Stichting Demeter Diederichslaan 25d 3971 PA Driebergen 0343 52 23 55
[email protected] www.stichtingdemeter.nl BD-Vereniging Wisentweg 12 8251 PC Dronten 0321 31 59 37
[email protected] www.bdvereniging.nl Warmonderhof Wisentweg 10 8251 PC Dronten 088 020 51 30
[email protected] www.warmonderhof.nl
1
Biodynamische kwaliteit
Demeter Monitor 2013 De monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel met Demeter keurmerk 2
Demeter Demeter is sinds 1928 het internationale keurmerk voor producten uit de bio dynamische (BD) landbouw. Een holistische benadering van de landbouw staat hierin centraal. Biodynamische landbouw gaat verder dan ‘gewoon biologisch’, dus de Demeter normen en richt lijnen vormen een aanvulling op de Europese wetgeving voor biologische landbouw.
INHOUD VOORWOORD1 FEITEN EN CIJFERS
3
1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Demeter internationaal 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen
3 7 8
REPORTAGES10 Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie BIODIVERSITEIT / BIJEN
10
ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS
11
3 Samenwerken aan BD en Demeter 4 BD en Demeter in het nieuws in 2013
11 13
REPORTAGES15 Stichting Demeter Stichting Demeter verzorgt de certificatie en promotie van het Demeter keurmerk. Vanuit
Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie BODEM / ZAADGOED
15
ORGANISATIES: DE MENSEN
16
Stichting Demeter, BD-Vereniging, Warmonderhof
16
normen en richtlijnen die door Demeter Internationaal worden bepaald, stelt ze voor Nederland en Vlaanderen interpretaties vast en laat de Demeter bedrijven hierop controleren. Zij bewaakt de kwaliteit van het keurmerk.
BD-Vereniging De Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding brengt boeren en burgers samen die enthousiast zijn voor BD-landbouw. Zij wisselen kennis, ervaring en ideeën uit via bijeenkomsten, studie- en intervisiegroepen (voor boeren en winkeliers), excursies en het ledenblad Dynamisch Perspectief.
Warmonderhof Warmonderhof, onderdeel van het Groenhorst College, biedt mbo-onderwijs in de richtingen BD-landbouw en landbouw & zorg. De drie-eenheid wonen-werken-leren staat centraal. Daarom is aan de school een praktijkbedrijf (Warmonderhofstede) en studentenhuisvesting verbonden.
VOORWOORD
Groei en relevantie De afzet van in Nederland gecertificeerde producten met Demeter keurmerk zit met een omzetstijging van meer dan 2 miljoen euro stevig in de lift. Dit is een groei van 15 procent, een fors hoger groeipercentage dan de 5,4% groei die de biologische sector in 2013 realiseerde. Daarmee wordt een trend zichtbaar waarbij Demeter na jaren van dalende belangstelling vanaf 2010 duidelijke groei vertoont. Stichting Demeter heeft het afgelopen jaar via filmpjes en winkelpromoties extra geïnvesteerd in communicatie van de meerwaarden van ons keurmerk via de slogan ‘Leven begint met Demeter’. Het resultaat van deze inspanningen om het keurmerk zichtbaarder te maken, sluit aan bij een toenemende ontvankelijkheid van consu menten voor producten uit een landbouw die koploper is wat betreft bodemvruchtbaarheid, dierenwelzijn, reductie van antibioticagebruik, biodiversiteit en productkwaliteit. Handelaren en retailers die actief zijn in de natuurvoedingssector onderkennen de behoeftes van hun klanten aan deze meerwaarden en besteden meer aandacht aan een Demeter assortiment. Toch is groei als economische doelstelling voor de biodynamische beweging niet zaligmakend. Het gaat om onze relevantie voor een mens-, dier- en landschapsvriendelijke landbouw ook voor toekomstige generaties en die laat zich niet altijd in cijfers uitdrukken. Daarom laten we in deze monitor in reportages zien op welke wijze Demeter boeren zich vanuit hun bedrijfsindividualiteit verder ontwikkelen. Stichting Demeter werkt – ook voor deze monitor – samen met de BD-Vereniging en het biodynamisch opleidingscentrum Warmonderhof. Waar Stichting Demeter tot taak heeft de certificering en promotie van het Demeter keurmerk te verzorgen, richt de BD-Vereniging zich op ontwikkeling en vernieuwing van biodynamische land- en tuinbouw via ontmoeting en uitwisseling. Warmonderhof zorgt voor het opleiden van vakbekwame arbeidskrachten, die op alle bedrijven binnen de BD-wereld – van boerderij tot natuurvoedingswinkel – broodnodig zijn. Alle drie de organisaties zagen het aantal deelnemers (resp. licentiehouders, leden en leerlingen) in 2013 groeien.
Bert van Ruitenbeek Directeur Stichting Demeter
118
Biodynamische land- en tuinbouwbedrijven in Nederland en Vlaanderen
119
117
116 107 108
112
12 13
109
106
105
115
111
103 114 102 104
Gecertificeerd Demeter
101
In omschakeling naar Demeter
11 16
8
15 18
17
99
91 88
85 86
89
87 90
92 94
82
1 4
2
28 30
124
72
38
36 34 39 37
66 67
64
43
55 56
45 46 47
48
62
51 50
49
68
65
41
44
27
70
71
93 40
42
26
29
69
125
24 25
73
33
35
74
84 83 110
31 32
3
22 21 20 23
76
75 5 6
77
79 80 78
97 96
7
19
81 113
95
9 14
100
98
10
61
58
52
60
57
53
123
54 120
59
63
122 121
1 De Stadshoeve, Amsterdam | 2 V.O.F. Ridammerhoeve, Amstelveen | 3 Land en Boschzigt, ‘s-Graveland | 4 De Stadsboerderij, Almere | 5 Sonnevanck, Beemster | 6 Schermereylandt, De Rijp | 7 JW Rutte, Zaandam | 8 Ygdrasil zorgtuinderij, Sijbekarspel | 9 Boerderij Veelust, Hensbroek | 10 De Lepelaar, St. Maarten | 11 Buitenplaats, Eenigenburg | 12 Stichting Sint Donatus, Den Burg | 13 Novalishoeve, Den Hoorn | 14 Natuurlijk Genoegen vof, Driehuizen | 15 De Noorderhoeve, Schoorl | 16 Raphaelstichting Scorlewald, Schoorl | 17 De Rodenburg hoeve, Uitgeest | 18 Wkg. De Klompenhoeve, Egmond a/d Hoef | 19 Druivenkwekerij Nieuw Tuinzight, Den Hoorn | 20 Van Paassen - van Balkom vof, Oude Leede | 21 Hoeve Bieslan, Delfgauw | 22 Weleda Nederland N.V., Zoetermeer | 23 P. de Vogel, Rotterdam | 24 A. de Winter, Oostvoorne | 25 Tuinbouwbedrijf FJJ de Koning BV, Tinte | 26 A. Poldervaart, Vierpolders | 27 Mts. Nieuw Bonaventura, ‘s-Gravendeel | 28 Het Derde Erf, Soest | 29 Schoonderbeek, De Glind | 30 De Heerlijkheid Groot Weede, Hoogland | 31 De Korenbloem, Zeewolde | 32 De Zonnehoeve, Zeewolde | 33 Ruimzicht, Scherpenzeel | 34 A8, Doorn | 35 Landgoed Kraaybeekerhof, Driebergen | 36 Boerderij De Hondspol BV, Driebergen | 37 Nieuw Rijsenburg, Driebergen | 38 Tuinderij Amelis’hof, Bunnik | 39 Groenland Biologische Groentekwekerij SchalkwijkBV, Schalkwijk | 40 Zorgboerderij Thedinghsweert, Tiel | 41 Fruitbedrijf Ruissen, Varik | 42 Hoeve Catherine Elisabeth, Noordeloos | 43 Groenland Biologische Groentekwekerij Andel BV, Andel | 44 Kraaiveld, Woudrichem | 45 De Muyehof, Nieuwerkerk | 46 C.V. Ter Linde, Oostkapelle | 47 Boomgaard Ter Linde, Oostkapelle | 48 Eindelienge, Ritthem | 49 V.O.F. Fruitteeltbedrijf De Ring, Oud Sabbinge | 50 De Kromme Lepel, Bergen op Zoom | 51 LoverendaleWilhelminahoeve CV, Anna Jacobapolder | 52 Stichting De Beukenhof, Breda | 53 De Groenen Hof, Hilvarenbeek | 54 De Kraanvogel, Esbeek | 55 De Sterregaard,Hedel | 56 De Boomgaard, Zeeland | 57 J.A. Eijkelenburg, Gemert | 58 L.A.C.M van Kessel, Sint Oedenrode | 59 Saanenhof vof, Heeze | 60 Watertuin, Groeningen | 61 Zorgboerderij de Lindelaar, Oploo | 62 Mts. Slingenbergh - Houtepen, Siebengewald | 63 De Hooge Weyer, Baexem | 64 Doornik Natuurakkers, Bemmel | 65 Veld en Beek, Doorwerth | 66 De Grote Kamp, Drempt | 67 De Pasop, Hummelo | 68 Boerderij Ruimzicht, Halle | 69 Fruitweelde, Eck en Wiel | 70 De Dennenkamp, Rekken | 71 De Vijfsprong, Vorden | 72 De Hooge Kamp, Beemte Broekland | 73 De Oosterwaarde, Diepenveen | 74 Het Groene Spoor, Rossum | 75 De Zonnehorst, Punthorst | 76 Het Willink, Ane | 77 ‘t Leeuweriksveld, Emmen | 78 Naoberhoeve, Echten | 79 Belle Marie, Ruinerwold | 80 Het Blauwe Huis vof, Ruinerwold | 81 De Arnica Kwekerij, Dwingeloo | 82 Overesch Ecologische Landbouw, Raalte | 83 Overkempe, Olst | 84 De Bolster biologische zaden, Epe | 85 Arenosa vof, Lelystad | 86 BD-tuinderij De Stek, Lelystad | 87 De Zonneboog, Lelystad | 88 Mts. Warmonderhof - Waleson, Dronten | 89 V.O.F. Warmonderhofstedebedrijf, Dronten | 90 De Warmonderhofboomgaard, Dronten | 91 Gaos, Swifterbant | 92 H.J. Westers, Biddinghuizen | 93 Seaking Rotterdam BV, ophemert | 94 Sjaak Twisk, Biddinghuizen | 95 Zorgboerderij Stichting de Boerderij, Emmeloord | 96 Mts. Keij van den Dries, Ens | 97 Zonnegoed, Ens | 98 Buitenbant, Bant | 99 Maatschap Vos, Kraggenburg | 100 De Vrolijke Noot, Wapserveen | 101 Villa Sterrebos, Frederiksoord | 102 Mts Lindediek, Boijl | 103 Burdineplaats, Nes gem. Boarnsterhim | 104 Mts. K. & J. Postma, Tjerkgaast | 105 H.N. Brandsma, Bolsward | 106 S.S. Hiemstra, Easterein | 107 Gerbranda State vof, Pietersbierum | 108 Harmannahoeve, Harlingen | 109 Koldaard, Grou | 110 Keizersrande, Diepenveen | 111 Obio, Drachten | 112 De Kompenije, Drachtstercompagnie | 113 Hansketien, Mantinge | 114 Pluimveebedrijf Speelman vof, Gasselternijveen | 115 Flobus, Kiel Windeweer | 116 van Zanten Biologisch Graanbedrijf, Garmerwolde | 117 Nieuw Bromo, Hornhuizen | 118 De Eemstuin, Uithuizermeeden | 119 De Groote Ark, Oudeschip | 120 Widar Fonds VZW, Merksplas | 121 De Blauwe Spie, Noordschote | 122 De Wassende Maan C.V., Deinze | 123 Meulwaeter, Kruiningen | 124 C.T.M. van Swieten, Stompwijk | 125 Kaasboerderij Noorderlicht, Noordeloos
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Bij Stichting Demeter zijn zowel bedrijven in Nederland als in Vlaanderen aangesloten. Informatie over de Nederlandse bedrijven staat beschreven in paragraaf 1.1 en paragraaf 1.2. De Vlaamse bedrijven komen aan bod in paragraaf 1.3.
