bestaat. Taalkundigen zijn dikwijls in de fout vervallen, dat ze de ontwikkeling van de taal wilden verhaasten, in plaats van geduldig af te wachten hoe het gebruik van de woorden zich regelt. Ze waren er vaak te gauw bij om te zeggen: dit woord betekent dit en dat woord betekent dat, terwijl er in het gebruik nog duidelijk weifeling was te bemerken. Zo heeft men gezegd dat een boek bladen had, maar een boom bladeren; toch zal men nog vaak genoeg ontmoeten: de bladen van een boom. Krijgsknechten moest men zeggen, maar timmermansknechts; toch hoort men zo dikwijls: de knechten van die timmerman. Hij jaagde op hazen, moest men zeggen, maar: dit joeg mij schrik aan; toch is: ‘hij joeg op hazen’, lang niet ongewoon. Men zegge niet te gauw: dit of dat is ‘fout’, en men bedenke vooral dat in verschillende kringen en in verschillende streken van ons land het gebruik van de woorden geheel anders kan wezen. En als men zelf een differentiëring wenselijk acht, dan kan men nog niet beweren dat het zo moet. Men heeft het gebruik waar te nemen. Dit houdt weer niet in, dat nu maar alles goed is, en dat onderscheiding, differentiëring, onze stijl niet ten goede komt. Wat het eerste betreft: als we ons verzetten tegen de bekende verwarring van liggen en leggen, doen we toch iets anders dan de taal een regel opdringen. Er is een duidelijk verschil tussen de begrippen liggen en leggen en onze taal kent daarvoor verschillende woorden. Het verschil in klank en betekenis tussen beide woorden bestaat geheel onafhankelijk van persoonlijke willekeur, persoonlijke neiging tot differentiëren. Het bestaat op dezelfde wijze als dat tussen zitten en zetten, vallen en vellen. Verwart men ze, zegt men: ‘Hij legt (lei) lekker in de zon’ en: ‘Hij lag het daar neer (heeft het daar neergelegen)’, dan is men dupe van hun overeenkomst in klank...niet veel anders dan de hospita die beweerde, dat ze een amethist (atheïst) op kamers had, dat de exercitie-auto (expeditie-auto) van Van Gend & Loos er aankwam, en dat


65 ze gestruikeld was over het territoir (trottoir). Het enige verschil is, dat in de laatste gevallen elke overeenkomst in betekenis ontbreekt. Hetzelfde geldt voor kennen en kunnen. Zinnen als: ‘Kan jij die meneer?’ ‘Ken je vanavond komen?’, ‘Ja, dat kén’, zijn niet alleen onjuist, maar doen bovendien nog plat aan. In tegenstelling hiermee geven we nog een voorbeeld van een persoonlijke differentiëring. Tussen verspreiden en verbreiden maakt de taal zelf reeds verschil. Vgl.: De vijanden werden verspreid; enkele verspreide hutten; de menigte verspreidde zich. - In al deze gevallen is een vorm van het werkwoord verbreiden niet mogelijk. Maar wat is nu het verschil tussen die twee woorden? Wat zich verbreidt, wordt breder, het bedekt een groter oppervlak, maar blijft een samenhangend geheel: het water verbreidde zich over de vlakte. (Verbreiden en verbreden kan men als doubletten beschouwen.) Maar wat men verspreidt, wordt verstrooid; het neemt eveneens meer ruimte in, maar we denken hierbij aan de losse onderdelen: de zaadkorrels over de akker verspreiden, de gieter verspreidt de waterdruppels, verspreidt het water (in druppels). Als we ons dit verschil hebben bewust gemaakt, zullen we die woorden ook in hun figuurlijk gebruik differentiëren. ‘Een nieuwtje verbreiden’ en ‘een nieuwtje verspreiden’ gebruikt men zonder onderscheid door elkaar. Met het aangegeven verschil voor ogen, zullen we bij het verbreide nieuws meer aan het nieuws denken dan aan de mensen die het vernomen hebben; bij het verspreide nieuws echter vooral aan de personen, hier een, daar een, ginds een, die het horen vertellen. Dit verschil zal niet gelden voor hem die niet in deze woorden doordringt, voor wie ze in het laatste geval geen beeldspraak meer zijn. Maar wie zich geoefend heeft in ‘woord-verklaring’, ziet veel meer schakering en reliëf in de taal dan de ongeoefende. Toch dringe men zijn eigen opvatting niet op aan anderen. Reeds zo vaak was er sprake van ‘de betekenis van een woord’. Heeft deze uitdrukking wel zin? Hebben de meeste woorden niet vele betekenissen? Blijkt hun betekenis niet telkens pas uit het verband? Lijken ze niet veel op een kameleon, dat de kleur van zijn omgeving aanneemt? Vergelijk eens: een ruwe kerel; beste kerel, ik kan je niet helpen; zo'n arme kerel; een lief kereltje; een forse kerel; om zo'n zware taak aan te durven, moet je een kerel zijn, hoor. En ook: kijk eens naar de kachel; kijk eens naar buiten; ik zal kijken of ik kan komen; prentjes kijken; ik sta ervan te kijken; op z'n horloge kijken; je moet er (de dokter) eens naar laten kijken. Ondanks die verschillen hebben we hier niet met verschillende, slechts naar de klank-vorm gelijke woorden, dus niet met homoniemen kerel en kijken


66 te doen. Een en hetzelfde woord - d.i. een eenheid van klank én betekenis - kerel (kijken) wordt in al die gevallen (verschillend) gebruikt. Ook het kameleon, dat telkens van kleur verandert, blijft een en hetzelfde individu. De synoniemen kunnen in verschillende opzichten van elkaar afwijken. Hier volgen enige soorten van betekenis-onderscheidingen, waarvan er sommige in verschillende gevallen samengaan. 1. Een omstandig verhaal bevat veel bijzonderheden; er zijn dus veel woorden voor nodig. Een omslachtig verhaal vermeldt eveneens veel bijzaken, met veel woorden; maar de kleine dingen komen te veel naar voren, ze vervelen omdat ze onze aandacht van de hoofdzaak afleiden. Er is dus verschil in gevoelswaarde; het ene is neutraal (gunstig), het andere is ongunstig. Dit is ook het geval met slim en sluw; vrijmoedig en brutaal; praten en kletsen; beroemd en berucht; (befaamd is ook ‘veelbesproken’; het kan zowel gunstig als ongunstig zijn; het is minder sterk dan de beide andere; vergelijk ook vermaard); standvastig en koppig. 2. Talent en genie zijn beide ‘gaven’, Het genie onderscheidt zich vooral door oorspronkelijkheid, het gaat zijn eigen gang en vindt nieuwe wegen. Het talent kan het nieuwe, door het genie gevonden, toepassen, uitwerken, wat verbeteren zelfs. Nog zwakker dan talent is aanleg. Er is hier een verschil in graad. Dit geldt ook voor de woorden: verlangen en smachten; donker en duister; wijzigen en veranderen; dienstwillig en dienstvaardig; moe en mat. (Zie ook onder 1.: befaamd en beroemd.) Misschien zal niet iedereen dit verschil erkennen bij donker en duister. Maar men bedenke dat het minder alledaagse woord gewoonlijk de betekenis frisser, levendiger voor de geest brengt; dat wordt dus hier: graadverschil. 3. Een schimmel is een wit paard. Hier onderscheiden de synoniemen zich door een ruimere of engere betekenis. Tussen hetgeen ze noemen is een verhouding van soort en geslacht. (Een schimmel is een soort paard.) Vgl.: iets wijten, danken, toeschrijven aan; een dichter, een romancier, een schrijver; aankondigen en mededelen; leugen en onwaarheid; ambt en betrekking. 4. Weer een andere verhouding bestaat tussen honorarium, traktement, salaris, wedde, gage, soldij, loon. Het ene is hier niet een soort van het andere, maar alle zijn ze soorten van hetzelfde (beloning van verrichte arbeid). 5. Nog verder raken de ‘synoniemen’ uiteen in gevallen als schimmel en merrie. Beide zijn het soorten paard, maar de in aanmerking komende bepalingen (wit en vrouwelijk) zijn volstrekt ongelijksoortig. 6. Sommige synoniemen verschillen daarin, dat het ene letterlijk, het andere figuurlijk wordt gebruikt. De grootte van een land is niet hetzelfde als de grootheid van een land.


67

Kostbare kleren kosten veel geld. Kostelijke kleren zijn zeer goed, doelmatig, mooi. Vroeger was kostelijk gelijk aan (het tegenwoordige) duur. De betekenisverandering berust op de gedachte: wat veel geld kost, zal wel goed zijn. Een stuk uit het Frans vertalen. De spreker vertolkte de gevoelens der gehele vergadering. (Vergelijk hiermee het gebruik van het substantief tolk.) Iets ingewikkelder is de verhouding tussen geste en gesticulatie. Het eerste kan letterlijk en figuurlijk gebruikt worden, het tweede alleen letterlijk. De spreker maakte allerlei gestes (gesticulaties). Het was een sympathieke geste van de caféhouder, zijn zaal gratis ter beschikking te stellen van de liefdadigheidsvereniging. (Hier is gesticulatie onmogelijk.) Wat voor geste geldt, geldt ook voor gebaar. 7. Andere zinverwante woorden vertonen slechts een stijlverschil. Het ene woord is meer familiaar, het andere meer deftig of dichterlijk. Ook hier kunnen we spreken van een verschil in gevoelswaarde. Door het te onpas gebruiken van dergelijke woorden wordt de stijl: ruw en onverschillig, of wel: aanstellerig, houterig. Hier volgen enige voorbeelden uit schoolopstellen. ‘Ik ben van mijn te grote liefde voor het voetballen genezen door een val waarbij ik me dusdanig bezeerde, dat ik een paar weken op bed moest blijven.’ ‘Het is in het voorjaar zo heerlijk buiten; de vogeltjes maken een lawaai van belang.’ ‘Het woud werd door 'n massa mensen bezocht.’ ‘Een soldaat, een infanterist, werd door enige wapenmakkers zo geducht toegetakeld, dat hij bloedend op de grond viel.’ (Plezierige makkers! Let op het verschil in stijl van de woorden: wapenmakkers en toetakelen.) ‘Deze wedstrijd vond ontzettend veel belangstelling.’ ‘Je staat stomverbaasd over de leuke manier, waarop sommige winkeliers reclame maken.’ ‘Bij dat feest kwamen er 'n hele hoop mensen in de rijkversierde zalen.’ Alleen stijlverschil is op te merken bij de volgende woorden: Gij kunt wel bevroeden (begrijpen), hoe ik erover dacht. Haar echtgenoot (man) was overleden (gestorven). Als (zo) gij weigert, dan... Zo zal het geschieden (gebeuren). Nimmer (nooit) zal ik dat vergeten. Hare konen (haar wangen) gloeiden van ontroering. Het minst (in de omgangstaal) gebruikelijke van beide woorden is het meest ‘dichterlijke’. Niet voor niets staat in de vorige zin dat dichterlijk tussen aanhalingstekens, want de kwestie heeft nog wel enige verklaring nodig. ‘Dichterlijk’ kan zowel een gunstige als een ongunstige betekenis hebben, omdat er goede maar ook slechte dichters zijn. Er zijn zelfs veel meer slechte dan goede. Daarom heeft ‘hoogdravend’ (zie het vorige hoofdstuk) zich in ongunstige zin ontwikkeld, en daarom was het ook mogelijk dat de Tachtigers streden tegen de ‘dichterlijke taal’. Toch kan men nu nog zeggen: ‘Dat is (echt) dichterlijk uitgedrukt’ en dit dan als lof bedoelen. Het is zeker waar, dat woorden in het dagelijks gebruik als het ware af-


68 slijten, beduimeld raken, ordinair worden, en dat minder gebruikte in vergelijking daarmee mooier, verhevener, dichterlijker (in gunstige zin) lijken. Maar het is even waar, dat meermalen aan de eenvoudige, ‘natuurlijke’ woorden verre de voorkeur moet worden gegeven boven de niet tot de omgangstaal behorende, waarmee slechte dichters hun taal trachten op te smukken. Niet alleen in de omgangstaal maar ook in de literaire taal kunnen woorden beduimeld raken, ordinair worden. Bovendien doen ze dan nog potsierlijk aan, omdat ze de indruk wekken dat de schrijver zich aanstelt, een gevoel, een schoonheidsontroering huichelt. Een bekend sonnet van Kloos eindigt met de woorden: ‘(Ik heb u lief...) Als alles, wat héél ver is en héél schoon’. Zeer is minder gebruikelijk dan heel. Het is wat stijver, wat deftiger. Ook mooier, dichterlijker? Vgl.: ‘Wil ik je even helpen? - Heel graag!’ met: ‘Mag ik u eens een bezoek komen brengen?’ - ‘Zeer (...nee, graag is achter dit bijwoord onmogelijk) gaarne.’ Zo ook: ‘heel mooi’ - ‘zeer schoon’. ‘Heel schoon’ lijkt in onze taal niet goed mogelijk; 't is of er stijl-verwarring plaatsheeft. En toch... Vervang in de geciteerde versregel het bijwoord eens door zeer en de zin wordt lelijk. En terwijl ‘Hare konen gloeiden van ontroering’ lelijk en potsierlijk is, vals pathos uit een stuiversroman, is ‘Haar wangen gloeiden van ontroering’ althans aanvaardbaar. Op zich zelf beschouwd is het woord wangen zeker mooier, dus dichterlijker (in gunstige zin) dan konen. Over het algemeen is het echter gevaarlijk, om van losse woorden te zeggen dat ze mooi of lelijk zijn. Met een dunne hand vóór haar gezicht Dempte de maan de helft van haar licht.

Welk woord is hier minder gebruikelijk, ‘dichterlijk’? De helft schijnt al heel weinig kans te hebben om in poëzie te worden gebezigd. Maar dat deze regels, vooral ook in de samenhang van het gedicht (NIJHOFFS Kinderkruistocht) heel mooi (niet: zeer schoon) zijn, voelt een ieder. Niet zozeer de woorden op zich zelf zijn van belang, als wel het gebruik dat de dichter ervan maakt. In verfijnde, verzorgde taal, waarbij de schrijver wikt en weegt, zal vaak een verschil tussen twee woorden tot uitdrukking komen, dat in het dagelijkse spreken niet bestaat. Bijv. reden en oorzaak. Grammatisch geschoolde mensen zeggen: een reden doet iemand redeneren en dan een besluit nemen: ‘Om welke reden ga je niet meer met hem om?’ Maar: een oorzaak dwingt, ze heeft een noodzakelijk gevolg, buiten redeneringen en wil om. ‘Door welke oorzaak viel hij?’ Daarbij willen ze in het laatste geval gebruiken het voegwoord doordat; in het eerste geval: omdat. ‘Doordat hij die steen niet zag, viel hij.’ ‘Omdat die ander hem beledigd heeft, wil hij niet meer met hem omgaan.’


69 Goed! Maar men erkenne, dat het dagelijkse spreken, zonder dergelijke fijne onderscheidingen, ook bestaat, en het recht heeft om te bestaan, want een algemene gewoonte is recht op taalgebied. ‘Omdat het schip slecht geladen was, sloeg het om. Dat was de reden.’ Men zegge nu niet dat dit fout is. Ook dom en onwetend wil men scherp scheiden. Maar erken dat men gewoonlijk zegt: ‘Hoe dom! hij weet niet eens, in welke eeuw Karel de Gorte leefde’. Het is neuswijs en onjuist om dit gebruik van het woord verkeerd te noemen. Verder: ouderdom en leeftijd. Wie deze synoniemen in zijn overwogen taal niet door elkaar wil gebruiken, heeft daarop volle recht. Velen, als gevolg van onderwijs en nadenken, zouden niet willen schrijven: ‘Dat kind is gestorven in de ouderdom van vier jaar’. Of: ‘Die kinderen waren van gelijke ouderdom’. Maar men hebbe er oog voor, dat althans wat de eerste zin betreft - er nog veel meer zijn die dat wél schrijven. Taalstudie is vooral: constateren hoe iets is. De verfijnde, verzorgde, overwogen taal bestaat. Maar ook de meer natuurlijke, argeloze dagelijkse spreektaal. Verfijning en natuur te verenigen, dat is de kunst. Het blijft echter in vele gevallen uiterst lastig om uit te maken, of de verschillen in de taal gegeven zijn, of dat ze behoren tot het gebruik dat het individu van die taal maakt. Maar zeker kent de taal zelf ook zeer fijne onderscheidingen. Wij gaven daarvan reeds een voorbeeld (jong - jeugdig). Tot slot zullen we nog twee synoniemen op overeenkomst en verschil onderzoeken. We beschouwen dan de woorden dapper en moedig. In talloze zinnen kan men het ene woord door het andere vervangen:‘De belegerden hebben zich moedig (dapper) verdedigd’. ‘Hoe dapper (moedig) van dat kleine meisje om dat versje op te zeggen voor al die grote mensen’. En toch zijn ze niet hetzelfde. De moed bestaat in een zielstoestand, die zich uit in een daad. Let men vooral op de ziel, op het durven van wat onaangenaam, pijnlijk of gevaarlijk is, dan is 't woord moedig op zijn plaats. Let men vooral op de uitwendige daad, het flinke kordate handelen, dan is het woord dapper beter geschikt. Juist omdat beide dingen elkaar regelmatig vergezellen, kan men ook regelmatig het ene woord door het andere vervangen. Maar er zijn uitzonderingen op de regel. Als de zielstoestand beslist het meest de aandacht trekt, zoals in enkele gevallen van zeer hoge moed, dan is het woord dapper onbruikbaar: ‘De smaad en de verachting van een hele menigte te durven trotseren, omdat men meer waarde hecht aan de goedkeuring van zijn geweten, zoals zovele martelaars deden, dat is moedig zijn’. Vergelijk daarmee: ‘Hij heeft dapper meegezongen (meegedronken)’. Hier is moedig geheel onmogelijk.


70 Welke overeenkomst en welk verschil merk je op bij de volgende cursieve woorden? Er wordt niet gevraagd naar een algemene uitspraak omtrent de betekenis, maar men blijve bij de gegeven zinnen. 1. Onbewust van hetgeen zij deed, vouwde het meisje de handen en staarde biddend omhoog. Bij het plotseling vernemen van dat sterfgeval zakte de moeder bewusteloos neer. 2. Als men met iemand kennis maakt, zal men licht een ongunstige indruk van hem krijgen, indien hij achteloos is gekleed. Terwijl de boerenknechts en de boerenmeiden druk voortwerkten, wandelde een enkel man onachtzaam over en weder, en rookte zijn pijp, terwijl hij hier en daar bleef staan. 3. Omdat zijn kinderen allen een mooie betrekking in de maatschappij bekleedden en zijn vrouw een goed inkomen zou genieten, kon de man gerust sterven; hij liet de zijnen goed verzorgd achter. Zieken en oude mensen worden in die inrichting met liefde verpleegd. 4. Al was ik vele dagen alleen in die vreemde stad, toch voelde ik me niet eenzaam. 5. Toen het zo hard regende, hebben we onder dit afdak geschuild. Waar heb je toch al die tijd gescholen? We konden je nergens vinden. 6. De koningin onderhield zich minzaam met de aanwezigen. Hoe vriendelijk van dat vrouwtje om nog een eind met de vreemdeling mee te lopen, opdat hij niet de verkeerde weg zou inslaan. 7. De troepen waren na die uitputtende tocht dodelijk vermoeid. Voor een zwaar onweer heerst er in de natuur vaak een doodse stilte. 8. In de stulp van de arme kan een zachte gemoedsvrede groter rijkdom wezen dan het goud in het paleis van de rijke. Tegen de dijk stond een bouwvallig hutje, waar enige morsige kinderen over de vloer kropen. 9. Die boerderij is voor tien jaar verpacht. De eigenaar kon dat huis aan niemand verhuren. 10. De oude man klampte zich vast aan de gedachte, dat zijn zoon nog kon wederkeren, van wie hij in vele jaren niets had gehoord. De drenkeling kon de hem toegeworpen boei vastgrijpen en klampte er zich toen aan vast met de kracht van de doodsangst. 11. Toen dat kind was gevallen, snelde de moeder toe om het op te heffen. Wat een blok van een jongen! Probeer eens of je hem kunt optillen. 12. Hoe schoon is het, na een zware regenbui een vreedzame regenboog zich te zien spannen over de gelaafde velden. Wat een mooie kleuren zijn er in je verfdoos. 13. De storm rukte de top van de boom, en slingerde hem enige meters ver. De ondeugende jongen wierp een sneeuwbal door het open venster in de kamer. 14. De boerenhuizing bleef gelukkig met de onder één dak gebouwde stallen en schuren bij die brand gespaard. Hoe aardig staat dat huis met zijn trapgeveltje te midden van die smakeloze gebouwen. 15. Hun gezichten waren zwart van de vette walm en smook die de wind voortjoeg uit het brandende gebouw. Hoe vriendelijk stijgt de blauwe rook in 't schemeruur naar boven uit de schoorsteen van die kleine woning. 16. Het rood der vaderlandse vlag doet het wit zo helder uitkomen.


De ondergaande zon wierp een rosse gloed tegen de dorpstoren. 17. De wind ritselt door het lover der bomen. De stratenwaar de processie doorheen zou gaan, waren met groene en bonte lovers bestrooid. Haar baltoiletje schitterde van de lovertjes die eroverheen waren gezaaid. 18. De gezellige warmte van de kamer bracht ons na die koude tocht in een prettige stemming. Door de geweldige hitte kon men die fabriekshaard onmogelijk benaderen. 19. Bij oudere en bij Vlaamse schrijvers leest men wel dat een bezoeker in de herberg een glas bier eist. Wij zeggen: een glas bier vragen of bestellen.


71 20. Krankzinnigen verbeelden zich soms dat ze koning of keizer zijn. Deze waan komt soms midden in een overigens verstandig gesprek aan de dag en verraadt hun geestesziekte. Kleine talenten die te veel geprezen worden, gaan zich soms inbeelden, dat ze geweldige genieën zijn. Indien iemand zich inbeeldt dat hij ziek is, dan scheelt hem ook werkelijk iets, al is het niet wat hij meent. 21. Een kinderloos echtpaar neemt wel eens een weesje tot zich om het groot te brengen. Daarvoor is slechts wat geld nodig. Maar het aangenomen kind tevens goed op te voeden, dat eist ook veel verstand en toewijding. 22. Ik verwonder me zeer dat mijn vriend nog niet heeft geantwoord op mijn brief. Zijn plotselinge overkomst verraste mij. 23. Mijn broer heeft kort geleden zijn artsexamen gedaan. Is dokter al geweest? Wat heeft dokter gezegd? 24. De wilg neigt zijn takken over het water. Met een nijging beantwoordde zij zwijgend dat compliment. Je moet aan die verkeerde neiging niet toegeven. 25. Wie niet ten volle meent wat hij schrijft, zal dit verraden door zijn gekunstelde stijl. De telgang is het paard niet van nature eigen; het is een kunstmatige pas.

Schrijf zelf nu eens zinnen, waarin de volgende synoniemen voorkomen. Sla daarbij voor hulp je woordenboek op. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

fysiek - fysisch. volgens mijn mening - naar ik meen. roeping - beroep. tijdig - tijdelijk. ambtenaar - beambte. zingen - neuriën. chef - patroon. vereist - geëist. onbekwaam - ongeschikt. verwrikken - bewegen. naar het schijnt - schijnbaar. kranig - flink. algemeen - over 't algemeen. zich over iets bekommeren - zich om iets bekommeren. bestaan uit - bestaan in. astrologie - astronomie. chemie - alchemie vergelijken bij - vergelijken met. prijzen - aanprijzen. keuvelen - praten. werkwillige - onderkruiper. bekeerde - afvallige. volksverzameling - volksvergadering. officieel - officieus. geneigd - genegen.


De bedoeling van de studie der zinverwante woorden is niet zozeer om van buiten te leren het verschil in betekenis tussen een aantal synoniemen, als om ons onderscheidingsvermogen te oefenen en ons eraan te wennen, dat we de betekenis der woorden in een bepaalde samenhang scherp opnemen. Dit heeft dan twee voordelen: we leren beter lezen, en we leren beter schrijven.


72

XI Tautologie De taal is geen wiskunde. Zij richt zich niet alleen tot het verstand, maar ook tot het gemoed. Men begrijpt niet alleen de woorden en zinnen, maar men voelt ze ook. Of - om ons paradoxaal uit te drukken - men begrijpt ze eerst volledig, als men ze ook voelt. Indien een zin naar de maatstaven der logica beoordeeld onjuist is, kan hij toch als taaluiting goed zijn. Het schijnt bijv. nogal dwaas om iets twee keer te zeggen, als men niet tot een dove spreekt. Bijv.: Vader, vader komt eraan! Ieder voelt dat deze zin iets anders zegt dan: Vader komt eraan. Er wordt wordt niet slechts, en zelfs niet in de eerste plaats, een feit meegedeeld. Er ontlaadt zich hier een affect, dat voor die ontlading aan één woord niet genoeg heeft. Een hond volstaat ook niet met een enkel waf, als hij tegen je opspringt, omdat hij - eindelijk! - met de baas naar buiten mag. Blijde verrassing dwong de jongen tot een logisch niet noodzakelijke herhaling. En wij die hem hebben horen roepen, wij weten van die jongen en van zijn vader en van de verhouding tussen hen beiden ineens heel veel. Dit taalverschijnsel, dat we in de gesproken taal zo vaak kunnen waarnemen, treffen we ook aan in de literatuur. Bijv.: ‘Elis! - mijn Elis! gij zijt weg - weg!’ zo borst Ulla luide uit, en viel neder als ware zij gestorven (E.T.A. HOFFMANN - POTGIETER). De zee, de zee klotst voort in eindelooze deining (KLOOS). O, als ik dood zal, dood zal zijn / kom dan en fluister, fluister iets liefs (LEOPOLD). Het bedoelde verschijnsel noemt men tautologie. Er zijn verschillende soorten van tautologieën. Tot nu toe gaven wij voorbeelden van een en dezelfde soort: een bepaald woord wordt herhaald; in beide gevallen heeft het dezelfde grammatische functie. Men noemt wel speciaal ‘tautologie’: elk oordeel dat tot de formule a is a terug te brengen is. Hier dus ook in één zin twee maal hetzelfde woord; maar nu is het eerst onderwerp, daarna naamwoordelijk deel van het gezegde. Bijv.: Een koe is een koe. - Nogal duidelijk, zult ge zeggen. Dat is een waarheid...als een koe, dat is een zin die zinloos is van duidelijkheid. Goed! Maar nu: ‘Oost is oost, en west is west, en nooit zullen deze twee elkaar ontmoeten’. Staat hier niet: a is a en b is b? - Ja en nee, en op dat ‘nee’ komt het aan. Met die zinnen wordt bedoeld: het karakter der oosterse (westerse) volkeren is uniek, slechts in oosterse (westerse) begrippen te vatten, slechts door een oosterling (westerling) te begrijpen; oosterling en westerling verschillen essentieel.


73 Of: Wat gebeurd is, is gebeurd. Ook dit is meer dan wat men in de wiskunde een identieke vergelijking noemt, want het betekent: Wat gebeurd is, is niet meer te veranderen, niet meer goed te maken. En het gevoel dat zich hier uit, is: berusting. En met de logisch zinloze opmerking: Dat is dat, geeft men zijn tevredenheid te kennen, dat men met een karweitje gereed is gekomen. Logisch bezien is in de besproken zinnen een woord overbodig, of is de hele zin overbodig. Nog duidelijker openbaart zich het conflict tussen logica en affect in zinnen als: ‘Die jongen doet nooit niks’, ‘Je neemt me ook nooit nergens mee naar toe’, die wel tot het taalgebruik der minder ontwikkelden gerekend moet worden. Hierin wordt niet een bepaald woord, maar de ontkenning als zodanig herhaald. Logisch bezien zeggen ze precies het tegengestelde van wat ze bedoelen: nooit niks = altijd iets. Maar die luiheid staat de spreker dan zo tegen, dat hij aan die ene ontkenning niet voldoende heeft om uit te drukken, hoe ‘ellendig weinig’ die jongen uitvoert. Tautologie ontstaat ook, als twee keer hetzelfde wordt gezegd met andere woorden. Tegelijk met de herhaling treedt dan een ander stijlverschijnsel op: de variatie. In dit geval bestaat de tautologie uit twee synoniemen, die vaak door het voegwoord en zijn verbonden. Indien dergelijke koppelingen van woorden veel worden gebruikt, ontleedt men ze niet meer. De tautologieën worden dan clichés, vaste uitdrukkingen. Bijv.; schots en scheef, kort en bondig, heer en meester, open en bloot, frank en vrij. Zoals vrijwel alle in dit boek behandelde verschijnselen, kan de tautologie een ‘stijl-figuur’ maar ook een ‘stij-fout’ zijn. Als men niet de meer of minder bewuste bedoeling heeft de betekenis van een woord sterker te doen spreken, als de tautologie in het geheel niet in een gevoel wortelt, als door de herhaling niet méér wordt uitgedrukt dan door het enkele woord, moet de herhaling vermeden worden. Anders is de tautologie doelloos en dus kletserig, zoals in: ‘Die jongen doet zijn best niet; dus bijgevolg maakt hij geen vorderingen’; ‘En als het dan winter wordt, dan kun je schaatsenrijden’. Wat de laatste zin betreft: het is ook tautologie, dat men een zinsdeel twee maal uitdrukt. Bijv.: Het is waar, dat hij geslaagd is (twee onderwerpen). Ik ben er zeker van, dat hij komt (twee oorzakelijke voorwerpen). Als hij z'n best doet, dan moet hij slagen (twee bijw. bepalingen van voorwaarde). Als de klok vier uur slaat, dan eindigen wij ons werk (twee bijw. bepalingen van tijd). Het gaat natuurlijk niet aan, hier zonder mee van ‘stijlfouten’ te spreken. De eerste twee voorbeelden zijn zonder het aankondigend zinsdeel zelfs niet mogelijk. In de laatste twee is het herhalend zinsdeel stellig overbodig en hoe korter de bijzin is, hoe overbodiger het wordt. Toch gaat het zeker te ver, om elke volgens dit schema gebouwde zin te verwerpen. Hinderlijk


74 wordt die herhaling echter, als vele zinnen van dit type elkaar vrijwel zonder onderbreking opvolgen. Vooral schoolopstellen leveren hiervan afschrikwekkende voorbeelden. De schrijvers schijnen slechts één schema tot hun beschikking te hebben: ‘En als dan..., dan...’ Hier is de tautologie geen uiting meer van een gevoel, maar van verregaande taal-onmacht en denk-luiheid. Wijs nu de tautologieën aan in de volgende zinnen. Ga na of ze: 1. (meer of minder) tot cliché zijn geworden; 2. een stilistisch effect hebben; 3. zinloos zijn. 1. De jongen was bijzonder in zijn schik met dat geschenk, zoals je natuurlijk wel begrijpen kunt. 2. Hij doet dat enkel en alleen om mij te plagen. 3. Met onrust keek de kapitein naar de lucht. Hij verwachtte zwaar weer: de wolken begonnen te wervelen en te draaien, en de wind floot dreigend door het want. 4. Je behoeft mij niet te beschuldigen. Ik heb er part noch deel aan. 5. Vergeef het ons, en schelt ons quyt/Dat geen verbeelding, tong, noch teken/U melden kan (VONDEL). 6. De moeder had rust noch duur, voor haar kind veilig thuis was. 7. Het beeld viel in stukken en brokken uit elkaar. 8. Jaren en jaren heb ik me voor je opgeofferd. 9. Ik voor mij persoonlijk, ik hou niet van dergelijke dingen. 10. Plaag hem niet, want anders dan wordt hij boos. 11. Ziet, hoe alle planten fleuren en bloeien. 12. Zij zullen God loven en prijzen om hun redding in de nood. 13. Nooit ofte nimmer zal hij zo iets doen. 14. 't Is vervelend als we reeds 's morgens vroeg al zo kletsnat op school komen. 15. ‘Hoe heb je dat kunnen doen? Hoe heb je dat kunnen doen?’ riep hij wanhopig uit. 16. Aan de Noordpool ziet men slechts alleen maar sneeuw en ijs. O Heide-, heide-, heideveld, 17. hoe heerlijk is het ongeweld, van...altijd, altijd, altijd voort, uw bloemenzee!...en zonder boord!

(GEZELLE) 18. Voorbeelden van karakterfouten zijn o.a. ijdelheid, gierigheid, gulzigheid enz. 19. Dat is nu alles goed en wel; maar waarom zei je niet terstond de waarheid? 20. Blakend en brandend trok de vijand door 't land en zette alles in vuur en vlam. Mij is 't alsof de takken frissche blaren 21. hingen in mij en een vlaag westenwind kwam wild door de luidruchtigen gevaren vrij uit, vrij uit, het ruwe lentekind.

(LEOPOLD) 22. Met angst en vreze keken de toeschouwers naar de buitelingen van het vliegtuig. 23. Voor en aleer ik je laat vertrekken, moet je eerst je werk afmaken. 24. Ik zal hem toch leren, als wanneer hij dat durft te doen. Waar in 't bronsgroen eikenhout, 25. 't nachtegaaltje zingt; Over 't malsche korenveld 't lied des leeuwriks klinkt;


Waar de hoorn des herders schalt langs der beekjes boord: Daar is mijn Vaderland, Limburgs dierbaar oord!


