Stichting NDSM-werf
Werk aan de Werf Laboratorium NDSM-werf — de koers 2014-2025
Stichting NDSM-werf
Werk aan de Werf in negen punten Als iets af is, dan wordt het saai. Wij van de werf geloven niet in saai. We geloven in zoeken en uitzoeken, in dingen bedenken en ze meteen ook zelf maken, in proberen en mislukken, in opnieuw proberen en beter mislukken. De werf is namelijk nooit af, ze verandert onder onze handen. Waar gewerkt wordt is letterlijk en figuurlijk rumoer. Toen het doek voor de scheepsbouw viel is het hier een tijdje stil geweest. Gelukkig trok het terrein al snel nieuwe mensen aan: krakers en stadsnomaden, kunstenaars en avonturiers. Zij veranderden de werf, maar de plek behield zijn fysieke, ruige karakter: hier wordt gewerkt. We staan aan de vooravond van de derde fase, waarin nieuwe mensen de werf ontdekken als plek om te werken en te produceren, om te wonen en aan te meren, kunst te maken en te experimenteren, te leven. In deze Koers 2014-2025 nemen we een voorschot op de nieuwe fase aan de hand van negen samenhangende ijkpunten: 1. De werf is een laboratorium. Daarbij zoeken we naar verbinding, met eenieder en op alle niveaus. 2. Wat de Zuidas is voor de financiële wereld, dat moet de werf worden voor maken, cultuur en stedelijke ontwikkeling. 3. De werf is een en ondeelbaar. Dus niet ‘wonen in west, kunst in oost en sport op het water’, maar kruisbestuiving over en weer. 4. De experimentele benadering van de werf betekent ook de speurtocht naar de beste vorm van (zelf)organisatie. 5. Onder het motto De werf, dat ben jij programmeren we de werf met festivals en events, die duurzaam en technologisch innovatief zijn. 6. Gezond verstand waar het kan, regels waar het moet. Maar dan wel regels die de werfgemeenschap dienen. 7. Stil is het in woonwijken en in musea. Niet op de werf, daar wisselen herrie en rust elkaar af. 8. De werf weerspiegelt letterlijk de geschiedenis van de bouw van reusachtige schepen, dat moet leesbaar blijven. 9. De ruimte van de werf is ons dierbaar, zowel de fysieke als de mentale. Het is een terrain vague, een allegaartje van oud en nieuw, monumentaal en shabby, mooi en lelijk. En dat is goed.
2
Stichting NDSM-werf
Inhoud Werk aan de Werf in negen punten
2
De werf Blijvende tijdelijkheid
4
Balanceeract
4
Terrain vague
5
Het laboratorium Organiseer de dynamiek
7
Maken
8
Cultuur
9
Stedelijke ontwikkeling
10
Praktisch Gezond verstand
12
Partnerschap
12
Tot slot
13
3
Stichting NDSM-werf
DE WERF
Blijvende tijdelijkheid Veel zal de komende jaren veranderen, maar niet de kern van de werf, het DNA, het verhaal van de plek, de essentie, de ziel zo je wilt. Zelf noemen we het liever de cultuur van de werf. En daarmee bedoelen we niet in de eerste plaats kunst – een beeld of een festival –, maar de manier van werken en leven, de gezamenlijke zoektocht en de wrijving en tegenstellingen die daarbij horen. De werf is een oase. Niet van rust, maar van creativiteit en reuring, van onderzoek en innovatie. Ze vormt een ideale plek voor evenementen: hier vind je zeeën van ruimte én een prachtig decor van water en industrieel erfgoed. De werf heet mensen welkom om mee te doen, maar er zijn ook dingen waar we wars van zijn. Vakjes bijvoorbeeld: hier wonen, daar werken en feesten alleen tussen negen en twaalf. Wat we vooral niet willen is een monocultuur: het mag hier geen aangeharkte woonwijk worden, maar ook geen permanente Beverwijkse Bazaar. De ruimte van de werf is ons dierbaar: de fysieke ruimte van het water en de hellingen, de steltonplaten en de hoge loodsen waar de wind soms tussendoor spookt. Maar vooral de ruimte in de hoofden, de ruimte voor het experiment en het toeval, de ruimte voor dynamiek verrassingen en festivals. Want tijdelijkheid is hier blijvend.