1.1 Aantal en areaal in Nederland Het aantal Demeter bedrijven en hun areaal vertonen de laatste jaren een stijgende lijn. In Nederland steeg de totale oppervlakte van de land- en tuinbedrijven die bij Stichting Demeter zijn aangesloten (zowel gecertificeerde bedrijven als bedrijven in omschakeling) met 15 procent in de afgelopen 5 jaar (zie fig. 1.1). Er zijn nu 122 boeren en tuinders aangesloten en zij bewerken 5333 hectare.
Figuur 1.1 Ontwikkeling areaal (ha) van Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland
5.150 4.628
Het aantal agrarische bedrijven dat bij Stichting Demeter is aangesloten, steeg sinds 2009 van 111 tot 122, ofwel met 9,9 procent (zie fig. 1.3). Er wordt onderscheid gemaakt tussen bedrijven in omschakeling
4.962
4.749
15,2% Stijging van
2009
De grootte van Demeter bedrijven neemt toe: het gemiddeld areaal is sinds 2009 gegroeid van 41,7 hectare naar 43,7 hectare (zie fig. 1.2). Aangezien zowel grote rundveebedrijven als kleine tuinbouwbedrijven zich bij Demeter aanmelden, vertoont dit gemiddelde schommelingen. Zo waren er in 2012 7 bedrijven in omschakeling van samen 69 hectare en in 2013 6 omschakelaars van in totaal 345 hectare. Die nieuwe bedrijven trokken het gemiddelde in 2012 omlaag en in 2013 juist omhoog.
5.333
2010
2011
2012
2013
2009-2013
Figuur 1.2 Ontwikkeling gemiddeld areaal (ha) per Demeter bedrijf inclusief omschakelaars in Nederland
41,7
42,0
43,7
42,9 41,7
4,8% 2009
2010
2011
2012
2013
Stijging van 2009-2013
3
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
120
122
7
6
119
13
113 4
111
9,9% Stijging van
116
112
107
109
108
Het grootste deel van de Nederlandse Demeter akkers is te vinden in Flevoland: hier ligt bijna 30 procent van het totale Demeter areaal (zie fig. 1.4). Daarna volgen Gelderland, Friesland en Noord-Holland. Flevoland is de provincie waar de biologische landbouw (dus naast Demeter- ook de andere biologische bedrijven) het sterkst is vertegenwoordigd ten opzichte van gangbare landbouw. In verhouding tot het totale landbouwareaal in Flevoland is 9 procent biologisch. Landelijk is 2,7 procent van het landbouwareaal biologisch.
Figuur 1.3 Ontwikkeling aantal bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter in Nederland
3
en gecertificeerde bedrijven. De omschakelaars – deze bedrijven zijn altijd al biologisch gecertificeerd – hebben meestal een periode van een jaar nodig om hun boerderij of tuinderij aan alle Demeter voorwaarden aan te passen. Als ze daaraan voldoen, mogen ze het Demeter keurmerk gebruiken.
het totale aantal van
2009
2010
2011
2012
Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter
2009-2013
2013
Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven
Figuur 1.4 Areaal van Demeter bedrijven (ha) inclusief omschakelaars per provincie
Flevoland (1.506) 28,2%
160
Bron: CBS/ www.compendiumvoordeleefomgeving.nl
600 Bijna 10 procent van het totale biologische areaal in Nederland wordt bewerkt door Demeter bedrijven (zie fig. 1.5). Voor het aantal bedrijven ligt dit aandeel iets lager: 7,4 procent van alle biologische bedrijven is Demeter. De reden voor dit verschil is dat Demeter bedrijven gemiddeld 29 procent groter zijn dan biologische, namelijk 44 tegenover 34 hectare. Ten opzichte van 2012 is het aandeel van Demeter binnen de totale biologische landbouw licht toegenomen. Dat geldt zowel voor het oppervlak (van 9,2 naar 9,5%) als voor het aantal bedrijven (van 7,2 naar 7,4%).
Gelderland (737) 13,8%
Bron biologische cijfers: Skal
Groningen (160) 3,0%
1.2 Uitsplitsing naar sectoren Het ideale biodynamische bedrijf is een gemengde boerderij, waar de dierlijke en plantaardige productie elkaar aanvullen en een kringloop vormen. Bedrijfseigen voer en bedrijfseigen mest geven een boerderij een eigen karakter, de bedrijfsindividualiteit. Het liefst zijn er meerdere soorten dieren aanwezig en zijn de gewassen divers. In de praktijk is een veelzijdig, gemengd bedrijf niet altijd haalbaar en een deel van de BD-boeren en -tuinders geeft er de voorkeur aan zich te specialiseren. Wanneer een akker- en veebedrijf een samenwerkings verband aangaan, kan de kringloop op afstand toch rond gemaakt worden. Een voorbeeld van zulke ‘koppelbedrijven’ zijn tuinbouw bedrijf De Lepelaar en melkveebedrijf De Buitenplaats ten noorden van Alkmaar. Ze wisselen mest, voer, stro en land uit en gebruiken ook elkaars machines.
4
110 656
Noord-Holland (656) 12,3%
312
1.506
Friesland (600) 11,2% Zuid-Holland (419) 7,9%
419
737
133
Zeeland (360) 6,8% Overijssel (312) 5,9%
360
Noord-Brabant (301) 5,7%
301 37
Utrecht (133) 2,5% Drenthe (110) 2,1%
Areaal (ha)
Limburg (37) 0,7%
Figuur 1.5 Aandeel van Demeter bedrijven binnen de biologische land- en tuinbouw, inclusief omschakelaars in Nederland
Totaal areaal (ha)
Aantal land- en tuinbouwbedrijven
55.938
53.782
1658
1647
Gemiddeld areaal (ha)
41,7
43,7 33,96
32,44
4.962
5.333
119
122
9,2%
9,5%
7,2%
7,4%
2012 Biologisch
2013 Demeter
2012
2013
2012
2013
1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS
Dieren Ook uit de cijfers blijkt dat biodynamische bedrijven over het algemeen een divers karakter hebben. Van de in totaal 122 bedrijven zijn er 76 bedrijven met – veel of weinig – vee. Er zijn 27 bedrijven met een melkveetak groter dan 35 koeien, maar er zijn ook 10 bedrijven die minder dan 35 koeien melken (zie fig. 1.6). Hier vormen de melkkoeien niet de hoofdtak, maar staan ze in dienst van de rest van bedrijf voor de mestvoorziening, voor de zorg en/of voor de kaasmakerij. Van de 8 bedrijven met melkgeiten melkt de helft meer dan 100 geiten. De meeste bedrijven met melkgeiten verwerken de melk zelf. Naast de 3 gespecialiseerde legkippenbedrijven met meer dan 4500 kippen, zijn er 12 bedrijven met kleinere koppels kippen, vaak bedoeld voor de huisverkoop. Stichting Demeter betaalt vanuit het BD-ontwikkelings fonds (het ‘boetepotje’) mee aan de ontwik keling van een nieuw kippenras dat goed eieren legt én genoeg vlees aan de botten heeft. De haantjes kunnen dan voor het vlees worden gehouden en hoeven niet meer vernietigd te worden. De Demeter vleessector is klein met 160 kippen, 22 varkens, 516 runderen en 503 schapen, omdat er nog weinig afzetkanalen zijn voor Demeter vlees. In supermarkten ligt biologisch vlees en het ontwikkelen van de markt via natuurvoedingswinkels – waar onder andere vleesspecialist Deli Harmony zich voor inzet – heeft tijd nodig. Het vlees van Demeter dieren is via boerderijwinkels en bezorgdiensten wel verkrijgbaar. De dieren worden dan onder verantwoordelijkheid van de boer bij een lokale slachterij geslacht. Vanuit Demeter zijn er geen specifieke extra regels voor de slacht. In 2013 zijn er door Demeter Internationaal normen voor aquacultuur vastgesteld, maar in Nederland zijn nog geen visproducenten met belangstelling voor Demeter. Hoewel er imkers zijn die op biodynamische wijze bijen houden, zijn er geen Demeter gecertificeerde bijenhouders in Nederland. Het is zelfs nog geen enkele imker gelukt om een biologisch certificaat te krijgen in Nederland. Controleorganisatie Skal onderzoekt momenteel hoe om te gaan met de internationale norm dat er binnen 3 kilometer rond de bijenkast alleen biologische landbouw of natuurgebied moet liggen. In het dicht bevolkte Nederland zijn die gebieden nauwelijks te vinden.
