Steunpunt Milieu en Gezondheid Onderzoeksconsortium met deelname van Vrije Universiteit Brussel Universiteit Gent Universiteit Antwerpen Katholieke Universiteit Leuven Limburgs Universitair Centrum Universiteit Maastricht Provinciaal Instituut voor Hygiëne (PIH) Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis Geel (OPZ) Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) Coördinatie: Prof. Willy Baeyens (VUB) Woordvoerder: Prof. Nik van Larebeke (UG) Het biomonitoringsonderzoek geleid door Prof. Greet Schoeters (VITO) Het veldwerk geleid door Dr Vera Nelen (PIH)
Biomonitoring bij pasgeborenen
Blootstelling in woonomgeving
Groei & ontwikkeling Astma & allergie
Groei & ontwikkeling Astma & allergie
Jongere Risico op kanker
Fertiliteit
Astma & allergie
Pasgeborene
Blootstelling bij begin van het leven
Volwassene
Accumulerende blootstelling
Doelgroep
Pasgeborenen / moeders
Jaren wonen in streek
≥ 5j
Sampling
Stalen
materniteiten
navelstreng bloed
Jongeren (14-15j)
≥ 10j
scholen
bloed & urine
Volwassenen (50-65j)
≥ 10j
bevolkingsregister van gemeenten
bloed & urine
Acht aandachtsgebieden Gebied 1. Antwerpse Agglomeratie 2. Gentse Agglomeratie 3. Havenzones: Antwerpen Gent kanaalzone 4. Landelijk Vlaanderen 5. Fruitstreek 6. Omgeving verbrandingsovens 7. Olen 8. Albertkanaalzone: GeelTessenderlo TOTAAL
% van Vlaanderen
Oppervlakte (km2)
Aantal gemeenten
Aantal inwoners
81 100
1 2
404 241 213 025
179 202 1181 362 37 183 711
4 4 24 8 12 6 9
64 510 65 554 153 770 95 826 56 405 68 068 64 763
3035
65
1 186 165
22
21
20
Criteria 1. Antwerpse Agglomeratie
Grootstad IRCELmeetnet (VMM)
2. Gentse Agglomeratie
Grootstad IRCELmeetnet (VMM)
3. Havenzones
Industriezones IRCELmeetnet (VMM)
4. Landelijk Vlaanderen
Bevolkingsdensiteit <250 inw/km2 (68 gem) + exclusies: - Fruitstreek of grenzend aan fruitstreek (2 gem) - > 5% industrie (51 gemeenten) - VMM emissiebron (industrie =54 gemeenten)) - Autosnelweg (37 gemeenten)
5. Fruitstreek
Oppervlakte appelen + peren > 10 ha/km2
6. Omgeving verbrandingsovens Nog in bedrijf 1990 (jaarlijks omzet, rookgastemp wind, hoogte van de schouw) Berekende rookgasconcentratie >= 1.2 µg/m3
7. Olen
Invloedssfeer van Umicore Berekende concentratie lood >= 0.9 ng/m3 (minimum Olen)
8. Albertkanaalzone: GeelTessenderlo
Invloedsfeer van zes bedrijven Berekende immissieconcentratie van een bepaalde niet gespecifieerde polluent >= minimum berekend in Eindhout-dorp
(Deel) Gemeenten 1. Antwerpse Agglomeratie
Antwerpen exclusie van havengebied en Hoboken.Antwerpen en deelgemeenten Berchem, Borgerhout, Deurne, Ekeren, Merksem, Wilrijk
2. Gentse Agglomeratie
Destelberg en Gent Centrum en deelgemeenten Gentbrugge, Lederberg, Mariakerke, Oostakker (SS), St-Amandsberg, Wondelgem(SS), Zwijnaarde
3. Havenzones
Berendrecht, Zandvliet, Lilo, Stabroek, Zwijndrecht en deelgemeenten Beveren,Verrebroek, Kieldrecht, Kallo, Melsele. Zelzate, Evergem, Wachtebeke, en deelgemeenten Gent, Muilstede(SS), oostakker (SS), Sint-Kruis-Winkel, Wondelgem(SS).