75

XII Pleonasme Het stijlverschijnsel dat pleonasme heet, lijkt op de tautologie, maar is toch iets anders. Ook hier wordt iets twee keer uitgedrukt, maar met een andere bedoeling en op een andere manier. Wie zegt: een ronde cirkel, het natte water, een witte schimmel, de witte sneeuw, drukt die rondheid, die natheid, die witheid twee keer uit, in zover als die cirkel en dat water, die schimmel, die sneeuw, vanzelf reeds deden denken aan die eigenschap. Het pleonastische woord drukt dus een begrip uit, dat onderdeel is van (is opgesloten in) een ander begrip, dat eveneens door een woord is uitgedrukt. De beide woorden zijn dus geen synoniemen. Voorts verschillen ze van elkaar als woordsoort. Logisch beschouwd kunnen de genoemde bijvoeglijke bepalingen worden weggelaten, daar ze aan de begrippen ‘cirkel, enz’. niets nieuws toevoegen. Maar in de taal kunnen ze zin hebben, nl. als de spreker de bedoeling heeft juist die éne eigenschap onder de aandacht te brengen, omdat die in zijn bewustzijn zo sterk leeft. Dan is dat ‘overbodige woord’...niet overbodig meer. De sneeuw heeft veel eigenschappen, maar als men voornamelijk of alleen op de witheid ervan wil wijzen, zegt men: de witte sneeuw. Bijv.: Het donkere dennenbos stak scherp af tegen de witte sneeuw. Het spreekt vanzelf dat ook het pleonasme kletserig wordt, als het niet de bedoeling is om dit stijleffect te bereiken, als men dus niet zelf door die ene eigenschap zo buitengewoon is getroffen. Het ontaardt dan in een gedachteloze overdaad van woorden. Voorbeelden van foutieve pleonasmen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

De man was verplicht, nog enige uren te moeten doorwerken. Hij had verlof, dat te mogen doen. Wij waren in de gelegenheid, de kerk te kunnen bezichtigen. Turkije weigert, de oorlogsschatting te willen betalen. ‘Ik ben er trots op’, zei de redenaar, ‘dat ik oud-Utrechts student ben geweest.’ Door mij te helpen stelde hij me in staat, dergelijke sommen te kunnen oplossen. Ik ben van plan, hem eens de waarheid te zullen zeggen. Zo iets dergelijks heb je nog nooit gezien. Voor drie jaar geleden was de toestand heel anders. Het lijkt me onmogelijk, dat te kunnen begrijpen.

Wijs de fout in deze zinnen aan. In sommige gevallen kan men erover twisten, of men nu met een tautologie dan wel met een pleonasme te doen heeft. Kan men nog wel zeggen, dat


76 het begrip ‘moeten’ in het begrip ‘verplicht zijn’ is opgesloten? Eerder zijn het synoniemen. Maar geheel gelijk zijn de woorden hier toch ook weer niet: moeten is hulpwerkwoord, verplicht zijn is zelfstandig werkwoord. Ook kunnen enkele van deze voorbeelden wel als contaminaties verklaard worden. Hoe dit zij: foutief zijn ze alle. Op de grens tussen pleonasme en tautologie staan ook uitdrukkingen als: zijn gang gaan, een heerlijke droom dromen, een dans dansen, en als: in de verre verte, dat is krankzinnige waanzin. Deze kunnen zeker niet als stijlfouten beschouwd worden. Een pleonastische (bijvoeglijke) bepaling noemt men ook wel een epitheton ornans (meervoud: epitheta ornantia). Een epitheton is een karakteriserende bepaling, bijv. Keizer Karel. Door het woordje keizer wordt iemand die Karel heet gekenschetst, tot een bepaalde groep van (Karel hetende) personen teruggebracht. Het epitheton doet dus dienst als bepaling, beperking. We beschouwden hier de groep ‘Keizer Karel’ op zichzelf, d.i. los van elk verband, waarin we die lezen en waarin die wordt gebruikt. Ze is ons echter steeds in een verband gegeven, en van dat verband hangt de betekenis af. Dan wordt er niet in het algemeen iemand mee bedoeld, die Karel heet en tegelijk keizer is, maar één speciale persoon. Wordt de strijd beschreven tussen Karel v en hertog Karel van Gelre, dan slaat ‘Keizer Karel’ op eerstgenoemde, en is het epitheton zeker niet pleonastisch. Indien men echter van tevoren wel wist, over welke Karel wordt gesproken, weet men ook wel dat hij keizer is. In dit geval is het epitheton, logisch beschouwd, overbodig; het is ornans = versierend. Het wordt er dan bijgevoegd om een stijleffect te bereiken: men wil namelijk een bekende eigenschap van de persoon sterk naar voren brengen, er de aandacht op samen trekken. Voor het volledig begrijpen van de groep ‘bepaling + substantief’ is het dus nodig om te weten, of de bepaling onderscheidend dan wel versierend is. Voorbeeld: Als in een hete zomer de weiden in het duinlandschap verdord zijn, ziet men in de polders nog groene grasvelden (groen: onderscheidend). Het groene zomerlandschap verveelt nooit, hoe dikwijls wij 't ook zien (groen: versierend). Een bijvoeglijke bijzin kan ook in zijn geheel versierend wezen. Bijv.: Koning Karel peinsde (in het verhaal van Carel ende Elegast): ‘Ik placht immer, voor alle dingen, de dieven, wáár ik ze vond, te haten, die de lieden met listen en lagen hun goed stelen en roven’. Wat de dieven doen, is bekend genoeg. Deze toevoeging was logisch overbodig. Koning Karel wilde niet een bepaald soort dieven ermee onderscheiden, maar hun schandelijk bedrijf aan de kaak stellen. De term ‘epitheton ornans’ is niet gelukkig. Hij berust op een verkeerde


77 kunsttheorie. Hij is ontstaan in een tijd toen men van mening was, dat men zijn stijl moest opsieren, moest mooi maken. Nu is juist dat opzettelijk mooimáken uit den boze. Een epitheton moet niet toegevoegd worden, omdat men (bijv. uit een stijlboek) geleerd heeft, dat het ‘mooi’ is. Nee, ook dit ‘stijlverschijnsel’ moet op een gevoel berusten. De schrijver moet in de eerste plaats door dat ene kenmerk van hetgeen hij noemt bijzonder getroffen zijn. Weet hij voorts nog dat ene kenmerk op een persoonlijke wijze uit te drukken, dan zal het epitheton waarlijk ornans zijn. Anders gebruikt hij zinloze pleonasmen en machteloze clichés (forse kracht, lachende lente, donkere onweerswolken enz.), die zijn stijl...ont-sieren. Onderzoek welke bijvoeglijke bepalingen (bijzinnen) in de volgende zinnen onderscheidend zijn en welke niet, en bepaal van de laatste de stilistische waarde. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

7.

8.

9.

In zijn slaap kwam een heilige Engel tot de Koning en riep zijn naam. Het helle koolvuurgas vervangt de tinteling van 't maagdelijke was (DA COSTA). Gisteren ontving ik het treurige bericht, dat mijn goeie tante is overleden. Dat meisje trouwt met een banketbakker. - Nou, 'n goeie banketbakker is nog zo kwaad niet. Elegast zei: ‘Ik ben een dief. Maar nooit heb ik nog een werkman bestolen, die van de arbeid van zijn handen leeft.’ Van sneltrein in sneltrein, met alleen de grauwe hakes aan de grauwe nachtstations, onder de grijze glasbogen en het avondwaas geprikt vol roode lichten of doorstroomd met electrischen straal (COUPERUS). (Het behaaglijke en harmonieuze der Hollandse huizen wortelt) in het gebruik van de roode baksteen voor de muren en in de roomkleur waarmee over al het houten karmozijnwerk geschilderd is. Ik spreek nu natuurlijk niet van den schaarschen monumentaalbouw, waarbij uitheemsche voorbeelden mede in het spel waren, maar van de algemeene, het heele stads- en dorps-karakter beheerschende burgerbouwerij (JAN VETH). Onder het glazen dak, in de groote ruimte binnenshuis met de witte muren, was het donkerder dan daar buiten (VAN DEYSSEL). Laat wijd en zijd uw zuivere gaven stuiven, O stille sneeuw! en dek de grijze paden, Waar we eens kniediep in wilde bloemen waadden, Met zachte vlokken, blank als dons van duiven. Weef bosch en akker witfluweelen waden, Laat hermelijn de heuvels overhuiven. De woudwind zingt uw lof, de boomen wuiven U welkom toe, u zegenen de zaden. Laat weer het woud zijn groenen mantel wappren, Laat weer het graan zijn gouden lokken golven, Uw winterweldaad zal geen mensch gedenken. Zoo sterven, roemloos strijdend, vele dappren, In de aard, die zij verdedigden, bedolven. Doch, zonder hen, zou de aarde ons bloemen schenken?

(HÉLÈNE SWARTH: Besneeuwde velden)


78 10.

Ik heb u lief, vroom rund, mij openbarend En kracht en vrede, die mijn hart bedauwen, Hetzij gij, als gebeeldhouwd, plechtig starend Aanziet de vrije en vruchtbare landouwen, Of u tevreden met het juk bezwarend Den ernst'gen mensch uw hulp biedt bij 't bebouwen: Hij spoort en prikkelt u, uw rust bewarend Wilt gij met lijdzame oogen naar hem schouwen. Aan uwe breede noesters, vocht en donker, Ontwolkt uw adem, als een lofzang blijde Verliest zich uw geloei in 't luchtebranden; En in het ernstig-blauwend ooggeflonker Weerspiegelt zich het gansche stille, wijde, Het godd'lijk zwijgen van de groene landen.

(KOSTER (vertaald naar CARDUCCI): De Ploegos) 11.

Op het meer, op 't avondwater Vouwen winderanke schepen Witte zeilevleuglen samen. Dicht aan blinkende oeverkaden In het koele somberhelle Staan op roerelooze vinnen Stomme flikkergladde visschen. Naar den wolkeloozen hemel Rijzen zilverblauwe neevlen, Dekken al de verre bergen Tot de sneeuwen toppen hangen In den windeloozen avond Als een rij gestilde wolken...

(BOUTENS: Avond te Zürich) 12.

Hoe laat is 't aan den tijd? 't Is de avond: in zijn rosse goud Wordt schoon en oud Der wereld dagehel gezicht; Snel aan den hemel valt het water van het licht; En al de windestemmen komen vrij; De laatste wagen wankelt naar de schuur; De dooden wenken aan den duistren Oostermuur; En boven glansbeloopen Westersche schans in groene hemelwei Straalt Venus' gouden aster open Zoo plotseling en puur... Hoe laat is 't aan den tijd? 't Is liefdes uur.

(BOUTENS: Liefdes Uur)


79

XIII Beeldspraak Eens passeerde mij in de winter een kar met hooi. Ik werd getroffen door de sterke hooilucht. Ik voelde opeens een vleug van zomerweelde door mij heen en zag een groen landschap in zonneschijn onder een blauwe hemel. Toen zei ik: ‘De zomer passeert me’. Toch was 't geen zomer maar een kar hooi, die voorbijging. Misschien had ik hiermee iets gezegd, dat nog nooit eerder door iemand gezegd was. De stijlvorm echter waarvan ik mij (overigens volkomen onbewust) bediende, was allesbehalve oorspronkelijk. Ik gebruikte beeldspraak, ik drukte me figuurlijk, overdrachtelijk, oneigenlijk uit. Het is niet toevallig dat er voor het bedoelde stijlverschijnsel zoveel verschillende termen in omloop zijn. Het is een gevolg van het feit dat dit verschijnsel verschillende kenmerken heeft en dat men het op verschillende manieren heeft trachten te typeren. De beeldspraak, of hoe men het ook noemen wil, is van alle stijlvormen het moeilijkst te begrijpen en te beschrijven. Gewoonlijk stelt men zich de zaak als volgt voor. Alle dingen hebben hun naam; anders kunnen we er niet over praten. Een nieuwe zaak moet ook direct een nieuwe naam hebben. Het is een fiets zeggen we, of een automobiel, of een vliegmachine. Voor elke taalgemeenschap bestaat een vaste ordening van namen en dingen. En toch verstoren wij die orde telkens, door de naam van het ene ding aan het andere te geven. Van een mens zeggen we wel eens dat hij een ezel is; een boom noemen we soms een reus, alsof't een mens was, en een lange man heet soms een boom. En wat voor mensen, dieren en dingen geldt, geldt ook voor handelingen, eigenschappen, toestanden. Bijv.: het paard vloog voorbij. De handeling die het paard verrichtte, heet galopperen. Of: de lucht staat in brand, terwijl hij vuurrood is. In al dergelijke gevallen wordt de naam van het ene ding of begrip op het andere overgedragen. Vandaar de term: overdrachtelijke taal, naamsoverdracht. Deze opvatting kan een redelijke zin hebben, maar ze heeft al heel wat misverstand ten gevolge gehad. Men meent nl. dat door die naamsoverdracht het woord in kwestie een geheel andere betekenis krijgt, dat dus in de gegeven voorbeelden ezel: dom mens (en niet: ezel) betekent, vliegen: galopperen (en niet: vliegen), en in brand staan: vuurrood zijn (en niet: in brand staan).


80 Ware dit echter zo, dan zou vliegen (enz.) plotseling een geheel ander woord zijn geworden, homoniem met het woord vliegen, dat dan wél de betekenis vliegen heeft. Voorts zou dan niet zijn in te zien, waaróm men zich nu ‘overdrachtelijk’ uitdrukt, als toch vliegen en galopperen precies hetzelfde betekenen. Het zou dan alleen kunnen zijn, omdat de klank van het woord vliegen beter paste in de klank of in het ritme van de gehele zin. Maar...wat onderscheidt overdrachtelijke taal dan wél van onoverdrachtelijke? Beeldspraak is een bepaalde wijze van woordgebruik. We herhalen nog eens: als een woord wordt gebruikt, blijft het hetzelfde woord. Zo blijft een pen ook dezelfde pen, of ik die nu gebruik om te schrijven, dan wel om m'n pijp schoon te maken of gaatjes te prikken in een papier. Maar àls het woord hetzelfde blijft, verandert ook zijn betekenis niet, want een woord is een eenheid van klank en betekenis. Deze betekenis is óók een eenheid. Die betekenis-eenheid nu kan vele onderscheidingen vertonen, daar de zaken waarop de woorden worden toegepast, ook vele kenmerken kunnen hebben. Woorden zijn er om toegepast te worden op zaken in een bepaalde situatie. Ze kunnen zó gebruikt worden, dat alle in aanmerking komende onderscheidingen gezamenlijk kunnen worden toegepast; dit is het geval bij het eigenlijk, letterlijk, onoverdrachtelijk woordgebruik. Bij overdrachtelijk woordgebruik echter zijn slechts 1 enkele onderscheidingen in de situatie toepasselijk . Niet toepasselijk zijn van ezel: alle kenmerken waarin een ezel van een mens verschilt. Niet toepasselijk is van zomer: de tijdsduur van drie maanden tussen de lente en de herfst in. Nu noemt men juist de verschillende gebruikswijzen van het woord: zijn betekenissen. Men heeft dan het oog op de betekenis-onderscheidingen en op de zaken waarop deze worden toegepast. Zo spreekt men van de figuurlijke en de letterlijke betekenis van een woord. En in vele gevallen heeft dit ook een redelijke zin,...als we de boven aangebrachte correctie maar niet vergeten. Een ander veel voorkomend misverstand naar aanleiding van de beeldspraak is het volgende. Men meent, dat hij die zich figuurlijk uitdrukt, iets anders zegt dan hij eigenlijk bedoelt. Dus: hij zégt wel vliegens, maar hij bedóélt galopperen; hij zégt wel in brand staan, maar hij bedóélt: vuurrood zijn; enz. ‘Zeg wat je bedoelt’, is een redelijke eis, die aan ieder sprekend en schrijvend mens gesteld mag worden. En een der belangrijkste stijlvormen zou tot kenmerk hebben, dat men door middel daarvan zei, wat men níét bedoelde?! Hier volgt een anekdote, die op deze zijde van het probleem een eigenaardig licht werpt.

1

Er zijn ook gevallen van overdrachtelijk woordgebruik, waarin geen enkele onderscheiding toepasselijk is. Bijv. iets naar Ome Jan (= de Bank van Lening) brengen.


81 Het is jammer, maar een mens heeft zichzelf niet altijd in bedwang; hij wordt wel eens nijdig, en dan zegt hij dingen die hij liever had moeten zwijgen. Hij zegt bijv. tegen een ander: ‘ezel’! Soms krijgt hij een scheldwoord terug, soms een giftige blik, soms een pak slaag. Dat hangt van die ander af. Is die ander een politieagent die je bekeurt omdat je zonder licht hebt gereden, dan krijg je er nog een bekeuring bij ‘wegens belediging van een ambtenaar in de rechtmatige uitoefening van zijn functie’. Dit heeft een eerzaam burger ondervonden, die in de zoëven geschetste situatie zich dat niet bijster originele scheldwoord liet ontvallen. Het gevolg was, dat hij enige tijd later als beklaagde voor de rechtbank stond. Tegen de beschuldiging van de agent kon hij niets inbrengen. De president bracht hem het onjuiste en strafbare van zijn handelwijze onder 't oog; daarna werd hem een boete opgelegd. Hiermee scheen deze zaak afgedaan. Onze burger echter had zich een geraffineerde wraak voorbehouden. ‘Meneer de president,’ vroeg hij ernstig, ‘dus ik mag werkelijk nooit “ezel” zeggen tegen een agent?’ President: ‘Ik meende dat dit voldoende duidelijk was geworden.’ Burger: ‘Maar ik mag toch zeker wel “agent” zeggen tegen een ezel?’ President: ‘Hiertegen zie ik geen enkel juridisch bezwaar’. Burger (als in zich zelf, maar luid genoeg om door iedereen verstaan te worden): ‘Zo ,dus ik mag wel “agent” zeggen tegen een ezel’. Daarna stapte hij op de gehate dienaar der wet af, bleef pal vóór hem staan, en zei met veel vriendelijke nadruk: ‘Dag agent!’ - hetgeen een homerisch gelach ten gevolge had, waarin slechts de toegesprokene niet deelde. Hij hád op die ongelukkige avond niet ‘ezel’ gezegd tegen een agent; het was (althans voor hem) een ezel! En toen ik zei: ‘De zomer passeert me’, bedoelde ik niet eigenlijk te zeggen: ‘Een kar met hooi gaat voorbij’. Neen, wat ik zei, dat bedoelde ik ook, - en wat ik bedoelde, dat heb ik ook gezegd. Beeldspraak gebruiken we, omdat we zonder beeldspraak niet kunnen zeggen, wat we bedoelen. Dit houdt tevens de onjuistheid in van de mening: het is mogelijk om op twee manieren, nl. een eigenlijke en een figuurlijke, een en hetzelfde uit te drukken. Ja, in zeker opzicht doelen het letterlijk gebruikte vuurrood zijn en het overdrachtelijk gebruikte in brand staan op hetzelfde. Maar in een ander opzicht doelen ze op iets anders; en juist om dat andere is het te doen. En hiermee komen we dan tot de stilistische, de esthetische waarde van de beeldspraak. In het algemeen dient de beeldspraak om iets scherp te karakteriseren of om een bepaald gevoel tot uitdrukking te brengen; meestal heeft ze beide functies tegelijkertijd.


82 Dit blijkt reeds uit het ‘ezel’-voorbeeld. Door dat ene overdrachtelijk gebruikte woord wordt die man in z'n verregaande stomheid aan de kaak gesteld; bovendien uit zich hierdoor: verontwaardiging, woede, afkeer. Iets dergelijks geldt voor alle scheldwoorden die ‘naamsoverdrachten’ zijn. Ze werken bovendien vaak humoristisch. Welke eigenschappen of kenmerken worden in de volgende zinnen genoemd? En welke gevoelens openbaren zich hier? 1. Lelijke aap datje daar bent, om m'n tuin moedwillig te vernielen. Ik zál je, rekel! 2. Wou je werkelijk met die kerel naar de soiree van de freule gaan? Ik zou zo'n ongelikte beer maar liever thuis laten. 3. Nou, die krijgt ook niet te weinig eten! Wat een beer van een jongen! 4. Hij zal zich er wel weer uitdraaien; hij is een slimme vos. 5. Je hoeft niet te denken dat je dat die os aan z'n verstand kunt praten. 6. Ik heb nog nooit zo'n bonenstaak gezien. 7. Ik begrijp niet hoe je hem een leuke pisang kunt noemen; het is een stijve hark. 8. Ja, in m'n jeugd zou ik dat ook gewaagd hebben, maar nu ben ik 'n ouwe sok. 9. Om de natuur geeft hij niets; het is een echte boekenwurm. 10. Wat een hondje van een kindje!

Duidelijk blijkt ook de samenhang tussen beeldspraak en gevoel, als iemand, grijpend naar z'n bril, opmerkt: ‘Kom ik zal m'n fok maar 'ns hijsen’, of wanneer hij, zich voor een bruiloft gereed makend, beweert dat hij ‘z'n kachelpijp op z'n kale knikker poot’. Aan z'n goeie humeur behoef je dan niet te twijfelen. En als 'n misdadiger spreekt over door een hennepen venster kijken of trouwen met de dochter van de touwslager, uit zich: zelfspot, galgenhumor. Zo zouden er nog talloze voorbeelden te noemen zijn. Geef er zelf eens enige. Al dergelijke gevallen van beeldspraak zijn tamelijk doorzichtig. En met deze voor ogen is de definitie van die beeldspraak als een naamsoverdracht wegens overeenkomst zo onjuist nog niet...als we daar de betekenis-eenheid van het gebruikte woord maar in betrekken, en bovendien niet vergeten dat er met die definitie over de stilistische waarde totaal niets gezegd is. Er is een overeenkomst tussen een ezel en een dom mens, tussen vliegen en galopperen, tussen een kachelpijp en een hoge hoed, enz. Dergelijke gevallen van beeldspraak noemt men: metaforen. Vaak echter - en vooral juist daar waar de beeldspraak en haar stilistische waarde pas tot volle ontplooiing komt - zijn de zaken veel ingewikkelder en beginnen we met die definitie weinig of niets. De in aanmerking komende ‘overeenkomst’ is dan niet veel meer dan een gevoelsindruk die met andere woorden slechts hoogst gebrekkig of in het geheel niet is weer te geven, en het is moeilijk te zeggen op welk ding of op welk begrip de naam nu is overgedragen. Tot nu toe hebben we geen enkel onderscheid gemaakt tussen een metafoor als zomer in: ‘De zomer passeert me’ en een metafoor als ezel in: ‘Met zo'n


83

ezel kun je geen verstandig gesprek voeren’. Er is echter een belangrijk verschil tussen. Ezel is een metafoor die ter beschikking staat van iedereen. Het is een bepaalde gebruikswijze van het woord ezel. Niet alleen dit woord maar ook die gebruikswijze behoort tot het Nederlands en staat in de woordenboeken - als ‘figuurlijke betekenis’ (dom mens) - opgetekend. Hetzelfde geldt voor vrijwel alle andere gegeven voorbeelden. Deze metaforen zijn dus clichés. Maar het zijn zeker niet versleten clichés; hun gevoelswaarde hebben ze niet verloren. Aan de andere kant: niemand is in staat door middel van deze beeldspraak die stomheid enz. op een persoonlijke wijze te typeren en zijn woede enz. op een persoonlijke wijze tot uitdrukking te brengen. Naast deze taal-metaforen staat de persoonlijke beeldspraak. In het jaar 1212 trokken duizenden Franse en Duitse kinderen naar Zuid-Frankrijk of Italië om zich daar naar het Heilige Land in te schepen. Over deze ‘Kinderkruistocht’ dicht M. NIJHOFF: Zij zijn bij de haven op de schepen gegaan En sliepen op 't dek tegen elkander aan. De grootste der sterren schoof met hen mee En wees den stuurman den weg over zee. Soms schreide er één in zijn droom en riep Over het water totdat hij weer sliep. Met een dunne hand vóór haar gezicht Dempte de maan de helft van haar licht. Zij voeren voorbij den horizon Waar de dag in een hoek van den hemel begon.

We hebben opzettelijk niet slechts de laatste twee regels maar een groter gedeelte van het gedicht geciteerd, omdat hier - zoals zo vaak in poëzie - de metafoor alleen volledig verstaan kan worden vanuit de stemming van het geheel. Het eigenaardig gebruik van het woord hoek is van een bijzondere stilistische werking. Goed beschouwd gaat het hier niet om de gevoelswaarde van dat ene woord op zichzelf, maar om de gevoelswaarde die het aan de gehele zin geeft. Wij gevoelen het schip met die kinderen en wij gevoelen ons zelf opgenomen in een grote stilte, een grote wijdheid, en we ondergaan de zonsopgang als een eeuwig en schoon raadsel. Als we lezen, analyseren we niet. Achteraf kunnen we ons de vraag stellen, op welke ‘zaak’ de naam hoek is overgedragen en wat dan de overeenkomst is tussen die zaak en een hoek. Die vraag blijkt dan niet gemakkelijk te beantwoorden. En bovendien: hoe kunnen we dat antwoord gebruiken voor een verklaring van het stilistisch effect, van de stemming die wordt opgeroepen?


84 Het is een wonder dat iemand, door een woord metaforisch te gebruiken, een persoonlijk gevoel op schone wijze tot uitdrukking kan brengen. Maar het is niet verwonderlijker dan dat iemand hetzelfde kan bereiken door de toetsen van een piano op een bepaalde wijze naar beneden te drukken. Het ‘begrijpen’ van een beeldspraak is dikwijls een ‘aanvoelen’. Dit gevoel echter is in het geheel niet vaag, het is zeer duidelijk in ons aanwezig. Het is alleen uiterst moeilijk of beter: het is onmogelijk, dat gevoel in woorden weer te geven, - in andere woorden dan waardoor het is gewekt. Het is uniek, en daarom bestaat er ook maar één uitingsvorm voor, en deze heeft de dichter reeds gevonden. Toch heeft het zijn nut, althans te streven naar een analyse en zo goed mogelijk aan te geven, welke momenten van het metaforisch gebruikte woord toegepast worden, om zo het gewekte gevoel enigszins te verklaren. Bij een hoek denken of gevoelen wij in de geciteerde versregel zo iets als: ‘ergens een klein gedeelte’, en ook: ‘iets afgeslotens, iets intiems’. Wél moet de hemel, moet de wijdheid om dat schip met kinderen ontzaglijk zijn, als een groots natuurgebeuren als een zonsopgang maar in ‘een hoek’ plaatsheeft. Wij zeiden dat de metafoor iets scherp karakteriseert en een gevoel tot uitdrukking brengt. Het verband tussen beide functies kunnen we nu nog wat beter beschrijven. Als BOUTENS (in Beatrijs) de zee ‘een stadig orgel’ noemt, typeert hij niet de zee, maar...‘de zee van Boutens’, d.w.z. de zee, zoals hij haar in een zeer persoonlijke schoonheidsontroering heeft gehoord. Ontelbaar is het aantal metaforen, ontelbaar is het aantal gevoelens en gevoelsnuances die zij uitdrukken. Hier volgen er enkele ter bestudering. Gekamde koning Canteclaar, 1. Hoe geren zie 'k u komen daar. (GUIDO GEZELLE)

Ik ben een blomme en bloeie vóór uwe oogen, 1 geweldig zonnelicht.

2.

(GUIDO GEZELLE: Ego Flos...)

3.

De wolken werden van een licht karmijn, Uit grauw van plassen welde gloor, en wijn Verwolkte hier en daar tussen de golven.

4.

Een effen duinvijver, een vogelpoel, Die 'n zomerdag niets doet dan spiegelen Het kleine vee dat de lucht afweidt en Zich samen naar den stal beweegt waar ver Al zware rund'ren liggen en een ster Des avonds brandt.

1

God.


85 En in de trillende scheem'ring van het woud 1 Raakten twaalf kleine ridders telkens 't goud Dat van de maan door zwarte takken brokkelt, Eerst zijn het lange snaren, de wind tokkelt Ze klagelijk, diep in den zomernacht.

5.

(GORTER: Mei)

6.

Daar lag de stilte hemelwijd Doortrild van 't weifelhelder licht Dat maan met bevende armen breidt Voor 't naakte nachtgezicht.

7.

Zij zag niet om, een vlotte schijn Verdween zij in de duistere pracht Van 't diep en goudelend gordijn Der verre nacht. (BOUTENS: Beatrijs)

De Juni-avond opent een hoog licht Boven den vijver, maar rond om de helle Lamp-lichte tafel in het grasveld zwellen De boomen langzaam hun groen donker dicht.

8.

(NIJHOFF: Het Tuinfeest)

Een vroegveroudrende zomer Vond ons in een smal dorp, Wildvreemden, door een worp Van 't toeval saamgebracht.

9.

(SLAUERHOFF: Aan Zee)

De zomer en de late rozen zijn zacht ontblaadrend uitgebloeid; het bloedend vuur, het heete blozen tot oud octobergoud vergloeid.

10.

de groene vlammen van de boomen - bestorven bruin en wingerdrood zijn van hun donkre drift benomen o dag, o droom van blauw en goud! het licht hangt in de honingraten der vensters als een vochtig vlies en morgenzon in de gelaten waarin bij nacht de droefheid wies. o zijden zonlicht, zacht kristal 1

De twaalf nacht-uren.


hoe onbeschrijflijk mild en edel verzilvert gij het smal ravijn der huizen en de ranke schreden der meisjes langs den waterval en langs de gracht en op de bruggen die teer gebogen ruggen 2 welven over het fulpen waterdal. (MARSMAN: Zonnige Septembermorgen)

2

Fulp = pluisfluweel.


86 Men heeft in de loop der eeuwen heel wat soorten van beeldspraak onderscheiden, - tot 140 toe. Daarvan was de metafoor er slechts één. Maar ook de metafoor werd weer onderverdeeld. De waarde van deze onderscheidingen is over het algemeen zeer gering. En de beeldspraak die zodanig van de metafoor afwijkt dat een afzonderlijke naam wel gewenst is, is stilistisch van veel minder belang dan deze. Enkele ervan zullen we in het kort behandelen.

a. Allegorie. Dit is een uitgewerkte metafoor. Er wordt op verschillende punten van overeenkomst gewezen door afzonderlijke woorden. Bijv.: Een boek voor vreemdelingen die een stad of een streek bezoeken, heet een gids. Dat is een 1 metafoor . ‘Deze gids vertelt ons veel.’ Ook het woord vertelt is hier metaforisch gebruikt. Beide metaforen staan in rechtstreeks verband met elkaar: de tweede vindt haar oorsprong in de eerste. Samen vormen ze een allegorie. ‘Deze gids vertelt ons veel; hij wijst ons de weg; hij voert ons naar de merkwaardigste plekjes; alwetend beantwoordt hij al onze vragen; en als loon eist hij slechts een paar dubbeltjes.’ Nu is die taalmetafoor in meer bijzonderheden uitgewerkt. Sommige boeken zijn in hun geheel één grote allegorie. Sommige gedichten ook; bijv. Scheepspraat van HUYGHENS. Men begrijpt dat een allegorie die lang wordt volgehouden, vervelend kan worden, doordat alle verrassing wegblijft, en ook is er gevaar dat de schrijver gezochtheden en spitsvondigheden waagt om maar te kunnen doorgaan. Persoonlijk gevoel uit zich er weinig of niet in. Bij middeleeuwse mystieke schrijvers leest men vaak smakeloze allegorieën, doordat ze niet bijtijds op hielden met hun metafoor uit te werken. Bijv.: ‘De zonden geven de mens een groot genoegen, tijdelijk; zij zijn honing in de mond, voor een kort ogenblikje; maar de weg naar de hel is besmeerd met honing.’ b. Personificatie. In het voorbeeld van de gids vinden we nog een andere stijlfiguur, nl. de personificatie of persoonsverbeelding. Geheel ten onrechte rekent men die zonder meer tot de beeldspraak, tot de overdrachtelijke uitdrukkingen. Dit blijkt duidelijk uit de volgende voorbeelden: De wind klaagt door de bomen. - De wrede winter berooft het woud. De wind en de winter worden hier als levende wezens voorgesteld. De wóórden wind en winter echter worden in het geheel niet metaforisch gebruikt. Met geen mogelijkheid kan men hier meer zeggen, dat de naam van de ene zaak op de andere is overgedragen (wegens een overeenkomst). Wél metaforisch gebruikt zijn wrede, klagen en beroven. Dit weten we door hun grammatisch verband met de woorden wind en winter. Omgekeerd weten we door dit verband eveneens, dat de wind en de winter gepersonifieerd zijn.

1

De kwestie is hier iets te eenvoudig voorgesteld; vergelijk beneden over onverenigbare beeldspraak.


87 In het geval ‘gids’ echter is de personificatie tegelijkertijd een metafoor. De stilistische waarde van de geciteerde personificaties is gering. Wat voor alle ‘stijlvormen’ geldt, geldt ook hier: niet dát er gepersonifieerd wordt, maar op welke wijze dat gebeurt, is van belang. Vergelijk dat zinnetje over die wrede winter maar eens met hetgeen BOUTENS dicht over de Goede Dood: Goede Dood wiens zuiver pijpen Door 't verstilde leven boort, Die tot glimlach van begrijpen Alle jong en schoon bekoort, Voor wien kinderen en wijzen Lachend laten boek en spel, Voor wien maar verkleumde grijzen Huivren in hun kille cel, Mij is elke dag verloren, Die uw lokstem niet verneemt; Want dit land van most en koren Is mij immer schoon en vreemd; enz.

c. Ironie. ‘Nou, 't is weer mooi!’ zeggen we wel, als we iets heel erg onaangenaam vinden; of: ‘Wat is 't koud vandaag’, als we het niet kunnen uithouden van de hitte. Natuurlijk bewaren de cursieve woorden weer hun betekenis, en gaan hier dus niet resp. lelijk en warm betekenen. Niets van die betekenis echter is in de situatie toepasselijk. Dit geeft een komisch effect. In onze geest wordt een voorstelling gewekt, die contrasteert met de situatie; hierdoor wordt ons die situatie nog duidelijker bewust. De gevoelswaarde van het ironisch woordgebruik kan groot en tamelijk genuanceerd zijn. Vergelijk het eerste voorbeeld maar eens met de uitroep: ‘Lelijkerd, deugniet’ van een moeder tegen haar kind, juist als ze het zo lief vindt. Tussen deze twee liggen vele schakeringen van scherts en spot. Het eerste nadert het sarcasme dicht. Sarcasme is bijtende spot. Het is geen soort beeldspraak. Men kan sarcastisch spreken in letterlijke en ook in figuurlijke taal. Voor de literatuur is de ironie van betrekkelijk weinig betekenis. Het ironisch woordgebruik past beter in de gesproken taal, waar steeds uit de situatie blijkt dat het woord ironisch gebruikt is. d. Eufemisme. Het eufemisme vindt zijn oorsprong in een gevoel van welwillendheid, kiesheid, eigenliefde. Het slechte, het onaangename wordt daardoor verzwakt, verkleind. Voorbeelden: In tijden van pest en cholera spreekt men van de ziekte. Een jongen wiens werk wemelt van de fouten, spreekt van een paar foutjes. U vergist u, zegt men, en niet: dat is niet waar, of: je liegt het. De boeken van de koopman waren niet in orde. (Hij had ze vervalst.)