Figuur 1.6 Aantal landbouwdieren op Demeter bedrijven, inclusief omschakelaars in Nederland
Aantal dieren Melkvee
Aantal bedrijven 1.837
37 a
50
516
26 b
20
Vleesrundvee Zeugen Vleesvarkens Melkgeiten
3
3
1
22
8
3
1.467
8c
183
503
18 d
28
50
16
3
25.456
15 e
1697
160
1
160
Vleesschapen Paarden Leghennen
Gemiddeld per bedrijf
Vleespluimvee
a
Waarvan 27 bedrijven met meer dan 35 melkkoeien Waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 vleesrunderen c Waarvan 4 bedrijven met meer dan 100 melkgeiten d Waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 vleesschapen e Waarvan 3 bedrijven met meer dan 4500 hennen b
Figuur 1.7 Demeter areaal (ha) per gewasgroep (incl. omschakelaars) in Nederland
2427 45,5%
Voedergewassen en weiland
1050 19,7%
Land onder natuurbeheer Akkerbouw (graan, aardappel, ui, biet)
676 12,7% 299 5,6%
Industriegroenten
209 3,9%
Overige grove groenteteelt Fijne groenteteelt Fruitteelt (hard en zacht fruit) Bedekte teelt (kas en platglas) Overig (erf, water, bos)
120 2,2% 83 1,6%
23 0,4% 447 8,4%
Gewassen Bijna de helft (45%) van het biodynamische areaal bestaat uit weiland en voedergewassen (zie fig. 1.7). Dat hangt samen met de norm dat rundveebedrijven minimaal 80 procent van hun voedergewassen zelf moeten verbouwen. Er komt dus veel voer van eigen bodem en er wordt weinig voer geïmporteerd uit het buitenland.
5
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
Een vijfde deel van het Demeter areaal bestaat uit ‘land onder natuurbeheer’. Dit zijn voor namelijk (graan)akkers of weides die zijn gepacht van natuurorganisaties zoals Staatsbosbeheer of Natuurmonumenten. Soms wordt er vee ingeschaard, soms gaat het maaisel uit een natuurgebied als hooi naar de koeien of het stro van een graan akkertje. Als natuurorganisaties pachters zoeken, werken zij graag samen met bio dynamische boeren, omdat hun werkwijze goed aansluit bij natuurbeheer. In 2013 heeft Demeter Internationaal een nieuwe norm voor biodiversiteit vastgesteld die inhoudt dat 10 procent van het areaal uit natuurwaarden bestaat, zoals bloemrijke akkerranden, solitaire bomen, paddenpoelen of oude rassen. In Nederland moeten boeren nu eerst zelf inventariseren wat en hoeveel er aan biodiversiteit op hun bedrijf aanwezig is. Op basis van de inventarisaties zal Stichting Demeter de interpretatie van de nieuwe norm voor Nederland vaststellen. Glastuinbouw is een intensieve teelt die 0,4% van het areaal beslaat. Dit zijn 5 bedrijven, waarvan 4 zich in 2011 en 2012 bij Stichting Demeter hebben aangesloten. Halverwege 2013 hebben telers, handelaren, onderzoekers en certificeerders deelgenomen aan een rondetafelgesprek over de interpretatie van de normen. De intensieve, gespecialiseerde aard van de glastuinbouw staat op gespannen voet met het extensieve, gemengde karakter van BD-landbouw. Demeter glastuinbouwers werken nu aan vernieuwende methoden om vanuit het BD-gedachtegoed te werken (zie de reportage ‘Oerwoud in de kas’ op pag. 10).
6
Figuur 1.8 Het aandeel zorgboerderijen van alle biodynamische bedrijven en het soort zorg
17
Gehandicaptenzorg
34 27,9% 13
Re-integratietraject
88 72,1% 7 Jeugdzorg
40 Aantal bedrijven zonder zorg
3
Aantal bedrijven met zorg
Psychiatrische zorg
Figuur 1.9 Ontwikkeling aantal bedrijven in Vlaanderen
5
5
4
5
2009
2010
2011
2012
3
-40% 2013
Daling van het totale
Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven
Zorgboerderijen
1.3 Demeter land- en tuinbouw in Vlaanderen
De zorglandbouw is ontwikkeld vanuit de biodynamische landbouw en de heilpedagogie (antroposofische gehandicaptenzorg). Nog steeds houdt een hoog percentage (28%) van de Demeter bedrijven zich bezig met één of meerdere vormen van zorg, namelijk 34 van de 122 boerderijen. De variatie onder de zorgboerderijen is groot. De ene is een familiebedrijf met 3 cliënten, de andere is onderdeel van een grote (antroposofische) zorginstelling en heeft 30 cliënten. Zo is Lievegoed Zorggroep eigenaar van Nieuw Rijsenburg en De Hondspol in Driebergen, De Beukenhof in Breda, Hoeve Kraaiveld in Woudrichem en De Hoge Born (als enige niet Demeter gecertificeerd) in Wageningen. De gehandicaptenzorg komt het meest voor (op 17 boerderijen), gevolgd door re-integratie op de arbeidsmarkt (13 keer), jeugdzorg (7 keer) en psychiatrische zorg (3 keer). Opgeteld zijn dit 40 zorgfuncties op 34 zorgboerderijen. Sommige bedrijven bieden dus meerdere soorten zorg aan.
Eind 2013 waren 3 gecertificeerde Vlaamse bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter met in totaal 55 hectare. Er waren geen bedrijven in omschakeling. Twee bedrijven hebben dit jaar hun licentie opgezegd (zie fig. 1.9). De meerwaarde van het Demeter certificaat was voor hen gering, omdat ze voornamelijk gericht zijn op afzet rechtstreeks aan de consument. Ze hebben het keurmerk dus niet nodig om zich in een natuurvoedingswinkel te onderscheiden. Ook de drie aangesloten Vlaamse bedrijven zijn voornamelijk gericht op directe verkoop via huisverkoop en groenteabonnementen. Stichting Widar is een boerderijgemeenschap die zorg biedt aan gehandicapten. Cliënten wonen in gezinsverband samen met de medewerkers en hun familie. Ze hebben 38 hectare met groenteteelt, fruitteelt, voedergewassen en natuurland. Op kleine schaal houden ze melk- en vleeskoeien,
aantal van 2009-2013
varkens, kalkoenen en paarden. Ze verwerken zelf melk, groenten en fruit en ze hebben een bakkerij. Tuinbouwbedrijf De Blauwe Spie (2 hectare) richt zich naast groente- en fruitteelt op jeugdzorg. Ze verkopen hun waren op twee markten. De Wassende Maan is een groenteteeltbedrijf van 15 hectare met varkens. Hoewel Collegiale Toetsing (zie ook pag. 11) ontwikkeld is als instrument voor Demeter certificering, doen in Vlaanderen ook nietDemeter bedrijven eraan mee. In 2013 kwamen mensen van 6 biologische boer derijen bij elkaar om hun bedrijfsvoering te bespreken en te beoordelen. Twee van deze bedrijven hadden een Demeter licentie. De andere 4 bedrijven hebben interesse in biodynamisch werken en onderzoeken hoe ver ze daarin kunnen komen.
