STELLIN G KOERIER NIEUWSBRIEF VAN DE S T ELL I N G V AN AMS TER D A M [ UNES C O WERELDERF G OED]

J U L I 2 0 13

33

STE L L I N G KO E R I E R N I E U W S B R I E F VA N D E S T E L L I N G V A N A M S T E R D A M [ U N E S C O W E R E L D E R F G O E D ]

In deze STELLINGKOERIER:

2 Bijzonder complex in hart van Stelling van Amsterdam

4 Archeologisch aspecten van de Stelling van Amsterdam

5 Reinwardt studenten maken kennis met de Stelling van Amsterdam

6 Publieksprojecten

7 Nieuwe producten 8 Vrijwilligers in de Stelling

Geheugen van de Stelling

Fort bij Spijkerboor na 100 jaar veroverd In 1979 kwam ik in het mooie Noord-Hollandse De Rijp te wonen, een dorp waar enkele bekende Nederlanders zoals Leeghwater vandaan komen. Na een tijd van gewenning volgde mijn onderzoek van de omgeving. Tijdens het fietsen en wandelen rondom het dorp zag ik kanonnen op de heuvel. Ze hadden niet meteen een grote aantrekkingskracht. Toch woon ik nu al veertien jaar in de voormalige commandantenwoning, nu de fortwachterswoning. En mag ik de functie van fortwachter namens Natuurmonumenten vervullen. In het begin van mijn werk als fortwachter kwamen op de vaste openstelling, de laatste zaterdag van de maand, een tiental bezoekers. Zij kregen een excursie van de gidsen, waarna de deur weer op slot ging tot de volgende laatste zaterdag van de maand. Het fort ging negen keer open per jaar, in de winter was het fort gesloten in verband met de overwintering van vleermuizen. Zo’n mooi gebouw met zijn uitgebreide geschiedenis verdiende meer, was mijn gedachte. Meer bezoekers die door de gidsen het verhaal over de geschiedenis van dit fort en de Stelling van Amsterdam konden meekrijgen en beleven. Het enthousiasme van de vrijwilligers leidde tot verdere invulling van het verhaal middels het inrichten van exposities. Om het publiek extra mogelijkheden te bieden het fort te bezoeken, is het gebruik van de locatie verder uitge­breid. Zo kan

Vrijwilligers aan het werk bij Fort bij Spijkerboor

men er nu feestjes en bedrijfsuitjes geven. Er is een samen­werking met het Museum In ‘t Houten Huis in De Rijp tot stand gekomen. Zij varen met een historische boot vanuit het dorp en brengen en halen de fort­­be­zoekers. Voor de basisschool­kinderen uit de Beemster is het natuurbeleving­project ontwikkeld “Karel de Kikkerkoning” en wij zijn deelnemer van het spel “Spion in de Stelling”. Op 15 juni doen wij samen met de gemeente Beemster mee aan het Werelderfgoed­weekend. Als klap op de vuurpijl wordt Ali B ingevlogen voor de prijsuitreiking aan de winnaars van de muziek­workshops die die dag plaatsvinden.

Lees verder op pagina 2

Vervolg van pagina 1 De meest bijzondere ervaring bij Fort Spijkerboor deed ik dit jaar op. De zeer betrokken gids en vrijwilliger Cor Kornman overleed helaas veel te vroeg. In de kapel, zijn vaste “verhaalplek” voor de bezoekers, is afscheid genomen van Cor. Zo is de kapel voor het eerst gebruikt als locatie voor een afscheids­ dienst, compleet met een geestelijke van de Russisch-Orthodoxe kerk.

Ontdek de Stelling van Amsterdam Deze aanmoediging leest u wellicht vaker. En niet voor niets. De Stelling van Amsterdam is enorm uitgebreid met haar 46 forten en batterijen die in meer en mindere mate verscholen liggen in een groene cirkel rond Amsterdam. Maar er is meer om te ontdekken. Ook in Zaandam bevinden zich onderdelen van de Stelling, zoals het Hembrugterrein. En wat te denken van de voorlopers van de verdedigingslinie zoals de recent teruggevonden toren van Napoleon bij Halfweg. Archeologisch is de oude verdedigingslinie een interessant gebied waar nog veel te ontdekken valt. En wat ervaren jongeren bij hun eerste kennis­making met de Stelling? Na hun inzet voor stage cultureel ondernemen bij Festival Op de Bres geven studenten van de Reinwardt Academie tips hoe jongeren te prikkelen zijn tot een bezoek aan de Stelling.

Bijzonder complex in In deze lijst van ontwikkelingen ont­breekt nog een belangrijke gebeurtenis. Fort Spijkerboor is nog nooit veroverd! Nu, na 100 jaar, moet dat eindelijk maar eens gebeuren. Wij vieren op 31 augustus en 1 september 2013 het 100-jarig bestaan van het fort met sport en spel, een hindernisbaan, klimmen en abseilen, vlotvaren en de fortgracht oversteken over een touwbrug. Deelname staat voor de verovering. Ook voor de allerkleinsten is er een leuk programma. Zo ziet u hoe het kan gaan. En de ontwikkeling van deze bijzondere locatie is nog niet tot stilstand gekomen. Samen met de vrijwilligers blijf ik onderzoeken hoe de verdere opening van het “machtige Fort bij Spijkerboor” gestalte kan krijgen. Niet alleen voor vertier en vermaak. Maar juist door een combinatie van excursies en vrije openstellingen kan het verhaal doorverteld worden. Ik geef de pen door aan Guus Kroon van het Muider Muizenfort om in de volgende Stellingkoerier een persoonlijk verhaal over de Stelling van Amsterdam op te tekenen. Meer informatie: www.fortspijkerboor.nl Xander Meijers Fortwachter Spijkerboor 2