Balanceeract Begin 2013 doofde het vrije licht. Letterlijk. Het kunstwerk in de top van kraan 13, de laatste die nog van de oude NDSM resteert, was Het Vrije Licht gedoopt, en bij het demonteren van de kraan voor de renovatie in Harlingen doofde dat licht. Een half jaar later was de kraan terug, blakend gerenoveerd en voorzien van drie peperdure hotelkamers, want zo moeten de kosten van de renovatie betaald worden. Maar zonder het lichtkunstwerk. Het is heel gemakkelijk deze gebeurtenis symbolisch te duiden als de uitverkoop van idealen, als het einde van een tijdperk. Een enkele kunstenaar op de werf kon dat ook niet laten, maar vreemd genoeg werd niemand echt boos. Zonder ingrijpende renovatie had de kraan het namelijk niet lang meer gered, elke serieuze storm kon de nekslag betekenen en het silhouet van de werf voor altijd amputeren. Nu staat hij weer fier overeind en wie zegt dat het kunstwerk niet kan worden teruggeplaatst in de giek? Of een ander kunstwerk? Symbolisch is de renovatie van de kraan dus wel degelijk, alleen niet voor de teloorgang van oude idealen, maar voor een nieuwe fase, die nieuwe kansen biedt maar onvermijdelijk ook
4
Stichting NDSM-werf
gepaard gaat met verlies. Deze nieuwe fase is niet vrij van twijfels en vergt een permanente balanceeract tussen wat essentieel is en dus moet blijven, en wat zijn tijd overleefd heeft en dus weg mag. Zodat er ruimte ontstaat voor nieuwe ontwikkelingen. Toen MTV in 2008 naar de werf kwam, was dat vanwege de ruige, urbane sfeer. Maar eenmaal gevestigd eiste het bedrijf van het stadsdeel meer buitenverlichting en een betere infrastructuur omdat de werknemers zich niet veilig voelden. Het moest dus minder ruig. Die paradoxen doordesemen de werf. Neem gentrification: de pioniers zien hun gebied steeds populairder worden, waardoor de prijzen stijgen en ze uiteindelijk zelf verdreven dreigen te worden. Maar ook institutionalisering en naar binnen gerichtheid dreigen: een oude garde die vindt dat alles bij moet blijven zoals het was en die de instroom van nieuwe mensen en nieuwe ideeën blokkeert. Vooruit, nog eentje: de splitsing van de oude werf in drie gebieden. In west een woonwijk met yuppen in dure appartementen, in oost kunstenaars en scharrelaars en op het water de ligplaatshouders van Amsterdam Marina. De vragen waar de werf de komende decennia voor staat zijn legio, net als de doemscenario’s. Misschien is het een zegen dat er geen andere keuze is dan aan de slag te gaan. De werf beweegt hoe dan ook. Het is aan ons om daar richting aan te geven. En wij, dat zijn de kunstenaars van het eerste uur en de winkelmeisjes van de HEMA, de automonteurs en de eigenaars van de jachten, de creatieven in het Kraanspoor en de lassers uit de loodsen, de studenten in de containers en de oud-werknemers van de NDSM, de noorderlingen en de Greenpeace-activisten, de toekomstige bewoners en de trouwe bezoekers van de festivals.