Demeter internationaal FEITEN EN CIJFERS
Demeter internationaal Demeter is een internationaal keurmerk. Wereldwijd waren er in 2013 4800 biodynamische bedrijven in 48 landen (zie fig. 1.10). Het totale areaal was 153.246 hectare. De Demeter bedrijven zijn niet netjes over de wereld verdeeld: verreweg het grootste deel van het areaal, 45 procent, ligt in Duitsland. Nederland staat met ruim 5000 hectare op de zevende plek (3,3%). In veel landen is de biodynamische sector nog erg klein. Er zijn 16 landen met 1 tot 3 Demeter bedrijven. Bij Demeter Internationaal zijn 18 landen aangesloten die volledig lid zijn – ze hebben een eigen Demeter-organisatie – en 5 ‘gastlanden’ die door Demeter Internationaal worden begeleid. Jaarlijks vindt een Assembly plaats om actuele vraagstukken en aanpas singen van de normen te bespreken. Tijdens de Assembly van 2013 in Engeland werd gastland Spanje toegelaten als volledig lid. De andere landen hadden voldoende vertrouwen in de opgebouwde nationale Spaanse ertificeringsorganisatie, zodat die voortaan de certificering en controle van bedrijven in Spanje kan overnemen van Demeter Internationaal. Demeter Internationaal draagt bij aan de ontwikkeling van biodynamische landbouw door mee te betalen aan onderzoek, ont moeting en uitwisseling. Zo is dit jaar een internationaal onderzoek van start gegaan naar de werking van de verschillende BD-preparaten op basis van plantaardige en dierlijke elementen. Deze worden in de biodynamische landbouw ingezet voor ondersteuning van de levensprocessen in bodem en gewas. Ook ondersteunt Demeter Internationaal het werk van de Landbouwsectie van de internationale antroposofische vereniging. Deze Landbouwsectie organiseert ieder jaar – en dat gebeurt al sinds 1925 – een inter nationale biodynamische landbouwconfe rentie. Deze vindt plaats in het Goetheanum in Dornach (Zwitserland), het ontmoetingscentrum voor antroposofie dat op initiatief van Rudolf Steiner is gebouwd.
Figuur 1.10 De top 10 van landen met Demeter landbouw (areaal in ha) medio 2013 Deze cijfers zijn iets ouder dan de cijfers in paragraaf 1.1 en daarom komen de Nederlandse cijfers niet precies overeen. Bron: Demeter Internationaal
68.193 44,5%
1 Duitsland
2 Italie
3 Frankrijk
4 Hongarije
5 India
9.003 5,9% 8.500 5,5% 7.244 4,7% 5.824 3,8%
6 Oostenrijk
5.584 3,6%
7 Nederland
5.043 3,3%
8 Groot-Britannie
4.384 2,9%
9 Zwitserland
10 Verenigde Staten
4.150 2,7% 2.759 1,8%
153.246 Totaal areaal wereldwijd (ha)
De conferentie van 2013 had het thema ‘Allianties voor de aarde’ en de insteek was: samen bouwen aan een landbouw voor de toekomst. De conferentie werd geopend met een inspirerende lezing van de Zwitserse parlementsvoorzitter Maya Graf, tevens bio-boerin. Zij heeft een succesvolle antigentechcampagne op touw gezet door allianties te sluiten met boeren, consumenten, pensionhouders, milieu- en ontwikkelingsorganisaties en antroposofische instituten.
In deze vierdaagse conferentie wisselden 568 deelnemers uit 33 landen hun ideeën, ervaringen en plannen uit om andere orga nisaties te betrekken bij thema’s die voor biodynamische boeren belangrijk zijn, zoals het belang van bijen, agrarisch natuurbeheer, bodemvruchtbaarheid en het behoud van zaadvaste rassen. Samen met mensen uit zoveel landen werken aan dezelfde doelen, geeft de biodynamische beweging veel kracht.
7
FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen
2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen 2.1 Aantal licentiehouders
58
54
47
43
27
30
29
29
8
85
84
76
72
30
In 2013 waren er bij Stichting Skal 1954 bedrijven aangesloten die biologische producten verhandelen of verwerken, inclusief de boerderijverwerkers (zie fig. 2.2; bron: Stichting Skal). Het aantal bedrijven in Nederland met een Skal-licentie is dit jaar met 189 toegenomen, terwijl het aantal met een Demeter-licentie in Nederland (dus Vlaanderen niet meegeteld) van 80 naar 78 is gedaald. Het Demeter aandeel van het aantal handels- en verwerkings bedrijven is dus gedaald: van 4,5 procent in 2012 naar 4 procent in 2013.
73 43
Stichting Demeter certificeert bedrijven in Nederland en Vlaanderen die Demeter producten verwerken of verhandelen. Ook boerderijen met een verwerkingstak, zoals een kaasmakerij, een kruidendrogerij of een stroopkokerij, moeten naast hun landbouw licentie een bereidingslicentie aanvragen. In 2013 steeg het aantal handelaren en verwerkers van 54 naar 58. Sinds 2013 moeten alle handelaren in Demeter producten (dus niet alleen de handelaren die producten herpakken) een Demeter licentie aanvragen. Het aantal boerderijverwerkers is gedaald 30 naar 27 (zie fig. 2.1). Zo heeft de Lievegoed Zorggroep de zuivelverwerking die op drie van haar zorgboerderijen plaatsvond samengevoegd op één boerderij, De Hondspol. Daarom hebben haar zorgboerderijen De Beukenhof en Nieuw Rijsenburg hun licentie voor zuivelverwerking ingeleverd. Over de afgelopen vijf jaar gezien vallen er steeds enkele boerderijverwerkers af en komen er weer enkele bij. Er is geen sprake van een dalende trend. De groei van het aantal handelaren en verwerkers vertoont wel een stijgende trend. Sinds 2009 nam het aantal toe met 35%. In 2013 waren 5 van de 58 handelaren en 2 van de 27 boerderijverwerkers in Vlaanderen gevestigd. Het totale aantal handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers in Nederland en Vlaanderen samen steeg in 2013 van 84 naar 85.
Figuur 2.1 Aantal licentiehouders in Nederland en Vlaanderen
16,4% 2009
2010
2011
2012
2013
Stijging van het totale Aantal boerderijverwerkers
Aantal handelaren en verwerkers
aantal van 2009-2013
Figuur 2.2 Het aandeel Demeter van het totale aantal handelaren en verwerkers in Nederland
1.954
1.765
2012
Biologisch Demeter
80
78
4,5%
4,0%
2013
2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS
2.2 Afzet en omzet in handel en verwerking
Figuur 2.3 Totale omzet van Demeter handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers (in miljoen euro)
15,19 Demeter producten zijn in Nederland voor het overgrote deel te koop via de biologische speciaalzaken (natuurvoedingswinkels). Dit aantal winkels is gestegen van 410 in 2012 naar 452 in 2013 (bron: Bionext). Daarnaast zijn veel BD-boerderijen gericht op rechtstreeks contact met de consument via boerderijwinkels, groenteabonnementen, boerenmarkten, webwinkels en bezorgdiensten. Enkele producten worden verkocht in supermarkten en worden gebruikt in catering en restaurants. Ze zijn dan niet altijd als Demeter product herkenbaar.
12,93 11,87
13,16
11,71
28% 2009
2010
2011
2012
2013
Stijging van 2009-2013
Figuur 2.4 Omzet van Demeter handelaren en verwerkers (in miljoen euro)
De licentiehouders die bij Stichting Demeter zijn aangesloten geven door hoeveel omzet zij realiseren uit de verkoop van Demeter producten. De omzet van handelaren en verwerkers (inclusief boerderijverwerkers) is in 2013 fors gegroeid: van 13 naar 15 miljoen euro, een groei van 15 procent (zie fig. 2.3). Het aandeel van de Vlaamse bedrijven hierin is klein, een half procent. De omzet groeide niet alleen bij de handelsen verwerkingsbedrijven (zie fig. 2.4), maar ook bij de boerderijverwerkers (zie fig. 2.5). Hoewel het aantal boerderijverwerkers is gedaald, hebben ze samen toch een hogere omzet gerealiseerd, wat deels te verklaren is uit het samengaan van zuiveltakken van verschillende zorgboerderijen. Sinds 2009 is de totale omzet in handel en verwerking met 28 procent toegenomen. Ruim de helft van deze stijging (15%) is in 2013 gerealiseerd. De afgelopen twee jaar heeft Stichting Demeter veel promotieactiviteiten georganiseerd samen met winkelketens en andere organisaties (zie hoofdstuk 4). Demeter komt daardoor op de winkelvloer én in de media prominenter in beeld. Gezien de sterk stijgende omzet, lijken de activiteiten hun vruchten af te werpen. Toch worden nog niet alle producten van Demeter landbouwbedrijven met dit keurmerk op de markt gebracht, omdat er nog onvoldoende vraag naar is: ze gaan dan mee in de stroom van ‘gewoon biologisch’. Wanneer bijvoorbeeld Demeter aardappels zonder Demeter keurmerk in een zak met het Europees biologisch keurmerk worden verhandeld, zijn ze in deze omzetcijfers niet meegenomen. Ook alle onverpakte Nederlandse AGF komt niet voor in deze omzetcijfers. Geïmporteerde producten worden in het land van herkomst gecertificeerd. Het deel van de import dat niet in Nederland wordt verwerkt of herverpakt, verschijnt niet in deze omzetcijfers. Export van Demeter
12,15 9,39
9,30
10,15
10,38
29,4% 2009
2010
2011
2012
2013
Stijging van 2009-2013
Figuur 2.5 Omzet van Demeter boerderijverwerkers (in miljoen euro)
2,78 2,48
2,78
3,04
2,41
22,6% 2009
2010
2011
2012
2013
Stijging van 2009-2013
producten gerealiseerd door de licentie houders, zit wel in deze omzetcijfers, maar de export van onbewerkte versproducten niet. De importwaarde van Demeter producten is naar een grove schatting op basis van bij Stichting Demeter bekende cijfers ongeveer even hoog als de totale omzetten van in Nederland gecertificeerde producten, waarmee de totale omzetten in producten met Demeter keurmerk rond de 30 miljoen uitkomen. Deze cijfers zijn niet goed vergelijkbaar met de cijfers van de totale biologische branche,
zoals gepubliceerd in de Monitor Duurzaam Voedsel 2013. Daarin staan de consumentenbestedingen in winkels genoemd. Deze gegevens zijn voor Demeter producten nog niet beschikbaar. Uit de Monitor Duurzaam Voedsel blijkt dat de consument in 2013 voor 984,2 miljoen euro aan biologische voeding kocht in de supermarkt, de speciaalzaak en buitenshuis. Dat is 50 miljoen euro meer dan in 2012, een groei van 5,4 procent. Hoewel de groei iets is afgevlakt, concludeert ketenorganisatie Bionext dat de recessie nauwelijks effect heeft gehad op de verkoop van biologisch.