4. Landelijk Vlaanderen Alveringem, Bever, Brakel, Damme, Diksmuide, Galmaarden, Gooik, Heuvelland, Horebeke, Huothulst, Kaprijke, Knesselare, Koekelare, Lierde, Lo-Reininge, Maarkedal, Mesen, Sint)Laureins, Vleteren, Wortelgem-Petegem, Zingem, Zomergem,Zuienkerke, Zwalm
5. Fruitstreek
Nieuwenkerke, Sint)Truiden, Borgloon, Alken, Kortenaken, Wellen, Herkde-Stad, Geetbets
6. Omgeving verbrandingsovens
Gent Harelbeke, Houthalen-Helchteren Roeselare, Sint-Niklaas, Brugge, Oostende, Eeklo, Knokke,
7. Olen
Olen, Kasterlee, Herentals (SS), Geel (SS), Westerlo (SS), Grobbendonk (SS)
8. Albertkanaalzone: Geel-Tessenderlo
Balen (SS),Beringen (SS), Dieste (SS),Gell (SS), Ham (SS), Laakdal (SS), Leopoldsburg (SS), Meerhout (SS), Tessenderlo(SS)
Metingen in individuen Pasgeborenen
Adolescenten
Volwassenen
Blootstellings merker
Navelstrengbloed: cadmium, lood Serum: PCBs, HCB, pesticiden, dioxineactiviteit (Calux)
Bloed : cd, lood Serum: PCBs, HCB, pesticiden Urine:1-OH pyreen=PAK tt-muconzuur= BZ, cd
Serum: PCBs,HCB, pestidicen, dioxineactiviteit Urine: 1-OH pyreen, ttmuconzuur, cd
Effect merkers
Biometrie, TSH (hielprik), Apgar score, tijd tot zwanger, astma en allergie Follow up kinderen: 4j cognitieve ontwikkeling Vragen: astma& allergie
Bloed: komeettest Serum:hormoonspiegel Biometrie, sexuele ontwikkeling, Vragen: astma& allergie
Bloed: komeettest, HPRT Serum: 5 ca-merkers Urine: 8-OH deoxyguanosine, 1 ca-merker Vragen:astma&allergie
Confoun ders
Vragenlijst: algemeen +voeding Biochem. analysen: cholesterol, ijzerstatus
Vragenlijst: algemeen + voeding Biochem. analysen: cholesterol, bloedijzer, urinaircreatinine
Vragenlijst: algemeen + voeding Biochem. analysen: cholesterol, bloedijzer, urinair creatinine
Deelstudie pasgeborenen
2002-2003
Onderzoeksvragen • Concentraties vervuilende stoffen in het lichaam van de baby bij de geboorte ? • Is het type gebied waar moeder woont voorafgaand aan geboorte belangrijk? • Gezondheidsrisico’s?
Methodologie • De materniteiten waar de moeders in de acht gebieden bevallen geslecteerd (26 materniteiten) • Via UHasselt is er een sampling van de materniteiten die zouden gekozen worden voor de studie en hoeveel bevallingen er zouden gerecruteerd worden per seizoen • Veldwerk gestart waarbij in verder afgelegen materniteiten beroep gedaan is op lokaal personeel
materniteit
kwart
dagen
Antwerpse agglomeratie Jan Palfijn Merksem Sint Vincentius Antwerpen A Z Middelheim Erasmus Borgerhout
1 2 3 4
36 25 21 20
Gentse agglomeratie
St Lucas Gent Maria Middelares Gent Jan Palfijn Gent St Lucas Gent
1 2 3 4
14 vertraagd 41 26 14
Industriegebied
St Lucas Gent Maria Middelares St Niklaas Maria Middelares St Niklaas Maria Middelares St Niklaas
1 2 3 4
55 vertraagd 45 45 45
Landelijk gebied
OLV Hospitaal Ieper Mariaziekenhuis Poperingen St Elisabeth Zottegem H Hartkliniek Eeklo St Elisabeth Zottegem
Verbrandingsovens
1+ 1+ 2+ 3+ 4+
2 2 1 4 3
156 133 173 133
1
St Joris Menen HH Roeselare St Joris Menen HH Roeselare Stedelijk Ziekenhuis Roeselare St Augustinus Antwerpen
3 4
Fruitstreek
St Trudo St Truiden St Trudo St Truiden St Trudo St Truiden St Trudo St Truiden
1 2 3 4
47 47 47 47
Olen
St Elisabeth Herentals St Dymphna Geel St Elisabeth Herentals St Elisabeth Herentals
1 2 3 4
67 141 67 67
Albertkanaal
St Dymphna Geel St Dymphna Geel St Franciscus Heusden Zolder AZ Diest
1+2 2+1 3 4
133 133 131 176
2