88

Zich vergissen tussen het mijn en het dijn. Naar betere gewesten verhuizen. Er zijn er talloze in omloop. Betrekkelijk spoedig verliezen ze hun eufemistische kracht en moeten ze door andere vervangen worden. Hun stilistische waarde is gering; het gevoel waarop ze zijn gebaseerd is weinig voor persoonlijke nuancering 1 vatbaar . Foutieve beeldspraak. Op het ogenblik dat iemand, het scheldwoord ezel zeggend, zich in het geheel niet meer bewust is van de betekenis-eenheid van het woord ezel dat onoverdrachtelijk wordt gebruikt voor het bekende dier, gebruikt hij dat laatste woord niet meer figuurlijk, maar is er in zijn taalschat een nieuw woord ezel aanwezig, dat homoniem is met het andere en stommeling als betekenis heeft. En er is een nieuw woord ezel in de taal ontstaan, als niemand zich meer van een figuurlijk gebruik bewust is. De beeldspraak is dan ‘dood’. Het sterven of verdwijnen van woorden en verschijnselen ener taal gaat meestal langzaam. Dit geldt ook voor de beeldspraak. Wat voor de een nog overdrachtelijke taal is, blijkt voor de ander letterlijke taal te wezen. Mensen wier geest is gevormd door taalstudie en die gewoon zijn, scherp waar te nemen en in en achter de woorden te kijken, wier taalbewustzijn dus een hoge graad van levendigheid heeft bereikt, zij zien nog lang beeldspraak, waar dit verschijnsel reeds dood is voor de grote massa. We hebben hier natuurlijk niet alleen het oog op taalgeleerden maar ook op auteurs die van nature een scherp waarnemingsvermogen hebben voor taalzaken. Als men zich slecht rekenschap geeft van de woorden en hun gebruik, kan men ernstige stijlfouten maken. Men bemerkt dan niet dat men zich bezondigt aan onverenigbare beeldspraak, dat men niet in het beeld blijft. Bijv.: Iemand noemt het drankmisbruik een kanker in de maatschappij, en beweert nu dat we een slagboom moesten hebben tegen die kanker. De dwaze combinatie hindert hem blijkbaar niet. Voor hem is kanker niet een overdrachtelijke gebruikswijze van het woord kanker dat onoverdrachtelijk voor een ziekte wordt gebruikt. Hij meent hier onoverdrachtelijk een ander woord kanker te gebruiken, dat de betekenis ‘gebrek, fout, verkeerdheid’ heeft. Maar wie zich bewust is van het beeldsprakig karakter van kanker en slagboom, moet om die zin lachen. Andere voorbeelden: 1. Als er zich donkere wolken aan de horizon mochten opdoen, dan moet gij die onderdrukken. 2. Hij was zeer welsprekend; de beelden vloeiden hem uit de mond. 3. Bladzijden, geschreven met honing en bestrooid met bloemen. 4. Daaruit is een springvloed van zwarigheden gesproten. 5. Nederland heeft een veer gelaten op de voortschrijdende weg der 2 industrialisatie .

1 2

Er zijn ook gevallen van eufemisme, die met overdrachtelijk woordgebruik niets te maken hebben. Vgl. bijv. t.b.c. of t.b. voor tuberculose. Vgl. ook het volgende hoofdstuk.


89 Maar als er, zoals we zeiden, individuele verschillen kunnen bestaan, wie heeft er dan gelijk: hij voor wie er geen beeldspraak aanwezig is, of hij die kritiseert? Hier is in laatste instantie slechts een beroep op ‘de taal’ mogelijk. De criticus moet oppassen dat hij niet vervalt tot schoolse pedanterie en taalneuswijsheid. Hij moet zich altijd baseren op de hedendaagse taal en niet op wat hem uit een vroegere taalperiode bekend is. Hij moet ook niet ‘logischer’ willen zijn dan de taal is. ‘In deze gids staat een prachtig kaartje van de stad en haar omgeving.’ Wat te denken van de wijsneus die zou beweren: ‘Fout! Een kaartje kan niet staan!’ of: ‘Een gids is eigenlijk een man; daarin kan zich geen kaartje bevinden!’ Om ons tot het laatste te bepalen: op het ogenblik zijn er in het Nederlands twee verschillende woorden ‘gids’. We kunnen ons echter onmiddellijk het verband tussen beide betekenissen bewust maken en deze in eigen taalgebruik met een stilistische bedoeling herstellen: ‘Deze gids vertelt ons veel; hij wijst ons de weg; hij voert ons naar de merkwaardigste plekjes’. enz. Als we maar niet aan deze allegorie toevoegen: ‘Ook vindt men in hem een prachtig kaartje!’ Daarentegen heeft ‘donkere wolken’ zeker niet zijn metaforisch karakter verloren; het is, in tegenstelling met ‘gids’, een literaire, een poëtische metafoor. Er zijn op het gebied der beeldspraak nog andere fouten mogelijk. ‘In hetzelfde tijdperk toen in Noord-Nederland een jonge schaar van dichters en schrijvers onder de warmende wieken van DR. WILLEM DOORENBOS opwies...’ Er is hier geen onverenigbare beeldspraak. Het beeld is logisch. Men kan de allegorie geheel verklaren. Maar ze is dwaas. Maak er maar een prentje van voor uw geest: DR. DOORENBOS: de kip; WILLEM KLOOS, ALBERT VERWEY, LODEWIJK VAN DEYSEL, enz.: de kuikens die hun kopjes uitsteken vanonder de warmende wieken van...DR. DOORENBOS. De schrijver van deze zin had die beeldspraak van die ‘warmende wieken’ ergens gelezen. De klank van die woorden hing hem in 't hoofd, maar het beeld, het prentje dat erbij hoort, zag hij niet. Een schrijver en een lezer moeten zien wat ze schrijven of lezen, zich voortdurend rekenschap geven. Van een slechte taalwaarneming en een tekort aan zelfcontrole getuigen ook 1 bespottelijke contaminaties in figuurlijke uitdrukkingen, zoals: Daar trek ik m'n kouwe kleren nog niet voor aan. Hij steekt z'n vader naar de loef. Je kunt het op je duimpje af. Zijn hart is warmer dan zijn hoofd.

1

Vgl. het hoofdstuk: Contaminatie.


90 Al deze fouten tegen de beeldspraak wekken de lachlust op. Er is echter ook een fout die wrevel en afkeer opwekt, nl. het gebruik van retorische metaforen. Dit zijn welbekende, veel gebruikte metaforen, die toch niet in de algemene taal worden opgenomen maar steeds hun literair karakter blijven behouden. Ze ontberen alle verrassing, persoonlijkheid, schoonheid, maar trachten - juist doordat het geen taal-metaforen zijn - deze te huichelen. De slechte en bovendien nog oneerlijke stilist, de poëtaster, tracht met deze aan anderen ontleende beeldspraak tevergeefs 1 zijn stijl mooi te maken . Retoriek is de ergste en de ergerlijkste stijlfout. Het moge waar zijn dat we aan de beeldspraak de mooiste uitingen in taal te danken hebben, daartegenover staat dat diezelfde beeldspraak vele redevoeringen en vele gedichten ongenietbaar maakt. Of neen,...‘dezelfde’ beeldspraak is dat toch niet!

1

Vgl. over beeldspraak en cliché: hoofdstuk II.


91

XIV Woordverklaring De gewoonte is als een wolk die voor de zon komt; ze maakt alles grauw, egaal. De schilderijen die we dagelijks zien in de huiskamer, we zien ze niet meer. De gewoonte maakt de dingen tot een transparant waar geen licht achter schijnt: ze worden mat en openbaren hun natuur niet. Wie ziet wel eens met blijde verbazing dat de goede zon die ons gisteren verliet, in de morgen weer terugkomt? Maar voor de frisse geest wordt alles fris en nieuw. Het oude bekende landschap wordt nieuw voor ons, als we 't zien in een nieuw licht, bij voorbeeld bij maneschijn, of bij nevel, of bij bloedrood ondergaande zon. En zo kan het oude woord nieuw voor ons worden door de woordverklaring. Vele woorden zijn ‘afgesleten dubbeltjes’. Maar nu zetten wij er de loep op van nadenken en zich bewust maken, en we zien opeens de beeltenis, het randschrift, de versiering. Het oude platte ding verrast ons door zijn reliëf. Neem als voorbeeld het woord dubbeltje. Het betekent: dubbele stuiver. Och ja, zeg je: dat is aardig; daar had ik nooit aan gedacht. En een kwartje is een kwartgulden. En een cent is 't honderdste deel van een gulden. En een gulden moet vroeger geweest zijn: een muntstuk van goud. Dit bedoelen we echter niet met ‘woordverklaring’ in de engere betekenis. Anders zou alle woordafleiding, woordverklaring zijn. Maar er zijn vele woorden, waar vanouds een beeldspraak in zit, een vergelijking. Een man van geest heeft in een gelukkig ogenblik het karakter van een ding mooi uitgedrukt in een figuurlijk woord. Hij noemde bij voorbeeld een stuk dat iemand had geschreven: een opstel. Dat was mooi gezegd. Hij dacht misschien aan zo iets als een kermistent, die wordt opgesteld en in mekaar gezet uit allerlei onderdelen. Allerlei mooi in elkaar sluitende delen maakten samen een groot geheel. Wie voor 't eerst dat woord las, moet verrast zijn geweest door zijn juistheid. Maar doordat men 't zo dikwijls hoorde, vergat men hoe 't was ontstaan: het werd een klank die men wel begreep, maar men zag het vernuft niet meer van hem die 't woord het eerst maakte. Later werd het woord beperkt tot de schoolwereld. Maar tegenwoordig wordt het weer gebruikt voor elk artikel in een krant of tijdschrift. ‘Wat heeft hij een mooi opstel geschreven over VONDEL in De Gids’, zegt men nu.


92 Doordat de nieuwere schrijvers voor zich zelf een ‘woordverklaring’ hebben gegeven van dat oude woord, zijn ze het weer gaan gebruiken in zijn oorspronkelijke betekenis 1 van: compositie, samenstelling . Met ‘woordverklaring’ in engere zin bedoelen we dus: de stervende beeldspraak in een woord of uitdrukking weer tot leven brengen voor ons bewustzijn; dat is: het licht ontsteken achter een transparant, zodat we alle lijnen en kleuren en tinten weer bewonderen. Onze geest komt daardoor in gemeenschap met het vernuft en de fijngevoeligheid van de voorbijgegane geslachten. Voorbeeld van een woordverklaring: Iemand vroeg eens 'n boek te leen aan z'n buurman. De meid kwam terug met de boodschap: ‘Als meneer het in de bibliotheek wil komen lezen, dan kan hij 't boek krijgen.’ De volgende dag liet de buurman op zijn beurt vragen, of hij de gieter even mocht lenen. En welk antwoord bracht zijn dienstmeisje mee terug? ‘Als meneer in buurmans tuin wil komen gieten, dan kan hij de gieter krijgen.’ Dat was een snedig antwoord. Snedig betekent dus: juist, gevat, schrander, ter zake dienende. Snedig hangt samen met snijden en wil dus zeggen: goed kunnende snijden, d.i. scherp. Men spreekt van een snedig kouter (ploegmes). Wat het doen moet, doet het goed, zeker, precies, raak; het is volkomen ‘ter zake dienende’. Hetzelfde kan van dat antwoord worden gezegd. Het is of het vlijmscherp door buurmans woorden heen snijdt en daarin het onaangename van zijn weigering blootlegt. De bovenstaande woordverklaring bestaat uit vier delen: a. een voorbeeld van de figuurlijke betekenis; b. omschrijving van de figuurlijke betekenis; c. verklaring van de letterlijke betekenis met een voorbeeld van een geval waarin het woord in die betekenis gebruikt wordt; d. verband tussen beide betekenissen. Als verondersteld mag worden dat a en b bekend zijn, komt de gehele woordverklaring neer op c en d. Het gewenste gevolg van deze stijloefening is, dat in ons de gewoonte ontstaat om naast de figuurlijke betekenis van een woord of uitdrukking, steeds de letterlijke betekenis te stellen, en het verband op te merken. Wie deze gewoonte in zich kweekt, verbetert daarmee zeer veel zijn lezen, denken, schrijven. Daar de woordverklaring zich bezighoudt met onbewust geworden beeldspraak, dus met hetgeen stervende of reeds gestorven is, stuit men daarbij

1

In De Loteling van CONSCIENCE staat: Trien gaf, met zekeren hoogmoed, lezing van haar opstel (haar brief).


93 telkens op oude woorden of oude gebruiken of oude verhalen, die algemeen bekend waren toen de uitdrukking ontstond. En daar de algemene taal haar materiaal ontleent aan allerlei kringen, heeft men vaak ook kennis nodig van allerlei vakken en bedrijven. Aan de riddertijd herinnert bijv. de uitdrukking: iemand de handschoen toewerpen = iemand uitdagen. Aan de oude rechtspleging: iemand op de pijnbank leggen = iemand onaangename, pijnlijke vragen doen. Aan oude kleding: de huik naar de wind hangen = zich naar de omstandigheden schikken (huik = ruime, lange kapmantel). Voor de uitdrukking: de kat de bel aanbinden moet men de fabel kennen van de ratten, die besloten de gevaarlijke poes een bel om de hals te binden: dan konden zij ze horen aankomen. Maar toen 't er op aankwam, was er geen een te vinden voor de gevaarlijke taak. Vandaar dat de uitdrukking betekent: de eerste stap doen tot een gevaarlijke onderneming. Uit de Griekse en Romeinse mythologie: met argusogen rondkijken. (Argus was een honderdogige waker; ook een reus wiens lichaam met ogen bezaaid was.) Uit de bijbel: Het is bij jullie ook geen vetpot. Terugverlangen naar de vetpotten van Egypte. (Toen de Israëlieten in de woestijn zwierven na de slavernij in Egypte, leden ze vaak gebrek.) De uitdrukking: de draak met iets steken herinnert aan de tijd, toen in elke optocht Sint-Joris meereed. Voor hem uit werd getrokken een draak van linnen, met stro opgevuld. Sint-Joris doorstak het monster, en maakte daarbij allerlei zotte bewegingen tot vermaak van het publiek. (Sint-Joris of Georgius was een prins van Cappadocië en leefde in de 3de eeuw; volgens de legende heeft hij een vreselijke draak, die de dochter des konings wilde verslinden, met zijn degen gedood.) Iets op een andere leest schoeien. Hiervoor moet men de houten voet kennen die de schoenmakers gebruiken om vorm te geven aan het leer. Uit de zeemanswereld is afkomstig: je kunt wel volbrassen (ophoepelen). Bras = touw waarmee men een ra omhaalt, waardoor het zeil een andere richting krijgt. Volbrassen = de zeilen zo plaatsen dat de wind er recht in kan blazen. Enzovoort, enzovoort. Men heeft aldus kennis van honderden feiten nodig voor de verklaring van woorden en uitdrukkingen. Maar men lette wel op: het doel van de woordverklaring als stijloefening is niet: het verzamelen van al deze weetjes, hoe begeerlijk ook het bezit ervan moge zijn. Het doel is: een gewoonte in zich kweken om naast een figuurlijke betekenis steeds de letterlijke te zien. Men zal daardoor zich scherp en juist uitdrukken en allerlei onzin vermijden, die men zo vaak ontmoet, doordat de schrijvers niet geoefend zijn in woordverklaring en zich niet voldoende rekenschap geven van hetgeen ze zeggen.


94 Toon het foutieve aan in de volgende zinnen. 1. Toen de boerin dat zag, verschrok ze zoo, dat haar 't was alsof haar 't heele lijf onder de beenen uitschoot. (Uit: Het kleine Revierke.) 2. Het bloed dat in de aderen van ons verstand zit, wordt door sport verfrist. 3. Deze schrijver schudt herhaaldelijk onze lever, maar ook dikwijls ons brein. 4. Sport geeft ons lichamelijk ontspanning. 5. Om zijn broodje te verdienen, hield hij zich onledig met het schoenmaken. 6. Iemand een riem onder 't hart steken. 7. Nu kwam zijn vaderhart nog eens boven. 8. Bij alle leden van deze familie zat een dichterlijke ader in het bloed. 9. Er is geen koe bont of er is een vlekje aan. 10. Zeevaartlijnen verrezen uit de grond. 11. Deze dichter schenkt ons een stroom verzen, die bergopwaarts streeft. 12. De oorlog bleef buiten onze grenzen, maar we voelden wel een schim ervan, nl. het gebrek. 13. In deze brochure wordt een tipje van de treurige geschiedenis opgelicht. 14. Een telegram meldt ons, dat één vliegtuig een hele compagnie van de vijand in de pan heeft gehakt. 15. De plaats waar deze geleende veren werden ten gehore gebracht, was allerongelukkigst gekozen. 16. Wij moeten de armen lenigen in hun nood. 17. Gebouwen, welke de trots des tijds doorstaan. 18. Hij viel in de handen van de wolven. 19. Een seconde liet hij zijn blik weiden over dit rampzalig toneel. 20. Een stroom van Belgische vluchtelingen kwam op ons land aanrollen.

Geef een woordverklaring van de volgende woorden en uitdrukkingen. Men kan dit uitvoerig doen, of wel beknopt, zoals nog eens uit de volgende voorbeelden blijkt.

De nood lenigen. a. In een strenge winter wordt veel armoede geleden. De arme mensen hebben dan gebrek aan degelijk voedsel, aan brandstoffen, aan warme kleren, aan dekens. Gelukkig wordt hun nood dan enigszins gelenigd door de openbare en particuliere liefdadigheid, die levensmiddelen, kledingstukken en ook geld uitdeelt. b. De figuurlijke betekenis van lenigen is dus: verzachten, verlichten, meer draaglijk maken. c. Als het leer hard is geworden, kan men het weer lenig maken door het in te wrijven met olie. Zo'n leren riem had eerst allerlei scherpe hoeken en punten, die de handen pijn deden bij 't hanteren. Nadat het leer lenig is gemaakt, is dat onaangename verdwenen; het is dan zacht, buigzaam geworden. d. De overeenkomst tussen de gelenigde nood en de lenig gemaakte riem is, dat beide minder onaangenaam zijn geworden. Opmerking: In de letterlijke betekenis wordt lenigen niet gebruikt. Men zegt niet: een stuk leer lenigen; wel: het lenig maken.


Nu nog een voorbeeld van de verkorte bewerking, waarbij wordt aangenomen dat de figuurlijke betekenis bekend is.


95

Een tanige huid. De zeilen en netten worden getaand om te maken dat ze niet rotten door de vochtigheid. Men smeert ze in met taan, een leerachtige, lichtbruine stof, die wordt verkregen uit run. Ze krijgen dan een bruingele kleur. De overeenkomst tussen de letterlijke en de figuurlijke betekenis bestaat dus in de kleur. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41.

Een openhartig mens. Een diepe indruk maken. Een onbuigzaam karakter. De examinator kwam de verlegen kandidaat tegemoet door enige vriendelijke woorden te zeggen. Altijd van buiten leren, zonder te begrijpen, verstompt de geest. Zijn blik laten weiden over een mooi landschap. De gebraden haan uithangen. Een onopgesmukt verhaal. Een opsnijder (opsnijden: vroeger: voorsnijden aan tafel). Ergens geen been in zien. Grote gebeurtenissen werpen hun schaduw vooruit. Lont ruiken. Als bij toverslag veranderde het toneel. De toom vieren aan zijn drift. Een net besneden gelaat. De boventoon voeren. De geschiedenis der Nederlandse beroerten. Beroerde tijden. Ontroering. Een omwenteling. Een oude twist oprakelen. Een twist beslechten (slecht: vlak). Oppervlakkige kennis. Grondige studie. Iemand een wenk geven. Achterdocht wekken. Het medelijden welde op. Een ogendienaar. Een ongekreukt vertrouwen. Ik ben de hele dag in touw. Op het touw zetten. Iemands pogingen verijdelen. Een godverzoekend waagstuk (verzoeken: op de proef stellen). De lust bekroop me om hem eens geducht de waarheid te zeggen. Verstrooidheid. Goed gestemd zijn. Ontstemming. Wufte zeden (letterlijk: veranderlijk; verg. wufte winden). Het heidelandschap werd gestoffeerd door een kudde schapen. Deze kans slipte voorbij. Een bloemlezing. Hij maakte na die erfenis schoonschip en betaalde al zijn schulden. Pal staan voor de vrijheid van zijn land (denk aan de pal van een tandrad). Voor mijn part mag het gaan regenen. Hij is niet voor één gat te vangen. Hij had een gezicht alsof hij van de galg was gedropen (druipen: vallen). Een galgebrok.


42. Wie 't spel verliest moet over de brug komen (denk aan een tolbrug). 43. Een zeeschuimer. Een tafelschuimer. 44. De kruik gaat zo lang te water tot zij breekt.


96 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Een hekeldicht. Een boekenworm. Zich inspannen. Een nieuwe godsdienst omhelzen. Een schrijver navolgen. Kattekwaad uitvoeren.


97

XV Stijlfiguren Alle afwijkingen van de gewone manier van spreken, die uit een gevoelsspanning zijn ontstaan of waarmee men (meer of minder bewust) de bedoeling heeft een bepaald effect te bereiken, zijn stijlfiguren. Volgens deze definitie behoren hiertoe alle in dit boek behandelde stijlverschijnselen, dus bijv. ook de beeldspraak, de tautologie, de symmetrische zinsbouw. Gewoonlijk echter reserveert men de term voor een bepaalde groep stijlverschijnselen. Een voorbeeld: Iemand heeft mij wat uitgelegd en ik wil hem meedelen, dat ik zijn gedachtengang goed heb kunnen volgen. Nu kan ik zeggen: Ik begrijp u goed. Dat is gewoon gesproken; er is niets in de uitdrukking van die gedachte, dat ons bijzonder treft. Maar vergelijk daarmee eens de volgende manieren om dezelfde gedachte mee te delen: Hoe goed begrijp ik u! Zou ik u niet goed begrijpen? Ik vermoed wel wat u zeggen wilt, of liever: ik begrijp u volmaakt. Het lijkt me onmogelijk dat iemand niet zou begrijpen wat u bedoelt. De gevoelswaarde dezer zinnen is anders, zoals de woorden kat en poes ook met een andere gevoel gezegd worden, ofschoon ze hetzelfde dier beduiden. Men noemt dergelijke stijlfiguren ook wel gedachtefiguren, omdat het hierbij minder dan bij de beeldspraak aankomt op een enkel woord of een enkele uitdrukking, maar op de belichting van de gehele gedachte. Door die stijlfiguren krijgen de gedachten een andere gevoelsbelichting. Het is ermee als met een beeldgroep waar men een lantaarn op richt. Men kan de stralenbundel laten vallen op verschillende onderdelen der groep; men kan glaasjes van verschillende kleur voor de vlam houden, men kan het licht over de beelden laten heen vliegen of zachtjes erover laten kruipen; men kan het geleidelijk versterken en verzwakken; enzovoorts. De gewone wijze van zeggen geeft ons de gedachten in een egaal en nuchter licht. De stijlfiguren geven door subjectiviteit een ziel aan hetgeen objectief zielloos is. Zij zijn de uiting - of althans behoren de uiting te zijn - van iemands bijzondere persoonlijkheid. o

o

Een wiskundige zegt: ∠A + ∠B = 180 ; ∠A = ∠B; dus ∠A = 90 . Hij is zo koud als een machine; hij geeft de uitkomst zo onverschillig als een weegschaal; zijn kou is stijlloos; tenzij die koude betekent: beheerste geestdrift. Maar wat riep ARCHIMEDES? Eureka! Eureka! Ik heb 't gevonden! Ik heb 't gevonden!


98 Er zat stijl, dat is: individualiteit, in die wis- en natuurkundige. Maar verbeeld-je dat in de klas of bij 't examen elke jongen met zoveel stijl zijn vondsten meedeelde: Hemeltjelief, Piet, Klaas! ik heb 't gevonden! Kijk eens, hoe aardig! AB = CD! En ∠P is recht! Wie had dat kunnen denken! Hoera! De leraar zou er niet van gediend wezen. De jongens mogen dit alles wel voelen, maar zij moeten deze subjectiviteit maar in zich opgesloten houden. De wiskunde vraagt koele objectiviteit. Die stijlloosheid is nu weer háár stijl. Wij nemen als voorbeeld de eerste zinnen van MULTATULI'S beschouwing over de 1 Banjir, om enige stijlfiguren te bestuderen . a. Hoe zal ik u beschrijven, machtigen stortvloed van het gebergte! Dit betekent: Het verschijnsel dat ik wil gaan beschrijven, is zo machtig, dat ik me te zwak voel voor de taak die ik mij zelf heb gesteld. (Deze vraag als uiting van verlegenheid en gevoel van onmacht is een stijlfiguur. Het effect is natuurlijk dat de lezer al terstond doordrongen is van het besef, dat de Banjir een geweldig natuurverschijnsel moet wezen.) b. Waarmee zal ik u vergelijken, reus van water, die...enz. (Deze vraag lijkt op de vorige; maar er is stijging. Eerst wist de auteur niet, hoe hij de zaak zou beschrijven. De lezer kon toen denken: ‘Welnu, vergelijk ze dan maar met het een of ander; dan krijgen we toch enigszins een indruk ervan’. Maar de auteur zegt: ‘neen, ook dat kan ik zelfs niet’. In die opeenvolging van beschrijven - vergelijken zit dus een nieuwe stijlfiguur: de stijging of climax.) c. O, hoe natuurlijk is het, dat alle volkeren herinnering hebben van watervloeden uit de kindsheid hunner geschiedenis! (De auteur dwaalt af. Hij vergeet zijn twee vragen en raakt in een gepeins over de Banjir, dat hij afbreekt met die uitroep: O, hoe...Dat roepen op zich zelf is een stijlfiguur. Maar ook is 't er een: het publiek te vergeten en op z'n eentje te gaan peinzen over zijn onderwerp. Het onderwerp moet wel machtig zijn, als dat een spreker of schrijver overkomt.) d. Banjir! = Ik heb dit woord alleen maar uit te spreken om u aan de geweldigheid te herinneren van deze watervloed. Ik heb geen beschrijving nodig, geen vergelijking; de naam op zich zelf zegt alles. (Het uitroepen van zo'n naam is alweer een bijzondere stijlfiguur.) Men ziet, dat het aantal dezer stijlvormen zeer groot is; ontelbaar, zou men haast zeggen. Hier volgt een lijst van de gevallen, die het meest de aandacht hebben getrokken van de schrijvers over de stijlleer. 1. Verandering in de volgorde der woorden (inversie). Voorbeelden: Spreken durfde hij niet meer. Dit boek vind ik bijzonder mooi. Effect: 't samentrekken van de aandacht op één woord. 2. Herhaling der voegwoorden (polysyndeton). Voorbeeld: En mannen en vrouwen en kinderen en grijsaards stonden om de guillotine.

1

MULTATULI:

Wijs mij de plaats waar ik gezaaid heb.


99 Effect: Elk der leden van de opsomming krijgt een afzonderlijke blik van aandacht, zodat men zich goed bewust kan maken, wat er eigenlijk staat. 3. Het weglaten der voegwoorden bij een opsomming (asyndeton). Voorbeeld: Het rijtuig der vorstin werd omstuwd door mannen, vrouwen, kinderen, grijsaards, burgers, militairen, enz. Effect: De aandacht vliegt nu langs de rij heen. Men krijgt nu de indruk van de veelheid der opgesomde dingen. 4. Stijging in kracht van enige opgesomde feiten of dingen (climax). Voorbeeld: Tien, twintig, dertig, honderden mensen bleven een ogenblik staan voor dat krantenbureau en lazen het telegram. Effect: Als men zo trapje voor trapje naar boven klimt, beseft men pas goed, hoe hoog men komt. 5. Negatieve climax (anti-climax). Voorbeeld: De koopman op de markt riep: Deze gouden ketting kost geen gulden, geen halve gulden, geen kwartje. Effect: Zie 4. Goed beschouwd is dit slechts naar de letter een anti-climax. Naar de bedoeling is het een climax: dat wat ‘stijgt’ is: de ‘goedkoopheid’. 6. Vergelijking. Voorbeeld: Het leven van een mens is vluchtig als de schaduw der wolken die over de velden glijdt. Effect: Door iets dat onbekend is, te zetten naast iets dat men als bekend veronderstelt, gaat de lezer de aard begrijpen der besproken zaak. De gevoelswaarde van de vergelijking, vooral van de poëtische vergelijking, is groot en te vergelijken met die van de metafoor. De overeenkomst der beide leden berust dikwijls op een gevoelsindruk. 7. Voorbijgang (preteritio). Voorbeeld: Wij zullen nu maar niet spreken over de vele vermoeienissen die de reizigers moesten doorstaan, over de honger en de dorst die ze moesten verduren, over de nachten die zij moesten doorbrengen in de open lucht op een hoop dorre bladeren; genoeg, zij bereikten eindelijk veilig hun doel. Effect: Men brengt enige feiten als gesluierd onder de aandacht van lezer of hoorder. En doordat men ze aan zijn aandacht wil onttrekken, gaat hij er juist dubbel goed op letten. Zeker een gevolg van de dwarse natuur der mensen. Zo gebeurt het wel, dat een leraar in de klas zegt: ‘Deze dingen vertel ik er maar bij voor de volledigheid, maar je behoeft ze niet te onthouden’. En 't gevolg is, dat de leerlingen net die dingen goed onthouden. 8. ‘Vooruitoppering’ (occupatio). Men laat de lezer de bezwaren of tegenwerpingen uitspreken die vermoedelijk bij hem opkomen, en weerlegt ze dan. Voorbeeld: Rijkdom geeft geen geluk. Gij zult zeggen: ik wou dat toch wel eens proberen. Maar zie nu om u heen, naar al die rijke mensen en vraag hun eens naar hun geluk. Effect: Behalve dat men beter overtuigt, wekt men nog meer de aandacht door de levendige dispuutvorm. Strijd wekt altijd belangstelling bij de toeschouwers. 9. Zelfverbetering (correctio). Voorbeeld: Toen ik hem ontmoette, neen, toen ik tegen hem aanliep, toen hield hij zich nog of hij me niet zag.