9
REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie
BIODIVERSITEIT Oerwoud in de kas
BIJEN Bijen versterken het bedrijf
Het lukt biodynamische kasteler Rob van Paassen van Biokwekerij Van Paassen in Oude Leede steeds beter om een luizenplaag in de paprika’s te voorkomen. Hoe? Met zoveel mogelijk bloemen, planten en bladeren in en rondom de kassen. Oftewel, met biodiversiteit.
Bijensterfte. Terwijl de wetenschappers over elkaar heen rollen om de oorzaak te achterhalen, lost Henk Bunskoek op tuinbouwbedrijf De Zonnehorst het probleem eigenhandig op. Hoe? Door hun weer stand te versterken en de biodiversiteit op zijn bedrijf te vergroten.
“Biologische paprikatelers worden bijna ieder jaar bezocht door een luizenplaag, variërend van heel lastig tot desastreus. Ik ben ook een paprikateler dus die luizenplaag is mij bekend. Ik durf nog niet hardop te zeggen dat ik de oplossing gevonden heb – want het lijkt wel alsof de luizen meeluisteren en dan genadeloos weer om de hoek komen – maar de laatste twee jaar heb ik geen luizenplaag meer gehad. Ik heb me namelijk afgevraagd: waarom gaat het in de natuur niet fout, en in mijn kas wel? Een kas met pas geplante paprika’s is een kale bedoening. Met hier en daar een klein plantje heb je geen aantrekkelijk klimaat voor natuurlijke vijanden. Bovendien staat er een glazen wand omheen waardoor ik minder goed gebruik kan maken van de flora en fauna die buiten in de natuur voorradig zijn. Met de natuur als inspiratiebron kwam ik tot de conclusie dat ik een oerwoud moest nabootsen. Al die verschillende bloemen, planten en bladeren bieden namelijk een schuilplaats en voedsel voor nuttige insecten. ”
“Toen wij in 1980 met De Zonnehorst begonnen, wilden we bijen op ons bedrijf. Ik heb een imkercursus gevolgd en ben op een gangbare manier bijen gaan houden. Hoewel ik het ruim tien jaar gedaan heb, vond ik het niet prettig hoe ik de bijen moest behandelen: kunstzwermen maken, doppen breken, de honing voor mijzelf en suiker voor de bijen. Omdat het me steeds meer ging frustreren, ben ik ermee gestopt. Ik bleef wel naar de jaarlijkse bijeenkomst van biodynamische imkers gaan. Daar ontmoette ik imkers die op een natuurlijke manier met hun bijen omgaan. Dat inspireerde mij zo dat ik vijf jaar geleden weer met twee volken ben gestart. Vorig jaar heb ik de cursus voor biodynamisch imkeren gedaan. Ik heb geleerd dat een bijenvolk één organisme is. Mijn gangbare kast heb ik omgebouwd. Er zitten nu grote ramen in waardoor het bijenvolk zich als één groot lichaam kan gedragen. Ook laat ik ze natuurlijk zwermen en overwinteren op hun eigen honing. Een volk heeft tien tot veertien kilo nodig om de winter door te komen. Ik haal alleen honing voor mijzelf uit de kast als de bijen over hebben. Vorig jaar mocht ik circa vier kilo overschot uit twee kasten oogsten.”
Mozaïek wieden “Enerzijds ben ik zoveel mogelijk natuurlijke plekken gaan creëren zodat alle vormen van leven een kans krijgen. Planten, dieren en insecten hebben elkaar nodig. Ik heb bloemenranden om de kassen gezaaid en in de kas heb ik op verschillende plekken de koolsoort Crambe Hispanica gepoot. Zweefvliegen, de natuurlijke vijand van luizen, komen op de nectar van die bloemetjes af. Vroeger liet ik in de meivakantie een clubje scholieren de hele kas onkruidvrij maken. Dat doe ik ook niet meer want daarmee haal je in een keer de habitat van de natuurlijke bestrijders weg. Ik wied nu om en om een pad, zodat er altijd wat onkruid blijft staan; mozaïek wieden noem ik dat. Anderzijds ben ik ook bieten en koolrabi tussen de paprikaplanten gaan telen. Zij zorgen voor bladvolume zolang de paprika’s nog klein zijn. Als ik de bieten en koolrabi’s kan oogsten is het leuk meegenomen, maar dat is bijzaak. ‘Samenhang’ is het belangrijkste woord dat steeds weer terugkomt sinds ik Demeter-teler ben. Vroeger streed ik tegen de luizen en het onkruid. Nu laat ik ze juist in harmonie samenwerken. Je moet zorgen dat je altijd wat luizen hebt, want dan blijven de natuurlijke vijanden er ook vanzelf. Hoe breder je de samenhang trekt, hoe beter het lukt. Dat begrijp ik nu.”
10
Nectar en stuifmeel “Door zo min mogelijk ingrepen te doen, laat ik de bijen zijn wie ze zijn. Ik merk dat ik dat ontzettend leuk vind. De frustratie die ik bij het gangbare imkeren had, is veranderd in enthousiasme. Ik kan het moeilijk met woorden uitleggen, maar ik voel dat de bijen een belangrijke sleutel zijn om tot een sterker bedrijf te komen. Op onze natuurplekken ben ik nog bewuster bezig met het vergroten van de biodiversiteit. Het aantal nectar- en stuifmeelhoudende planten is toegenomen. Ik ben geen wetenschapper, maar ik denk dat de bijensterfte veroorzaakt wordt doordat we de bijen op een onvriendelijke manier houden. De imkerij kan heel goed met onder andere de varroamijt leven, zolang de bijen sterk zijn en voldoende weerstand hebben. Die weerstand kun je opbouwen door ze op een natuurlijke manier te houden, ze een grote diversiteit aan bloemen aan te bieden en ze niet bloot te stellen aan giftige middelen. Ik denk dat deze aanpak niet alleen een oplossingsrichting is voor de imkerij maar voor de gehele landbouw.”
3 Samenwerken aan BD en Demeter ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS
3 Samenwerken aan BD en Demeter 3.1 Stichting Demeter Wanneer mag een boer, tuinder, bakker of zuivelfabriek producten met het Demeter keurmerk verkopen? Daarover gaat Stichting Demeter, de organisatie die de certificering en promotie van het Demeter keurmerk verzorgt. Demeter Internationaal, een vereniging van nationale Demeter organisaties wereldwijd, stelt de normen en richtlijnen op hoofdlijnen vast en vervolgens bepaalt Stichting Demeter hoe die regels in Nederland en Vlaanderen worden geïnterpreteerd. Binnen de biodynamische landbouw staat een holistische visie centraal. De kiem voor deze vorm van landbouw werd in 1924 gelegd, toen de antroposoof Rudolf Steiner een serie lezingen – de Landbouwcursus – gaf over de landbouw. Sindsdien experimenteren boeren en tuinders over de hele wereld om hun bedrijf zo in te richten dat bodem, plant, dier, mens en omgeving een samenhangend geheel vormen. Na 90 jaar zijn er 4800 BD-bedrijven in 48 landen.
Richtlijnen Vanuit deze holistische visie zijn er, naast de verplichte normen, richtlijnen opgesteld. Demeter bedrijven worden gestimuleerd om hieraan te werken, zoals aan een gemengd en divers bedrijf, verzorgen van natuur en landschap, realiseren van bedrijfseigen zaadteelt of fokkerij, en streven naar sociale of economische vernieuwing. In Nederland kan elke boer zelf kiezen welke accenten hij (of zij) wil leggen. Wel laat hij (of zij) zichzelf jaarlijks op deze richtlijnen controleren via de ‘zelf-audit’. Een gesprek hierover met twee collega’s, de ‘Collegiale Toetsing’, vormt een aanvulling hierop. Het werken aan deze richtlijnen versterkt het bedrijfseigen karakter. Ook komen hier vernieuwende initiatieven uit voort die een inspiratiebron vormen voor de hele Nederlandse land- en tuinbouw.
Normen De Demeter voorwaarden zijn gericht op het verzorgen en optimaal behouden van de levenskracht van de grondstoffen. Dit leidt tot voorwaarden voor landbouw en voor verwerking verderop in de keten. De normen in de voorwaarden zijn het minimumniveau en vloeien voort uit belangrijke kernwaarden die zijn afgeleid van de gedachten dat alles met elkaar samenhangt en in zijn samenhang verzorgd moet worden (zie kader). Een volledig overzicht van normen en richtlijnen staat in het Handboek Demeter Voorwaarden, dat te downloaden is van de website van Stichting Demeter.