Terrain vague Op het terrein van de werf is altijd gewerkt, al vanaf het moment dat het land bijna anderhalve eeuw geleden werd veroverd op het IJ. De eerste decennia was de Noorder IJpolder een landbouwgebied, maar na de Eerste Wereldoorlog maakten de boeren langzaam plaats voor scheepswerven en havenbedrijven, met daarachter woonwijken voor de arbeiders. In de polder werden kanalen gegraven en wegen aangelegd, en zo kwam de werf van de latere Nederlandsche Dok en Scheepsbouw Maatschappij (NDSM) als een soort eiland aan de rand van het IJ te liggen, een wereld op zichzelf. In de hoogtijdagen werkten er vierduizend mensen op dit eiland: handarbeiders die klinknagel voor klinknagel schepen bouwden, maar ook hoofdarbeiders die de tekeningen maakten en de technische problemen oplosten die de constructie van steeds grotere schepen met zich meebracht. Uiteindelijk werden de schepen zelfs voor de NDSM te lang: ze moesten in twee stukken worden gebouwd en werden daarna in het water aan elkaar gelast. 5
Stichting NDSM-werf
Een eiland bleef de werf ook toen de scheepsbouw in 1984 ten onder ging. Of je nu met de pont vanaf het water komt, of over land vanaf de Cornelis Douwesweg: je betreedt een andere wereld. Aan de gebouwen, die willekeurig lijken uitgestrooid over de immense ruimte, kun je het vroegere productieproces nog aflezen: Smederij, Lasloods, Timmerwerkplaats, Scheepsbouwloods, Hellingen, Kraanspoor. Inmiddels hebben zowel deze gebouwen als de hellingen de status van rijksmonument, de meeste zijn of worden gerenoveerd. Om een nieuwe bestemming mogelijk te maken, waren inventieve ingrepen nodig: het stalen frame van de Kunststad in de reusachtige Scheepsbouwloods, hotelkamers tussen de spanten van de kraan, kantoorlagen op het Kraanspoor. Maar ook suffe, dertien-in-een-dozijnloodsen zijn opnieuw in gebruik genomen en er kwamen nieuwe panden bij, zoals een hotel in de stijl van de oude Smederij en een restaurant dat is opgebouwd uit zeecontainers. Schepen meerden aan, zoals de zwarte Russische onderzeeër en het witte botel dat te groot was voor het Oosterdok. Er kwamen nostalgische oude trams te staan, maar ook zakelijke portocabins en roestige romneyloodsen. Het resultaat is een mengeling van oud en nieuw, monumentaal en afgetrapt, permanent en tijdelijk. Dat zien we graag.
6
Stichting NDSM-werf
HET LABORATORIUM
Organiseer de dynamiek Dankzij haar pioniersmentaliteit is de werf de proeftuin van de stad, nieuwe stedelijke ontwikkelingen zie je hier in de praktijk. De werf biedt dan ook inspiratie voor de stad van overmorgen. De experimenten op de werf vinden plaats lang drie hoofdlijnen: maken (circulaire economie, creatieve industrie, nieuwe maakindustrie), cultuur (kunst, zelf programmeren) en stedelijke ontwikkeling (menging van functies en van opdrachtgeverschap). Op de volgende pagina’s worden deze lijnen verder uitgewerkt, maar voorop staat dat deze experimentele houding ook de organisatie van de werf zelf diepgaand beïnvloedt. Aanvankelijk bestierde Stichting Kinetisch Noord in haar eentje een deel van de gebouwen en de openbare ruimte, later kwam Stichting NDSM-werf erbij. Hoe we de zaken in deze nieuwe fase moeten organiseren is nog niet uitgekristalliseerd. Voorlopig dient het door Stichting NDSM-werf gefaciliteerde project Self Made Future ertoe signalen uit de gemeenschap te verzamelen en te bundelen – zo is ook deze Koers 2014-2025 tot stand gekomen. De tijd van top-down is voorbij (en past bovendien absoluut niet bij het vrijheidslievende karakter van de werf), maar enkel vertrouwen op bottom-up is een wel erg blauwogig in de wereld van geld en langetermijnplannen. Het aanpassen van het organisatiemodel aan de noden van de tijd is deel van de zoektocht en het experiment. Want een laboratorium dat zijn eigen organisatie als in steen gebeiteld beschouwt, belazert de kluit. Allianties met stedelijke vernieuwers als Pakhuis de Zwijger kunnen helpen bij de ontwikkeling van nieuwe modellen. Op de werf kunnen die een-op-een worden getest en verbeterd, zodat ze later ook in Amsterdam, de rest van Nederland en internationaal als voorbeeld en inspiratie kunnen dienen. Eén ding weten we zeker: om dynamiek te garanderen zijn buitenstaanders nodig, bij voorkeur een internationaal gerespecteerd intendant die de opdracht krijgt om zich drie of vier jaar met de inhoudelijke ontwikkeling en programmering van de werf te bemoeien. Daarnaast is externe visitatie wenselijk, om te bewaken of de werf haar voorhoederol blijft spelen en of ze de onderstroom en avant garde wel voldoende ruimte geeft.