100 Effect: Men schrapt als het ware een woord door, maar zo dat het nog te lezen is, en zet er dan het goede woord voor in de plaats. De lezer vergelijkt beide woorden en door die gedwongen zelfwerkzaamheid ziet hij weer beter wat er gezegd wordt. 10. De schijnvraag (retorische vraag). Voorbeeld: Zou ik op zo'n ogenblik nog twijfelen, wat ik moest doen? Effect: Men prikkelt weer tot zelfwerkzaamheid, door in gedachten te laten antwoorden. We zouden de retorische vraag kunnen definiëren als: een zin in de vorm van een vraag, maar met de betekenis van een mededeling. Die mededeling is bevestigend, zo er in de zin een ontkenning staat. En omgekeerd. 11. Tegenstelling (antithesis). Voorbeelden: Met veel woorden weinig zeggen. Arme rijken zijn er genoeg. Effect: Het is of men bijv. een wit marmeren beeld voor een zwarte achtergrond plaatst. 12. Toespeling (allusio). Men roept in de geest van de lezer een hem bekend feit wakker, een hem bekende uitdrukking of versregel, zonder die nadrukkelijk te vermelden. Voorbeeld: Die Fransman sprak goed Hollands, ofschoon niet helemaal zonder vreemde smetten. (Herinnering aan het Wien Neerlands bloed.) 13. Herhaling (repetitio). Voorbeeld: Daar heb ik geleefd en gewerkt, daar wil ik sterven, daar wil ik begraven worden. Effect: Versterking van de gevoelsindruk. Vgl. pleonasme en symmetrie. 14. Weglating (ellips). Voorbeelden: Hij u verraden? Oost West, thuis best. Effect: Prikkelt weer tot zelfwerkzaamheid; de hoorder moet het slechts aangeduide grammatisch verband zelf leggen. De term ‘weglating’ of ‘verkorting’ is misleidend. Het is natuurlijk niet zó, dat in de geest van de spreker (schrijver) eerst een volledige zin is ontstaan, die hij daarna heeft verkort door enige woorden weg te laten. Neen, onder invloed van een gemoedsbeweging rijst de elliptische uitdrukking spontaan op. 15. Afbreking of verzwijging (reticentia). Voorbeeld: Uit een grafrede: Hoe helder klonk die stem, hoe vrolijk blonk dat oog, hoe tintelend was die geest, en nu ligt hij...Maar de herinnering aan hem zal steeds in ons blijven leven. Effect: Men krijgt de indruk dat gevoel de spreker belet verder te gaan. Het kan ook als een soort van eufemisme begrepen worden: de spreker wil het gevoel van zijn hoorders sparen, door het woord ‘dood’ niet te noemen. Maar zo'n eufemisme kan wel eens een averechtse uitwerking hebben: wél moet het feit vreselijk zijn, als het niet genoemd wil worden. 16. Schijnbare tegenspraak met zichzelf (paradox). Voorbeelden: Nog één zo'n overwinning en ik ben verloren. Of, tegen een jongen die een ander voorzegt: Omdat jij je les zo goed kent, krijg je straf. Effect: Verrassing, zelfwerkzaamheid. 17. Woordspeling. Men wendt een woord dat op een of twee manieren ge-


101 bruikt kan worden, zodanig aan, dat de lezer aan beide gebruikswijzen tegelijk moet denken. Voorbeelden: Die torenwachter had een hoge betrekking. Dat valt mee, zei de matroos, en hij viel met de ladder in zee. Heb je zulke streken op je kompas? Effect: Men lacht. Soms verandert men schertsend de vorm van een woord. Voorbeeld: De Landvoogdes had moderatie (matiging) van de plakkaten beloofd; maar de moorderatie ging gewoon door. Men begrijpt dat men een geringe winst behaalt door het van buiten leren alleen 1 van zo'n lijstje met stijlfiguren, met de naampjes erbij. Het gevolg van deze studie moet wezen, dat men onder het lezen en schrijven meer aandacht heeft voor al deze vormen waarin 's mensen geest en ziel zich uiten. Maar geest en ziel zijn de hoofdzaak. Als een jongen bellen blaast, zien wij de waterbelletjes op stijgen; dat zijn de vormen, maar daar binnenin, daar leeft zijn warme adem die wezen en beweging schonk aan die waterdelen. Dat is de ziel. De stijlfiguren zijn in wezen van pathetische aard; dat pathos of dat sterke gevoel er in, dat is de ziel. Die moeten we overal zoeken. En het spreekt vanzelf dat we bij het schrijven van een opstel zulke vormen niet mogen namaken, als de zielebeweging in ons zou ontbreken, die ze moet scheppen. Dat zou malle aanstellerij wezen. Zo zijn er jongens die hun opstel graag beginnen met een pathetische uitroep. Als zij moeten schrijven over de oorlog, beginnen ze: De oorlog! Welk een schrikkelijke dingen komen ons voor de geest bij dit ene woord. Gaat het over de vrede, de aanhef luidt: De vrede! Welk een zacht en gelukkig gevoel komt in ons bij het uitspreken van dit woord. En aan het slot van hun opstel doen anderen altijd net of ze een toost hebben uitgesproken: Leve de vrede! roepen ze. En een volgende keer: Leve de vakantie! Leve het schaatsenrijden! Leve de zomer! Leve de winter! Leve de herfst! Leve de lente! Dit lijkt geestdrift; maar geestdrift voor alles en nog wat moet men wantrouwen. Ze zouden haast uitroepen: Leve het opstellen-maken! Al die stijlfiguren zijn maar malligheid, als het slechts uiterlijke nabootsing is, stijl-‘versiering’. Indien een schrijver jacht maakt op stijlversieringen van allerlei aard, zegt men dat zijn stijl retorisch is. Retoriek is veinzerij. De vorm wil daarbij gelden voor het wezen. Verklaar de stijlfiguren in de volgende fragmenten. De naam is daarbij niet de hoofdzaak. Het komt vaak voor dat een stijlverschijnsel tot meer dan één rubriek behoort. 1. Toen hij dat alles zag: dat koken en bruisen; dat witte, vliegende water en die donkere, jagende, spookachtige lucht; dat weerlichten aan de kim, dat donderen hoog in de lucht;

1

Een dergelijk gebruik van het verkleinwoord is ook een stijlfiguur.


102 dat gieren van de wind door het tuig; toen hij dat alles hoorde en zag, toen drukte hij zijn handen voor de ogen, want toen werd onze zeeman toch bang. (Er wordt gevraagd naar de figuur in de cursieve woorden; maar ook het gehele fragment is er een: een schildering, die ontstaat door de ontbinding van 'n geheel in de samenstellende delen; deze laatste vormen een opsomming of enumeratie, waarin bovendien de symmetrie (het parallellisme) opvalt.) 2. Toen de Rooie en Jan Matters een paar dagen in de Blauwe Steeg kwamen, vonden zij vrouw V. de Molen in een toestand van de grootste opgewondenheid. Zij huilde en lachte, lachte en huilde tegelijk. (Naam: chiasma of kruisstelling; van de Griekse letter chi, x.) 3. ‘Vooruit’ werd er gelukkig gecommandeerd, en ‘vooruit!’ schreeuwden we allemaal. Vooruit ging het, tegen de benting op (benting (benteng) = sterkte, vesting). 4. Stof, kruitdamp, zwarte kerels, blauwe kerels, ik weet zelf niet meer wat ik zag, wat ik hoorde, wat ik rook, wat ik deed. En de ijver om ter kerk te gaan 5. Bracht buikpijn en geen stichting aan.

(STARING: De Hoofdige Boer) 6. De lente is gekomen en de zachte noordoostenwinden en de warrelende stofwolken. De bloemen (in de broeikassen) bloeien heerlijk. De jonge groenten blijven steeds nog jong, zeer jong - groen, zeer groen. De perzikbomen hebben reeds lang geleden gebloeid en zijn al weer bevroren. De vrouwen gaan nu aan het schoonmaken; men kan er geen doekjes (noch dweilen) om winden. 7. De winter is de lente der gezelligheid. 8. (Tot de stijlfiguren behoort ook het aannemen van een toon, die bij het onderwerp niet past, voor de komiekigheid. De levenslust of de blijmoedigheid of welgehumeurdheid van de schrijver uit zich daarin. Toon dit aan in het volgende:) De goed stad Leiden heeft binnen de omtrek van hare deels nog staande, deels tot wandelingen geslechte wallen, twee territoriale schoonheden, die men niet genoeg kan roemen, te weten de Breestraat, welke naar uitwijzen van oude oorkonden en van de adressen van brieven van alle tijden, vroeger Breedestraat moet geheten hebben, en het Rapenburg, door de ramp in 't jaar zeven zoo befaamd, ‘leggende’, volgens Orlers, ‘langs een breede straete, een schoon breed water, met hooge en groote lindebomen ter wederzijden beplant ende besettet, onder denwelken het in den zomer seer vermaeckelijken te wandelen is’. (HILDEBRAND: Gerrit Witse) 9. Op die vergadering moest eerst Keesje binnenkomen, en vervolgens buitenstaan; daarna moest ook de Vader binnenkomen, en vervolgens buitenstaan (dez.: De Familie Stastok) 10. Ik werd des anderen daags om zeven uur wakker, en toen ik de groene gordijnen openschoof om te zien wat voor weer het was, - welke was mijne ontzetting, te bemerken dat (wij sliepen op dezelfde kamer) Pieter zich reeds geperpendiculariseerd had (perpendiculair = loodrecht) (t.a.p.). 11. Pieter is onder zijn verhalen verstrooid, rookt wanhopig door, grinnikt als er een vertelsel, en stopt een nieuwe als er een pijp uit is (t.a.p.) (vgl. het hoofdstuk over zinsbouw).


12. Saïdjah, die toen omstreeks zeven jaar oud was, had met den nieuwen buffel spoedig vriendschap gesloten. Ik zeg niet zonder doel: vriendschap, want het is inderdaad treffend te zien, hoe de Javasche kerbo zich hecht aan den kleinen jongen die hem bewaakt en verzorgt. (Dit is het omgekeerde van de zelfcorrectie. Leg dat uit.) 13. Saïdjah's vader had niets meer om te verkopen, daar zijn ouders altijd in Parang Koedjang woonden, en hem dus weinig hadden nagelaten. 14. Op zekeren dag dat de opstandelingen op-nieuw waren geslagen, doolde hij rond in een dorp dat pas veroverd was door het nederlandsche leger, en dus in brand stond. (In de twee laatste voorbeelden - ontleend aan MULTATULI'S Saidjah en Adinda - zit sarcasme. Dit stijlverschijnsel wordt wel bij de beeldspraak behandeld. Toch behoort het


103

15.

16. 17. 18. 19. 20.

hier thuis: er is immers geen woord figuurlijk gebruikt. Het is de stemming van de schrijver, die de gehele gedachte bezielt.) Ik ontwaarde dat uwe bevolking arm is, en hierover was ik blijde in het binnenst mijner ziel (MULTATULI: Toespraak tot de Hoofden) Hij had haar lang en veel en vaak aangestaard (DE GENESTET: Fantasio, 11, 10). De staatsman wordt slaaf van een vrijen staat (VONDEL: Rei van Eubeërs). Hij weigerde de strijd, hij weigerde schuld te bekennen, hij weigerde verzoening. Hij vloog door dik en dun, door plassen en modder heen. Deze studie over de grote wijsgeer van Koningsbergen raakt Kant noch wal (de grote wijsgeer van K. is natuurlijk Kant).

Lees eens enige bladzijden proza of poëzie, alleen met de aandacht op de stijlfiguren.


104

XVI Aanschouwelijkheid Peterke's Beeldenstorm De kleine, vrouwelijk-blanke handen in jammer geheven, stond de goede pastoor voor het dood-zondige jongske, en wist niet anders te zeggen dan: - Maar Péterke!...Péterke dan toch! Op den steenen vloer van 't kleine catechismus-zaaltje lagen overal de kleurige stukken van het groote, gipsen Maria-beeld, het mooie, vriendelijke Maria-beeld dat al jaren lang gestaan had op het nu leege, houten voetstuk, om te zien hoe meneer-pastoor de kindertjes leerde; en de blijde, breede zon-streep die anders om dezen tijd van den dag over haar blauwen, goud-omzoomden mantel scheen lag nu hard en vreemd op den witten muur. Peterke, 't als een klein boertje gekleede jongske, keek strak naar omlaag en sprak niet. Hij had de vuile, roode knuistjes in de zakken van zijn donkerbruin-bombazijnen broekje geduwd, en klemde de lippen dun opeen, als een jong manneke dat al weet wat hij wil. De andere jongens, meest allen grooter dan hij, waren dof-stommelend met de kousenvoeten uit de banken gedrongen, en staarden nu stom-verwonderd van Peterke naar 't gebroken beeld en van 't gebroken beeld naar Peterke. Het was op hun gezicht te zien dat hun gedachten stil stonden. In 't kleine lokaaltje, winter-warm, brandde de kachel met een rood buikje; in de stilte nu tikte ze of ze wist en wat zeggen wou. Meneer-pastoor, goed oud-mannetje in zijn lange, zwarte soutane, keek, de kleine grijsblauwe oogen wijd open in 't wel-willende gezicht, bedroefd-verwezen neer op het starzwijgend jongske, dat de donkere wimpers bijna tot op de appel-roode wangen had laten dalen, en geen vezel van zijn krachtig lijfje bewoog. (MORIE METZ-KONING) Verschillende trekjes maken deze beschrijving aanschouwelijk. Aanschouwelijk is een beschrijving, als ze ons de dingen duidelijk voor ogen stelt. We zien het catechismus-zaaltje met de plotselinge, onbegrijpelijke chaos over zijn vloer; we zien met bevreemding de zon-streep op de muur en de leegte boven het houten voetstuk van wat eens een beeld was; we zien de ronde, laag-gloeiende kachel; en we zien de mensen: de pastoor en Peterke en de jongens, de houding van hun lichaam, de uitdrukking van lichaam of gelaat. We zien, en zijn tegenwoordig; dat zaaltje en die mensen, ze worden werkelijkheid voor ons. De dichter GUIDO GEZELLE beschreef een triestige oktobermiddag, waarop de gele blaren langzaam naar beneden kwamen. Hij zei: ‘Daar valt er nog een blad; het wentelt, onder 't vallen, den allerlaatsten keer’. Dat wentelend blad herroept opeens zo'n stille herfstmiddag voor onze geest, omdat we het allen wel eens gezien hebben. Dat is ook een aanschouwelijk trekje.


105 En de dichter POOT sprak van de zee, ‘daar de witte zeilen varen’. Dat was hem blijkbaar zeer opgevallen, die witte zeilen boven het blauwe of grauwe water Waarschijnlijk werkte dit ‘epitheton ornans’ in zijn dagen aanschouwelijker dan in deze tijd, nu sinds lang de zeilboten door de stoomboten vervangen zijn. Als je in je opstel een beschrijving geeft of een gebeurtenis vertelt, zullen er vanzelf dergelijke trekjes in voorkomen, zo je de dingen waarover je schrijft scherp hebt waargenomen en ze je onder 't schrijven levendig voor de geest staan. Goed uit z'n ogen kijken en wakker waarnemen is dus nodig voor hem die een goed stilist wil worden. Het is ook nuttig om na te gaan welke woorden of zinnen bij anderen aanschouwelijk werken. Want door met anderen mee te kijken, leert men allengs zelf z'n ogen goed gebruiken. Hier zijn nog enkele voorbeelden: 1. Hier en daar liep langs een stam een zwarte streep naar beneden, van de neerziepelende regenstroompjes die bij de wortels verdwenen (FRANS NETSCHER). 2. Voor de voeten van den boer lag de hofhond met den kop uitgestrekt op de voorste pooten. Op de klamme plavuizen tegen zijnen snoet teekende zijn warme asem twee natte streepjes die keer om keer opdroogden en weer bevochtigd werden (STIJN STREUVELS).

Men zegt van zulke dingen, dat ze zijn gezien. Uit de gegeven voorbeelden blijkt wel dat aanschouwelijkheid mogelijk is zonder speciale ‘stijlfiguren’, zonder beeldspraak. Maar het is toch wel vooral de beeldspraak (en de vergelijking), die de stijl aanschouwelijk, beeldend, plastisch maakt. (De plastiek is de kunst om beelden of voorwerpen te vormen, te snijden of te houwen, bijv. in klei, in hout of in marmer.) Bijv.: 1. De sneeuw daalde als donzige veervlokken, rijzend en dalend op den adem van een spelend kind (JAC VAN LOOY). ...uit open plassen 2. Stonden golven als witte rammen op, Met trossen schuim en horens op den kop.

(GORTER) 3. Grauw, woest, naaktgestroopt door bulderende westerstormen, staat de barre bazaltrots uit de branding omhoog (AUGUSTA DE WIT).

Bestudeer de volgende passages; wijs aan wat de aanschouwelijke stukken zijn en leg uit welk een effect deze maken op de lezer. 1.

Des Winters, Dan groeyt het roet in schoorsteen hoeken, Dan knapt de harde beuke-stam, En roost de scheenen met zijn vlam, Terwijl men gaat te gast in boeken.

(JAN LUYKEN: Buitenleven)


106 De ‘burgerheer’: Hij plant, hij poot, of hij verset, Belaegt de voglen met zijn net; Of overlenende met ijver, De spartelvisch trekt uit den vijver, Met zijn gebogen hangelroe.

2.

(VONDEL: Rei van Eubeërs) (Het helpt niet of men klaagt in 't ongeluk.) Hij schut vergeefs zich zelven moe, Wie schutten wil den sterken vliet, Die van een steile rotse schiet, Naer haren ruimen boezem toe.

3.

(VONDEL: Vertroosting aan G. Vossius) Een zee van golven purper, in verbazen En ademloos, verstijfd, - als waar zij dood Bij 't zien van 't eindloos-vlammend avondrood... Zoo schijnt de heide.

4.

(PERK: De Scheper) o Gij dikke, welgekleede, welgevoede vliege, die 'k daar zo dikkens, om end weder om mij, hoore en zie vliegen, varen, vederen, ruischen in den zonnenstraal, 1 met uw' ronkend-, hoogen leeggevooisde vedertaal!

5.

(GEZELLE: De Vliege) 6. Een stierengevecht in Spanje. Boven gekomen, uit het helle halfdonker der trap die als een groot keldergat achter hen terug daalde naar de gang, bleven beiden een oogenblik staan, versuft, met een onwillekeurig dichtknijpen der oogen, verblind, overrompeld weer door het licht, dat met de gloeiing van heet vuur hing boven de Plaza. Voor hen uit kromde zich om de schijf van het bleekgele zandperk de zonzijde der arena. En het was of zij op hen aandringen kwam in de schaduw, met de opeenstapeling van haar naar achteren uitwijkende rijen van zitbanken. Als ringen getrokken op het ronde vlak van een omgekeerden afgeknotten kegel, ontwikkelde zij zich naar boven, met lange steeds wijder wordende ringen. Zóó lag als het bekken van een grooten krater met het vlak van den verren blauwen hemel boven zich, de bijna nog ledige Plaza te schroeien in de zon; en een groote schaduw vulde voor een vierde de ruimte, een zware, architectonische schaduw, diep blauw, die neerdalen kwam over de steenen ringen van zitplaatsen, een halve maan trok over het lichte zand, en weer naar boven versprong over banken en galerijen. In de schaduw waar zij zaten, begon de circus druk te worden. Uit de keldergaten kwamen zij op, de vroolijke, luidruchtige menschen, die hersteld en opgefrischt in de gang, hun feestvierende gezichten hadden teruggekregen. Bij tweeën en drieën kwamen zij, klauterend over de banken, druk zoekend naar de hun aangewezen plaats, en langzaam verdwenen de steenen ringen onder de drommen van menschen, immer kwamen er meer, en dikker stapelden 1

Leeggevooisd = laaggestemd, laag klinkend (voois = stem, lied).


zij zich op tot rijen van hoofden en bovenlijven, op elkaar gepakt tot één groote rumoerige massa die met het heerschende zwart der kleeren blauw werd in de schaduw en als bezaaid lag met de gedempte kleuren van waaiers, doeken en buikbanden.


107 Alleen de zonzijde bleef nog altijd leeg liggen, blank gestoofd in de zon, hier en daar gevlekt door een alleenzittende vrouw die zich het gelaat beschutte met haar zacht wiegenden waaier, of een klein groepje mannen en vrouwen, die, bevreesd voor het verliezen van een goede plaats, de hitte trotseerden. (JAC VAN LOOY: Proza. S.L. van Looy) 7. De groote zaal bij Graffi, een schatkamer van edel Venetiaansch glas, staat in laaien middaggloed. De ıij spiegels langs den wand is tot louter licht geworden, een teer-blanke glans ter weerzij van een fontein zonnegeel bevend. Het goud der mozaïeken vlamt; tusschen het ontstoken kristal hangen zwermen vonken, felkleurend en roerloos. Al de vensters staan open. Daar buiten is de glorie van Venetië en den Juni-hemel. Uit den fellen zenith, blauw als blauw vuur, komt al meer gloeiend licht naar binnen gestort. Van de blakende Piazza slaan schelle kleurschijnsels de zaal in, - veel purper 1 en mozaïekbont van de basilica , met flitsen goud, de stralende koepels afgeschoten - roodgeel en laai oranje van zonnezeilen - daar bovenuit het verblindend witte blaken der Procurazie Nuove, doorzond als een blanke zomerwolk. En tusschen die groote omschijningen van stad en hemel in, ligt de zaal als het brandende hart van een brilliant, flonkervol van haar eigen duizendvoudig gebroken licht. (AUGUSTA DE WIT: De Meester-Glaswerker) 8. Ik sprong de kooi uit, en nu merkte ik, dat hetgeen ik voor het rateltje van Maarten hield, het kletteren van den regen was op het dak: klik klakkerdeklak! ging het, puur, of zij met zakken vol orreten over de planken strooiden. (J. VAN LENNEP: Ferdinand Huyck) 9. ‘Laat vallen!’ riep hier de schipper met een stentorstem, en in een oogenblik waren de zeilen naar beneden gehaald. Het was meer dan tijd; want van uit het westen vertoonde zich op eenigen afstand, als een vaalgele scherpe punt op het water, die met ongelooflijke snelheid aanschoot en achter zich een geel gordijn scheen te sleepen, dat van lieverlede de heele oppervlakte van het meer bedekte; weldra was de punt in de nabijheid van 't vaartuig, en toen het voorbijgestoven was en het water rondom 't schip heen diezelfde kleur had aangenomen, toen stegen op eens de golven als torens om het schip en bedekte zich de lucht als door een tooverslag met pikzwarte wolken en gierde de orkaan met ontzettend gesis door het zwerk. (J. VAN LENNEP: Emilia Barten) 10. Het water rijst niet, het stuwt. Men ziet er niet op, men ziet er tegen alsof 't een muur ware, die zich voortschuift over de vlakte...................................... De banjir is hooger dan de heuvel, die straks niet meer zal uitsteken boven de oppervlakte van het water, doch slechts eene oneffenheid zal wezen, als de zandbank op den bodem eener zee. (MULTATULI: Banjir) 11. Men verbeelde zich dan slechts in het voorbijgaan, voorwaard op het verlaten toneel, een wassend getij van golvende vlammen, fel aan 't blaaken, en bij vlaagen aanbruischende over het smeulend Orkest; boven 't hoofd een luid gerucht van spattende vonken, en noch hooger eene naare verduistering door 1

De basilica = de San Marco kerk.


wolken van rook en smook, die, achter bij de half-gestopte uitgangen neer geslagen, den vlugteling geduurig terugge drijven. In de Galerijen en Loges ondraaglijke hitte en vertwijfeld ongeduld, daar veelen gereed staan, om van boven neer te springen; in den Bak blinde verwarring, uitzinnig gewoel, en raazende wanhoop, die tegen steile muren klautert. Overal grijzen van de Dood, elk om 't akeligst, en, daar men 't sterflot zeker acht, noch hartbreekende bekommering, of men levendig tot assche zal verstuiven, of anders, gezengd, geschroeid, in den drang vertrappeld, of door eenen nederploffenden balk verplet worden. (S. STIJL: Brand van den Amst. Schouwburg) (Wat zijn de meest plastische woorden in dit fragment?)


108 12. En tusschen water en hemel was de huizenstad aan den overkant, diep fonkelend violetzwart, met de fijne dakenlijnen en schoorsteenen tegen het transparant van de lucht. Rechts vóór hem was de groote brugingang, half verborgen achter een kiosk. De twee vlaggestokken op de entreepoort hieven zich wezenloos in de lucht en daarachter deinsde weg, de ijzeren bewanding van het bruggevaarte, groezelend, vaag in 't donkere, van afstand tot afstand even aangelicht door lantarens, die te schijnen aanvingen, wit fel stralend, als heldere kijkers van vreemde natuur, geen deel hebbend in deze innige avondsamenvoeling van lucht en water en stad. Maar als zwart kantwerk fijn was de boging van de spoorbrug er naast. Met veerkrachtige sprongen gingen de bogen van den eenen pijler op den anderen. 1 Door het zwart filigraan en hoog er boven uit scheen het diepe, zalige blauw van den hemelkoepel (F. COENEN JR.: Een Avond).

1

Filigraan = fijn glas-, gouden zilverdraadwerk.


109

XVII Rijm ‘En in de duistrende nachten staan de boomen en wachten en breiden hun witte luchters hoog: de witte wegen spreiden hun zachte vachten uit en schijnen op in 't duister. O, luister, dan suist er, in't wind-wee-gefluister, een bevende zucht door de lucht, en van de transen gaan maneglansen verzilvren het stille gerucht. En dalend komen zij tot de boomen en steken de witlichters aan tot zilvren lichten, wit opgericht en weerschijnend het rouwlicht der maan. En zingend droomen de witte boomen hun zilvren 1 weeën luid, en klagen lang om het dood verlangen der witte bruiden.’ Dit is een gewoon proza. Het zijn woorden, niet gesproken, maar gezongen, in grote geestdrift. Er zit meer ontroering in, meer trilling der ziel, dan gedachten die men ontleden kan. Als men gaat analyseren en logisch verband wil zoeken, stuit men zelfs op tegenspraak of onzin. Zo'n stukje taal is te vergelijken bij het vogelengetjilp en gefluit in de bomen, dat men ook niet moet ontleden: het is in de eerste plaats gevoelsuiting. En wij merken op, dat in deze sterk doorvoelde woorden veel gelijkheid van klank zit, dat wil zeggen: rijm. De klankschoonheid van proza of poëzie berust zeker niet alleen op gelijkheid van, maar zeker ook op tegenstelling tussen klinkers of medeklinkers. De klank als geheel moet overeenstemmen met de inhoud en er moet een juiste afwisseling zijn tussen gelijk en ongelijk. Zonder deze afwisseling is het stuk taal niet mooi en ontroerend, maar vervelend. De overeenkomst in klank tussen lettergrepen of woorden kan meer of minder groot zijn. Groot is die tussen nachten en wachten, breiden en spreiden, duister en luister en suist er en gefluister, zucht en lucht en gerucht, enz. In deze gevallen rijmen de (beklemtoonde) klinkers en de daarop volgende medeklinkers. Men noemt dit volrijm (ook wel, zonder nadere bepaling, ‘rijm’). Voorbeelden van volrijm zijn ook: mee en zee, wei en sprei. Hier eindigen de woorden op dezelfde beklemtoonde klinker. Hoewel woorden als me en ze en woorden met hetzelfde toonloze achtervoegsel niet als rijmend worden begrepen (vgl. paarden en boten), zijn toonloze lettergrepen toch wel voor het rijm van betekenis. Lichter en lichten kunnen niet als gevallen van volrijm beschouwd worden. Men spreekt hier van gedeeltelijk rijm. Een belangrijke soort hiervan is het halfrijm, het klinker-rijm of de assonantie (assonance). De woorden of lettergrepen hebben dan de (beklemtoonde) klinker gemeen. In het geciteerde stuk treffen we vele woorden aan met een i: wit, wind, zilvren, stille, lichters, lichten, zingend. In zilvren lichten horen we boven-

1

LODEWIJK VAN DEYSSEL:

Zola's Nieuwe Boek.


110 dien nog in beide woorden een l. Al staat deze in 't ene vóór de klinker, in 't andere erachter, toch ontgaat ons die gelijkheid van klank niet. En nu die woorden zoveel gemeen hebben, gaat het in rijm ook nog de uitgang en meespreken. De assonance kan ook gedeeltelijk zijn: klagen lang. Even belangrijk als de assonance is het beginrijm, stafrijm, letterrijm of de alliteratie. De woorden beginnen dan met dezelfde medeklinker, of met een klinker (al dan niet dezelfde). Bijv. wind en wee; arbeid adelt. Alliteratie en assonance kunnen samengaan: wit en wind, bloemen en bloesem. In middeleeuwse preken gebeurde het ook vaak, dat de redenaar in zijn geestdrift sprak in rijmend proza. Niet de gehele preek was dan in rijm, maar die gedeelten waar de predikant aan zijn gevoel de vrije loop gaf. Bij voorbeeld: Die gloriose name ons Heren, die alle enghelen ende heilighen eren, mit groeter weerdicheit; die de dode levende maect, die hi mit siinre cracht gheraect, in ewigher salicheit; uut ghestorte salve der minnen, die alle 1 2 gheeste doet ontsinnen , mit haere soeticheit; die si nu in deser tijt, 3 4 gheloeft, gheeert, ghebenedijt, ende inder ewicheit . Toch is volrijm in proza een uitzondering. In een nuchtere mededeling - als het dus niet ontstaan is uit een ontroering en niets te maken heeft met het onderwerp - doet het lelijk en lachwekkend; en wel vooral, als de rijmende woorden aan het einde van een grammatische groep staan of een sterk accent dragen. Dit blijkt duidelijk uit de volgende zin uit een schoolopstel: Oom vroeg of ik meeat, maar ik zei dat ik al wat gehad had, maar toen hij nog wat aangedrongen had, was het gevolg dat ik toch meeat. In gewoon proza zullen we zeker dergelijk rijm vermijden. En lyrisch proza maakt het ook op zich zelf niet mooi, maar slechts in verband met andere factoren: grammatische bouw, zinsmelodie, accentuering, betekenis. In beschrijvend proza zullen we het volrijm maar weinig aantreffen. Wél: het gedeeltelijk rijm, de assonance en de alliteratie; en voornamelijk waar de auteur door de schoonheid van hetgeen hij beschrijft, is aangegrepen. Hiervan een enkel voorbeeld. De lucht hing nog altijd grauw met zijn wijd-gapende kloof door heel 't oosten en daar straalde een nuchtere, onzekere klaarte uit en overal op met een doodenschijn, lijk bij dage in den winter. Over de velden en in de boomen dreven dunne drendels smoor, lijk vlottende blauwe sluiers, voortgeblazen door den wind. Beneden in de weide was de haan al aan 5 't kraaien te midden zijn bende rustig kezende kiekens. Men mene niet dat deze alliteraties en assonances ontstaan door een toevallig samentreffen.

1 2 3 4 5

Buiten zich zelve geraken. Zij, weze. Gezegend. - Uitgesproken: (gebene)diet. Het rijmt op tijt, niet op -heit. Verzameling van Nederlandsche Prozastukken van 1229-1476. STIJN STREUVELS: Lente (Lenteleven, pag. 96). - Drendel = flard; smoor = damp; kezen = pikken.


111 Iemand zou kunnen zeggen: ‘Nu ja; het alfabet heeft 26 letters; dus moeten wel gedurig dezelfde letters dicht bij elkaar staan, en bovendien is het toch maar toevallig dat bijv. bloemen en blaren, groene en gras, lieve en lente, blauwe en lucht, schone en dromen, allitereren of assoneren; als je die woorden in 't Frans vertaalt, doen ze dat niet’. Zeker is dit laatste toevallig; elke taal heeft zo haar eigen toevalligheden. Maar als een mens spreekt, en zijn ziel spreekt mee, hoe zwak ook, dan zal deze onbewust gebruik maken van de honderdduizenden toevalligheden die zijn taal aanbiedt. En, al is 't ook niet geheel bewust, de spreker hoort, voelt toch al die gelijkheid van klanken; hij geeft die rijmende klanken wat meer nadruk, daarmee bewijzend dat hij wel weet van hun aanwezigheid. Lees het geciteerde stukje eens hardop. Dan zul je merken dat rijm en ritme hier een innig geheel vormen, dat ze elkaar versterken. Met ontroering is hier de schoonheid der natuur gezien, en deze ontroering openbaart zich weer als schoonheid in de taal. Vergelijk hiermee nu het volgende fragment. Meester Huyghe was een oude man, groot en mager. Vóór een tiental jaren woonde hij hier nog met zijne vrouw op het dorp, in een laag, vriendelijk huisje, een weinig van de andere verwijderd, met witgekalkten muur en grooten wijngaard op het dak. Men noemde hem nog altijd ‘Meester’, omdat hij vroeger school had gehouden. Nu zijn beiden heen, hij en zijn oude vrouw; andere menschen wonen in zijn huisje en 1 kleine-kinderen spelen er voor de deur in het zand. Hier zijn we van lyriek, van een directe gevoelsuitstorting, wel zeer verwijderd. Het lijkt een reeks tamelijk nuchtere mededelingen. En toch, luister eens: Meester Huyghe // was een oude man // groot en mager. Ge hoort hoe die ui, ou en oo gedeeltelijk assoneren en hoe die lange klanken iets klagends maken in die zin, hoe er een mooie samenstemming is van klank en inhoud. Ge hoort de m's van meester, man en mager, de g's van Huyghe, groot en mager, de r's van groot en mager. En zeker is het rijm niet tot de eerste zin beperkt. Bestudeer nu zelf dit fragment in zijn geheel, met open oor voor de klank. Tot nu toe onderzochten we speciaal de literaire taal. Maar ook de spreektaal kent het rijm. Luister maar naar de spreekwoorden. Ze komen alle uit de volheid van 'n gemoed of uit de volheid van overtuiging. Ze wemelen dan ook van volrijm, alliteratie en assonance.

Volrijm: Oost, west, thuis best. De een z'n dood is de ander z'n brood. Wie een ander benijdt, vreet z'n hart, en verkwist z'n tijd. Woorden zijn geen 2 oorden . Almanak, leugensak. De krant brengt de leugens in het land. Eigen haard is goud waard.

1 2

Meester Huyghe (Novellen). Oort = 2 duiten = 1/4 stuiver. R. EN V. LOVELING:


112

Alliteraties: Een goede gans bedruipt zich zelf. Wie waagt, die wint. Met schade en schande wordt men wijs. Krakende wagens lopen 't langst. Lekker is maar een vinger lang. Rust roest. Mal moertje, mal kindje. Assonances: Wiens brood men eet, diens woord men spreekt.De waarheid ligt in 't midden. Goede raad is goud waard. Hoge bomen vangen veel wind. 1 Jonge lui, domme lui; ouwe lui, kouwe lui (tevens eind-rijm; trouwens verschillende der genoemde spreekwoorden behoren tot meer dan één rubriek). Lang vasten is geen brood sparen. Roep geen: hei, voor gij over de dijk zijt. Met het ambt komt het verstand. Nu nog enige uitdrukkingen en zegswijzen met rijmverschijnselen. Vergeven en vergeten. Eten uit de korf zonder zorg. Recht van lijf en leden. Spotten met God en Zijn gebod. Met hand en tand verdedigen. Klein maar fijn. Een vrolijke Frans. Zo lopende gootjes als 't regent. Bij tijd en wijle. De goede God. Een reddende engel. De gebraden haan uithangen. Zo verlegen als een bedelaar die een dubbeltje krijgt. Alle of bijna alle zijn ontstaan onder 'n spanning van emotie. Nu zijn het clichés; maar dat wil nog niet zeggen dat ze alle gevoelswaarde verloren hebben en dat hun eigenaardige klank en de samenhang daarvan met de inhoud, ons behoeft te ontgaan. Zeker onmiddellijker blijkt de samenhang tussen het rijm in de spreektaal en het gevoelsleven, als we luisteren naar mensen die schelden of prijzen of klagen of juichen.