Demeter kernwaarden Levende bodem, komt tot uiting in o.a volgende normen: • Bemesting gericht op evenwicht; 112 kg N/ha • Verbod op stomen van de grond • Geen gangbare drijfmest • Ruime vruchtwisseling en toepassing groenbemesting Integriteit van dieren, o.a. volgende normen: • Verbod op onthoornen, snavels en staarten knippen • 2 hanen per 100 hennen • Verbod op gebruik extreme vlees rassen, en reproductie via embryo transplantatie Dierwelzijn, o.a. : • Verplichte weidegang • Max 5 leghennen per m2 leefoppervlakte • Strooien van hele granen voor kippen Levenskracht, o.a.: • Toepassing van preparaten • Minimaal 10% biodiversiteit • 100% biologisch voer en gebruik van biologisch stro • Bedrijfseigen voer en melk • Bedrijfseigen mest of door samenwerking met partner bedrijf • GGO vrij inclusief PPF veredelingstechnieken (kool / witlof zaad- en plantgoed)
Stichting Demeter laat de controles uitvoeren door dezelfde organisaties die in Nederland verantwoordelijk zijn voor de controles in de biologische landbouw: Skal en Control Union. Voor Vlaanderen zijn dit Integra en Certisys. De inspecteurs worden door Stichting Demeter geïnstrueerd om de Demeter normen te controleren als aanvulling op de biologische eisen. Indien daar aanleiding voor is worden boetes opgelegd of ontheffingen op onderdelen gegeven.
Jaarcijfers 2013 Certificering en controle Stichting Demeter werkt met een Demeter Voorwaarden Commissie (DVC) en een Demeter Licentie Commissie (DLC). De DVC stelt de interpretaties vast van de internationale normen ten behoeve van de Nederlandse situatie of stelt voorwaarden op waarvoor internationaal nog geen standaard bestaat. De DLC beoordeelt of bedrijven wel of geen licentie krijgen aan de hand van de rappor tages van de inspecteurs en een zelf-evaluatie door de land- en tuinbouwbedrijven. Het is de bedoeling dat de Collegiale Toetsing – het gesprek met collega’s – een plek krijgt als certificeringsinstrument. Op welke manier dit wordt ingepast, zal worden bepaald op basis van de ervaringen die nu met deze methode worden opgedaan. Deze werkwijze heeft de interesse gewekt van andere Demeter organisaties en wordt internationaal gepromoot onder de naam farm talks.
In 2013 is een deel van de beschikbare reserves benut. Enerzijds was dit bedoeld om extra te investeren in promotieactiviteiten in winkels en projecten zoals Toekomst Zaaien (zie hoofdstuk 4). Anderzijds was het nodig om onvoorziene extra personele kosten in verband met ziekte op te vangen en te investeren in de kwaliteit van het certificeringswerk. De basisinkomsten van de organisatie – de bijdragen van de licentiehouders – stegen licht van 220 naar 232 duizend euro. De totale baten bedroegen 257 duizend euro. De bio dynamische bedrijven dragen het overgrote deel van de kosten van controle en promotie zelf. De bijdrage van de boeren en tuinders wordt naast een vaste bijdrage vastgesteld op basis van areaal, bedrijfstype en aantal dieren. De afdracht van de handelaren en verwerkers is gebaseerd op hun omzetgegevens.
11
ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS 3 Samenwerken aan BD en Demeter
3.2 BD-Vereniging
Figuur 3.1 Aantal leden van de BD-Vereniging in 2012 en 2013
BD-Vereniging in cijfers De BD-Vereniging had eind 2013 1836 leden (zie fig. 3.1). Zij ontvangen het ledenblad Dynamisch Perspectief en worden uitgenodigd voor bijeenkomsten en excursies. Een deel van deze leden, 262 mensen, is beroepslid. Zij zijn als boer, winkelier, onderzoeker of natuurvoedingskundige werkzaam in de biodynamische branche. Ze betalen een hogere contributie en kunnen gratis deel nemen aan de BD-beroepsontwikkeling en aan de winterconferenties. De belangrijkste inkomsten in 2013 waren de contributies (€ 95.000) en donaties (€ 80.000). De donaties, die voor een belangrijk deel uit legaten bestaan en dus jaarlijks sterk verschillen, komen ten goede aan het Willy Schilthuisfonds. Dit fonds maakt niet alleen verenigingsactiviteiten op het gebied van onderzoek en ontwikkeling mogelijk, maar ook andere projecten. Zo heeft het Willy Schilthuisfonds in 2013 bijgedragen aan de Warmonderhof Avondklas en aan de reis kosten van de initiatiefnemers van een BD-project in Colombia, zodat zij de inter nationale BD-conferentie in Dornach konden bijwonen. Het jaarverslag met de jaarcijfers is te downloaden via www.bdvereniging.nl/dp
Wat doet de BD-Vereniging? In Dynamisch Perspectief 2013-3, het ledenblad van de BD-Vereniging, staat een ervaring beschreven van tuinder Arie de Winter. Jaren geleden – na een oproep van de BD-Vereniging om bedrijfseigen zaad te ontwikkelen – begon hij enthousiast met het oogsten van eigen bloemkoolzaad. Die oogst was echter bedroevend klein. Hij probeerde het een paar jaar, maar kwam geen steek verder. Tot hij toevallig in de Landbouwcursus las dat er in de natuur voor veel dingen een cyclus van vier jaar bestaat. “Opeens viel het kwartje: ik moest die bloemkool vier jaar de tijd geven om tot goede, bedrijfseigen zaadvorming te komen. Dus heb ik dat hele kleine beetje zaad dat ik wél oogstte, het volgende jaar weer uitgezaaid. Dit herhaalde ik enkele jaren en de opbrengst nam inderdaad toe. Na vier jaar was die op een goed niveau. Sindsdien teel ik mijn eigen bloemkoolzaad.” Dit is een van de vele ervaringen die boeren en tuinders opdoen. Ze experimenteren wat af. Ze kijken iedere dag naar hun gras, hun kool, hun koeien en daarbij vallen gedachtes is. Steeds proberen ze iets nieuws uit. Nieuwe inzichten ontstaan ook door met collega’s te bespreken waar je tegenaan loopt, zoals tijdens studiegroepen van de BD-beroeps ontwikkeling. De jaarlijkse winterconferentie, waar ook andere betrokkenen – burgers, consumenten, onderzoekers, winkeliers, natuurvoedingskundigen – aan meedoen, draagt hieraan bij. Alle activiteiten van de
12
Soort lidmaatschap
Aantal 31/12/12
Basisleden Nederland
Aantal 31/12/13
Mutatie 2013 tov 2012
1443
1431
Jeugdleden
16
19
+3
Basisleden buitenland
42
45
+3
Uitgebreid leden
83
79
-4
243
262
+19
1827
1836
+9
Beroepsleden Totaal
-12
Figuur 3.2 Aantal leerlingen op Warmonderhof in 2012 en 2013
Opleiding
Aantal 31/12/12
Aantal 31/12/13
Mutatie 2013 tov 2012
Voltijd studenten
88
95
+13
Deeltijd BD
75
112
+37
Deeltijd Landbouw&Zorg
21
12
-9
Deeltijd Internationaal Totaal
14
-
-14
198
219
+21
BD-Vereniging zijn gericht op ontwikkeling en vernieuwing, op uitwisseling van kennis en ervaring en het bieden van inspiratie.
3.3 Warmonderhof Warmonderhof in cijfers De belangstelling voor Warmonderhof groeit. Vooral het deeltijdonderwijs voor volwassen deelnemers (veelal tussen 25 en 45 jaar) heeft een vlucht genomen. In totaal steeg het aantal leerlingen afgelopen jaar met 21 procent (zie fig. 3.2) Veel mensen zijn geïn spireerd door de initiatieven op de grens van stadscultuur en land- en tuinbouw. Wegens wettelijke veranderingen is de internationale opleiding in 2013 opgeheven. De studentenhuisvesting heeft momenteel 85 vaste plaatsen voor leerlingen en 22 bedden voor losse overnachtingen van bezoekers. Vanwege de groei van het aantal leerlingen worden plannen gemaakt om de huisvesting uit te breiden.
Wat doet Warmonderhof? Warmonderhof zorgt voor een continue stroom van jonge mensen die de basiskennis in huis hebben om in de praktijk van de biodynamische land- en tuinbouw en zorglandbouw aan de slag te gaan. Warmonderhof Opleidingen is onderdeel van het Groenhorst College en biedt mbo-onderwijs aan in de richtingen biologisch-dynamische landbouw en landbouw & zorg, zowel in voltijd- als in deeltijdopleidingen.
Op Warmonderhof is de drie-eenheid wonen-werken-leren belangrijk. Aan de school is een praktijkbedrijf verbonden, Warmonderhofstede, waar leerlingen prak tijklessen krijgen die door de boeren en tuinders worden gegeven. Veel leerlingen wonen op het erf van de school. Stichting Warmonderhof beheert de studentenhuis vesting en de zaal die ook aan derden worden verhuurd, waarbij zij ook catering verzorgt (in 2013: 2350 ontbijten, 7000 lunches, 4800 warme maaltijden).
4 BD en Demeter in het nieuws in 2013 ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS
4 BD en Demeter in het nieuws in 2013 4.1 Stichting Demeter PARTNERS Deze activiteiten zijn mede mogelijk gemaakt door Stichting Zaadgoed, Estafette Odin, BioBakker, Ariza, De Nieuwe Band, EkoPlaza en Landwijzer. Ook het Willy Schilthuisfonds van de BD-Vereniging heeft bijgedragen aan activiteiten die onderzoek en ont wikkeling van BD-landbouw beogen.
Demeter promotiecampagne
4.2 BD-Vereniging
Wat maakt Demeter producten uniek? Om dat op een aantrekkelijke manier aan de consument te vertellen vond in juni een grote campagne plaats bij 129 natuurvoedingswinkels. Stichting Demeter had deze actie opgezet in samenwerking met groothandel Udea en winkelketen EkoPlaza. Schapkaartjes over verschillende productgroepen – zoals eieren op de afbeelding hierboven – vertelden het verhaal over wat Demeter onderscheidend maakt. Klanten die er meer over wilden weten, konden via een QR-code op de schapkaart op internet een filmpje over de boer of tuinder bekijken, in dit voorbeeld pluimveehouder Wim Vredevoogd. Kinderen tot 13 jaar deden volop mee aan een quiz, waarmee ze kans maakten op Demeter ijs voor hun hele klas.