Afname navelstrengbloed na de geboorte Navelstrengbloed opvangen in 50 mL pp-tube: kind vlak na de bevalling op buik van moeder navelstreng afklemmen navelstengbloed verzamelen in gedeelte van navelstreng dat verbonden is met placenta Stockage tot toestemming moeder Vroedvrouw overhandigt informatiebrochure en een toestemmingsformulier voor deelname aan de studie Verwerking van navelstrengbloedstalen in het labo van het ziekenhuis en dan verder transport van de stalen nadat de moeder haar toestemming had gegeven Moeders vullen uitgebreide vragenlijst
Inclusiecriteria moeders • Ten minste 5 jaar wonen in de streek • Nederlandse vragenlijst kunnen invullen • Toestemming geven
Inhoud vragenlijsten = maximale informatie wb inname van organochloriden en zware metalen • • • • •
Werkomgeving, opleiding Wonen, hobby's, woon-werkverkeer Huishouden, inkomen, gezinssamenstelling Gezondheid, lengte en gewicht, zwangerschap Roken, alcoholgebruik
• • •
Astma en allergie Infecties Time to pregnancy, fertiliteit
•
Voeding: consumptie van melk, kaas, dagelijkse producten, kaas,soorten vlees, vis, schelpdieren,brood en andere granen, fruit en groeten, vers of blik. = voor iedere deelnemer is de consumptie van totaal vet op deze wijze berekend
•
Perceptie
Automatisch inlezen teleform RUG
Pasgeborenen 1. Antwerpse Agglomeratie
214
2. Gentse Agglomeratie
188
3. Havenzones
160
4. Landelijk Vlaanderen
205
5. Fruitstreek
208
6. Omgeving verbrandingsovens
25
7. Olen
134
8. Albertkanaalzone: GeelTessenderlo
62
TOTAAL
1196
Communicatie resultaten Sept.’02 tot dec ‘03: recrutering Juli ’04: analysen stalen en start statistische analyse December ’04: communicatie van individuele resltaten aan deelnemers en eventueel aan huisartsen April ’05: rapportering = eindresultaat van de campagne Aan materniteiten, algemeen publiek en huisartsen
Resultaten • • • •
Algemene Effetcmerkers Blootstellingsmerkers Antwoord op onze onderzoeksvragen
Algemene gegevens Gemiddelde Leeftijd moeders (jaar)
30
BMI kg/m³
23
Duur zwangerschap (weken)
39 Percentage
Baby is jongen
52
Primipara
61
Sectio
5
Complicaties tijdens zwangerschap
8
Moeder ooit gerookt
36
Moeder gerookt tijdens zwangerschap
16
Gezin gebruikt lokale voeding
44
Vergelijking van effectmerkers moeders Ant.
Gent
Fruit
Ruraal
Haven
Olen
Albert
Menen Ovens
ANOVA
Astma
6.4
7.7*
6.5
0.9$
4.6
1.9
3.0
3.2
P=0.048 4.3
Dier allergie
13.5
16.0
7.5
5.4$
13.4
8.7
12.9
16.0
P=0.01 12.0
Tijd tot zw eerste kind
8.0
9.7
9.6
10.2
11.6
11.3 9.7
16.5
P=0.62
9.7
Ooit zw stimulatie
7.1
7.2
6.8
9.8
8.3
11.8 4.5
8.5
P=0.63
7.6
Ooit miskraam
15.9
20.9
16.2
9.6
16.8
17.7 11.8
20.5
P=0.29 15.9
$ Significant lager * Significant hoger
GEM
Vergelijking van effectmerkers pasgeborene Ant.
Gent
Fruit
Ruraal
Haven
Olen
Albert
Menen Ovens
gem
Anova
Gewicht kg
3.38
3.42
3.32
3.37
3.37
3.44
3.34
3.51
3.39
P=0.07
Lengte cm
50.3
50.1
50.3
50.2
50.2
50.3
49.8
50.2
50.2
p=0.71
Zwangersc 39.4 hapsduur
39.4
38.9* 39.1
39.1
39.4
39.1
38.9
39.2
P=0.04
2.6
9.3
4.1
2.2
2.5
0.0
10.9
1.9
P=0.06
90.7
81.0
80.8
89.2
90.2
89.4
95.8
85.4
p<0.001
7.8
7.2
8.4
8.2
7.6
6.6
7.4
8.1
p=18
% prematuur
2.3
% apgar10 78.0 na 10 min£ TSH mIU/L navelstr
8.6
£Apgerscore is validiteit niet optimaal
* Significant hoger
Vergelijking van blootstellingsmerkers Ant.
Gent
Fruit
Ruraal
Haven
Olen
Albert
Menen Ovens
Gemid(P90)
Dioxine
25
17
19
30 !
21
22
20
25
PCB
80.6
42.8
38.3
83.7!
61.2
56.2 55.8
111.0
64.4(166)
112
71
76
175!
105
125
140!
181
110(332)
24
10.5
13.3
29.2!