Lelijke luie lummel. Dat eeuwige geteem verveelt me. Ongelofelijk mooi! Dat kleine meiske is zo'n lief dierke. Dat kindje, 't is 'n achatje van 'n hartje. Zo'n rommelige zolder kan ik niet uitstaan. Wat 'n smerig weer. Wat 'n beestebende. Wat 'n beroerde boel. Zo'n valse kat. En als 'n jongen 'n ongelukje heeft, en 'n andere wil z'n plezier daarover uiten, dan roept hij: lekkè...er...r! terwijl hij z'n best doet om de tweede lettergreep te doen assoneren met de eerste. Als aanhangsel volgen hier de termen die speciaal worden gebruikt bij het spreken over het rijm in verzen. Naar de manier waarop de rijmende regels zijn gegroepeerd, onderscheidt men:

1

Vgl. het Franse spreekwoord: Si jeunesse savait; si vieillesse pouvait.


113

Bij het binnenrijm of middenrijm zijn er twee (of meer) woorden in de versregel (dus niet alleen aan het eind) die rijmen; of een woord in de ene versregel rijmt op een woord in de andere: Ik wil al mijn vrindjes met lintjes versieren.

Dubbelrijm: De twee laatste woorden der versregels rijmen (of: de laatste twee beklemtoonde lettergrepen): Daar voor het tegendeel niet de allerminste grond is, Beweer ik dat hij even bruin als de andre blond is.

Als de rijmende woorden naar de klank volkomen hetzelfde zijn, spreekt men van rijk rijm. (Term uit het Frans.) Meestal zijn het dan homoniemen. Het rijm is staand of mannelijk, als de laatste lettergreep van de rijmende versregel de klemtoon heeft. Wordt deze lettergreep nog gevolgd door een toonloze syllabe, dan spreekt men van slepend of vrouwelijk rijm. Wilhelmus van Nassouwe (slepend) Ben ik, van Duitschen bloed; (staand) Het vaderland getrouwe (slepend) Blijf ik, tot in den doed. (staand)

Het rijm heet glijdend, als de (beklemtoonde) rijmende lettergreep gevolgd wordt door twee toonloze syllaben (klederen, vederen).


114

XVIII Maat en ritme Uyt Zeelant quam ick voort, daer was mijn eerste gront, Dat bracht mij met de jeucht de tanden in de mont. En als ick naderhandt in Hollandt was gekomen, Heeft my de snelle tijt twee tanden afgenomen. En schoon ick dic verloor, ick droegh'et met gedult, De kunst quam my te baet, en heeft de plaets gevult. (CATS: Ouderdom en Buitenleven)

De inhoud van dit fragment is volstrekt niet ‘poëtisch’, maar naar de uiterlijke vorm is het toch poëzie. Kenmerkend voor poëzie is een bepaalde eenheid, die in de druk 1 als versregel gegeven is. Deze eenheid noemen we: vers . In het citaat heeft elk vers de volgende eigenschappen: 1. aan het einde treedt een rust op; 2. het einde valt samen met het einde van een grammatische groep; 3. er zijn zes lettergrepen met méér klemtoon dan de onmiddellijk voorafgaande of de onmiddellijk volgende; 4. elke betoonde lettergreep wordt voorafgegaan door een minder betoonde. We zouden de onder 3 genoemde eigenschap ook anders kunnen uitdrukken, nl.: er zijn zes versvoeten. Een versvoet is een metrische eenheid, en bestaat uit één sterk(er) betoonde syllabe voorafgegaan of gevolgd door één of meer zwak(ker) betoonde (onbetoonde). Bij het ontleden van de verzen in versvoeten (bij het scanderen) duidt men de betoonde lettergreep (de heffing of arsis) aan met het teken -, de onbetoonde (de daling of thesis) met het teken ◡. De voornaamste versvoeten zijn: de jambe

◡

-

de anapest

◡

◡

de trochee

-

◡

de dactylus

-

◡

} stijgend metrum -

} stijgend metrum } dalend metrum

◡

} dalend metrum

Een voorbeeld van de jambe hebben we reeds gegeven. Het is het metrum (de maat) waarin, sinds de renaissance, verreweg het grootste gedeelte der Nederlandse gedichten geschreven is.

1

Vers wordt ook vaak gebruikt in de betekenis van gedicht; het verdient aanbeveling, het gebruik van vers tot de poëtische eenheid te beperken.


115 Anapest:

1

(PERK: Iris) Trochee:

(BOUTENS: Nacht-Stilte) Dactylus:

2

(VAN BEERS: De Bestedeling) Je ziet: bij het scanderen worden de lettergrepen van een woord vaak geheel van elkaar gescheiden. Op zich zelf is het metrum niets dan een star schema; het krijgt eerst zijn waarde in het levende vers. Ongetwijfeld kan de gelijkheid, de herhaling, esthetisch werken en aan een gemoedsbeweging het ontstaan te danken hebben. Maar...juist de herhaling van het volkomen identieke is de dode eentonigheid. In de kunst - en dus ook in de woordkunst - gaat het niet alleen om het gelijke, maar ook om de variatie daarvan, dus om de juiste verhouding tussen gelijk en ongelijk. En ook deze afwisseling moet als uiting van een gevoel te bergijpen zijn. In het citaat van CATS valt het gelijke al te zeer op: het metrisch schema is te 3 merkbaar. Het is of je een metronoom zielloos hoort tikken, - of je de botten van een skelet vlak onder de huid ziet. Dit gedicht is ‘vel over been’. En het is niet te verwonderen, dat ook ‘het gelijke’ hier niet emotioneel is bepaald, dat we in deze banale mededeling tevergeefs naar een ontroering zoeken. Vergelijk hiermee eens: Ghy kust en leest de blaen die eeuwigh leven; De lelien met roozen overstroit; Spierwit satijn met martelinckt beschreven, En bloetkoraal op sneeuw, dat niet ontdoit.

(VONDEL: Opdraght (nl. van Peter en Pauwels) aen Eusebia)

1 2 3

Hier en daar is het metrum gevarieerd; zie beneden. Deze versvoet (voor de Nederlandse poëzie van weinig belang) heet spondeus; hij bestaat uit een betoonde, gevolgd door een weinig minder betoonde, en is een variatie op de dactylus. Metronoom = instrument dat met een slinger precies de maat (voor de muziek) aangeeft.


116 Talloze andere voorbeelden kunnen nog bewijzen, dat er met ‘dezelfde’ jambe gedichten geschreven zijn van zeer verschillende schoonheid, diepte, stemming. Wat kan nu alzo leven brengen in het dode schema? 1. Tussen de vocalen der lettergrepen is een verschil in helderheid; het accentverschil tussen de en plaats bijv. lijkt groter dan dat tussen en en schoon, wees en stil. (We veronderstellen dat telkens het laatste der beide woorden het metrisch accent heeft.) 2. Het zinsaccent maakt dat niet elke heffing dezelfde kracht heeft en dat er ook een accentverschil is tussen de dalingen. Bovendien kan het zinsaccent in verschillende regels op verschillende plaatsen liggen. 3. De lettergreep die als deel van een woord of als deel van een zin een sterk accent draagt, staat op de plaats van een thesis. 4. Een jambe wordt hier en daar vervangen door een trochee of een anapest, een anapest door een jambe, een dactylus door een spondee enz. Bijv.: Nu rijpt de herfst de rijkgebronsde peren. De sapp'ge applen glanzen, rood en goud En prachtig prijkt gelijk een tooverwoud Het bosch dat groen in purper doet verkeeren.

Krachtige balsemgeur uit kreupelhout Van eiken stroomt mij tegen, zilveren veeren Doorstrepen 't reine luchtblauw en vermeeren Tot een wolk die de zon gevangen houdt.

(HÉLÈNE SWARTH: Herfst) Met tranen in 't oog, uit de diepte omhoog, Buig ik ten kus naar beneden: Mijn lichtende haren befloersen de baren En mijn tranen lachen tevreden

(PERK: Iris) 5. Vaak valt een vers in twee of meer delen uiteen, doordat er een of meer rusten in optreden. Die rusten zullen meestal van verschillende duur zijn en in verschillende verzen van hetzelfde gedicht niet op dezelfde plaats liggen. Bijv.: Nu rijpt de herfst / de rijkgebronsde peren De sapp'ge applen glanzen // rood en goud En prachtig prijkt / gelijk een tooverwoud Het bosch / dat groen in purper doet verkeeren.

6. Het ene vers kan in het andere ‘doorlopen’, d.w.z. het einde van een vers valt niet samen met het einde van een ademgroep. Dit verschijnsel heet enjambement. Bijv.: Hij dwaald' over de bruggen, op den wal Van 't water, langzaam gaande, overal Als 'n jonge vogel fluitend, onbewust


117 Van eigen blijheid om de avondrust. En menig moe man, die zijn avondmaal Nam, luisterde, als naar een oud verhaal...

(GORTER: Mei) Op deze wijze ontstaat de beweging van het levende vers, die we het ritme noemen. In poëzie is het ritme vaak gebonden aan een bepaald metrisch schema; het is dan het ritme van een jambisch, een trocheïsch, een anapestisch, een dactylisch gedicht. Er zijn echter ook gedichten waarin versvoeten van verschillende soort elkaar onregelmatig afwisselen, maar geen soort zodanig overweegt, dat de andere soorten als variaties daarop - als variaties dus van een bepaald metrisch schema - begrepen kunnen worden. In dit geval is het ritme wel meestal gebonden aan een vast aantal heffingen. Bijv.: Zij hádden een stém in het licht vernómen; ‘Láát de kinderen tót mij kómen.’ Daar gíngen ze, zíngende, hánd in hánd, Érnstig op wég naar het Héilige Lánd. Dwálende zónder gíds, zonder héld Als een zwérm witte bíjen óver het véld.

(NIJHOFF: Kinderkruistocht) In dergelijke gevallen bespeuren we duidelijk de neiging, de duur tussen twee opeenvolgende heffingen even lang te maken. Deze neiging tot isochronie (= gelijkheid van duur) heeft grote invloed op het tempo, dat een belangrijke factor van het ritme is. Het tempo wordt sneller naarmate men in een bepaalde tijdsduur meer lettergrepen moet uitspreken. Poëzie wordt wel ‘gebonden stijl’ genoemd: men is ‘gebonden’ aan een bepaald vormprincipe; dit vormprincipe wordt in elk vers verwerkelijkt, en in de druk wordt de typische eenheid die het vers is, als versregel voor ogen gesteld. Een dergelijk vormprincipe bestaat voor proza niet. Er is hier niet een steeds terugkerende groep die wordt afgesloten door een rijm of door een rust of door beide, en waarin een vast aantal heffingen voorkomen of een vast aantal jamben. Wel is er vaak regelmaat, maar deze lijkt dan eerder een variatie op het onregelmatige, dan omgekeerd. Meer dan poëzie is proza gebaseerd op de harmonie van het ongelijke. Dit neemt weer niet weg dat in bewogen beschrijvingen en lyrische uitingen de afwisseling van betoonde en onbetoonde lettergrepen regelmatiger is dan in nuchtere mededelingen en wetenschappelijke vertogen. Een typisch voorbeeld van ritmisch proza is het volgende: 1

(1) Maar altijd meer, altijd mooier ziet zij - ontelbare grillige sierlijke vormen, tallooze tinten helder en teer, van dat edele Venetiaanse glas, dat uit de drie klare elementen ge-

1

Nl. een bezoekster van een tentoonstelling van Venetiaans glas.


118 worden schijnt - uit doorzichtig water en serene lucht en zuiver vuur: dat is, als een stillevend iets, de wondergroei van dat wondereiland, bellen en blazen uit het duistergroene water der trage kanalen opgeborreld, droombloesems der lagune, onrustig schoon, gewonnen uit zonnegeflikker 1 en schuim der zee, in den schuts der marmeren murazzi ontloken. (2) En in enkele kelken is het rood en oranje van hartstochtelijke avondluchten afgeleekt, en andere hebben de bladers toegesloten over een glimp van het blauwe maanlicht, dat zoo stil op de stille vloeden drijft...(3) En luchters hangen daar, van blank, bleekgeel, en opalesceerend glas, kristalen takken in bundels saamgewrongen, en twijgen in bochtigen nederval, aan welker tippen de geelroode bloesems aan het waslicht ontluiken willen. (4) En spiegels, die wellen zijn van helderheid, trillende binnen een straffe ijs-omsluiting, binnen een geglinster van naalden en kegels en scherven wit-beruigd. (AUGUSTA DE WIT: De Meesterglaswerker) Hier is een mooie afwisseling van gelijk en ongelijk. Sommige perioden tussen twee rusten zijn volkomen gelijk aan versregels. Luister maar:

De beide perioden hebben hetzelfde aantal versvoeten van dezelfde soort: het zijn dactylische verzen, het eerste met een voorslag, het tweede met op één plaats een trochee als variatie; bovendien hangen ze nog door het stafrijm samen. Verander nu eens de volgorde der woorden - ‘talloze heldere en tere tinten’ - en het ritme verslapt aanmerkelijk. Deze ‘verzen’ hebben hun eigen ritme; maar dit krijgt eerst zijn volle waarde in verband met dat van de vorige en de volgende perioden. Vooraf gaan twee korte, naar vorm en inhoud samenhorende groepen: de eerste heeft twee, de andere drie heffingen; ze dragen een trocheïsch karakter, zijn rustiger van tempo dan de luchtige, als dansende dactylen, waarin de wemeling van kleuren en vormen haar uitdrukking vindt. Daarna volgen, als sterke maar niet onharmonische tegenstelling, twee perioden met een minimum aan regelmaat; ze kunnen moeilijk gescandeerd worden. Er is iets als een warreling, waarachter drie golvingen zwellen: uit doorzichtig water/en serene lucht/en zuiver vuur.

Bijzonder mooi is ook de laatste der geciteerde zinnen. Door de rusten (en naar de grammatische samenhang) wordt hij verdeeld in vier groepen, resp. van één, vier, vijf en zeven heffingen, hetgeen als een climax werkt. Er is eveneens een toeneming van het aantal dalingen t.o.v. het aantal heffingen: in de tweede groep is de verdeling regelmatig, in de derde zijn twee van de vijf voeten dactylen, in de vierde zijn dit er vier van de zeven. Maar de gehele zin loopt rustig uit en eindigt op een arsis. Groot is weer het ritmisch effect, verkregen door de plaatsing van de bepaling achter het substantief. Bestudeer nu op de aangegeven wijze het ritme van het gehele fragment. Waaraan heeft nu dat prachtige proza zijn ritme (en nog veel meer) te danken? Het is door een kunstenares in ontroering geschreven.

1

Murzazzi = kaden.


119 Ja, maar - zal men zeggen - proza dient toch nog wel tot iets anders dan tot het uiten van ontroeringen, en we zijn toch niet allemaal kunstenaars. Geheel onjuist is deze opmerking zeker niet, - geheel juist is ze evenmin. Wij allen zijn toch in meerdere of mindere mate gevoelig voor taalschoonheid. En het gebeurt toch maar zelden dat hetgeen we zelf vertellen, ons in het geheel niets ‘doet’, dat het onze geest, ons gemoed, onze persoon niet raakt. En een lelijk ritme kunnen we, ook in het meest nuchtere betoog wel vermijden. Fouten tegen het ritme zijn meestal fouten tegen de zinsbouw. Vergelijk hiervoor het hoofdstuk onder deze titel. Hier volgen nog enige duidelijk-ritmische fragmenten ter bestudering. 1. Tusschen al dat opeens gering en alledaagsch geworden glaswerk, tusschen dien tammen troep toeristen, blonk de bokaal op als een visioen uit het Oosten - uit het weelderige, wreede, geweldige Azië der kruistochten. 1 Verloren kleinood uit een Saladijn-schat , met lange listen belaagd, in bloedige vuisten gegrepen, was hij van de eene geblakerde legerplaats naar de andere gesleept, werwaarts de vaan der kruisheeren woei. En had geschommeld tegen de lenden van den bedachtzaam stappenden karavaankameel, vele zwijgende weken lang, door het Syrische woestijnzand. En had verholen gelegen in het ruim der Levantijnsche galei, wier zeilen westwaarts bolden. Nog dreef er, binnen die somber-blauwe wanden, een gloed als door bonte harem-tralies filtert, - geheimzinnig licht, en van kleur verzadigde duisternis. 2 Wat mat-blanke vingers, aan de tippen met henna gebloosd, hadden het lest hun loome aanraking om dien kelk gelegd? En was het in sneeuw gekoelde 3 sherbet van rozen, of was het een zachte ademtocht, waarvan de geur, in droomen slechts naspeurlijk, nog waarde om den rand? 2. De vingers van den ouden kunstenaar begonnen zachtjes te bewegen, als voelden zij de fijne scherpe punten langs den gekromden nek der zeepaardjes, als streken zij langs de gladde kronkeling der drakenlijven, en proefden den schelpwrong van kelk en schaal. Het was of de volle ronding der schenkkannen zich in zijn palm vleide. Hij maakte een gebaar van liefkozing over dat gladde, lichte, koele, glad en licht en koel als een golf, dat hij met zijn adem gefatsoeneerd had, zooals de wind het water fatsoeneert. Daar lag het nu te schitteren. Wat lichtte dat alles! Wat kleurde het fijn en fel! Kleuren van de zee op een zonnedag, wanneer de wind bij ongedurige vleugen aanstrijkt en voorbijscheert over het gekabbel der héél kleine golfjes, - wemelige flikkertopjes op breed glanzend blauw. Kleuren van de altijd-veranderende ondiepten tusschen de eilanden en de zandbanken, waar het popelt van bruin en groen en violet, schijn en wederschijn, snelle glanzen die opvonken, beven, en in een brekenden rimpel vergaan. Kleuren van morgen en avondlucht, vlammig karmozijn, oranje dat zich tot louter geel verlustigt, het opaal van stille horizonten, de onzekere gloor van bruin en blank en paarlig grijs die drijft langs de omwolkte maan. 3. Zijn bochtigen dolfijn, tusschen de knieën klemmend, steigert een jonge zee-god door het golf-gekruif; met volle wangen toetert hij in zijn schelpenhoren, het hoofd in den nek, de natte haren vliegend op den wind. 1 2 3

Saladin: eigennaam van een sultan van Egypte en Syrië; hier is Saladijn als soortnaam bedoeld: sultan. Henna: uit planten bereid kleurmiddel voor nagels. Sherbet of sorbet: op een bepaalde wijze bereide verfrissende drank.


120 Het lichtvoetig volkje der nimfen zweeft aan. Met uitgestrekte armen en handen saamgestrengeld vlechten zij een rondedans. Zij zijn licht als zeezwaluwen, als blank, wegdwarrelend schuim, als de wind die hun gewaad doet fladderen. Wat dragen zij in heur lokken? Gouden zee-papavers, paarse lavendel van 't strand, kronen van rood koraal. (AUGUSTA DE WIT: De Meester Glaswerker) (Merk op, dat in de laatste zin staat: van 't strand, en niet van het strand; hierdoor hebben de drie delen waaruit hij is opgebouwd, hetzelfde aantal heffingen, nl. drie.) 4. De zon, in het gevorderd middaguur, doorguldde teêrder de groote, geelbruine wingerdbladen, vergloriënd die verkleurde en veelgebrokene broosheid, die weldra afvallen zou. Er lag een edele gloed in de lucht en over het land, een lichtende rust. Doch achter de zilvergroene olijven, ongezien, bruiste zwaarder, in het stillere uur, de rusteloos woelende stroom van den Arno. 5. En als hij zoo nog dacht en keek, vlak voor hem, kwam, op de avondluwte, een glinsterwit blaadje heel langzaam uit de boomgrot naar beneden gezegen. Tommasino hield de open hand op en wachtte geduldig, tot het daarin zou zijn neergekomen. Lang bleef hij staan, en tuurde en peinsde boven het witte bloesemblaadje in zijn open handpalm...; beide waren al van eenzelfde teeder spinsel overweven; zijn hand was oud en uitgeleefd, het blaadje was pril en frisch, of het nog bloeide aan den boom; toch leken zij reeds levenloos beide. Het blaadje was afgevallen en zou vergaan, hijzelf was oud en zou afsterven...Zou hij ditmaal nog zien, dat de bloesems tot vrucht werden? Hij dacht het zonder vrees, en met een verwondering, die bijna geen spijt inhield. Hij voelde zich zoo los van alles en wichtloos, zooals hij daar wijlde in dien wonderen avond, met het wichtlooze bloemblad in zijn opengespreide hand. Dit zou wel zijn laatste lente zijn, en de vruchten zou hij wel niet meer zien misschien... (C. EN M. SCHARTEN-ANTINK: 't Geluk hangt als een druiventros...)


121

XIX Zinsbouw De zomer was gekomen en gegaan, de zomer, wanneer je driemaal zolang over een boodschap doet als anders, het erg benauwd hebt, in het muffe werklokaal...waar het toch wel aardig is 's morgens als de deuren, die tot een flinke tuin toegang geven, wijd openstaan, en een windje dat naar blaren en bloemen, naar dauw en gras;...naar iets dat heel fris en lekker is, riekt, zo zachtjes over je konen blaast, of het zeggen wil: jongen, wat zal het vanavond op de zwemplaats lekker wezen. Er is iets gebrekkigs in de bouw van bovenstaande zin. Het onderwerp dat en het gezegde riekt, staan te ver van elkaar. 't Was al veel beter als er stond...‘en een windje, dat riekt naar blaren en bloemen...’ De zinsdelen waartussen een onmiddellijk grammatisch verband bestaat, moeten liefst niet te ver van elkaar staan: bijv. onderwerp en gezegde, gezegde en voorwerp, zelfstandig naamwoord en bijvoeglijke bepaling.Dit kan niet altijd, maar men moet er toch naar streven. Stoort men zich niet aan deze stilistische eis, dan ontstaan vaak zinnen die lijken op een algebraïsche vorm met teksthaken en accolades en grote en kleine haakjes. Bovendien zijn ze meestal lelijk, wat hun ritme en hun melodie betreft. Luister maar naar de geciteerde zin: ‘...naar iets dat heel fris en lekker is // riekt // zo zachtjes...’ Er stoot hier iets tegen elkaar, en de juiste intonatie is moeilijk te vinden. Nu wordt het begrijpelijk, waarom de afstand tussen het onderwerp een windje en het gezegde blaast, niet onaangenaam aandoet, - hoewel hij nog groter is dan die tussen dat en riekt: 1. ze kunnen niet dichter bij elkaar geplaatst worden, en 2. hun scheiding stoort het ritme niet. Vele schrijvers horen niet, wat ze schrijven. Ze zien het alleen, op 't papier. Het is zo'n goede gewoonte, hetgeen men op schrift heeft gesteld, hardop te lezen. Soms voelt een auteur zelf wel zijn fout en herstelt die dan handig door enkele woorden te herhalen. Bij voorbeeld: Ik voor mij kan u als eerlijk man betuigen dat mij, nadat ik eerst mijne krachten aan den zadel van den ruiter, dien juffrouw Noiret onder handen had, had beproefd, en mij van haar omtrent de hoofdgeheimen der kunst had laten onderrichten; dat mij zeg ik, een koude rilling door de leden ging, toen er een groote majestueuze dagbroer voor mijne eigene onbijgestane verantwoording werd gelegd. (HILDEBRAND: De Familie Kegge) Het belanghebbend voorwerp en het gezegde komen hier, door de herhaling, dichter bij elkaar te staan. Er is nog iets anders minder gelukkig in de zinsbouw van dit fragment. Wat?


122 Verbeter de bouw van de volgende zinnen. 1. Ze merken 't ook niet, dat Toon de kamer verlaat en in de keuken eensklaps Kaatje, die hem ziende, opstaat, om de hals valt en luide snikt. 2. Reeds de volgende dag kon hij, wiens sterk gestel niet van dat zomerbad, 't welk hem echter, zonder Nol's hulp, noodlottig zou geweest zijn, had geleden, deze bezoeken. 3. Wanneer de eerste twee schooluren die bij ons elk maar vijftig minuten duren, verlopen zijn, weet elk, dat, wanneer de bel gaat, het vrij kwartier begonnen is. 4. Na het eten ontsteek ik mijn pijp, terwijl mijn vrienden mij van de toestand, waarin Parijs zich bevindt, vertellen. 5. Mijn buurman beweert, dat, wanneer die jongen zich niet bespied gelooft, hij de gewoonte heeft, de ruiten van het aan zijn eetkamer grenzende glashuisje met steentjes aan stukken te werpen. 6. Het was des Zondags namiddags, dat Thijm stierf. Hij lag neder in het grote, bijna monumentale ledikant, van welks op vier smalle kolommen rustende donkergroene hemel, donkergroene gordijnen afhingen. 7. Een liedje klonk over de tafel. Het was het speelwerk in de lamp, door mijne tante, in schijn van lepeltjes uit het lepeldoosje, dat voor den olifant stond, te zoeken, opgewonden. 8. In het Insectarium zijn dit jaar voor het eerst de wonderlijke witte in het duister onderhout van het Indisch oerwoud levende rupsen van de kolossale Atlasvlinder gekweekt. 9. En de kortharige, zonnig getekende Koningstijger der Voor-Indische jungles, wiens herculische lichaamsbouw, met het lenigkrachtige spel der ledematen en buitenste rompspieren juist door de korte beharing mooier nog uitkomt, dan bij de Siberiër 't geval is, en die, wat lichaamsgrootte betreft, de leeuw evenaart, ja zelfs overtreffen kan, is onder de grote roofdieren wel een der meest imponerende, koninklijke verschijningen. 10. Het is heel onaangenaam, als, wanneer men een heel eind van huis is, een der banden van de fiets springt. 11. Wie boeken recenseren gaat, heeft in de allereerste plaats ervoor te zorgen, dat de prijzende of lakende uitdrukkingen die hij bezigt, op iets wezenlijk loffelijks of lelijks in het te beoordelen boekwerk slaan. 12. De op sommige plaatsen staande vuilnisbakken hebben ze omgegooid. 13. Of misschien dat ze overleggen Waar 't nu groeizaamst op het land, In de klei is of in 't zand.

(TOLLENS: De Vogelen) 14. Mijn, door dit jaarlijks wederkerend wonder opgewonden, broertje kraait van plezier. (Met sinterklaas.) 15. Sterk droeg de stempel der leraresse der Toneelschool, het spel in: De Surprise. (Bezoek aan de Toneelschool.) 16. Behalve de achterkamer met het hooge licht, dat om het huis van den buurman heensprong en waarachter de keuken lag, was er aan het huis van Petrus Stastok Senior nog een achterkamer, waarin ik U nader denk binnen te leiden, naar den kleinen tuin waarop zij uitzag, niet oneigenaardig de tuinkamer geheeten.


17. De woning der familie De Groot was vrij verre van het huis van den heer Kegge gelegen, en ik ging op de, voor een stadgenoot waarschijnlijk zeer heldere, maar voor een vreemdeling zeer ingewikkelde aanduidingen van den heer Kegge af. 18. Het ‘hybridisch’ stukje Vooruitgang dankt aan dit zijn gebrek zelf, in verband met de wel wat ruwe, maar niet geheel onrechtvaardige tuchtiging, welke daaraan terstond na zijn verschijning in het genoemd maandwerk, van eene scherpe pen te beurt viel, zijn onsterflijkheid en voor den schrijver een groot gewicht. 19. Daar staat een luchtige, uit gele bamboestijlen ineengevoegde poort waaraan een bord, wit met zwarte letters, Latijnse boven Javaanse, beschilderd. 20. De man, die de dief, die het bordje, dat aan de weg, die van A. naar B. leidt, staat, heeft weggenomen, weet aan te wijzen, krijgt een beloning.


123 Alle bovengenoemde zinnen lijden aan een en dezelfde stijl-fout, - de ene meer, de andere minder. Logisch en grammatisch echter zijn ze juist. Op het verband der delen waaruit ze zijn opgebouwd, is grammatisch niets aan te merken; op de volgorde der woorden in elk der hoofden bijzinnen afzonderlijk evenmin. Hieruit blijkt: wat grammatisch en logisch goed is, kan stilistisch fout zijn. En wat 1 grammatisch verkeerd is? - Dat is ook stilistisch verkeerd . Door ongeoefende stilisten worden vele grammatische fouten tegen de zinsbouw gemaakt. De voornaamste hiervan zullen we eens bezien. ‘De boer ging naar de markt en de boer kocht een koe.’ Deze zin is grammatisch in orde, maar stilistisch niet: hij lijdt aan overbodige duidelijkheid. Die stijlfout wordt vermeden door de zinnen samen te trekken, dat wil zeggen: door hetzelfde zinsdeel maar een keer uit te drukken. ‘De boer ging naar de markt en kocht een koe.’ Het is dus grammatisch geoorloofd om in een zin een woord weg te laten, dat in een nevengeschikte zin reeds genoemd is en daar dezelfde dienst verricht. Is de functie van het woord in beide gevallen niet dezelfde en laat men het woord toch weg, dan maakt men zich schuldig aan een foutieve samentrekking. Bij voorbeeld: ‘Dit boek is buitengewoon mooi en koopt men dan ook veel.’ In de eerste zin is boek onderwerp; maar het kan niet als onderwerp bij koopt begrepen worden, het is daarbij lijdend voorwerp. Andere voorbeelden: Het gestrande vaartuig was een vrachtschip en door de reders volgeladen met rijst. In de eerste zin is was een koppelwerkwoord; in de tweede zin zou het hulpwerkwoord moeten zijn. Het koren is door de boeren reeds gemaaid en nu geschikt om binnengebracht te worden.

Is: eerst hulpwerkwoord van de lijdende vorm, daarna koppelwerkwoord. Op deze wijze staat er: is door de boeren nu geschikt (geworden) om... Hij heeft Vondels verzen zeer lief en er dan ook een ernstige studie van gemaakt. Het woordje heeft kan in de tweede zin geen herhaling zijn van dat in de eerste zin. Zij hief tussenbeide haar lief gezicht op, om eens op de Hoogstraat te kijken, maar keerde het meestal teleurgesteld weder af en tot haar werk. De twee gezegdes zijn: afkeren en keren.

Wat je nu zegt, lijkt me onjuist en zal niemand met je eens zijn. De bijzin is onderwerp bij lijkt onjuist, maar kan dit niet zijn bij het gezegde van de tweede hoofdzin. 1

Uitgezonderd de gevallen waarin zo'n grammatische fout opzettelijk wordt gemaakt (nl. om een humoristisch effect te bereiken).


124 Uit dit voorbeeld blijkt, dat - wat betreft de kwestie van de ‘samentrekking’ - voor de bijzin hetzelfde geldt als voor het woord. Hoe moeten de gegeven voorbeelden van foutieve samentrekkingen verbeterd worden? ‘Uw brief hebben wij ontvangen, en zullen die spoedig uitvoeriger beantwoorden.’ Ook dit is een voorbeeld van een samentrekking: in de tweede zin ontbreekt het onderwerp; er is een woord weggelaten, dat in een nevengeschikte zin reeds genoemd is en daar precies dezelfde functie heeft. Volgens hetgeen we hierboven zeiden, zou deze samentrekking dus goed zijn. Maar toch is ze verkeerd. Om dit duidelijk te maken, moeten wij eerst een andere veel voorkomende fout tegen de zinsbouw behandelen, nl. de foutieve inversie. Inversie is de woordschikking, waarbij het onderwerp achter de persoonsvorm van het werkwoord staat. In vragende zinnen is dit de normale woordschikking. Maar ook in mededelende zinnen kan inversie optreden. Dan echter moet zo'n zin met een bepaling of een voorwerp beginnen. Vergelijk:

Wij hebben uw brief ontvangen. Uw brief hebben wij ontvangen. Gaat er aan het onderwerp en het gezegde geen bepaling of voorwerp vooraf of, zoals men ook wel zegt, heeft de zin geen ‘aanloop’ - en plaatst men toch het onderwerp achter het gezegde, dan maakt men een fout tegen de zinsbouw en is de inversie foutief. Nu zal wel niemand de enkelvoudige zin schrijven: ‘Hebben wij uw brief ontvangen’, zo dit niet als een vragende zin is bedoeld. Ongeoefende stilisten maken de bedoelde fout echter herhaaldelijk in de tweede van twee nevengeschikte hoofdzinnen. Bij voorbeeld: ‘Uw brief hebben wij ontvangen en hebben wij de eer u te berichten, dat...’ De tweede zin zelf begint met het gezegde, heeft dus geen ‘aanloop’. Bovendien heeft de aanloop van de eerste zin, die daar inversie bewerkt, geen betrekking op de tweede. Er is dus voor inversie in de tweede zin geen enkele reden. Op precies dezelfde wijze is onjuist: ‘Uw brief hebben wij ontvangen, en zullen mij die spoedig uitvoeriger beantwoorden.’ Uw brief behoort niet bij de tweede zin, is daar geen lijdend voorwerp; er staat immers reeds een lijdend voorwerp in (die), echter niet vóór het onderwerp en het gezegde, zodat het geen inversie kan veroorzaken. De besproken fout, die vooral in handelsbrieven veelvuldig voorkomt, wordt zeer familiaar ‘stijl van tante Betje’ of ook wel kortweg ‘tante Betje’ genoemd. Tante Betje is een geniepig mens. Op wie haar karakter hebben doorgrond, heeft zij geen vat. Maar onder de anderen zoekt ze haar prooi, zodra die


125 twee door en of maar verbonden nevengeschikte hoofdzinnen willen schrijven. Bovendien spant ze vaak samen met de foutieve samentrekking. Bij voorbeeld: ‘Uw brief hebben wij ontvangen, en zullen die spoedig uitvoeriger beantwoorden.’ Wanneer we in de tweede zin het weggelaten woord invoegen, komt het op dezelfde plaats te staan als waarop het in de eerste zin staat. Dit is een vaste regel. Vergelijk. Wij hebben uw brief ontvangen en zullen die spoedig uitvoeriger beantwoorden. Dat is ongetwijfeld...(en) wij zullen enz., en niet: (en) zullen wij. Dus moeten we de geciteerde zin begrijpen als: ‘Uw brief hebben wij ontvangen en zullen wij die spoedig uitvoerig beantwoorden’. Nu is het duidelijk geworden, waarom de samentrekking onjuist is, ondanks het feit dat wij in beide zinnen dezelfde dienst verricht: ze berust op een foutieve inversie. En wat wij hierboven zeiden over het weglaten van een woord, heeft nog een toevoeging nodig: het woord in kwestie moet tevens in beide zinnen op dezelfde plaats staan. Al dat geredeneer is tamelijk ingewikkeld, - en we zijn hier ver verwijderd van de ‘stijl’ als ‘uitdrukking van een persoonlijkheid’. Nu zijn er gelukkigen, die zich het bovenstaande nooit bewust hebben gemaakt en die toch nooit in de handen van tante Betje en consorten vallen. Van dezen zegt men wel, dat ze ‘taal-gevoel’ hebben; ze doen het ‘vanzelf’ goed. Maar vele anderen doen het vanzelf verkéérd. En voor hen is het volstrekt noodzakelijk, dat ze de kwestie van de inversie en de samentrekking geheel doordenken. Hetzelfde geldt voor een andere veel gemaakte fout: het onjuiste gebruik van de beknopte bijzin. ‘Na gegeten te hebben, ging de zon onder.’ Deze, aan een schoolopstel ontleende zin doet uitermate komisch aan. Er staat immers, dat de zon gegeten had! Waarom staat dat er? - Als we lezen: ‘na gegeten te hebben’...weten we nog niet, wie gegeten heeft of had; dat blijkt pas uit de volgende zin: wat daar onderwerp is, is ook onderwerp bij ‘heeft gegeten.’ De bedoelde fout kan in het algemeen op twee manieren verbeterd worden: 1. Men verandert de hoofdzin zodanig, dat hetgeen als onderwerp bedoeld is in de beknopte bijzin, ook onderwerp is in de hoofdzin. Dus in dit geval: ‘Na gegeten te hebben, zagen wij de zon ondergaan’. 2. Men maakt de beknopte bijzin volledig. Dus: ‘Nadat wij gegeten hadden, ging de zon onder.’