Excursies bedrijfsindividualiteit
Pierre Wind: ‘BD is Puur 2.0’ “Je hebt biologisch – dat is puur – en je hebt biologisch-dynamisch. En dat is Puur 2.0.” Dit riep de bekende topkok Pierre Wind, enthousiast zwaaiend met zijn armen, de bezoekers van De Groene Winkel in Zeist toe. Samen met biodynamisch kok Olivier van der Staal verzorgde hij in september een kookdemonstratie die het startschot vormde van de verspreiding van nieuwe Demeter receptenkaarten. Door diverse winkelketens zijn 65.000 kaarten verspreid. “Het mooie is”, zei Pierre Wind, “je haalt iets uit de grond, en bij de BD moet je dan ook weer iets terugstoppen. Je moet zorgen dat die grond vruchtbaar blijft. Mooi, hè. Puur 2.0!”
‘We lopen over het BD-bedrijf Gaos van Jos Jeuken en Ellen Krul. Er staat een rechthoekig veldje droge bonen nog overeind in een verder kaal gemaaid graanveld. Binnen een zee van ruimte is een kleinere ruimte geschapen. We gaan er samen naar toe. Jos vertelt over de zoete lupine. Hij werkt mee aan een onderzoek van het Louis Bolk Instituut naar verschillende rassen en variëteiten. “We hebben er nu een paar bij zitten die geschikt lijken voor consumptie, als alternatief voor de van ver ingevoerde soya.” Van de tientallen rassen worden er een paar uitgezocht. Twee keer zie ik een vergelijkbare beweging: de weidsheid van de akker, de veelheid van de rassen, vormt de omhulling voor iets bijzonders.’ Zo beschrijft Luc Ambagts van de BD-Vereniging zijn ervaring bij een van de ‘excursies bedrijfsindividualiteit’ die hij iedere maand organiseert. Iedere keer als de groep uitwisselt welke beelden de boerderij bij hen oproept, komen de unieke karaktertrekken van het bedrijf als pareltjes naar boven.
13
ORGANISATIES: FEITEN EN CIJFERS 4 BD en Demeter in het nieuws in 2013
De Avondklas
Goed zaad voor de toekomst “Wanneer je je gewas tot zaad laat komen, bouw je er een meer duurzame relatie mee op. Je krijgt een hechtere band met je gewas”, vertelde tuinder Greet Lambrechts van de Akelei in Vlaanderen tijdens de winterconferentie van de BD-Vereniging met het thema ‘De toekomst van BD-uitgangsmateriaal’. Bij de Akelei is één op de drie teelten van eigen zaad. Het geeft het bedrijf en de groente een sterk, eigen karakter. Het in eigen hand houden van de zaadteelt is een enorm contrast met de uniforme, hybride zaden van de multinationals – over de hele wereld wordt identiek zaad gebruikt – die niet eens bruikbaar zijn om er zaad van te oogsten om opnieuw te gebruiken. In de veehouderij is de handel in goed zaad ook een miljoenenbusiness. Het bellen van de KI is eenvoudig, maar wat gebeurt er voor het sperma in het rietje zit? Er wordt gebruik gemaakt van superovulatie, ovum pickup (eicellen uit de koe halen), ivf (reageerbuisbevruchting) en embryotransplantatie. Een melkveehouder vertelde wat het oplevert als je de fokkerij in eigen hand neemt. “Tien jaar geleden zijn we begonnen met familieteelt, nu plukken we de vruchten ervan. We zijn volledig antibioticavrij.” Voor boeren die liever geen stieren hebben op hun bedrijf of die af en toe nieuw bloed willen binnenhalen, heeft Wytze Nauta de BioKI opgericht.
4.3 Warmonderhof
Nieuw in 2013 was de Warmonderhof Avondklas, een reeks gevarieerde bijeenkomsten in de Hofzaal van de school waar leerlingen, docenten, en boeren en burgers uit de buurt nieuwe kennis en inspiratie op kunnen doen. Derk Klein Bramel – bestuurder bij landbouw- en zorgorganisaties, die zelf Warmonderhof heeft gedaan en boer is geweest – vertelde over de inspiratie die hij in de antroposofie vindt om BD-landbouw steeds verder te blijven ontwikkelen. Veehouder Jan Duijndam vertelde hoe hij er als boer steeds meer van overtuigd raakte dat BD-landbouw alleen maar mogelijk is wanneer een bedrijf veelzijdig is, dienend aan de grond en in samenhang met samenleving en natuur. Ed Taylor, auteur van een biografie over Rudolf Steiner, nam zijn publiek – net als in zijn boek – mee in een veelkleurige reis door het leven van een bijzonder mens, gewijd aan de missie om de fysieke wereld te verbinden met de geestelijke wereld.
4.4 Gezamenlijke acties
Toekomst Zaaien Je loopt in een lange rij mensen over de akker. Na een soepele zwaai van je hand zweeft het graan in een mooie boog door de lucht – het graan dat de kiem is van je dagelijks brood. Kleine kinderen lopen vol aandacht mee over de akker. Het zaaien heeft iets magisch en feestelijks tegelijk. Samen zaaien schept een band met het graan, met de akker, met de boer, met elkaar en met het toekomstige brood. In het kader van Toekomst Zaaien hebben in Nederland 650 mensen op 13 bedrijven graan gezaaid in de weekenden van oktober. Voor de organisatie werken Stichting Demeter, Stichting Zaadgoed, de BD-Vereniging en Warmonderhof nauw samen, gesteund door commerciële partners. Zo combineerde Estafette Odin de viering van haar 30ste jubileum met het feestelijk Toekomst Zaaien op boerderij GAOS in Swifterbant. Sowing the future is in 2006 gestart op initiatief van twee Zwitserse BD-boeren als protest tegen genetische manipulatie en de monopolisering van de internationale zadenhandel. Sindsdien heeft het idee zich uitgezaaid en in 2013 deden vele duizenden mensen mee op meer dan 100 locaties in 14 Europese landen.
De nieuwe boerin Onder de titel ‘De nieuwe boerin’ werden in het juni nummer van het tijdschrift Onkruid vier Warmonderhofstudentes geportretteerd in een tien pagina’s tellend interview. Sarah de Ridder (22), 1 ste jaars, vertelt hierin: ‘Mijn toekomst zit waarschijnlijk in de veehouderij: koeien melken en kaas maken op een biologisch-dynamisch bedrijf, maar niet te grootschalig. Met andere ondernemers samen beginnen lijkt me ook ideaal. Zodat je bijvoorbeeld een veehouder in het bedrijf hebt, een tuinder en een zuiveraar. Warmonderhof is voor dit toekomstbeeld de basis voor mij. Ik hoop dat ik hieruit lijntjes kan trekken voor later, veel kan leren en in contact kan komen met andere enthousiaste mensen. Dat je zoveel overeenkomsten hebt met andere leerlingen, vind ik bijzonder.’
14
Demeter Plein op de BioVak “Zonder opvolgers geen toekomst voor de BD landbouw”, was de hartenkreet van Jozien Vos, BD-akkerbouwer en bestuurslid van Stichting Demeter. Tijdens de Nieuwjaarsborrel op het BD/Demeter plein van de BioVak op 23 januari 2013 hield ze een pleidooi om met kracht verder te werken aan de opvolgingsproblematiek in de landbouw en de BD-landbouw in het bijzonder. Ze toonde zich enthousiast over de resultaten van het project ‘Opvolging gezocht’: een Ekoland-special vol informatie over dit thema en een website (landgilde.nl) die opvolgers en zoekers van opvolgers bij elkaar brengt. De kracht van het BD/Demeter-plein op de BioVak is dat verschillende orga nisaties uit het BD-veld zich gezamenlijk presenteren, zodat het plaats biedt aan interessante ontmoetingen. Ter plekke meldden enkele biologische boeren zich aan voor de cursus ‘Doorschakelen naar Demeter’.
Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES
BODEM Fosfaatmysterie in de polder
ZAADGOED Streekeigen polderspinazie
Piet van IJzendoorn trok zich bij de start van de Zonnehoeve in 1982 in de Flevopolder niets aan van de adviezen om het grote fosfaattekort op zijn akkers aan te vullen. Ruim 30 jaar later doet hij dat nog steeds niet. De oogst is prima. Hoe kan dat?
Bij biodynamische boeren lijkt er langzaam weer interesse te ontstaan voor eigen zaadteelt. Neem Tineke Alberts van boerderij Buitenbant in Bant: ‘Vechten tegen multinationals als Monsanto heeft weinig zin, maar er iets positiefs tegenoverstellen wel’. Daarom richt ze zich samen met haar vrouw Herma Ronda steeds meer op zaadteelt en zaadveredeling.
“Bij de start van ons bedrijf toonden bodemanalyses aan dat de beschikbaarheid van fosfaat in de bodem extreem laag was. De hoeveelheid in water oplosbare fosfaat, het Pw-getal, bedroeg 12 milligram per liter terwijl dit 25 tot 30 moest zijn. Dus kreeg ik het advies om 500 kilo fosfaat per hectare te geven om op de norm te komen. Terwijl een gewas slechts rond de 50 kilo opneemt! Ik vind het moreel verwerpelijk om een schaarse grondstof als fosfaat te delven, en het vervolgens op akkers te brengen in een vorm die voor planten grotendeels onopneembaar is. Bovendien vroeg ik me af of het wel nodig was. De bodem is een intelligent systeem. Daar weten we nog zo weinig van af. Ik wilde eerst met eigen ogen zien hoe mijn gewassen zouden groeien. Ik ging het gewoon uitproberen: een strook met fosfaat naast een strook zonder. Er was geen verschil. Beide opbrengsten waren goed.”