Maken
7
Stichting NDSM-werf
De werf is een werkplaats en dat moet ze blijven. Hier wordt niet alleen getekend en geschetst, maar ook gelast en gebouwd, geproduceerd en gerepareerd. En dat is in Nederland langzamerhand een zeldzaamheid geworden. Fysiek werk is geautomatiseerd en weggerationaliseerd, wat overblijft is laagwaardige arbeid die geen enkel vakmanschap vereist. En dat is een groot verlies, niet alleen voor de vaklieden zelf, die er hun brood mee verdienen, maar ook voor de economie als geheel. Vakmanschap is namelijk essentieel voor innovatie: al makend onderzoek je en al onderzoekend maak je. Denken met je handen leidt niet alleen tot nieuwe perspectieven en oplossingen, het zorgt ook voor andere verhoudingen tussen hoog en laag, hand en hoofd, probleem en oplossing, macro en micro. Daar kunnen de oude ingenieurs van de NDSM nog over meepraten, zij ontwikkelden hier revolutionaire oplossingen als de bouw van mammoettankers uit twee stukken. De tijd van de scheepsbouw is voorbij – alhoewel we op de werf wel weer een bedrijf hebben dat scheepsinterieurs timmert en er tegenover de werf een verzamelgebouw gepland staat voor nautische bedrijven. Maar dat is onvoldoende om de innovatieve kracht van het ambacht te revitaliseren. Evenmin is het genoeg als ambachtelijkheid enkel overleeft dankzij de productie van exclusieve kleine series of unieke kunstwerken, ze moet weer een plek opeisen in de voorhoede, zoals het succes van een maakland als Duitsland laat zien. Door ontwerp te koppelen aan gebruik kun je de ketens van de economie korter maken en misschien zelfs sluiten, zeker als je de lokale productie verknoopt met verkoop, reparatie en recycling ter plekke. Circulaire economie is een zoektocht, geen heilige graal. Het is een manier van denken en werken waarvan de werf doortrokken is. Bijvoorbeeld met de productie van duurzame chocola, die door Tres Hombres met zeilschepen en fietskoeriers getransporteerd wordt. En met de opwekking van duurzame energie middels windturbines aan het Noordzeekanaal, te financieren door een corporatie van de gezamenlijke bedrijven van de werf – in 2030 moet de werf energieneutraal zijn. Het zijn aanzetten. Om de nieuwe maakindustrie op een hoger plan te tillen en in de voetsporen van de mannen van de NDSM te treden zijn allianties met nieuwe partijen nodig, bijvoorbeeld met de TU Delft, het ROC van Amsterdam en de laboratoria van Shell, maar ook met partners als Pakhuis De Zwijger, het Havenbedrijf, Mediamatic, Waag Society en het Makersfestival. De werf als ‘matchmaker’ tussen scheepsbouwers en 3D-printers, tussen kunstenaars en ecologen, tussen ingenieurs en frezers.
8
Stichting NDSM-werf
Cultuur Locatietheatermakers behoorden in de jaren negentig tot de pioniers van de werf. Het Over het IJ Festival, de Dogtroep en later Robodock gebruikten de werf als thuisbasis en inspiratiebron. Rond de millenniumwisseling, toen kraakpanden als de Silodam, de Kalenderpanden en Vrieshuis Amerika werden ontruimd, kwam daar een groot aantal kunstenaars bij – de werf werd een officiële broedplaats. Zij zorgden onder andere voor permanentere beeldende kunst, zoals de twee grote roeptoeters op de lege vlakte van het westelijk deel van de werf. Of zijn het luisterposten? Er zullen nog veel werken bijkomen, en niet alleen in de geplande ‘openbare opslagplaats voor ontheemde kunstwerken’. Een deel van de kunstenaars vindt een plek onder de hellingen, maar de meesten zitten in de Kunststad die midden in de Scheepsbouwloods is gebouwd. Niet alleen tijdens NDSM Open staan de deuren van de ateliers en werkplaatsen open: vanuit de werfgemeenschap waaieren mini-events en pop-upfestivals uit over de werf, zoals de Nacht van de Doden, de Saunakaravaan, Klup X, Kinderatelier en Treehouse. Onder het motto De werf, dat ben jij programmeren we de werf zelf. En daarbij betrekken we vaak mensen van buiten, zo zijn de Vrijhaven op Koningsdag en 24H Noord ontwikkeld met behulp van open design. Want we zijn een open podium – superlokaal voor de gemeenschap op de werf zelf, lokaal voor Amsterdam-Noord, regionaal voor de Metropoolregio Amsterdam en internationaal. Niet als festivalterrein voor de meest biedende, maar juist voor initiatieven en evenementen die ons aan het hart gaan en die het experiment en de vernieuwing zoeken, zowel inhoudelijk als in duurzame en technologisch innovatieve zin. Zo ontwikkelen we voor de dancefestivals, die tienduizenden mensen trekken en een internationale reputatie genieten, nieuwe technieken om de geluidsoverlast te beperken, bijvoorbeeld door geluid zo te richten dat het niet over het water galmt. We willen kleine en grote festivals die met ons gezamenlijk de toekomst verkennen en die, op wat voor manier dan ook, een tik van de werf hebben. Zoals IJ Triënnale, Over het IJ, 5D, Voltt, Valtifest en Hemeltjelief. Maar we geven ook graag een twist aan Sail 2015 en 2020. En als stip aan de horizon kijken we uit naar de Water Republic 2025, wanneer de stad 750 jaar bestaat. Het IJ is de kwintessence van de werf: hier ligt onze oorsprong. Het water is het verbindende element tussen oost en west. Het is letterlijk de ontmoetingsplaats voor alle bewoners, gebruikers en gasten van de werf. Op het pontje staan ze twintig minuten zij aan zij (of oog in oog) op weg van en naar de werf. Met de uitwerking van het Havenplan ontstaan vier verschillende watermilieus, vooral het evenementenplein in de luwe havenkom en het strand op de oostelijke werf schreeuwen om programmering en gezamenlijke activiteiten.