126 Wijs nu de fouten aan in de volgende zinnen en verbeter ze. 1. Werktuiglijk neemt hij zijn vorige houding aan en het boek op. 2. Dit was de man met wie ik sprak en kennis maakte. 3. Om niet zolang achtereen in de klas te moeten zitten, geeft men na het tweede lesuur een vrij kwartier. 4. Hartelijk gelukgewenst met je verjaardag, en spijt het mij dat ik je niet persoonlijk kan gelukwensen. 5. 's Morgens gingen we weg en kwamen 's avonds pas om tien uur thuis. 6. In het dorp gekomen, opende de bakker juist zijn winkel, en waren wij de eersten die iets bij hem kochten. 7. Na verschillende veranderingen ondergaan te hebben, kwam men tot het rijwiel zoals wij het kennen. 8. De man die mij gisteren aansprak en jij zo aardig vond, is mijn oom. 9. Na een poos rondgelopen te hebben, is het twaalf uur geworden. 10. Niet begrijpende hoe deze som gemaakt moest worden, heeft de leraar ons die uitgelegd. 11. Hier zet men koffie, thee, messen aan en mensen over. 12. Wat je nu vertelt, klinkt ongeloofwaardig en kan ik daarom niet geloven. 13. In het café begon het ons te vervelen en zijn er toen uitgegaan. 14. Op de hei zochten we een mooi plekje op en zouden 's middags naar de uitspanning in het bos gaan. 15. Er wordt hier en daar aan de rand der stad een straat aangelegd en huizen gebouwd. 16. Al rijdende dook eindelijk de toren van het kerkje voor ons op. 17. Na mijn sommen gemaakt te hebben, bleef nog slechts het maken van mijn Franse thema's over. 18. Het huis werd spoedig bouwvallig en toen onbewoonbaar verklaard. 19. Al speelt hij ook tegen vijftig tegenstanders, niemand kan van deze schaakmeester winnen, maar hoogstens remise maken. 20. Wie dat gedaan heeft, weet ik niet, maar moet men ongetwijfeld verachten.

Al de hierboven behandelde fouten tegen de zinsbouw kan men ‘stijlfouten’ noemen. Maar juiste inversies, juiste samentrekkingen zijn daarom nog geen ‘stijlverschijnselen’. Er is echter met betrekking tot de zinsbouw wel een stijl-verschijnsel, nl. de symmetrie. Evenals het ritme een aangename gelijkheid is in de afwisseling van de lettergrepen met zwaardere en met lichtere klemtoon; evenals het rijm een aangename gelijkheid is in de klanken, zo is er ook een aangename gelijkheid in de bouw der opeenvolgende zinnen. De jager had een geweer onder de arm en zijn knecht droeg een tas in de hand. Beide zinnen zijn gelijkvormig of symmetrisch gebouwd: onderwerp, gezegde, lijdend voorwerp, plaatsbepaling; in beide zinnen komen dezelfde rededelen voor in dezelfde volgorde. Ook in de inhoud is zekere gelijkheid op te merken: in beide wordt gesproken van jachtbenodigdheden, van 'n bij zich dragen en van 'n lichaamsdeel. Ook naar de inhoud geoordeeld, is er dus symmetrie. De volgende zinnen tonen eveneens een mooie gelijkvormigheid:


1. En de hofsteên wat zin ze fleurig; en de peerds wat zin ze stark; en de mansluu wat zin ze kloek.


127 2. En gedurig knoept weer en kraakt weer het dun-ijs; en 't klotst in het water; en 't schuifelt in 't dorre lies; en 't schuurt langs het paalwerk. (Beide citaten uit: CREMER: Oan 't kleine Revierke) De waarde der symmetrie wordt vooral goed begrepen, als ze ontbreekt, daar waar men ze verwachtte. Dat is trouwens met alle dingen zo: gemis doet waarderen. Hier volgen enige zinnen die onaangenaam klinken door hun ongelijkvormigheid. Tegen sinterklaas wordt er overal gefluisterd: door mevrouw met de meid; door de meid met de kinderen; en de kinderen onder elkaar. De lezer had verwacht dat er zou komen: en door de kinderen met elkaar. Als de zin symmetrisch was doorgeschreven, was er een aardige stijlfiguur gekomen, die men kettingbouw zou kunnen noemen: elke volgende zin begint dan met het laatste woord van de vorige. Het onaangename van zo'n stijlfout zit in het onaangename van de verrassing. Verrassingen kunnen wel eens aardig zijn, bijv. met sinterklaas, maar deze heeft iets pijnlijks. Ik lees ondertussen de krant of loop in het tuintje of kijk mijn fiets na of er iets aan hapert. Twee keer hebben we 't tegenstellend voegwoord of gehad; dan komt er weer 'n of; door onze verwachting van symmetrie denken we dat dit van dezelfde soort zal wezen; maar dan blijkt 't het onderschikkend voegwoord of te zijn. De winden worden minder hevig en warmer. Eerst een ‘verzwakkende’ trap en dan een vergrotende trap. Men zou haast denken dat er bedoeld was: minder warmer. Maar dat is onzin. Had de leerling, de auteur van deze zin, geschreven: De winden worden minder hevig en minder guur, dan had hij symmetrisch zijn bedoeling uitgedrukt. Die hond werd door die oude dame verzorgd als een moeder haar kind. De eerste zin van de vergelijking is lijdend, de tweede echter is kennelijk bedrijvend bedoeld. De volgende evenredigheid deugt niet: de hond: die oude dame = de moeder: haar kind. De termen van de tweede ‘reden’ zijn verwisseld. Het voetbalspel dwingt de jongens tot dieper nadenken en goed hun verstand te gebruiken. De vereerder van het ‘bruine monster’ die dit in zijn opstel schreef, had niet veel gevoel voor symmetrie. Dwingen tot nadenken en tot het goed gebruiken van hun verstand. Nu zijn beide infinitieven gebruikt met een substantivisch karakter. Of wel: dwingen om dieper na te denken en goed hun verstand te gebruiken. Nu behouden ze beide hun werkwoordelijke aard. De locomotief is een der mooiste uitvindingen der vorige eeuw en die steeds wordt verbeterd.


128 Het voegwoord en doet ons verwachten dat er een nevengeschikte zin volgt. Dat is een vaste symmetrie in de zinsbouw. Maar hier volgt een bijvoeglijke bijzin. Velden en bossen worden reeds druk bezocht door de mensen die er rust en verkwikking komen zoeken en ook om de ontwakende natuur te bewonderen. Deze schrijver was vergeten, dat hij begon met een bijvoeglijke bijzin (die er...) en knoopte er toen een beknopte bijwoordelijke bijzin van doel aan vast. En deze twee ongelijksoortige zinnen verbindt hij door het voegwoord en. Het maakt de indruk of men een paard en een os naast elkaar spant voor een karretje. Uit vele van deze voorbeelden blijkt, dat en wel echt het voegwoord der symmetrie is. Het verbindt rededelen en het verbindt zinnen die van dezelfde soort zijn. Een fout hiertegen is niet slechts een stilistische, maar ook een grammatische fout. Dat bij een opsomming ook gelijkheid van de inhoud noodzakelijk kan zijn, blijkt uit het volgende voorbeeld: Hij had een hoed met pluimen op 't hoofd, een zakdoek in de hand, en den Bisschop aan zijn zij. (HOOFT: Onthoofding van Egmond en Hoorne) De vorm is hier wel symmetrisch, maar de inhoud niet. Men verwachtte dat er nog een kledingstuk genoemd zou worden, en toen kwam opeens de bisschop. Zo'n verrassing doet iemand lachen. 't Is net of men zegt: ‘Kijk, dit is mijn stoel, dat mijn inktkoker, en dat mijn tante.’ Heel plezierig voor die dame. Of wel: ‘Bij dat geluid sprong hij plotseling op, greep een mes, en sneed 'n stukje koek af.’ Juist omdat de laatste stijlfout lachwekkend is, maken humoristische schrijvers deze opzettelijk om een zot effect te bereiken. Bijv. HILDEBRAND in De Familie Stastok: Aan zijne zijde sluimerde een jong mensch met gescheiden haar, zoo glad gekamd alsof het uit één stuk was, hooge jukbeenderen, een blauwe das, een turkooizen doekspeld, enz. Er moet natuurlijk ergens uit blijken, dat zoiets humoristisch bedoeld is; bijv. uit de beschreven situatie, uit de toon van het hele verhaal. De stijl-fout is dan stijl-middel geworden. Na al die lelijke zinnen nog een paar mooie fragmenten die bekoren door hun parallellisme. 1. Daar liggen onthoofde spijkers, tandeloze zagen, beitels zonder snee, sloten zonder veer, sleutels zonder slot, haken zonder oog, ogen zonder haak, gespen zonder tong. 2. De helle zonneschijn lag over de rug der oude doornhaag, viel op de stoffige landweg,


129 pinkte kleine lichtjes door de kruin van de oude linde, tekende grillige boomschaduwen op de witgepleisterde muurtjes der kleine dorpshuisjes en dartelde met de zwakke golfjes in 't kleine beekje. (Uit een schoolopstel.) 3. Er was een tijd, dat Holland naar kennis dorstte, kennis waardeerde, kennis liefhad en in menig vak van studie de vraagbaak der beschaafde wereld werd, - waarin het de beoefenaren der wetenschap huldigde, zonder aanzien des persoons, - blond van lokken of grijs van haren, - landzaat, en dus het voorwerp van zijnen regtmatigen trots, of balling, en dus het voorwerp van zijnen edelaardiger eerbied, - handhaver van het oude, en daardoor wachter bij den reeds verworven schat, of kampvechter voor het nieuwe, en daardoor borg voor zijn deel in de aanstaande verovering. (POTGIETER: Het Rijks-Museum te Amsterdam) De symmetrie wordt hier op een enkele plaats niet gelukkig verbroken door de variatie in verbindingswoord: dat - waarin. O God, kastijd mij niet in uwen toorn, Tuchtig mij niet in uwe verbolgenheid. (Psalm, 6 vs. 2) Versmaad dus de tucht des Machtigen niet. Hij kwetst, maar verbindt ook, Hij wondt, maar zijne handen heelen. (Job, v, vs. 17,18)

De symmetrie van vorm in inhoud gaat hier zo ver, dat de zinnen synoniem worden. Door de volheid des gemoeds waaruit deze woorden komen, wordt er twee maal hetzelfde gezegd (vgl. de tautologie). Men ziet het: de ontroering brengt gelijkheid van beweging (ritme), gelijkheid van klank (rijm), en gelijkheid van bouw en inhoud (symmetrie). Hoe zeere vallen ze af, de zieke zomerblaren; hoe zinken ze altemaal, die eer zoo groene waren, te grondewaard! (GESELLE) 't En zijn de Joden niet, Heer Jesu, die u cruysten, Noch die verradelijck u togen voor 't gericht, Noch die versmadelijck u spogen in 't gesicht, Noch die u knevelden, en stieten u vol puysten. 1 't En zijn de crijchs-luy niet die met haer felle vuisten Den rietstock hebben of den hamer opgelicht, Of het vervloecte hout op Golgotha gesticht, 2 Of over uwen rock tsaem dobbelden en tuyschten : Ick ben 't, o Heer, ick ben 't die u dit heb gedaen, Ick ben den swaren boom die u had overlaen, Ick ben de taaye streng daermeê ghy ginct gebonden, De nagel en de speer, de geessel die u sloech, De bloet-bedropen croon, die uwen schedel droeg. Want dit is al geschiet, eylaas! om mijne sonden. 1 2

Haer = hun. Tuyschen = dobbelen, dus dobbelen en tuyschen is een tautologie.


(REVIUS: Hij droeg onze smerten)


130 O heer Iesu, Godt en mensch, Die aenveert heb desen staet, Gheeft my dat ik door U wensche, Gheeft my door Uw kindsheyd raet. Sterkt my door Uw teere handen, Maekt my door Uw kleynheid groot, Maekt my vry door Uwe banden, Maekt my ryk door Uwen noot, Maekt my blyde door Uw lyden, Maekt my levend door Uw dood. (Uit: Comt Verwondert u hier)

Deze voorbeelden zijn wel voldoende om de expressieve waarde der symmetrie te doen gevoelen, - tevens om te bewijzen dat symmetrie iets anders is dan eentonigheid die daardoor ontstaat, dat men slechts de beschikking heeft over enkele zinsconstructies. En ook hier geldt weer: ook de variatie, de afwisseling in zinsbouw kan expressieve en esthetische waarde hebben.


131

XX Analogie Wij mensen zijn maar in weinig dingen oorspronkelijk; bijna altijd volgen wij iemand of iets na. En als we oorspronkelijk schijnen, is er meestal nog maar een variatie van een oude zaak. De mode vindt bij voorbeeld een nieuw hoedje. Nieuw? Och, 't is maar een kleine wijziging van een model dat reeds bestaan heeft. Er is niets nieuws onder de zon, zegt een oud spreekwoord. Ons hoofd zit vol reminiscenties; dat zijn: flauwe, onbewuste herinneringen van hetgeen we hebben gezien, gehoord, beleefd. En bij al hetgeen we doen, maken of zeggen, werken al die herinneringen, zonder dat we 't weten, mee; en al wat we voortbrengen, is daardoor analoog of overeenkomstig met iets dat reeds bestond. In de taal is deze macht van het voorbeeld onophoudelijk op te merken. We maken nieuwe samenstellingen, afleidingen, uitdrukkingen, zinnen, naar het model van andere. Nieuw is dus niet elk deel afzonderlijk, maar hun combinatie. Voorts kan ‘nieuw’ betekenen: nieuw voor onszelf, d.i. nog niet eerder door ons gehoord en gebruikt, óf: nieuw voor de taal, d.i. nog niet eerder gebruikt door de leden der taalgemeenschap waartoe wij behoren. Gesteld, iemand heeft het werkwoord aanbesteden leren kennen uit de zin: ‘De gemeente zal dit werk aanbesteden bij de firma J. & Co.’ Hij zal nu, als het zo te pas komt, de vormen: besteedt aan, besteedde aan, heeft aanbesteed gebruiken, en van een aanbesteding spreken. Al die vormen maakt hij dan zelf, naar analogie van reeds bekende. Zo zijn we in staat bij het meervoud van een zelfst. naamw. het enkelvoud te maken (of omgekeerd); bij de onverbogen vorm van een bijv. naamw. de verbogen vorm (of omgekeerd); bij de overtreffende trap de stellende (of omgekeerd); enz., enz. Dergelijke ‘analogieformaties’ zijn wel eens onjuist, d.w.z. wijken wel eens van de gebruikelijke af. Dit komt doordat niet alle verleden tijden, niet alle meervouden, niet alle superlatieven enz. op dezelfde wijze worden gevormd. Een ‘verkeerd’ model wordt dan tot voorbeeld genomen. De kindertaal wemelt van foutieve analogieformaties: loopte; aangekwamd, geneemd, enz. Onder invloed van zilveren gaan kinderen spreken van houteren. Naar analogie van Kerstmis maken ze Pasemis. Maar ook volwassenen vergissen zich wel eens. Hoe dikwijls hoort men niet: gemaald (i.p.v. gemalen), gebrouwd (i.p.v. gebrouwen), gewoven (i.p.v. gewuifd). Dit zijn ongetwijfeld taalfouten. Maar wat nu nog fout heet, kan in de toekomst


132 wel goed worden, als alle Nederlanders zo gaan spreken en schrijven. De volgende voorbeelden mogen dit duidelijk maken. Eens luidde de eerste persoon enkelvoud van de verleden tijd van het werkwoord binden: ik band. Wie toen, naar analogie van de meervoudsvormen, ‘ik bond’ zei, maakte een fout. Op het ogenblik echter is op deze vorm niets aan te merken. In de tijd dat men vervoegde: lachen, loech, gelachen, was lachte even onjuist als nu loopte is. Thans is het de enig juiste vorm. Het zwakke werkwoord zenden is geheel sterk geworden, sinds velen het gingen vervoegen naar analogie van: vinden, vond, gevonden. Anders is het met analogievormen als koei, vlooi. Deze zijn uit het meervoud ontstaan: immers in duizenden gevallen kan men van het meervoud het enkelvoud maken door en weg te laten. Maar hoewel koei en vlooi zich op dezelfde wijze verhouden tot koe en vlo als bond tot band, worden ze niet door iedereen aanvaard, blijft er integendeel een sterk verzet tegen bestaan. Ze worden als ‘onbeschaafd’ gevoeld. Hetzelfde is het geval met ome(s) (vergelijk: tante(s)). Kan je (i.p.v. van kun je, naar analogie van kan ik) staat op de grens. In alle gegeven voorbeelden is een bestaande vorm onder invloed van een nieuwe analogie in de taal vervangen door een andere vorm; beide vormen hebben precies dezelfde betekenis. Maar ‘vliegenier’ was, toen het voor 't eerst werd gemaakt, een nieuw woord: nieuw naar klank en betekenis. Zo'n woord (of uitdrukking) noemt men een neologisme. Een neologisme zal vrijwel steeds een analogievorming zijn. Vliegenier is vormd naar het voorbeeld van hovenier, aalmoezenier. Maar deze laatste zijn gevormd van zelfstandige naamwoorden. Van het werkwoord vliegen had men moeten vormen: vlieger. Weliswaar bestond dit al met een andere betekenis, maar dat is geen bezwaar; in alle talen vindt men veel homoniemen, dat zijn: woorden met dezelfde klank maar met verschillende betekenis. Na 1885, het jaar waarin het maandschrift De Nieuwe Gids is opgericht, kwam er een school van jonge schrijvers, die er vooral naar streefden om hun gedachten en stemmingen individueel uit te drukken. Dit trachtten zij o.a. te bereiken met nieuwe, zelfgevonden woorden, uitdrukkingen en zinswendingen. Deze neologismen waren natuurlijk ook gevormd naar het model van reeds bestaand taalmateriaal. Het is nuttig, zich bij het lezen steeds even bewust te maken, naar welk voorbeeld zo'n nieuw woord is gemaakt. De volgende voorbeelden zijn uit: Menschen en Bergen van VAN DEYSSEL. Het klammerige bleke hoofd. (Naar het model van zweterig, ofschoon dit van een werkwoord is gevormd en klammerig van een bijv. naamw.) De overknopte bomen. (Model: een overhuifde wagen; een overkapt perron.) De heuvelen waren blauw-grijs bewaasd. (Model: besneeuwd.) De al-wijde stilte van het landschap. (Model: alom.) Naast de weg waren de hoogrotsingen. (Model: hooggebergten en golvingen.)


133 Aan Een huis vol Menschen van C. EN M. SCHARTEN-ANTINK ontlenen we:

Hij zette zich nu te werken. (Naar analogie van 't Franse: il se mit à travailler; het is dus een gallicisme.) Zo bleef het tijdenlang. (Model: uren lang, dagen lang.) Waar alleen maar in de toppen der bomen nog de bladeren goudelden. (Model: fonkelden.) Een gewoonlijke groet. (Verkeerde analogie: hij groette gewoonlijk. De bijwoordelijke kracht is niet gevoeld.) De beloperde treden van de trap. (Model: een met zeildoek beklede canapé). Hun voetstappen verklonken in de gang. (Model: vervloeien, verdampen.) Zoals we reeds hebben gezegd, moet een neologisme liefst op een juiste analogie berusten, en daarmee op een juist taalbegrip, een juiste taalwaarneming. Bovendien moet het nog aan een andere eis voldoen, nl. aan de eis die voor alle stijlverschijnselen geldt: het neologisme mag niet dienen om de stijl op te sieren, maar moet noodzakelijk zijn, d.w.z. de enig juiste uitdrukking van een persoonlijke indruk, een persoonlijk gevoel, een persoonlijke gedachte. Een schrijver mag nooit jacht maken op neologismen. Anders ontaardt ook dit stijlverschijnsel in een maniertje, en wordt de stijl gewild-origineel, overdadig, vermoeiend. Verklaar in de volgende voorbeelden nu eens de analogie. ...dit vreemd toneel, dat gehuld was in nevels van tabak, En maar ten halve verlicht bij den wagglenden glans van een roetkaers, Welke zoo even de Baas had op d'eikenen blaker ontstoken.

1.

(VAN BEERS: De Bestedeling) 2. Een biefstuk. 3. Een spotter zei: De schutternij rukte uit, tot groot vermaak van de dienstmeisjes en de slagersjongens. 4. Een jongen schreef in zijn opstel: Wij kwamen vuil en wel thuis. 't Is boek van onderen tot boven! 5. Hier groeien boeken uit den grond; Ai! help! ik voel mij zoo bestoven, Als relden al die filozofen Gelijk uit hun papieren mond! Hij, die dees achtbre rijen schikte, Bouwde eens aan Babels toren mee: Hier hebt gij de oudheid, stof op snee!

(DE GENESTET: In de bibliotheek van een liefhebber) 6. De ondeugende straatjongens werden door de agenten naar het klabakkarium gebracht. 7. Uit een schoolopstel: Muren waaiden om; ramen drukten in. En moge als de vrienden niet wonder verrast zijn, 8. 1

Mijn hoogheid geen prins en jou zotheid geen kwast zijn .

(DE GENESTET: Uit het land van Kokanje) 9. De schoolvoogd verschijnt in zijn oude, belapte rok en besmeerde castoren hoed. (Een school in de 18de eeuw.) 1

Is deze analogievorm geheel juist?


10. Door het luid-pratend geboerte drong zich de schilder tot zijn plaatsken bij 't vuur. (VAN BEERS: De Bestedeling) 11. Als de vliegmachines der vijanden naderden, lieten de sirenes in Parijs hun waarschuwend geluid horen. Deze sirenade veegde de straten spoedig schoon.


134 12. Het knaagsel der muizen lag overal in de kast. 13. Zoo kwam het bij, eindelijk, dat er nooit of nimmer een wilde studentenpartij, een klein straatgeruchtje of iets dergelijks had plaats gehad, niet noemenswaardig in vergelijking van het groote landgerucht dat het daarna maken moest, of...(HILDEBRAND: Gerrit Witse) 14. Het publiek was goedklaps die avond. 15. Bij dat waagstuk werd een boom door de vliegmachine aangevlogen. 16. Een lucht zonder wolken, om den horizont van melankolieke bleekheid, bijna kleurloos, en hooger-op somber, gelijk-blauw, alsof er geen zon achter stond, tintte den stroom tot fijn staal, waarin de talloze torens met hunne koperen spitsen, vergroend door het weder, de plompe bastions met getande kanteelen, en de vooroverhellende smalle huizen met hunne steiloploopende, blauw-bepande daken neer-spiegelden met grijze onvolkomenheid, als afbrokkelende ruïenen. (ARIJ PRINS: Een Executie) 17. Geen mensch te zien of hoorbaar, en na een bange aarzeling schoof hij op dievelingsche wijze met ingetrokken buik, opdat de deur niet kraken zou, door de nauwe opening naar binnen (ARIJ PRINS: Ondergang) 18. Tegen de glazen peer van de hanglamp en over de dunne balken van de lage zoldering schimmerde de schijn van het pitje. 19. Naast die deur begon de hoeksche wand met nog zulk een deur naar de bovenverdieping; wat verderop een vernissige kast met een plaat erboven, en daartusschen een als hoog opgetilde ouderwetsche hangklok met verguld beslag; een stoel, en weêr hoekte de kamer. 20. (De kamer was) bevlaggedoekt langs om den zolder, van balk tot balk, door rood-wit-en-blauwe bochten en die bezilverd met veel vijf-puntige sterretjes van papier (18, 19 en 20 bij VAN LOOY: De Bruiloft).


135

XXI Contaminatie Een kleine jongen stond tegen de avond met zijn moeder aan 't raam. De maan scheen aan de hemel. ‘Kijk, daar staat Manus’, zei moeder met een bekend grapje. 't Jochie keek moeder eens verrast en toen peinzend aan. De volgende avond waren ze weer aan 't raam. ‘Kijk, daar staat Dries’, zei 't ventje. Wat was 't geval? De jongen had twee ooms: oom Manus en oom Dries. Hij had onthouden dat de maan net heette als een van zijn ooms. Maar verder was zijn geheugen gederailleerd. De woordspeling van Maan en Manus was hem ontsnapt. Eerst was er dus gebrekkige waarneming; toen gebrekkige herinnering met een 1 ongewenste associatie, waardoor verwarring ontstond tussen twee woorden , zodat hij 't ene voor 't andere in de plaats zette. ‘Manus’ en ‘Dries’ hadden voor hem een overeenkomst in betekenis; in zekere zin waren het voor hem synoniemen: beide doelden op een oom. Deze overeenkomst was voldoende om de verwarring te doen ontstaan. Dergelijke verwarringen van woorden of uitdrukkingen, die óf in klank óf in betekenis óf in beide meer of minder met elkaar overeenkomen, worden in het spreken, niet alleen door kinderen maar ook door volwassenen, zeer veel gemaakt. Ook in geschreven taal worden ze veelvuldig aangetroffen, het meest natuurlijk bij ongeoefende stilisten, maar toch ook wel bij geoefende. Zo'n verwarring noemt men contaminatie, d.i. besmetting: het ene woord besmet het andere, maakt het onzuiver; iets van het een en iets van het ander smelten samen tot een onzuiver amalgama. Het gemakkelijkst ontstaan contaminaties bij 't gebruik van woorden uit vreemde talen. Daar is de waarneming vaak 't gebrekkigst, en, door weinig gebruik, is daar de vereniging van de woordklank en zijn betekenis 't minst innig, zodat men licht kan afdwalen naar een ander woord, dat er in klank wat op lijkt. Zo schreef een jongen in zijn opstel over cavaleristen, terwijl hij calvinisten bedoelde. Een ander zei rimmetiek, maar uit de samenhang bleek dat hij iets over de romantiek wilde mededelen. Weer een ander zei na een natuurkundeles, die gewijd was aan de wet van de inertie (traagheid), lachend tegen z'n buurman: ‘Wat spreekt-ie het woord energie toch krankzinnig uit!’ Die had zich wel vermaakt, maar van de les had hij niet al te veel begrepen.

1

‘Manus’ en ‘Dries’ zijn geen woorden, maar namen. Voor het algemene verschijnsel dat we hier bespreken, maakt dit echter geen verschil.


136 Een domineespel wordt niet in 't bijzonder door predikanten gespeeld. Vergelijk voorts: exercitie-auro (expeditie-auto), amethist (atheïst), territoir (trottoir), die jongen kan zich niet condenseren (concentreren). In Tilburg, schreef een krant, pleegt men bij het carnaval veel banaliteiten, waarover men zich later moet schamen. Nu is een banaliteit een gemeenplaats, een afgezaagd gezegde. Waarschijnlijk bedoelde de schrijver: bestialiteiten (beestachtigheden). Of zweefde hem bacchanaliën voor de geest? (Vroeger: feesten ter ere van Bacchus: thans: woeste, bandeloze feesten.) Van een jongen werd beweerd, dat hij de primeur van zijn klas was. Bedoeld was primus (eerste); primeurs noemt men de eerste voorjaarsgroenten. In de laatste twee gevallen bestaat er tussen de woorden die gecontamineerd worden, nog enige overeenkomst in betekenis. In alle andere voorbeelden ontbreekt deze geheel, en berust de verwarring slechts op een overeenkomst in klank. De klank van het ene en de betekenis van het andere woord smelten samen tot een nieuwe eenheid, die echter in de taal niet bestaat, dus onjuist is. Deze contaminaties zijn geen vergissingen van 't ogenblik. Ze behoren tot de taalschat van de halfbeschaafden, van mensen vooral die boven hun intellectuele stand willen leven. Het is hun opgevallen dat ontwikkelden nogal eens vreemde woorden gebruiken. Daarom doen zij het ook; maar ze doen het verkeerd en maken zich daarmee belachelijk. Al deze opmerkingen gelden ook voor de contaminaties bij het gebruik van zeldzame woorden uit de eigen taal. Voorbeelden: 1. Het vallen van de bladeren maakt een deemoedige indruk (weemoedig). 2. De doden genieten de rust, die wij op aarde nimmer zullen derven. (Derven = ontberen; bedoeld is juist: bezitten.) 3. Hij sprak die woorden uit op een vermoeiende toon. (Bedoeld was: moedeloos.) 4. Jonge dame van 35 jaar wenst huwelijk aan te gaan met fortuinlijk heer, liefst in de omgeving van het Gooi en met auto. (Heer met fortuin, gefortuneerd heer.) Dit voorbeeld staat op de grens. Zie voorts verschillende voorbeelden in het eerste hoofdstuk.

Dergelijke verwarringen vormen van alle door contaminatie ontstane fouten nog maar een kleine groep. De meeste contaminaties vinden plaats bij woorden (of uitdrukkingen), die geheel of vrijwel geheel synoniem zijn. Dan levert niet het ene zijn klank en het andere zijn betekenis, maar beide leveren een deel van hun klankvorm. Soms gaat ook wel de gehele klankvorm van een van beide in de nieuwe eenheid in. Dit laatste is het geval bij contaminaties van een vreemd woord en het Hollandse synoniem. Bijv.: verexcuseren (verontschuldigen + excuseren), aanrecommanderen (aanbevelen + recommanderen), uitportretteren (uittekenen + portretteren), verassureren (verzekeren + assureren), optelefoneren (opbellen + telefoneren), 1 bekritiseren (beoordelen + kritiseren).

1

Dit wordt tegenwoordig zo veel gebruikt, dat men aarzelt het ‘fout’ te noemen.


137 Ook bij contaminaties van twee (voor de spreker) minder gebruikelijke woorden uit de eigen taal. Bijv.: zinnebeeldsel (zinnebeeld + afbeeldsel); het landen van de troepen ging niet zonder ongelukken gepaard (ging niet zonder ongelukken + ging met ongelukken gepaard). Een deel van het een en een deel van het ander zijn samengesmolten in: waranda (warande (wandelpark, lustoord) + veranda (soort van tuinkamer). Vergelijk voorts: Met ijzelingwekkende vaart vloog de slee naar beneden (duizelingwekkende + (een snelheid om van te)ijzen). De Belgen kwamen hier schuil zoeken (zich schuil houden + een schuilplaats zoeken). Allerlei oude verhalen worden opgehaald, terwijl de overige tijd onledig wordt gemaakt met muziek en spelletjes (zich onledig houden met + de tijd wordt vol gemaakt met). Ook bij figuurlijke uitdrukkingen die men niet doorziet, ontstaat vaak contaminatie. Voorbeeld: Zulke waarheden als oude koeien moest men maar liever op stal laten staan. Verwarring van: oude koeien uit de sloot halen; 'n waarheid als een koe (zo groot); 'n oud paardje van stal halen. (Dit laatste wordt bijv. gezegd van een predikant die nog eens een oude preek voordraagt.) Vrijwel alle genoemde contaminaties berusten op een verkeerd waarnemen of een zich verkeerd herinneren van woorden en uitdrukkingen. Ze behoren tot iemands taalschat, tot z'n spreek- en schrijfgewoonten. Er zijn echter ook vergissingen van 't ogenblik, versprekingen en verschrijvingen. Voor deze vergissingen bestaan verschillende oorzaken. Het komt herhaaldelijk voor, dat we een bepaalde gedachte op twee manieren kunnen formuleren. Beide dringen zich dan tegelijk aan onze geest op, en we doen een verkeerde keus: in plaats van onze keus op een van beide te bepalen, nemen we een stuk van de ene en een stuk van de andere formulering. Toch moeten er nog andere factoren in 't spel zijn, want in verreweg de meeste gevallen contamineren we niet, ook al zijn er twee formuleringen mogelijk. Als we een verkeerde keus doen, dan ligt dat aan ons zelf: we zijn moe of afgeleid, met onze gedachten niet geheel bij hetgeen we zeggen. Weer anders ligt het geval bij de jongen die vroeg: ‘Pader wilt u me even helpen?’ Hij was in die tijd bezig, zich het woordje Pa af te wennen en het te vervangen door vader. Maar een gewoonte is sterk en laat zich maar niet zo een, twee, drie op zij zetten. Het conflict tussen een oude gewoonte en de begeerte om daarmee te breken, had die verspreking, die contaminatie, ten gevolge. De contaminatie is vrijwel steeds een fout; stilistische waarde heeft ze vrijwel nooit. Ze heeft het slechts dan, als iemand opzettelijk contamineert om een zot effect te bereiken, om anderen te doen lachen. (En een schrijver kan


138 natuurlijk een persoon die hij sprekend invoert, laten contamineren om hem door zijn taal te kenschetsen.) Bijv.: ‘Rillend nam ik de wastafel en schoof 'm voor de deur, terwijl het bloed me langzaam in de schoenen zonk (HENR. VAN EYCK: De kleine Parade). Ook in de spelling bestaat contaminatie. Zo schreef een jongen: burght; hij dacht aan burg en burcht. Anderen schrijven dikwijls de apostrof op de verkeerde plaats: s' avonds. Zij denken aan gevallen als t' enenmale, d' eerste keer of aan 't Franse s' amuser. Verbeter nu de fouten, door contaminatie ontstaan, in de volgende fragmenten. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.