Positieve spiraal “Landbouw is niets meer of minder dan het optimaliseren van de werking van de zon. Planten vangen zonne-energie op en genereren organische stof in en rond de wortels. Die organische stof is voedsel voor bodemleven. Goede landbouw genereert bodemvruchtbaarheid en creëert zo een positieve spiraal. Dus moet je een gebrek aan fosfaat niet aanvullen met een delfstof, maar moet je werken aan bodemvruchtbaarheid. Dat hebben wij gedaan door het gebruik van vaste mest, door gewassen te telen die de bodemstructuur verbeteren en door een ruime vruchtwisseling. De boeren in de buurt van Zonnehoeve reden wel vele tonnen fosfaat uit over hun akkers, jaar in jaar uit. Zij hebben nu netjes een Pw getal van 25 en bij ons is het nog steeds 10. Maar bij ons is de hoeveelheid fosfaat die aan orga nische stof is gebonden, vier keer zo hoog als bij hen. Dat is een mooi mysterie waar meer onderzoek naar moet komen.”
“Zo‘n drie jaar geleden zag ik de film ‘De wereld volgens Monsanto’. Hierin wordt beschreven dat het bedrijf Monsanto door de teelt van hybride zaden steeds meer gewassen en ook boeren in haar macht krijgt, waardoor steeds meer zaadvaste lokale rassen verdwijnen. Dat raakte mij diep. Ik vroeg me af: ‘Hoe kan het zijn dat één bedrijf zoveel schade aanricht?’ Herma en ik spraken erover en beseften dat actievoeren tegen zo’n multinational niet veel uithaalt. Maar met onze boerderij, door het telen van levenskrachtige zaadvaste rassen, konden we er wel iets tegenover stellen! Sindsdien leggen we ons steeds meer toe op het telen van zaden. We worden hierbij enorm geïnspireerd door de mensen uit het zadennetwerk rond het Louis Bolk Instituut.”
Zaadbank ”We telen vooral voor zaadteeltbedrijf De Bolster en sinds kort ook voor de akkerranden- en bijenbloemenmengsels van Cruydt-hoeck. We verbouwen veel bloemen: reseda, bosliefje, klaproos en zonnebloem maar ook boerenkool, bonenkruid en tuinbonen. Daarnaast veredelen we spinazie. De spinazie is opgekweekt uit zaden uit de zaadbank in Wageningen. Dit ras is voor het laatst uitgezaaid in de jaren zestig. Ik probeer deze spinazie te ontwikkelen naar een ideaal bio-polderspinazieras. Dit voorjaar heb ik een eerste selectie gemaakt. Ik let daarbij onder andere op de kleur, de stand en de vorm van het blad. Enorm leerzaam en spannend! Naast de drie hectare zaadteelt hebben we vijf hectare haver en tweeënhalve hectare luzerne voor structuurverbetering en groenbemesting van de grond. Op plekken waar nog even niets groeit, strooi ik regelmatig bijzondere zaadjes. Ik hou van variatie en verrassingen. Zo ben ik op mijn manier bezig met biodiversiteit.”
15
ORGANISATIES: DE MENSEN Stichting Demeter
BD-Vereniging
Warmonderhof
BESTUUR Jozien Vos (voorzitter ad interim vanaf 13/12/2013) – biodynamisch akkerbouwer, Huib Bor (voorzitter tot 13/12/2013) – biodynamisch melkveehouder, Rudi Gerding (penningmeester) – natuurvoedingswinkelier, Walter Schneemann (secretaris) – bedrijfsadviseur, Edwin Crombags – marketing & sales Ecomel/Campina, Ina Eleveld (aspirant bestuurslid) – biodynamisch geitenhouder
BESTUUR Albert de Vries (voorzitter tot juni 2013), Piet van IJzendoorn (voorzitter vanaf juni 2013), Ruud Hendriks, Marijke Preller (BD-Jong), Isabel Duinisveld (tot juli 2013), Maria van Boxtel (aspirant-lid), Derk Klein Bramel (aspirant-lid)
DOCENTENTEAM Ruud Hendriks (schoolleider en bodemvruchtbaarheid), Bart Willems (groenteteelt, kasteelt, stadslandbouw), Meindert Bruinsma (planning, economie, plantenteelt), Arjen Huese (BD vakken, bodem), Wiebe Cool (kunst, landbouw en zorg), Frens Schuring (veehouderij), Joke Bloksma (fruitteelt, werken met aandacht, landschap, bedrijfsontwikkeling), Theo Coolen (stage coördinatie, techniek), Anna Veltman (PR), Coos Lohman (talen), Anne Dijk (directeur), Willeke de Lange (studenten administratie), Marieke Otter (finan ciële administratie), Harry Boerkamp (ICT)
BUREAU Bert van Ruitenbeek (directeur en promotiezaken), Petra Derkzen (coör dinator certificering vanaf 1/7/2013), Rienk ter Braake (uit dienst vanaf 1/8/2013), Leen Janmaat (certificering interim tot 31/7/2013), Joke Doorschodt (financiën/ office manager), Loes van Loenen (freelancer/ speciale projecten) DVC – DEMETER VOORWAARDEN COMMISSIE René Dijkstra (voorzitter) – adviseur bedrijfsprocessen, Jan de Wit – senioronderzoeker duurzame veehouderij en markt & economie, Martijn Schieman – biodynamisch akkerbouwer, Hans Piet van Sprang – natuurvoedings winkelier, Huib Bor – biodynamisch melk veehouder, Marion Schoenmakers – Willem & Drees, Sigrid Brandligt – consument
DLC – DEMETER LICENTIE‑ COMMISSIE Peter Jacobs (voorzitter) – zelfstandig ondernemer en adviseur in bio logische producten, Yuri Blanken – manager biologische verswaren Kroon/Wessanen, Floris Guepin – jurist, Servan Strijtveen – inspectieachtergrond, werkzaam in jeugdzorg, Jaap de Vries – voormalig directeur SKAL, Digni van den Dries – biodynamisch akkerbouwer
VRIJWILLIGERS ST. DEMETER EN BD-VERENIGING Gerda en Adri van der Wiel-Wiebenga, Anja de Waard, Helène van Moorsel
16
BUREAU Bram Gordijn (secretariaat en boekhouding), Luc Ambagts (beleidsmedewerker) REDACTIE DYNAMISCH PERSPECTIEF Ellen Winkel (hoofd redacteur), Luc Ambagts, Andries Palmboom, Wim Goris, Gineke de Graaf
PREPARATENWERKGROEP
VASTE GASTDOCENTEN
Adrie Maas, Jola Meijer, Willem Bonger In de zomer van 2013 is het werk van de preparatenwerkgroep overgenomen door Gineke de Graaf.
Hanneke Gordijn (groenteteelt), Annemieke Grimbergen (voeding), Hendrik de Kuijper (paardentractie), Victor Couzy (landbouw en zorg), Fenneke Janssen (landbouw en zorg)
BD-JONG, ORGANISATIE JONGERENWEEKEND Marijke Preller, Caren Krul, Klarien Klingen
BD-BEROEPSONTWIKKELING Projectleiding: Joke Bloksma, Jaap Vermuë Begeleiders: Joke van den Ban, Sander Bernaerts, Joke Bloksma, Sonja Copijn, Petra Derkzen, Isabel Duinisveld, Dirk Govaerts, Ruud Hendriks, Christoffel den Herder, Geert Iserbyt, Leen Janmaat, Inno Kock, Irene Kuyters, Frans Romeijn, Caro van Roon, Christel Vandermaelen, Jaap Vermuë, Leen Verwimp, Antoine Verwimp, Jozien Vos, Jan de Wit
PRAKTIJKBEDRIJVEN Johan Verheye (veehouderij), Thieu Verdonschot (akkerbouw), Reg Waleson (tuinbouw), Samen werking met de Sturkenboomgaard. STICHTINGSDIRECTIE Rosemarie Slobbe en Leon Veltman.
STUDENTENHUISVESTING EN WINKEL Do Veltman CATERING Nelleke Gordijn en Maarten Roelofs.
De Demeter monitor 2013 is een uitgave van Stichting Demeter, BD-Vereniging en Warmonderhof September 2014
Projectleiding Loes van Loenen Eindredactie Bert van Ruitenbeek Tekst Ellen Winkel, Annelijn Steenbruggen (pag. 10) en Petra Essink (pag. 15) Research data Eric Brendel (IBISsoft) Fotografie Frederiek Bosch, Olav Kaspers, Warmonderhof, Annelijn Steenbruggen, Dick Boschloo, Johan Risseeuw, Ruud Hendriks Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag Druk BuroLaga Demeter keurmerk
Nederlands biologisch keurmerk
Europees logo voor biologische producten
Copyrights Bij overname van gegevens uit deze uitgave graag de bron vermelden: Demeter monitor 2013. Bronnen en disclaimer De cijfers in hoofdstuk 1 en 2 van deze Demeter monitor zijn met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samen gesteld uit de database van Stichting Demeter, waarin de gegevens van de licentiehouders van de afgelopen jaren geordend zijn, en de database van Demeter Internationaal. Overige bronnen: BD-Vereniging, Warmonderhof, Skal, Bionext, CBS/www.compendiumvoordeleefomgeving.nl. Aan de cijfers in deze Demeter Monitor kunnen geen rechten worden ontleend.