9
Stichting NDSM-werf
Tot de cultuur van de werf hoort nadrukkelijk ook de geschiedenis van de NDSM en van de lassers, sjouwers en ingenieurs die haar groot maakten en haar ontmanteling aan den lijve ondervonden. Met NDSM-Herleeft willen we die historie terugbrengen naar het heden en verbinden met de toekomst. Letterlijk in vitrines bij de pont en op wisseltentoonstellingen, maar ook door de heroïek en gemeenschapszin te laten vertalen in kunst.
Stedelijke ontwikkeling De komende tien jaar zijn aan de oostzijde van de werf alleen tijdelijke ontwikkelingen toegestaan, nieuwbouw is hier tot 2023 niet mogelijk. Op de westzijde, die al bouwrijp is gemaakt, ligt dat anders. De westelijke werf is, net als in de tijden van de vroegere NDSM, nog steeds goeddeels leeg. Voorlopig staan hier alleen het gerenoveerde Kraanspoor, de studentencontainers en het nieuwe hoofdkantoor van HEMA en VNU – toepasselijk Number One geheten –, maar volgens het ontwerpbestemmingsplan mogen hier 2.150 nieuwe woningen komen, plus nog eens 33 duizend vierkante meter extra kantoor, dat zijn vier voetbalvelden. Het moet ‘een levendig gemengd gebied’ worden en de afgebroken helling 5 moet terugkomen, maar de artist impression die BASTA Urbanism maakte, jaagt veel mensen schrik aan: een woud van torens, Manhattan aan het IJ. Wordt dat wel een levendige, diverse en duurzame wijk? Dat moet de komende jaren blijken en daar zijn we zelf bij. Waarom bouwen voor een anonieme markt van doorsnee-consumenten in ‘welstandsklasse A en B1’? Co-creatie en Collectief Particulier Opdrachtgeverschap zorgen dat ook andere mensen een kans krijgen, maar vooral dat er betrokken bewoners en gebruikers komen, die echt kiezen voor werken en wonen op de werf. Dan wordt meteen de eis uit het bestemmingsplan – van elke kavel moet minimaal tien procent een werkbestemming krijgen – concreet. En hopelijk wordt het ook meer dan het magere minimumpercentage en wordt het meer ‘werken en wonen’ dan ‘wonen en werken’. De herbouw van helling 5 is een goed begin om het industriële verleden te eren, maar belangrijker dan de komst van een artefact vinden we dat er voldoende ruimte open blijft. Open in de zin van openbaar, maar ook van steeds opnieuw in te vullen en te programmeren. Want we willen de tweedeling wonen in west en kunst in oost vermijden: beide delen horen bij de werf en ze moeten elkaar dus bestuiven. Essentieel is ook de link tussen werf en water: voor het beheer en programmering van het water zal een NDSM-havenmeester worden aangesteld.