33. 34. 35. 36.

Wij waren de hele middag met dat vervelende gezelschap opgeschept. Somstijds brengt hij mij een bezoek. Aan het slot van dat verslag is een fout geslopen. Die man lijdt aan een neurologie. Het geschreeuw is groter dan de wol. Daar trek ik m'n kouwe kleren niet eens voor aan. Die jongen was ook vertegenwoordigd op dat feest. De heuvels werden vereffend. Hij bezint zich op wraak. Het gaat er wel eens druk naar toe. Zij wilden het geloof te vuur en te zwaard verdedigen. Die kerk heeft prachtig geverfde ramen. Toen de onderwijzer zich wilde beklagen, volgde hij de heraldieke weg door eerst het hoofd der school aan te spreken. Moe en wel kwamen we bij een klein herbergje, waar we binnen gingen. Zijn voedsel bestaat uit allerleihande afval. Levendig kan ik het me indenken. Daaraan bestaat hier te lande degelijke behoefte. Past op uw hoede. De toebereidselen worden genomen. Ik was zo fris als een hondje. De borgstelling is verplichtend. Stormenderhand beklommen zij de berg. Er is een kinkel in de kabel gekomen. Met groote getalen kwam de vijand nader. Goddank! eindelijk naderde de zo lang verwenste dag. Zulke pretjes zijn mij een beetje te durabel. Hoegenaamd alle vogels maken dan een nestje. Hij heeft dat geld verduisteremaand. Hij kon lange tijd niet lopen. Maar nu zijn zijn benen over. Hij was op z'n point d'honneur getrapt. In een klein stadje, waar de Geuzen, na eerst door de vijand vervolgd en enkele keren zelfs gedood te zijn, weer teruggekomen waren. (Hier bestaat contaminatie van gedachten.) Menige Geus was door de schout ter dood laten brengen. Er daalde een biplane neder. (Het Franse plan = vlak, planer = zweven. Dus aëroplane = vliegmachine, Biplan, monoplan = tweedekker, eendekker.) Men kon hem veilig binnenlozen. Hij vloog er pijlrecht op af.


139 37. 38. 39. 40.

41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

's Zondags liggen de fabrieken stop. Wij zijn hier in de buurten van een groot slot. Toen dat punt behandeld was, kregen we een oude koe onder handen. Sport! Wie kent niet dat woord, en wie doet er niet op de een of andere wijze aan. (Verwarring van woord en zaak.) Als twee boksers in de ring komen, gaat ieder tegenover elkaar staan. De meningsverschillen staan hemelsbreed tegenover elkaar. In de Brits-Keltische romans vervangt Arthur de plaats van Karel de Grote in de Frankische. Behalve in Nederland speelt men dit spel nergens anders. Dit is een onnodig doden van dieren, en het wordt tijd dat de dierenbescherming hier eens voor opkomt. Lang voor de Europeanen op 't idee kwamen kano's te maken, hadden de Javanen ook al dergelijke bootjes. Het huiselijk leven van vroeger en nu is heel erg veranderd. De scheidsrechter heeft het vaak kwaad te verduren, maar dat is meestal de oorzaak van 't publiek. De gemoederen onder de spelers worden er niet beter op. Het was net over enen geweest.


140

XXII Volksetymologie In ons hoofd zijn de klanken en de betekenissen der woorden geassocieerd, dat wil zeggen: verbonden. Een klank roept een betekenis op; en wel, door de vastheid van die associatie, onmiddellijk. Als een ander een woord uitspreekt dat tot onze taalschat behoort, horen wij niet slechts een klank, maar wij verstaan dat woord - die eenheid van klank en betekenis - op hetzelfde ogenblik. Maar wat gebeurt er, als een ander een woord uitspreekt dat ons onbekend is? - Dan horen we alleen een klank, maar er paart zich geen betekenis aan, we worden ons geen woord bewust. Het is of er gebeld wordt aan een leeg huis. In verreweg de meeste gevallen echter vernemen we zo'n onbekende woordklank niet op zich zelf, maar in een samenhang van ons bekende woorden, of in een situatie waaraan we als hoorder zelf deel hebben. Uit de samenhang of uit de situatie trachten we dan de betekenis te vinden, die we met die klank tot een woord moeten associëren. De vergissingen en verwarringen waarvan we bij deze poging het slachtoffer kunnen zijn, zijn reeds in de hoofdstukken ‘Woordenschat’ en ‘Contaminatie’ ter sprake gekomen. Eén, nog niet genoemde, verwarring verdient een afzonderlijk onderzoek. Men kan deze tot de grote groep der contaminaties rekenen, maar ze wijkt van de andere op een zo merkwaardige wijze af, dat een aparte term zeker gewenst is. Iemand gebiedt: Silence! Een ander die geen Frans kent maar die toch wel begrijpt wat hij bedoelt, meent dat hij zegt: Stillans! De situatie liet geen andere betekenis dan ‘stil’ toe. Deze riep onmiddellijk de klank ‘stil’ op. Deze klank was nu zo duidelijk in zijn bewustzijn aanwezig, dat daartegenover het verschil tussen ‘stil’ en de eerste lettergreep van het Franse woord te gering was om hem bewust te maken dat hij die klank niet gehoord kon hebben. Maar over dat met sterke klemtoon uitgesproken ans heeft hij niet heen kunnen horen. Dat heeft hij met ‘stil’ verbonden tot een nieuwe eenheid, een nieuw woord. Hiervan zal hij in het vervolg menen, dat je het roepen moet als je de mensen stil wilt krijgen. Hier is het ook net of er gebeld wordt aan een leeg huis; maar de buurman die meende dat 't bij hem was, komt nu voor. Een ander voorbeeld. Een dienstbode hoorde voor het eerst van punaises spreken en ze zag die dingen gebruiken. Het begrip was dus aanwezig. Zij sprak voortaan van pinijzertjes. Ook hier: gebrekkige waarneming. Maar


141 het geval is toch heel anders dan bij exercitie in plaats van expeditie. Want er wordt onder invloed van de slecht waargenomen klank van het vreemde woord, uit bekende elementen een nieuw woord gevormd, dat geheel de betekenis van het vreemde heeft. Niet alleen gebrekkige waarneming is hier oorzaak geweest van de verandering, maar ook: de drang om de samenhang tussen het ding en zijn naam begrijpelijk te maken. Het bedoelde verschijnsel wordt volksetymologie genoemd (etymologie betekent: woordafleiding). De moderne wetenschappelijke etymologie tracht de historische grondvorm van een woord vast te stellen; ze berust op grondige kennis van de ontwikkeling der woordklanken in verwante talen. Met deze wetenschap heeft de volksetymologie niets gemeen. Maar ze heeft wel iets gemeen met de woordafleiding, zoals deze vroeger (vóór de 19de eeuw) beoefend werd. In geleerde verhandelingen uit de oudheid en de middeleeuwen vinden we ‘grondvormen’ vermeld, die zich tot de gegeven woorden niet veel anders verhouden dan de ‘pinijzers’ van het ongeleerde dienstmeisje tot de ‘punaises’. Er is echter een belangrijk verschil. De volksetymologie is spontaan, onbewust. Dit blijkt nog duidelijker in gevallen als het volgende. In Antwerpen waren vanouds polichinellenkelders. Dat waren kelders waar een poppenkomedie werd vertoond. Polichinel = hansworst of Jan Klaassen. Waarschijnlijk werd het moeilijke woord polichinel eerst vereenvoudigd tot pochenel. Het volk meende, daarin een bekend woord te horen (nl. poes) en maakte er poesjenel van. Deze vergissing berustte alleen maar op een overeenkomst in klank. Een poes heeft met een polichinel of met een poppenkomedie niets te maken. Door de kennis van het verschijnsel der volksetymologie wordt het lezen van stukken in dialect veel aardiger voor ons. Door het begrip van de zaak zullen we bij menig woord glimlachen om de naïveteit, waar we anders verwonderd zouden kijken bij iets dat we niet goed begrijpen. In CREMER'S ‘Oan 't kleine Revierke’ lezen we bijv.: ‘'t Is krek alsof de peerds al en bietje kwiespeldurig worden’. Wispelturig of ongeduldig, werd er bedoeld. Men dacht aan kwispelen, heen en weer bewegen, en aan ongedurig, niet kunnende duren. En we glimlachen en bewonderen het volksvernuft, dat het moeilijke en ongewone woord ‘wispelturig’ zo aardig wist te vervangen door goed bekende woorden. In 't zelfde verhaal wordt gezegd, dat Geurtje een matjedor was voor haar grootvader. De matador is in Spanje de stierendoder; hij is de voornaamste persoon bij het stierengevecht. De boeren kennen dat woord van het kaartspel; dan betekent het: een hoge troef. Geurtje was dus ‘'n baas’, 'n bovenste beste om 't huishouden van grootvader in orde te houden. Maar wat heeft dat met een matje te maken? Nu moeten we glimlachen om de naïeve domheid van 't volk, dat nog liever een bekend woord zegt dat in het verband


142 onzin is, dan de moeite te nemen om een onbekend woord zich eigen te maken. Taalkundig ontwikkelden zullen een dergelijke fout niet spoedig maken; zij luisteren scherper, nemen beter een klank op, en vooral: zij zijn gewoon, nieuwe woorden te leren. Bij het vertalen uit een vreemde taal kan zich een soortgelijk verschijnsel voordoen. Een jongen leest bijv.: cette ruse de guerre (die krijgslist). Ha, denkt hij, dat versta ik wel. Guerre = oorlog, en ruse dat is natuurlijk: Russisch. Dus: ‘die Russische oorlog’. Une malaise générale = een Maleise generaal. Le trait d'union. ‘Het teken van de leeuw’, vertaalde een jongen. Het Engelse manufactury (fabriek) vertaalt men dikwijls door manufacturen. En: position (stelling, stand) door positie = betrekking. Pretty vat men op als prettig. ('t Is: aangenaam voor gehoor of gezicht.) In het Duitse leerboek, stond: ‘Da kommt allmählich Sankt Niklaus heran’ (nu nadert allengs het feest van sinterklaas). Een jongen vertaalde: ‘Wel allemachtig, daar komt sinterklaas aan’. Deze vertalingsfouten wijken in één opzicht af van de hiervóór besproken gevallen: de betekenis van het vreemde woord is niet aanwezig. Een vreemd woord en een Hollands woord van ongeveer gelijke klank worden met elkaar geassimileerd, en daarna geeft men aan het eerste woord de betekenis van het tweede. Ook in de spelling toont zich de volksetymologie. Bijv.: hartvochtig in plaats van hardvochtig. (Vocht = humeur, temperament. De samenstelling van het bloed en andere vochten, dacht men, had invloed op de aard van een mens.) Wijds in plaats van weids. (Weids = zoals bij de jacht betaamt: kloek, statig; een weideman = een jager.) Er is geen pijl op te trekken, in plaats van peil. (Peil = merkteken om een bepaalde maat aan te geven, peilstreep.) Bekijk de volgende voorbeelden eens en wijs aan, waar het woord wel iets en waar het niets van de bedoelde zaak uitdrukt. 1. Een flinke borst bood zich aan om het werk te doen. 2. De straatjeugd schoot met een kattepul(t) steentjes tegen de ruiten. 3. Als men 't hoofd vol muizennesten heeft, kan men niet goed studeren. (Oorspr. musenisse van musen = peinzen.) 4. Die vriend van jou is zo'n gladdekker. (In Indië: gladakker = kamponghond zonder meester, gemene straathond; fig. schurkachtige vent, en minder ongunstig: listige man.) 5. De zieke had de baleinroos. (Blein = blaar.) 6. Wat ze nou hebben gedaan, dat is een bakzwil. (Paskwil = iets belachelijks.) 7. De dienstbode zei, dat de dokter haar 'n dineet had voorgeschreven. (Dieet = geneeskundige leefregel wat betreft de voeding.)


143 8. De werkster beweerde, dat haar dochter met een lijfmuzikant was verloofd. (= élévemuzikant.) 9. Een biefstuk. 10. De intree bedroeg een dubbeltje. 11. De soldaten droegen hun spekzak in de hand. (Inspectie.) 12. Die oproerige praatjes rieken naar de mosterd. (Mutsaard (mutserd) = hout waarmee het vuur gestookt wordt om iemand levend te verbranden.) 13. Er strekte zich een gaanderij uit om de kloostertuin. (Galerij.) 14. Wat 'n rare potnat van 'n vent. (Potentaat = gezaghebber, vorst.) 15. Kom, drink een glaasje kwast. (Eng. lemon-squash = citroensap.) 16. De burgermeester. (Burg = versterkte plaats, stad.) 17. De Rederijkers verwonderden het publiek door hun mooi en makkelijk spreken. (Rhetorica = leer der welsprekendheid.) 18. De zieke had het pootje; zijn voet was gewikkeld in warme doeken. (Podagra = jicht in de voet.) 19. De tuinman zei dat aan beide kanten van het huis een rammelaar geplant moest worden (Eng. rambler = klimroos.) 20. Die jongens evenaarden elkaar tegenwoordig in luiheid. 21. Dat loopt met jou de spuitgaten uit. (Spuigat of spiegat = gat voor het lozen van water.) 22. Aamechtig (aêmechtig) zakte hij ineen. (A-mechtig = onmachtig.) 23. Nimwegen. (Nijmegen, Noviomagus.) 24. In Amsterdam spreekt het volk van de Vespukkie-straat (Amerigo Vespucci) en van De Vinkie-straat (Leonardo da Vinci); in Utrecht van de Paramariabo-straat. 25. ‘Mooie Schotse Nero's!’ (schorseneren).


144

XXIII Sylleps Het schrijven van een opstel is een even bewonderenswaardig werk als het breien van een kous. Wat weten die vrouwenhanden toch onbegrijpelijk knap van zo'n enkele draad een vaste en toch zachte stof te maken en daarbij een grote lijn te houden, zodat er ontstaat net wat ze willen, 'n sok, 'n handschoen, 'n muts. Ik heb er grote eerbied voor. En zo bewonder ik ook het menselijk vermogen om een opstel te schrijven. 't Is net of 't vanzelf gaat, zoals breien; maar pas op, 't is zo'n fijn werk. Al die woorden en zinnen zijn zo netjes aan elkaar gehaakt, en 't wordt één vaste en toch zachte stof van taal. En terwijl die pen over 't papier gaat, zo geheimzinnig als de pennen in breistertjeshanden, gebeurt daar in het hoofd het stille werk van het denken. Ik zie een breister wel eens turen op 't reeds voltooide stuk; dan wijst ze met haar naald eroverheen, en telt. Ik begrijp niet wat ze telt en kijk eerbiedig toe. Maar 't zal toch wel zijn voor de goede aansluiting; dat begrijp ik wel; en om de grote lijn goed te houden, opdat haar kous niet onderweg verandert in een slaapmuts. Zo doen wij ook als we schrijven; we lezen graag eens over wat we al af hebben, opdat de lussen van onze woorden en zinnen goed in elkaar zullen pakken en ook opdat de grote lijn zuiver blijve. Maar al schrijvend zijn we wel eens onoplettend. En in plaats van aansluiting te zoeken bij de vooraf geschreven taal, haken we het volgende niet dááraan vast, maar aan een begrip dat we onder invloed van hetgeen we schreven wel hebben gedacht, maar dat we niet hebben genoemd. Dat is nu syllepsis of synesis. Een voorbeeld: Dat meisje heeft mooi krulhaar. Zij is er erg trots op. Het woord meisje is 'n lus, en 't woord zij ook. En die twee lussen moeten in elkaar pakken, als er secuur was gebreid. Maar dat doen ze niet. We hebben 'n steek laten vallen. Het woordje zij is gehaakt, niet aan een ander reeds genoemd woord, maar aan een begrip in ons hoofd: vrouw, of zo iets. Ik geloof, dat 'n steek laten vallen bij 't breien heel erg is, maar deze taalsteek is de moeite van 't oprapen niet waard, 't Is goed taal-breiwerk. Nog een voorbeeld: Het leger naderde in wanorde. Zij riepen en schreeuwden, dat...Alweer sylleps of synesis. Deze Griekse woorden betekenen: samenvatting of samen-doen-gaan; dus: vereniging. Maar: ongewone vereniging, want taal wordt verenigd niet met andere taal, doch met iets dat geen taal geworden is, niet door een woord is uitgedrukt.


145 Dat is een fout dus? In 't abstracte geoordeeld: ja. Maar niemand zal de twee voorgaande voorbeelden fout noemen. Als we gewoon lezen, en onze aandacht dus niet zoals hier speciaal op de sylleps gevestigd is, merken we niet dat er iets bijzonders gebeurt. Geleidelijk vloeien de gedachten van de schrijver in 't hoofd van de lezer, zonder enige stoornis. Dan is de taal goed, want daarvoor dient de taal. Meest ontmoet men voorbeelden van de sylleps in vertrouwelijke spreekstijl; bijv.: 1 't Is een weduwkind, meneer, en die motte vooruit . Hier is geen stijlfout. Integendeel, hoe expressief is dat zinnetje, juist door die sylleps. In het verhaal: Ouwe Jan Hallema laat de schrijver de hoofdpersoon - een zeeman, een loods - zelf een episode uit zijn leven vertellen. Op een zondag zit hij thuis en hij wil gaan lezen, maar 't lukt hem niet; hij heeft toch zo'n criminele dorst. En z'n ouwe dikke vrouw zit te slapen en wil maar niet wakker worden. Met stijgende ergernis kijkt hij naar haar; zolang ze slaapt, kan ze hem niet inschenken, en haar wakker maken durft hij niet. ‘Als zo'n dikke vrouw in de slaap is, dan kunnen ze soms zo'n rode kleur hebben, en als je dorst heb van je eigen, dan is het een vervelend gezicht om er naar te 2 kijken.’ Hierin is zijn wrevel meesterlijk uitgedrukt. Verander eens 't ‘onjuiste’ meervoud door 't juiste enkelvoud, en de zin verslapt. Maar de sylleps kán wel een taalfout wezen. Bijv.: Zodra er een bal in het doel wordt getrapt, juicht het publiek of zijn als muisjes zo stil. Hier wordt de lectuur gestoord. De lezer houdt even verwonderd op en vraagt: ‘Wat zegt-ie nou? O ja, ik zie 't al; hij bedoelt: de mensen of de bevriende toeschouwers zijn stil’. Ons gevoel voor symmetrie verzet zich tegen dat verschil in getal van twee gezegden bij één onderwerp. Als de schrijver de tweede zin had losgemaakt: juicht het publiek, of ze zijn zo stil als muisjes, dan was 't beter. Nog andere voorbeelden van verkeerde syllepsen: Ons vochtig klimaat is zeer nadelig voor longlijders. Deze ziekte komt bij ons veel voor. Die aanwijzing: deze ziekte is veel te duidelijk terugwijzend naar de vorige zin, waar niets te vinden is, waar 't woord deze zich aan kan vasthechten. De dokter strijkt het watje met de bacteriën over een voedingsbodem, een soort gelatine, en laat het 24 uur staan. De schrijver bedoelt misschien: het preparaat; in elk geval: die voedingsbodem. Maar de fout is hier bijzonder hinderlijk, omdat er ook van 'n watje werd gesproken en de lezer bij zijn zoeken naar aanhechting ook even dat woord ‘watje’ aankijkt. Dat zoeken en onzekere tasten van de lezer is het echte kenmerk van een stijlfout. De schrijver bedoelde, denk ik, nog niet eens 't woord ‘preparaat’, maar zo iets als: ‘ding,’ ‘voorwerp’. De voorstelling van die voedingsbodem vervaagde in zijn geest en 't werd 'n zaakje. Men zegt ook wel: ‘'t hele zaakje’, in zo'n geval. Er kwam in de kermistent ook veel klein grut, welke vooraan wilden zitten. Het ante-

1 2

Sprotje heeft een dienst. (uit) Verschillende Ouwe Heeren.

MARGOT SCHARTEN-ANTINK: A. WERUMEUS BUNING:


146 cedent ‘grut’ en het betrekkelijk voornaamwoord ‘welke’ staan hier zo vlak bij elkaar, dat de lezer vanzelf probeert, die twee woorden aaneen te hechten; maar dat kan niet. Losmaking van de zinnen had ook hier de sylleps aannemelijk gemaakt: ‘Ze wilden allemaal vooraan zitten’. Het is nu voldoende gebleken, dat de sylleps foutief kan zijn. En toch zij men er niet al te streng voor, want ze behoort tot zekere losse stijlmanieren die erg plezierig aandoen, gelijk het plezierig is, te verkeren met 'n man van fijne opvoeding die echter begrip genoeg heeft om te begrijpen, waarvoor ‘manieren’ eigenlijk dienen, namelijk om het verkeer aangenaam te maken, en die geen beleefdheidsregel in acht neemt om de regel zelf, zoals sommige kleinburgerlijke nette mensen die bij elke deur zaniken: ‘Na u, na u!’ Maar soms is het wel moeilijk, de grens te trekken tussen losheid en onverschilligheid of slordigheid. Deze zucht om te overtreffen, heeft altijd bestaan. Dit is de mens ingeboren. ‘Dit’ = 't willen overtreffen. Maar er wordt van een ‘zucht’ gesproken. Ons grammatisch gevoel zou dus verwachten: ‘ze’. Ook hier heeft een veralgemening van het begrip plaats. Evenals straks die voedingsbodem der bacteriën ‘'n ding’ werd, zo wordt in deze soort van zinnen elke handeling ‘'n doen’. Die vraag kwam mij vrij onverwacht. Ik kon het niet beantwoorden. Zullen we dat fout noemen? Misschien wel. Het zeemansleven is zwaar. Zij die dit beroep kiezen, lijden veel ontberingen. Een beroep? Maar er werd van geen beroep gesproken. En toch, is 't erg? Mij dunkt van niet. Wij moeten, bij de beoordeling van zulke zinnen, de kunst verstaan om argeloos naar de woorden te luisteren, zonder zoekerij van fouten, met de volle aandacht op de inhoud. Maar als ons bij dat argeloze lezen toch iets hindert, moeten we naar de verklaring zoeken van die hinder. Een stuk taal is fout, niet: omdat er gezondigd wordt tegen een regel, maar omdat 't rustige lezen en verstaan wordt bemoeilijkt door te grote afwijkingen van de gewone manier van spreken of schrijven. Luister naar de volgende zin uit een opstel over De Bijen: Dan begint het zogenaamde zwermen, waarbij de ene helft van de bijen met de jonge koningin er vandoor gaan, terwijl de andere helft bij de oude koningin blijven. 't Lezen van deze woorden verloopt niet ongestoord. Er is sylleps. De aandacht is bij 't gezegde gegaan van 't grammatisch onderwerp ‘helft’ naar ‘de bijen’. Nu ja, dat hoeft niet fout te wezen. Men zegt toch ook: Een troep soldaten gingen. Maar het woord ‘bijen’ is voorafgegaan door 't voorzetsel; zou dat de oorzaak van die hinder zijn? Laat ons eens proberen: De helft van de bijen gingen er vandoor. Dat klinkt heel goed. O, dan zit 't 'm in dat woordje ene, later gevolgd door andere. Daardoor worden die twee helften scherp tegenover elkaar gesteld, en wordt de aandacht dus strak gevestigd op 't woord ‘helft’ en niet op ‘bijen’. Bovendien wordt in de tweede zin ‘helft’ niet gevolgd door 't meervoudige


147 zelfstandig naamwoord. Nu hebben we beredeneerd, waar onze hinder vandaan kwam. Van een kleinigheid kan 't soms afhangen of een sylleps méér of minder hinderlijk is. Bijv.: Wedstrijden zijn nuttig, evenals sport in 't algemeen, als men 't niet overdrijft. Het staalt de spieren. Dat woordje ‘het’ hindert veel meer dan dat ‘'t’. Dit laatste verdwijnt 'n beetje in de zin die in z'n geheel een clichéachtig toevoegsel is; maar dat ‘het’ staat zo brutaal in z'n volle vorm en als onderwerp voorop. De sylleps grenst vlak aan de keukenmeidenstijl, gelijk losse manieren niet ver van ongemanierdheid zijn. Een graadje meer, een graadje minder, de omstandigheden wat gewijzigd, - en het een gaat in 't ander over, zoals ook vrijmoedigheid in brutaliteit, eenvoud in onnozelheid. De vraag: goed of verkeerd? is daarom niet altijd zo gemakkelijk te beantwoorden, vooral niet als de aandacht veel te sterk op het verschijnsel is gevestigd, zoals in deze studie van het onderwerp. Hierboven hebben we met enige voorbeelden laten zien, dat de sylleps stilistische waarde kan hebben. Meer dan eens is ze wenselijk, omdat een zin daardoor veel prettiger aandoet, Bijv.: De Groenen, een soort schuwe insecten, die in de maand 1 september alle vaarten, die op Akademie-steden uitlopen, vergiftigt . ‘Vergiftigen’ zou veel beter geweest zijn. Het grammatisch purisme maakt de zin stijf, het is onnatuurlijk. Aardig is het, dat soms 't streven naar grammatisch purisme juist een sylleps doet ontstaan. Bijv.: Hij was vol lof over Breda. Haar inwoners zijn aardige mensen. Vooral in kranten vindt men zulke dwaasheden. ‘Pas op!’ denkt zo'n slimme redacteur, ‘stad is vrouwelijk’. Maar Breda is onzijdig: ‘Het Breda van onze tijd’. Die man wou een taalfout vermijden en daardoor deed hij iets, dat hij zelf een taalfout zou vinden, als hij begreep wat hij deed. Zo lees ik ook herhaaldelijk: Noordbrabant, enz....; zij telt zoveel inwoners. ‘Noordbrabant’ is onzijdig, maar dat ‘zij’ is een sylleps met het woord ‘provincie’. Bij het schrijven gaat het niet als bij het afdraaien van een film, waar onveranderlijk vaststaat, welk beeld er zal volgen na elk beeld. Die vastheid is er niet in ons hoofd. De dingen bewegen en veranderen er, als de figuren in een caleidoscoop. 'n Eenheid gaat zich bij voorbeeld splitsen in de samenstellende delen: De jeugd is vrolijk; zij lachen en spelen graag. Het grammatisch geslacht wordt vervangen door het natuurlijke: Het kindje bezeerde zich erg; hij huilde zo droevig. De verleden tijd der handeling wordt vervangen door de tegenwoordige: Ik vloog op de kerel aan en geef hem 'n slag, dat-ie omvalt. In plaats van een oorzaak stellen we het gevolg: Ik wil geen advocaat worden, want het is een late vrucht. (Niet het advocaat zijn is de vrucht, maar het voordeel dat het ambt oplevert.)

1

HILDEBRAND:

Varen en Rijden.


148 De handeling wordt vervangen door de tijd waarop ze gebeurt: De patroon wil, als 't kan, een staking voorkomen, want al 't werk ligt dan stil. Het ene onpersoonlijke voornaamwoord verdringt het andere: Soms heeft men z'n les goed geleerd, en dan krijg je toch een onvoldoende. De goede stilist laat veel hiervan z'n gang gaan, maar hij zal steeds waakzaam toekijken en geen buitensporigheden dulden. De laatst genoemde sylleps (die veel voorkomt) zal hij zeker onjuist vinden. De sylleps kan grammaticaal of logicaal wezen. In de grond zijn beide gevallen één (nl. sylleps), omdat ze beide verspringing van aandacht tot oorzaak hebben. Maar in het eerste vertoont zich slechts een vormverschil, een verschil in geslacht of getal of tijd. In het tweede echter sluiten de uitgedrukte gedachten of voorstellingen niet goed aaneen; er is dan een denksylleps. Eerst klom hij de ladder op en toen daalde hij weer af. ‘Weer’ schijnt terug te wijzen naar ‘klom’. Het is de tweede keer echter geen ‘klimmen’, maar ‘dalen’. Het begrip ‘klimmen’ heeft zich in 't hoofd van de schrijver verruimd tot ‘bewegen’. Daarheen wijst het woordje ‘weer’ terug. Dit zal niemand afkeuren, omdat het een vaste manier van spreken is. Eerst deed hij de deur dicht, en toen deed hij ze weer open. Zelfde geval. Er wordt ook veel gevist uit liefhebberij. 's Morgens vroeg trekken dezen er met hun hengels op uit. Deze stijl is berispelijk. In die lijdende zin was de aandacht geconcentreerd op de handeling. En dan wijst de schrijver ineens op de personen. Het groen is overgegaan in geel en bruin, de bloemen zijn verwelkt en ook de zon verschuilt zich veelal achter grijze wolken. De zaken zijn te ongelijksoortig om dat woordje ‘ook’ te rechtvaardigen, ofschoon er in alle drie gevallen ‘'n verdwijnen’ plaatsheeft. Och, gaat men het dagelijks leven na, dan is dit eigenlijk één grote wedstrijd. Er is hier een gedachte weggelaten: ‘dan ziet men, dat’. Nu wordt dit wel meer gedaan; bijv.: ‘Aardig is het (om te zien), hoe die jongens samen spelen’; of: ‘Zij spelen (om uit te maken), wie 't hardst kan lopen’; Zij keek naar de zieke (om te zien), hoe hij 't maakte’. Toch is het beter, in een dergelijke zin te schrijven: ‘dan blijkt (te zijn)’, in plaats van: ‘dan is’. Wanneer men een bijenkorf van binnen bekijkt, dan bevat hij veel raten, die...Dit is een geval van dezelfde soort, maar het hindert veel meer. Waarschijnlijk, omdat de aanwezigheid van die raten zo'n duidelijk, algemeen-bekend feit is, dat het geen voorafgaand onderzoek nodig heeft. Dat waren nu met recht woeste duinen. Hoeveel vrijheid men ook aan de beweging der gedachten wil gunnen, dit zinnetje gaat over de grens heen. ‘Het waren woeste duinen; men kon ze met recht zo noemen’, wou de schrijver zeggen. De sylleps heeft hier alle kenmerken van een bepaald soort contaminatie. Vergelijk ook: Wanneer er een dier is dat altijd ijverig in de weer is, dan mag in de eerste plaats de bij genoemd worden. Bedoeld is: ‘Wanneer er een dier is dat...,


149 dan is het de bij’. Of wel: ‘Onder de dieren die..., mag in de eerste plaats de bij genoemd worden’. Dit is geen behoorlijk denken en schrijven meer. De gedachten lopen zo niet ordelijk achter elkaar, maar struikelen over d'r eigen en over elkaars benen. Bij het goede schrijven zijn er twee machten die wederzijds wat moeten geven en nemen. Ze kunnen elkaar niet missen. Alleen gelaten ontaardt elk van hen al spoedig. ‘Schrijf, zoals je praat!’ roept dan de een, ‘en praat maar toe; wat kan je dat schoolse “goed” of “fout” schelen!’ En de stijl verheft zich niet boven het niveau van de huiskamer, ja daalt daar meestal nog ver beneden, omdat hij wel geschikt is voor wat men in de huiskamer bepraat, maar niet voor het onderwerp dat men schriftelijk behandelen wil. En de andere macht ontaardt tot een schools redeneren, tot een pedant narekenen, of alles logisch en grammatisch wel helemaal klopt, tot een schoolmeesterachtige muggenzifterij. De stijl wordt onnatuurlijk, zielloos. Een goed stilist stort zich niet in een bandeloze vrijheid, hij maakt zich ook geen slaaf van schoolse dwang. Vrijwillige gebondenheid, beheerste natuur, - dat is alle Kunst. Dat is ook de schrijfkunst. En in deze kunst heeft ook de sylleps haar bescheiden plaats. Wijs de sylleps aan in de volgende zinnen, en zeg tevens of ze je foutief lijkt of niet: 1. Het zeemansgezin was zeer treurig. Zij dachten eraan, dat vader op zee was in die storm. 2. Ik vreesde erg, dat ik die ziekte zou krijgen, want door ondervinding wist ik, hoe vervelend het is. 3. In de apotheek waren ook vele huismiddeltjes te koop, die het minder ontwikkelde volk niet kunnen missen. 4. Nog een schaduwzijde van de concurrentie is, dat het vaak afgunst en haat veroorzaakt. 5. Op ouwe plaatjes met stadsgezichten zie je wel eens zo'n ouwerwetse fiets afgebeeld. Men zou denken dat die man een ladder nodig had om erop te klimmen. 6. Soms zit nog een bagagedrager aan de fiets, die meestal gebruikt worden voor onze tas met boeken. 7. Om uwe verdiensten te belonen, die altijd zo voor mij hebt gewerkt, geef ik u dit geschenk. 8. Het eiland Marken had voor onze blik iets van een bouwdoos, een kolonie van lilliputters, ondanks Hildebrand, die de Markers reuzen genoemd heeft, wat ik ook niet wil tegenspreken. 9. De onbepaalde wijs is eigenlijk geen wijs, omdat het niets uitdrukt omtrent de zekerheid of onzekerheid der handeling. 10. Wij wachten tot we een nieuw huis hebben gevonden, die er op het ogenblik niet zijn. 11. Ik verlang naar het studentenleven. Alles is dan zo vrij. 12. Na de vakantie zien we op de speelplaats vele nieuwe gezichten. De meesten zijn dan in de eerste klas gekomen. 13. Er werd een elftal gekozen uit de beste spelers van het land, die onze eer moest ophouden tegenover het buitenland. 14. De visserij op zee is verreweg de belangrijkste; deze vis wordt naar verschillende landen van Europa gezonden.