16.2
18.1 15.6
32.8
18.9(49.2)
Cadmium
0.18
0.19
0.17
0.24
0.25
0.24 0.28
0.26
0.21
Lood
15.0
15.3
12.7
13.1
14.1
14.7 14.6
22.4
14.7(62;1)
23 (55)
ng/g vet
ppDDE ng/g vet
HCB ng/g vet
Rood=Significant hoger dan gemiddelde Groen= Significant lager dan gemiddelde ! Significant meer de 10% van de meetwaarden boven de ref P90 lagen Bij vergelijking tussen de gebieden is er rekening gehouden met de leeftijd en rookgedrag van de moeder
Komen vrij bij afvalverbranding en uitstoot bij non-ferro bedrijven en bij banden. Via voedsel door vette vis en vlees en producten ervan afgeleid Gezondheiseffecten: werking van hormonen en afweersysteem verstoren Gebruikt in industrie en in milieu door lekken uit toestellen en bij verbanding afval. In voedsel door vetrijke voedingsmiddelen Gezondheiseffecten: werking van hormonen en afweersysteem verstoren Pp-DDE Afbraakproduct van DDT aanwezig in lucht bodem of water; Kan voorkomen in vet vlees en vis, ook knolgewassen en bladgroeten Gezondheiseffecten: werking van hormonen verstoren (puberteitsontwikkeling). Kankerverwekkende eigenschappen HCB Schimmelwerend middel voor planten, zaden ,granen. Gebruikt bij vuurwerk, munitie en rubber.Kan voorkomen in vet vlees en vis Gezondheiseffecten: werking van hormonen verstoren (puberteitsontwikkeling). Kankerverwekkende eigenschappen Dioxine (calux test) PCB
Cd
Lood
Sigerettenrook. Uitstoot door verbrandingsovens en non-ferro bedrijven. Vroeger gebruikt als zinkslakken. In voedsel bladgroenten en orgaanvlees. Gezondheiseffecten: placentastoornis mogelijk, nierwerking verstoren, botvorming verstoren, BD↑, longkanker. Uitstoot non-ferro berijven, benzine, loden waterbuizen,verf. Circulatie van stof blijft het nog in de lucht. Gezondheiseffecten: invloed op concentrtatie, intelligentie of fijne motoriek.lange blootstelling invloed op vruchtbaarheid en nieren.
Concentraties vervuilende stoffen in het lichaam van de baby bij de geboorte • •
• • •
Gehalte in navelstrengbloed veralgemeend in Vlaanderen en vrij homogeen . Toch verschillen van streek tot streek. Hogere waarden voor meerdere organochloorverbindingen in – Landelijk Vlaanderen, Antwerpse aglomeratie, Menen+, Albertkanaalzone (enkel DDE) Gehalte in industriegebieden niet duidelijk hoger. Aglomeraties aansluitend op industriegebeiden ongeveer dezelfde waarden Ongeveer 2% van de pasgeboren heeft een loodconcentratie boven de WHO richtwaarden ((100µg per liter) Ongeveer 10% van de moeders heeft berekende concentraties voor dioxine boven de WHO normen (10-30 picogram TEQ /gr serumvet)
Gezondheidsrisico’s • Relatie tussen gehalte vervuilende stoffen en gezondheidsmetingen – Bij pasgeboren : geen relaties gevonden • Groei en ontwikkeling van baby opvolgstudie (december)
– Bij moeders : • Hoger gehalte lood gaat samen met verhoogde kans op astma & hooikoorst • Hogere gehalte PCB,dioxines of HCB gaan samen met moeilijkheden om zwanger te worden
Is het type gebied waar moeder woont voorafgaand aan geboorte belangrijk? • • • •
Omgevingsfactoren hebben een invloed op gehalte van moeilijk afbreekbare stoffen in de navelstreng In bijna alle onderzocht gebieden is er één of meerdere stoffen verhoogd tov Vlaamse referentiegemiddelde (berekend uit studie) Astma bij jonge vrouwen duidelijk meer in grote aglomeraties Landelijk Vlaanderen is geen referentie maar de opsplitsing is hier in de toekomst belangrijk. (geen homogeen gebied)
Conclusie • Biomonitoring geeft ons richtwaarden ter vergelijking voor de toekomst. Samen met betere monitoring van polluenten kunnen we op deze wijze vervuiling in de mens ook opvolgen • Vergelijking met studie van de adolescenten en de volwassenen is zeer belangrijk om te zien of dezelfde blootstellingsmerkers verhoogd zullen zijn in dezelfde streken en wat met de effectmerkers
Deelstudie jongeren (14 -15 j)
2003-2004
Deelstudie volwassenen
2004-2005