10
Stichting NDSM-werf
PRAKTISCH
Gezond verstand Experimentele vrijplaats. Regelvrije zone. Anarchistische proeftuin. Klinkt allemaal mooi, maar zelf als ze de lading al dekten in die mythische tijd die we met ‘vroeger’ aanduiden, dan werkt het nu in ieder geval niet meer zo. Kan het niet meer zo werken: te veel mensen, te veel uiteenlopende belangen. We moeten projecten en festivals in goede banen leiden om de veiligheid te garanderen en het terrein te onderhouden, om voeding te geven aan een creatieve onderstroom van kleine, inspirerende ideeën en commerciële partijen financieel bij te laten dragen aan de kosten. Een gemeenschap zonder regels bestaat niet, het gaat erom dat regels de gemeenschap dienen. Veiligheid is belangrijk, je wilt niet dat er door stommigheid of nonchalance gewonden of zelfs doden vallen. Een dancefestival vereist dus bewaking, EHBO en branduitgangen. Maar is dat ook nodig voor Nederlands Kampioenschap Powertoolraces, een kleinschalige race voor bandschuurmachines? Nee dus, en daarom werkt de werf bij kleine festivals vanuit een speed of trust: een snelle, simpele rompvergunning, waarbij we vooral kijken naar degenen die het organiseren – zijn ze capabel, weten ze wat ze doen? Een kwestie van gezond verstand, van beide kanten. Ook aan parkeren geven we een eigen draai. Decennialang was vrij parkeren geen enkel probleem: plaats zat. Totdat mensen de werf ontdekten als gratis langparkeerplek en bedrijven op de werf vervolgens privéterreintjes begonnen af te perken voor hun bezoekers. Logisch dat de gemeente betaald parkeren invoerde, maar wij wilden geen playmobiellandschap uit de normboekjes. Middels een prijsvraag vroegen we het talent in onze eigen gemeenschap een plan te maken. En zo krijg je klinknagels om vakken te markeren in plaats van witte strepen, en tijdelijke parkeermatten in plaats van asfaltvlaktes met blauwe borden.
Partnerschap De werf is een gemeenschap met heel verschillende leden: sommigen zijn groot en rijk, anderen klein en armlastig. Toch vormen we samen de werf en zijn we partners, in voor- en tegenspoed. We vragen ieder dan ook wat hij of zij kan bijdragen aan de gemeenschap. Dat kan inhoud zijn, ruimte of geld. Of een combinatie van die drie, dat is natuurlijk helemaal mooi. Door een publiek event te organiseren kan een huurder de inhoudelijke ontwikkeling van de werf versterken. De hotels laten kunstenaars van de werf hun werk exposeren op de
11
Stichting NDSM-werf
hotelkamers. En waarom presenteert de HEMA haar nieuwe collecties niet gewoon op een catwalk op de hellingen? Ook structureel geven we eigen draai aan de financiën. We beheren onze openbare ruimte zelf en dat kost geld. Deels worden we daarvoor betaald door de gemeente. Maar we verdienen ook geld door het terrein te verhuren en daarbij is het balanceren tussen commercie en idealen, tussen grootschaligheid en inhoudelijke brille. Een festival als Over het IJ hoort bij de werf als pekelvlees bij gekookte lever en betaalt niks. De vlooienmarkt met zevenhonderd kramen is een commerciële zaak en betaalt dus wel mee aan de programmering en de levendigheid van de werf. Hetzelfde geldt voor de vaste huurders op de werf, die jaarlijks voor elke vierkante meter kantoor- of bedrijfsruime een cultuurtaks betalen om bij te dragen aan het in stand houden van de sfeer waarvoor ze gekomen zijn. We broeden er nog op hoe om te gaan met de kopers van vastgoed, de projectontwikkelaars en de gemeente die de grond uitgeeft in erfpacht. Hoe kunnen de partijen die mede dankzij de werf de waarde van hun bezit zien toenemen, bijdragen aan de meerwaarde van diezelfde werf? En omgekeerd: hoe kunnen de partijen die (immateriële) waarde aan de werf toevoegen en die cruciale identiteitsdragers zijn, profiteren van de waardevermeerdering? Tot slot Niet bang zijn. Een kunstwerk dat uit deze woorden bestaat hangt als aansporing en waarschuwing hoog in de Scheepsbouwloods. De woorden gelden voor de kunstenaars van de werf, net zo goed als voor de beheerders, werkers, bewoners, botenbezitters en bezoekers. Het vergt moed om een verbinding aan te gaan met dat wat anders is. En dat is precies wat de werf wil: water en land verbinden, kunst en samenleving, ruig en hightech, mensen met geld en mensen met ideeën, Noord en de stad, verleden en toekomst, werven aan het IJ en werven in andere steden en landen, denken en doen.
12