15. Hij is een sujet, die men niet vertrouwen kan.


150

XXIV Leestekens De leestekens zijn natuurlijk noch een grammatisch verschijnsel, noch een stijlverschijnsel. Ze hebben even weinig met de taal te maken als een letterteken met de taalklank, of als de spelling van een woord met het woord zelf. Een foutieve zin kunnen ze niet goed maken, een lelijke stijl niet mooi. Toch zijn ze ongetwijfeld van betekenis: op de juiste wijze aangebracht, maken ze het verstaan en het lezen gemakkelijker. Denk je eens een hele bladzijde druks, zonder één hoofdletter, zonder één leesteken, zonder één inspringende regel. De leestekens zijn voornamelijk van tweeërlei aard: ze zijn grammatisch of stilistisch; dikwijls ook beide tegelijk. De grammatische leestekens dienen om de zinnen en hun onderdelen van elkaar te scheiden. De bouw van de enkelvoudige en samengestelde zinnen wordt er duidelijk door. Doordat men elk onderdeel met één blik kan omvatten, begrijpt men het samenstel van al die delen beter. Voorbeeld: Er was een tijd, waarin de weegschaal der volkeren van Europa door hare vorsten niet ter hand werd genomen, of de Hollandsche maagd, aan hunne zijde op het regtsgestoelte gezeten, wierp er mede haar oorlogszwaard of haren olijftak in en deed door deze bijwijlen den evenaar 1 overhellen . Een komma achter tijd om te waarschuwen dat de hoofdzin uit is en dat er een nieuwe zin begint, hier een bijvoeglijke bijzin. De schrijver had die komma ook weg kunnen laten want het woordje waarin, dat volgt, is ook een waarschuwing dat er een nieuwe zin begint. Maar zó vond de schrijver het blijkbaar duidelijker. De komma achter werd genomen dient om te zeggen: hier is de bijzin uit, en er begint weer een nieuwe zin. Die twee komma's werken nu samen als twee haakjes, waartussen die bijzin is geplaatst. Men overziet hem nu met één blik. De nieuwe bijzin die begint met of de Hollandsche maagd, wordt afgebroken, voor hij is voltooid, en tussen die stukken in wordt nu een andere zin geschoven, die zelf weer een bijzin is van de vorige en ook weer tussen twee komma's staat, als tussen twee haakjes. Voor het voegwoord en (en deed door deze...) heeft de schrijver, ofschoon er een nieuwe zin begint, geen komma gezet, om te kennen te geven dat deze

1

POTGIETER:

Het Rijks-Museum te Amsterdam


151 zin en de vorige innig verbonden zijn en één geheel uitmaken. Ze zijn ‘samengetrokken’, hebben hetzelfde onderwerp. Men zou de gehele samengestelde volzin nu aldus kunnen schrijven: (Er was een tijd) (waarin de weegschaal der volkeren van Europa door hare vorsten niet ter hand werd genomen) (of de Hollandsche maagd (aan hunne zijde op het regtsgestoelte gezeten) wierp er mede haar oorlogszwaard of haren olijftak in en deed door deze bijwijlen den evenaar overhellen)). Of ook zó:

Deze gehele beschouwing van de zin is grammatisch; zij is zuiver verstandelijk. Als dus de plaatsing der leestekens beoogt, de grammatische structuur duidelijk te laten uitkomen, dan spreekt men van grammatische interpunctie. De leestekens zijn stilistisch of retorisch, indien zij de voordracht willen vergemakkelijken. Dan zeggen ze tot de lezer: houd hier even op, of: laat uw stem hier even rijzen, of: laat de vraagtoon horen, of: lees het volgende op zachter, gedempter toon, enz. In de gegeven zin hadden de woorden of haren olijftak best tussen twee retorische komma's kunnen staan. Aldus: ...of de Hollandsche maagd, aan hunne zijde op het regtsgestoelte gezeten, wierp er mede haar oorlogszwaard, of haren olijftak, in. Deze twee komma's zouden tot de lezer gezegd hebben: laat nu eens goed de tegenstelling horen door duidelijk op te houden en door een heel andere toon aan te nemen. Dit zouden dus retorische komma's zijn geweest. De meeste leestekens zijn grammatisch en retorisch tegelijk. Dit blijkt heel duidelijk bij een vraagteken en een uitroepteken. Maar ook een komma heeft vaak beide functies. Er was een tijd, waarin de weegschaal...


152 Hoor je wel de bijzondere manier van lezen? Natuurlijk zijn die leestekens het gewichtigst, die beide diensten verrichten. Nu nog een voorbeeld dat een komma alleen maar grammatisch is, niet retorisch. De jongens, die lui waren geweest, moesten thuis blijven; de andere jongens mochten uitgaan. Die komma achter ‘jongens’ wijst alleen aan, dat er een nieuwe zin begint. Ze helpt me niet in het lezen; ze stoort me eerder: want ik wil liever als één geheel lezen: De jongens die lui waren geweest. De komma achter geweest moest dan toch blijven staan. Deze is dan én grammatisch én retorisch, want dat onderwerp met z'n lange bepaling zou dan duidelijk als een afzonderlijk geheel van het gezegde zijn gescheiden (grammatische bedoeling), en de komma geeft me een waarschuwing voor de leestoon (retorische bedoeling). De leestekens zijn hulptekens. Maar men kan zowel te veel als te weinig helpen, om nu niet eens te spreken van verkeerde hulp. Als ik in een stad zeer goed de weg weet, verveelt het me dat iemand me elk ogenblik bij de mouw trekt en roept: ‘Nu links!’ ‘Nu rechts!’ Maar als ik in een vreemde streek aan een driesprong sta, is een wegwijzer me bijzonder aangenaam. En hoe ik denk over een vlegel van een boerenjongen, die mij, op mijn vraag, een verkeerd pad aanwijst, dat behoef ik niet te zeggen. a. Voorbeelden van overbodige komma's. Ik ging naar de trein, om mijn vriend af te halen. Deze komma heeft hier weinig zin. Het woordje om is voldoende waarschuwing. Bovendien is de zin zo klein, dat men zijn bouw gemakkelijk overziet. Indien die ‘bepaling van doel’ iets verrassends uitdrukte, iets dat men helemaal niet had verwacht, dan deed de komma haar dienst. Ze was dan retorisch.

De weg, waarop wij stonden, was slecht geplaveid. De komma achter weg hindert. Men heeft hier te veel op de grammatische bouw gelet. ‘De weg waarop we stonden’ is één geheel. Laat men de komma staan, dan krijgt de bepaling waarop wij stonden een andere waarde; zij wordt dan een losse, afzonderlijke mededeling, die aandacht vraagt. In al dergelijke gevallen let men te weinig op de retorische waarde van de komma. b. Voorbeelden van verwaarloosde, maar toch noodzakelijke komma's. Zij vreesde nimmer van de slag te zullen herstellen. Achter vreesde moet een komma; anders leest men verkeerd, en verbindt nimmer met vreesde. In het algemeen is het noodzakelijk, de beknopte bijzin van zijn hoofdzin te scheiden door een komma. De beknopte bijzinnen missen een voegwoord, en daardoor wordt de lezer niet gewaarschuwd dat er een nieuwe zin begint.


153 't Kwam, gelijk men begrijpt, niet bij mij op geld aan te nemen. Een komma achter op, alsjeblieft! Deze en de vorige zin zijn met zorg zó gekozen, dat de lezer bij de eerste blik twijfelt of een woord behoort bij een voorafgaande of bij een volgende zin. Maar ook bij de meeste andere beknopte bijzinnen is een komma nodig. Ik hoop, u morgen te zullen ontmoeten. Hier te wandelen, is een groot genot. Zo doorgaande, zult ge nooit slagen.

c. Misleidende komma's. Het dappere, Hollandse volk. Weg met die komma. ‘Hollandse volk’ is één geheel. Men leest hier in twee tempo's, met twee blikken van aandacht (1) dappere, (2) Hollandse volk. Er is geen opsomming van twee eigenschappen. Dit is wel het geval in: Die dappere, zelfopofferende soldaten. Af en toe ziet men een vlug eekhoorntje, of een konijn opspringen, en in een boom klimmen, of angstig wegvluchten. Weg met die komma achter eekhoorntje. Vergelijk eens: Ik zal telegraferen, of hij komt. - Ik zal telegraferen of een brief schrijven. (Verklaar eens die komma's achter ‘opspringen’ en ‘klimmen’.) Onder de leestekens is er één, dat te weinig wordt gebruikt, namelijk de kommapunt. Deze heeft meer scheidende kracht dan de komma, en minder dan de punt. Voortgezweept door schrik en ontzetting; in een roes van strijdige aandoeningen die hem beurtelings bestormden; bedwelmd door de dampen van de verhittende drank die hij had ingezwolgen, was Juliaan weggevloden als een opgejaagd hert, dat de jacht tracht te ontkomen. De delen van de opsomming zijn hier lang; bovendien komt er in een der delen nog een komma voor; daarom wordt de duidelijkheid groter door beide kommapunten. Achter ingezwolgen staat een komma, hoewel de pauze hier zeker niet korter is dan na bestormden en ontzetting. De kommapunt scheidt slechts delen, die als gelijkwaardig, als ‘nevengeschikt’, worden opgevat. Over deze hindernis onze vijand te volgen, was ondoenlijk, al vloekende wendde Tovilla dus zijn paard, en gevolgd door verscheidene ruiters, renden wij naar de rivier, door het hek, dat de werf afsloot en dat wij zoëven voorbijgereden waren. Achter ondoenlijk moest geen komma, maar een kommapunt staan. Er is hier een grote scheiding tussen het voorafgaande en het volgende. Ook de zogenaamde gedachtenstreepjes kunnen een zin overzichtelijker maken. Vergelijk bijv.: Toen mijn broer, die, zoals je weet, verleden jaar naar het buitenland is gegaan, plotseling mijn kamer binnenstapte...enz. met: Toen mijn broer - die, zoals je weet, verleden jaar naar het buitenland is gegaan - plotseling mijn kamer binnenstapte...


154 Er zijn nog meer tekens die het juiste lezen en onmiddellijke verstaan bevorderen: de dubbelpunt, de aanhalingstekens, het koppelteken (trait d'union), het scheidingsteken (trema). Maar het is niet onze bedoeling, een uitvoerige theorie van de leestekens te 1 geven . Wij wilden je slechts aansporen, niet alleen je stijl, maar ook je interpunctie te verzorgen -, en je tevens laten zien, hoe je die verzorgen kunt. Behoeven we nog te zeggen dat de lezer ook van een juiste alineëring veel gemak heeft? Bestudeer de punctuatie in de volgende zinnen. 1. Zoals we straks zullen zien, was ‘ouwe Jan’ buiten op het water en aan boord van een schip ‘als 't er op aan kwam’, als er gevaar was, - een flinke kerel; maar thuis bij moeder de vrouw, - daar had hij niet veel te vertellen. (Er diende nog een komma te staan achter ‘ouwe Jan’. Waarom?) 2. De soldaten die gevlucht waren, werden gestraft. De soldaten, die gevlucht waren, werden gestraft. (In welk van beide gevallen zou men verwachten, dat er nog over andere soldaten werd gesproken, die niet gevlucht waren?) 3. Daar lag ze; achterover; net alsof ze nog helemaal niet geslapen had. - Nou, toen begon ik toch mijn geduld te verliezen. Ik denk, wat moet je nou doen? Wakker maken? Dat heeft ze niet graag. (Waar zou beter een dubbelpunt staan?) 4. Het was in het najaar van 1800 en zóveel stormachtig weer van het Zuidwesten, met een vuile, dikke lucht, zodat er buiten in de Noordzee haast geen zicht was te krijgen van de wal of van 't geen we in 't vizier wouen hebben. (Waar ontbreken komma's? Welke misvatting kon er nu wel 'n ogenblik ontstaan bij de lezer?) 5. ‘Zie eens, Meester Huyghe, die naar het armhuis trekt!’ zeiden de lieden, en zij riepen hem toe: ‘Goede reis, Meester Huyghe!’ (Waar diende een dubbelpunt te staan?) 6. De bomen sliepen, en ontwaken nu. (Waarom is die komma nodig?) 7. De vissersvrouw vertelde haar man, hoe de kinderen naar hem vroegen en huilden omdat hij niet kwam. Waar ontbreekt een komma? 8. Nu hoort men overal een vrolijk getjilp, gepiep of gefluit van vogels, of gekwaak van kikkers. (Waarom is die komma achter ‘vogels’ nodig?) 9. Wij hadden reeds afgesproken met mijn oom een grote wandeling te gaan doen door de hei. (Deze zin kan door twee manieren van punctuatie, twee betekenissen krijgen). 10. Na enkele vergeefse pogingen gelukte het de gevangene in de boeien te slaan. (Welke twijfel kan even ontstaan bij de lezer?) 11. De kapitein bood aan iemand gratis mee te nemen. (Zelfde vraag als bij 10.) 12. Toen hij dat alles zag, dat koken en dat bruisen, dat witte, vliegende water en die donkere, jagende spookachtige lucht, dat weerlichten aan de kim, dat donderen hoog in de lucht, dat gieren van de wind door het tuig, toen hij dat 1

Anders hadden ook die gevallen ter sprake moeten komen, waarin de leestekens noch grammatisch noch retorisch zijn. Vgl. bijv.: De marktkoopman verkocht diamanten (?) broches.


alles hoorde en zag, toen drukte hij zijn handen voor de ogen, want toen werd onze kleine zeeman toch bang.


155

13.

14.

15.

16.

17.

18. 19. 20.

(Welke komma's moeten worden vervangen door een kommapunt? Waar diende een dubbelpunt te staan?) De zon scheen helder op de morgen, toen het gladiatorenfeest een aanvang zou nemen evenals in de avond de maan ongehinderd haar zilverlicht over de stad en de rivier zou uitgieten. (Er ontbreekt een komma.) Geheel het gebouw heeft een ovale vorm, ook de arena, die toen diep genoeg lag om de toeschouwers voor een wegvliegend zwaard en voor de sprong van een wild dier te beveiligen en de beide poorten liggen in de verst van elkaar verwijderde punten van dit ovaal. Over een groot gedeelte van het Amphitheater waren voorts zeilen gespannen, door welke de toeschouwers zowel als de zwaardvechters tegen de verblindende gloed der zonnestralen beschermd werden, maar toch drongen er hier en daar door kleine openingen, door kieren en reten en speelden over de veelkleurige menigte, over de bonte rij der fraai uitgedoste aanzienlijken en fonkelden op het purper en goud en vooral op al die edele stenen, die glad geslepen of kunstig besneden, de haarbanden, de schoudergespen, de armbanden, de vingerringen, de hals- en borstkettingen versierden. (Dit stukje is zeer gebrekkig gepunctueerd. Onder andere schijnt deze schrijver te menen, dat vóór het voegwoord en nooit een komma moet staan. Deze dwaling is zeer algemeen. Toch is voor en vaak een komma beslist nodig om een scheiding aan te brengen.) Reeds hierbij waren de proeven van kracht en behendigheid, welke zij gaven, de aandacht der toeschouwers dubbel waardig; toch werden de gesprekken nog ongestoord voortgezet en op de hoogst gelegen staanplaatsen hielden het gewoel en gedrang nog niet op. (Waar ontbreekt een komma?) De zwaardvechters waren allen nog blootshoofds; zij droegen geen schilden en stompe wapenen. (Er ontbreekt een komma. Ook is er een stijlfout: er is bedoeld, dat zij wél stompe wapenen droegen.) Busman waagt het een oog van de bulhond af te wenden en ontdekt het lijk van de lieveling der koffiehuishoudster. (Namelijk: een poes, door de bulhond doodgebeten.) De kellner beukt voortdurend op de hond, die eindelijk schijnt te begrijpen, dat 't verstandiger is zich rustig te houden, en in een hoek kruipt, waar hij brommend blijft liggen. Jansen waagt het eindelijk van 't biljart af te komen en zegt tot Busman, die de moed heeft Fight van de stoel los te maken: ‘Hou 'm in 's hemels naam goed vast’. (Er ontbreken een vijftal komma's.) Lang vreesde men niet op tijd gereed te zijn. De brand was fel; maar men slaagde er toch in het oude huis te redden. Dan is het schoon in het Haagse Bos te wandelen tegen zonsondergang. De sneeuw kraakt onder de voeten als marmerpoeder, de breedgekruinde en witte beuken doen aan een reusachtige kristallisatie denken en werpen op de paden, die de ondergaande zon met een rosachtig licht beschijnt, paarse en rode schijnsels, waarop millioenen van stipjes als zovele diamanten schitteren. (Er ontbreken twee komma's. Een komma moet door een kommapunt vervangen worden.)


156

XXV Stijl Wat is dat toch, stijl hebben? Het spreekt vanzelf dat we hier met ‘stijl’ speciaal een goede stijl bedoelen. Een winkelier laat de koper ook niet in twijfel hoe hij over zijn artikel denkt, als hij, zonder nadere bepaling, zegt: ‘Ja meneer, dat kan ik u aanraden, dat is kwaliteit’. Maar...wannéér is de stijl dan goed? Zoals overal, kan men ook hier zijn eisen hoger of lager stellen. Sommigen spreken al van ‘een goede stijl’, als iemand geen fouten maakt tegen de taal of, zoals men ook wel zegt, tegen de grammatica. Nu hebben grammatica en stijl zeker wel iets met elkaar te maken. Lees maar eens 'n brief van een ongeschoolde, dan kun je zien, wat aan iemand ontbreekt, die geen levende grammatica in zich heeft. Het is een warboel van belang, 'n potje met pieren van verwarde gedachten, stukken van gedachten; 'n knoeierij met vervoeging, woordvorming, zinsbouw, die alles tezamen vrijwel onverstaanbaar maakt. De eigenaardigheid van keukenmeidenstijl is vooral, dat er grammatica aan ontbreekt. Maar aan de andere kant: zinnen kunnen logisch en grammatisch volkomen juist en toch stilistisch volkomen onaanvaardbaar zijn. Het eigenaardige van de zgn. stadhuistaal of ambtenaarsstijl is vooral, dat er...stijl aan ontbreekt. Dit heeft nog wel enige verklaring nodig. Om zich in taal, d.i. in een bepaalde taal, te kunnen uitdrukken, is het in de eerste plaats noodzakelijk dat men die taal tot zijn beschikking heeft, die taal beheerst, zonder fouten spreekt en schrijft. Wil iemand zich door middel van een viool uitdrukken, dan moet hij dat instrument ook beheersen en niet staan knoeien. Maar even belangrijk als datgene waarin men uitdrukt, is datgene wat men uitdrukt. Dat moet inderdaad zich, zich zelf, zijn eigen persoonlijkheid zijn. Een ambtenaar op het stadhuis schrijft wel een bepaalde stijl, maar die is niet van hem persoonlijk; hij past een hoeveelheid vaste vormen toe, waarin zich niet openbaart, wat hem van de anderen onderscheidt. De ambtenaren bezitten gezamenlijk een bepaalde wijze van taalgebruik; ieder afzonderlijk bezit die niet, ieder afzonderlijk ‘heeft geen stijl’. Stijl is: een persoonlijke wijze van taalgebruik, - een taalgebruik, waarin een persoonlijkheid tot uiting komt.


157 Toch denken we bij ‘(goede) stijl’ niet alleen aan persoonlijkheid, maar ook aan schoonheid. Hoe deze twee samenhangen, dat hebben we in vele der vorige hoofdstukken kunnen zien: stijlverschijnselen, esthetische verschijnselen als rijm, ritme, beeldspraak, bleken in oorsprong steeds uiting te zijn van een persoonlijke gemoedsbeweging. Aan stadhuistaal nu ontbreekt de schoonheid geheel, ontbreekt ‘stijl’ in deze speciale betekenis. Men zegt wel: ‘Stijl, die heb je of die heb je niet: goed schrijven, dat kun je of dat kun je niet’. Tot zekere grens is dat waar. Toch is de stijl aan te kweken in 'n mens; echter niet zonder zijn gehele menselijkheid, zijn persoonlijkheid te doen groeien. De hoogste en voornaamste stijlvorming begint van binnen, in de geest en de ziel. Telkens als je iets met verrassing bijzonder helder hebt begrepen, iets diep hebt gevoeld, iets sterk hebt beleefd, groeit je stijl, omdat je persoonlijkheid groeide. Dit gedeelte van de stijlontwikkeling krijg je in je familieleven: je krijgt het door de omgang met je vrienden; je krijgt het op reis door kennismaking met vreemde mensen en streken en gewoonten; je krijgt het door je studie van al je vakken; altijd, altijd wordt er aan je stijl gewerkt, indien je tenminste niet leeft als een plant. Maar vooral het lezen ontwikkelt je innerlijk. Als je langzaam, genietend leest, en met grote aandacht de mensen uit je boeken aankijkt en hen doorziet; als je meeleeft met ze en meevoelt; als je werkelijk tegenwoordig bent bij wat daar in die verhalen gebeurt; als je alles ziet, ziet, of het in tastbare werkelijkheid voor je was; als je zó leest, dan zul je innerlijk groeien. En terwijl je ziel groeit, groeit ook je taalschat. Niet alleen leer je meer woorden en uitdrukkingen, maar je leert ook meer gebruikswijzen kennen van een en hetzelfde woord, hun gevoelsnuances in verschillende situaties. Maar ook nog op andere wijze kunnen taal en stijl zich in je ontwikkelen, nl. door bewuste studie, door beoefening van spraakleer en stijlleer. De spraakleer onderzoekt, uit welke delen de samengestelde en de enkelvoudige zinnen zijn opgebouwd; wat die delen met elkaar te maken hebben; hoe de volgorde der woorden is in hoofden bijzinnen, in vragende en mededelende. Zij is van het begin tot het eind analyse, ontleding; zij neemt een samengesteld of afgeleid woord en breekt het in stukken en zegt, welk verband daartussen bestaat; zij verdeelt 'n woord in zijn stam en zijn uitgangen. De spraakleer is altijd aan 't verdelen en verklaren. Het is zuiver verstandswerk, het wiskundig gedeelte van de taalstudie. Wat de samenhang is tussen grammatica en stijl, hebben we reeds (ook in het hoofdstuk over zinsbouw) uiteengezet.


158 De stijlleer of stilistiek, die in dit boek is behandeld, let op klank, ritme, beeldspraak, op alles wat in een brok taal mooi is en expressief. Wie de hoofdstukjes van dit boek met zorg heeft doorgewerkt, en als gevolg van deze arbeid langzaam in zich heeft gekweekt de gewoonte om te letten op de verschijnselen in de taal der schrijvers als hij leest, en ook in zijn eigen taal als hij schrijft, die moet zijn stijl verbeterd hebben. Lettend op de vormen waarin de hogere menselijkheid der auteurs tot hem kwam, is hij ook in aanraking gekomen met die hogere menselijkheid zelf, hetgeen weer ten goede is gekomen aan zijn innerlijke stijlvorming, zonder welke techniek weinig betekent. Het spreekt vanzelf: dat innerlijke is de hoofdzaak, en de vormen zijn bijzaak. Maar techniek is toch wel iéts. Op het conservatorium krijgt men les in het componeren, en op de academie in het schilderen. Zo is er van het schrijven ook wel iets te leren en kan men op dit gebied door oefening en volharding iets bereiken. Tot zekere grens is het waar: ‘Goed schrijven, dat kun je of dat kun je niet’. Als ‘stijl’ is: een schone en persoonlijke uitdrukkingswijze, dan hebben slechts enkele mensen, nl. de taalkunstenaars, stijl. Zo echter is de kwestie te absoluut gesteld. De stijl kan meer of minder goed, meer of minder mooi, meer of minder persoonlijk zijn. De ontwikkeling van ieder mens heeft haar onherroepelijke grenzen. Maar ontwikkeling is toch mogelijk: ontwikkeling van zijn persoonlijkheid, ontwikkeling van zijn techniek. Je bent niet bijzonder origineel? wat je schrijft heeft weinig persoonlijk ritme? een nieuwe beeldspraak vind je zelden? Het is dan niet anders. Maar met een foutieve zinsconstructie, een lelijk ritme, een belachelijke beeldspraak, behoef je toch geen genoegen te nemen. En...tracht vooral niet origineel te schijnen. Niets is naarder dan dat iemand probeert te schrijven boven zijn stand. Gewilde mooischrijverij is belachelijk en weerzinwekkend. Je moet je stijl verzorgen. Zeker: jouw stijl, en niet die van een ander. In je woorden moet je je geven, zoals je bent. Breng de geneemschap tussen jou en je lezers met eerlijke woorden, precieze woorden, rake woorden. Al wat die gemeenschap der geesten hindert, is: stijlfout. En geen groter hindernis dan dat de lezer je niet vertrouwt, omdat hij merkt dat je met je stijl draait, je aanstelt, komedie speelt. De natuurlijkheid van schrijven mag nooit achter de techniek verloren gaan. Dat je op je woorden let en ze bestudeert, moet niemand merken; je inspanning moet verborgen blijven. Aldus, in kunstvolle kunsteloosheid, zul je je meester maken van je lezers, die met gemak en genoegen opnemen, wat je ze te geven had.


159

Zakenregister Aanschouwelijkheid, 104-108 afgesleten beeldspraak, 22, 89, 90 Afrikaans, 37 algemene taal, 27, 36, 39, 40 allegorie, 86, 89, 90 alliteratie, 21, 110 vlg. allusio, 100 ambtenaarsstijl, 156 analogie, 131-134 analogie-formaties, 131 vlg. anapest, 114 vlg. anglicisme, 53, 54 anti-climax, 99 antithesis, 100 archaïsme, 42 arsis, 114 vlg. associatie, 140 assonantie, 21, 110, 111 asyndeton, 99 Barbarisme, 52-55 Bargoens, 37 bedoelen, 81 vlg. beeldspraak, 22 vlg., 79-90, 105, 157 beginrijm, 110 beknopte bijzin, 125, 152 vlg. betekenis, 15 vlg., 65, 79 vlg. betekenis-eenheid, 80 betekenis-onderscheidingen, 80 bewuste stijlfout, noot 123, 128, 137 vlg. bijbeltaal, 37 bijbelvertaling, 42 binnenrijm, 113 boerentaal, 38 Café chantant-liedjes, 34 cliché, 20-25, 29, 31, 73, 83, 112 climax, 98 vlg. 118 contaminate, 52, 76, 89, 135-139, 140 correctio, 99 Dactylus, 114 vlg., 118 dalend metrum, 114 daling, 114 vlg. dialect, 41, 58 vlg. dichterlijke taal, 42, 58, 62 vlg., 68 vlg. differentiëring, 49, 63 vlg. dode beeldspraak, 88, 91-96 dokterstaal, 38


doubletten, 64 drukkerij-taal, 38 dubbelrijm, 113 Ellips, 100 enjambement, 116 epitheton (ornans), 21, 56, 76, 105 etymologie, 141 eufemisme, 50, 87, 100 Figuurlijk woord-gebruik, 38, 66, 80 vlg. foutieve analogie, 131, 133 foutieve beeldspraak, 88 vlg., 158 foutieve inversie, 124 vlg. foutieve samentrekking, 124 vlg. fries, 37 Galgenhumor, 32 gallicisme, 42, 47 vlg. gebonden stijl, 117 gebroken rijm, 113 gebruikswijze (van een woord), 15, 46, 56, 63, 80 vlg., 83, 157 gedachtefiguren, 97 gekruist rijm, 112 gepaard rijm, 112 gepaarde woorden, 21 germanisme, 53 vlg. gevoel en verstand, 23, 56, 58, 72 vlg., 75, 84, 109 gevoelswaarde, 42, 45, 49, 54-63, 66, 82 vlg., 97, 101, 157 glijdend rijm, 113 graecisme, 53 grammatica (en stijl), 121-130, 156 vlg. grammatische punctuatie, 150 vlg. grammatische sylleps, 148, 149 Halfrijm, 109 handelstaal, 38 hebraïsme, 53


160 heffing, 114 vlg. herhaling, 72 vlg., 109, 115, 117 vlg., 126, 129 historische taalkunde, 45, 141 homoniemen, 65, 80, 88 humoristische stijl, 123, 128, 137 hyperbool, 22 Indisch, 37 internationale woorden, 38, 49 vlg. inversie, 98, 124 vlg. ironie, 87 isochronie, 117 Jagertaal, 37 jambe, 114, 115 vlg. joods, 37 journalistentaal, 37 Kettingbouw, 127 keukenmeidenstijl, 156 kindertaal, 37 klank, 63, 81, 109 klinkerrijm, 109 Latinisme, 53, 54 leestekens, 150-155 letterrijm, 110 lezen, 15 vlg., 54, 150 vlg. literaire metafoor, 89 literaire taal, 38 lokale kleur, 47, 59 lokale taalkringen, 41 logische sylleps, 148 lyriek, 117 Meisjestaal, 37 metafoor, 82 vlg., 86-90, 99 metrum, 114-120 militaire taal, 38 mode-woorden, 48 vlg. muziektaal, 38 Naamsoverdracht, 79, 82 neologisme, 132 vlg. Objectiviteit, 97 vlg. occupatio, 99 omarmend rijm, 112 onverenigbare beeldspraak, 88 vlg., 137 Paradox, 100


parallellisme, 128 pathos, 68, 101 personificatie, 86 persoonlijke beeldspraak, 83 vlg., 158 persoonlijke stijl, 22 vlg., 27, 41, 77, 82 vlg., 156 vlg. plagiaat, 22, noot plastiek, 105 pleonasme, 75-78 poëzie, 112 vlg., 114-117 politieke taal, 38 polysyndeton, 98 preteritio, 99 protestantse taal, 36 vlg. proza, 109 vlg., 118 purisme, 42, 46 vlg. Rechtstaal, 38 religieuze taalkringen, 36 vlg. repetitio, 100 reticentia, 100 retoriek, 90, 101 retorische metafoor, 90 retorische punctuatie, 151 vlg. retorische vraag, 22, 100 ritme, 111, 114-120, 121, 126, 158 rijk rijm, 113 rijm, 109-113, 129 roomse taal, 37, 49 ruimere en engere betekenis, 23, 66 Samentrekking, 123-125 sarcasme, 87 scanderen, 114, 118 schilderstaal, 38 schooltaal, 37 schrijver, zie taalkunst situatie (spreek-), 56, 81, 87, 140, 157 slagrijm, 113 slepend (vrouwelijk) rijm, 113 sociale taalkringen, 41 spelling, 59, 138 vlg., 142, 150 spondeus, 115 sporttaal, 38 spreekwoord (-wijze), 15, 22, 26-30, 111 vlg. staand (mannelijk) rijm, 113 stadhuistaal, 38, 156 stijgend metrum, 114 stijl, 22 vlg., 28, 57 vlg., 63, 67, 97 vlg., 148, 156-158 stijlfiguren, 97-103 stijlfout, 73, 76 vlg., 88 vlg., 123, 126 vlg., 137 vlg., 145 vlg., 158 stijlverschil, 63 vlg., 67 stijl-versiering, 68, 76 vlg., 101, 133 stijlvorm, 22 vlg., 73, 87


161 stilistiek, 98, 158 studententaal, 37 subjectiviteit, 97 vlg. sylleps, 144-149 symmetrie, 126-130 synesis, 144 synoniemen, 21, 48, 62-71, 76, 136 Taal als schepping, 22 vlg. taal en leven, 15 vlg., 28 vlg., 105, 157 vlg. taal en taalgebruik, 68 vlg., 88 vlg. taalkring, 26, 31, 34, 36-40, 41 taalkunst, 20, 22 vlg., 68 vlg., 109 vlg., 149, 158 taal-metafoor, 82 vlg., 86, 89 taalschat, 15, 135 vlg. taalverarming, 47 vlg. tante Betje-stijl, 124 vlg. tautologie, 72-74, 75 vlg., 129 tempo, 117 thesis, 114 vlg. toneeltaal, 38 trochee, 114 vlg., 118 Uitdrukkingen, 15, 21, 73 Vaktaal, 38, 49 vlg. variatie, 73, 109, 115 vlg., 117 vlg., 130 vergelijking, 22, 98 verheven taal, 42, 60 vers, 114 vlg., 116, vlg. verspringend rijm, 113 versregel, 114, 117 versvoet, 114-117 visserstaal, 38 Vlaams, 37, 41-44 volksetymologie, 140-143 volksfrans, 47 vlg. volkshumor, 22, 31-35 volkstaal, 37 volkswijsheid, 26 vol rijm, 109, 110 voorbijgang, 99 vooruitoppering, 99 vreemde woorden, 45-51, 52, 135 vlg., 140 vlg. Woord, 56, 65, 80 vlg., 88 vlg., 140 woordafleiding, 91, 141 woordenboek, 15 vlg., 36 woordenschat, 15-19, 36 woordgroep, 15, 24 woordkoppeling, 20


woordspeling, 31, 33, 100 woord-verklaring, 65, 140-142 Zeemanstaal, 38 zelfverbetering, 99 zinsbouw, 119, 121-130 zinsmelodie, 121


Stijlstudie en stijloefening

Recommend Documents