Hembrugterrein wordt informatiecentrum Holland Route In het hart van de Stelling van Amsterdam ligt het Hembrugterrein. Ver van de fortencirkel verwijderd, maar er niettemin onlosmakelijk mee verbonden. In een bosrijk deel van Zaanstad ligt een verzameling van honderd gebouwen verscholen. Deze huisvestte sinds het laatste kwart van de negentiende eeuw het Staatsbedrijf der Artillerie Inrichtingen. Hier werd geschut onderhouden en munitie geproduceerd, granaatlichamen gehard, lopen veredeld, karabijnen en pistolen gefabriceerd, sabels voor leger en politie en klewangs voor het KNIL in de koloniën en gasmaskers en fietsen voor het regiment wielrijders gemaakt. Het 45 hectare grote complex is grotendeels aan het zicht onttrokken. Maar wie zich onder begeleiding van een gids van het Hembrug­museum en na vervullen van een reeks formaliteiten achter de hekken wagen mag, treft allerhande bouwsels aan. Voor de beschouwer die de juiste kennis mist, is de samenhang ondoorgrondelijk. Al zijn sommige gebouwen vervallen, zijn de ruiten stuk, het metselwerk gemolesteerd en is de

machinerie ooit ruw verwijderd, ze stralen allen in meer of mindere mate de trots uit van industrieel erfgoed. Afgelopen voorjaar ging de Stichting Militair Erfgoed Groot-Amsterdam, kortweg MEGA, op excursie naar het voormalige Algemeen Verdedigingspark van de Stelling van Amsterdam. Het bezoek op een zonnige zondagmiddag had als doel kennis over dit

Het enige restant van de opendraaibare spoorbrug die voor de aanleg van de spoortunnel ter hoogte van het Hembrugterrein het Noordzeekanaal overspande.

Waar ooit onderhoud werd verricht aan geschut, kan de gerestaureerde Artilleriehal nu plaats bieden aan evenementen. Door het raam is een pantserstalen uitkijk te zien.

hart van Stelling van Amsterdam Eurometaal, wegens gebrek aan opdrachten, werd alles geveild en gesloopt. ‘Wij zagen met tranen in onze ogen hoe alles verdween in containers en afgevoerd werd’, vertelt De Vries. Met wat kon worden gered, of door oud-werknemers werd ingebracht, stelde hij het museum samen.

Peter de Vries richtte een museum in over de geschiedenis van de Artillerie Inrichtingen en Eurometaal. bijzondere terrein te verspreiden onder de gidsenpool van MEGA. Zodat de gidsen tijdens hun rondleidingen op de forten bezoekers over de relatie met het Hembrug­ terrein kunnen vertellen en wellicht in Zaandam worden ingezet als gids. Meer mensen besmetten met het Hembrugvirus is nodig, omdat het terrein de komende jaren grotere aantallen bezoekers gaat trekken. Dat is althans de verwachting van Peter de Vries van het Hembrugmuseum, gastheer tijdens de excursie.

Het Goederenontvangstgebouw staat er nog en wordt vanwege de overkapping die vroeger tot over het spoor reikte Stations­ gebouw genoemd. Er is een bezoekers­ centrum in gepland om de (dag)toeristen te ontvangen die dit ‘routepunt’ van de Holland Route aan zullen doen. Want daar wordt het Hembrugterrein er een van, zegt voorzitter Hildebrand de Boer van de Stichting Holland Route. In het zuidelijk deel van de provincie

komen 48 van dergelijke routepunten. Attracties waarvoor veel belangstelling bij (buitenlandse) bezoekers bestaat, zoals de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik, het Scheepvaartmuseum, de Heineken Experience, Gassan Diamonds en de Westergasfabriek. Dat het Goederenont­ vangst­gebouw het centrale informatiepunt van de Holland Route wordt, vindt hij wel een fascinerende gedachte. ‘Goederen worden mensen’, lacht hij. Peter Schat Voorzitter Stichting MEGA Meer informatie: www.hembrugmuseum.nl www.hollandroute.nl

Al zijn sommige vervallen, de monumenten stralen de trots uit van industrieel erfgoed.

In 1971 betrad hij het terrein voor het eerst. Als werknemer van de Artillerie Inrichtingen, dat in 1973 werd gesplitst in Eurometaal en Gereedschap Werktuigen Industrie Hembrug. Hij ging aan de slag bij de Expeditie in het Goederenontvangstgebouw, in 1939 neer­gezet langs de vroegere spoorlijn naar Amsterdam. Hier werd bijvoorbeeld messing uitgeladen, nodig voor de fabricage van munitie. In 2003 sloot hij zijn carrière af. Na het sluiten van 3

Napoleontische toren bij Halfweg Bij Halfweg stond in de Franse tijd een zware toren, die was gebouwd als onderdeel van de Linie van Amsterdam, de voorloper van de huidige Stelling. De toren verdween alweer vrij snel, maar vanwege de bouw van station Halfweg zijn onlangs belangrijke resten van deze toren in de bodem teruggevonden. Hoewel de archeologen van Bureau RAAP maar een deel van de goed bewaard gebleven funderingen konden vrij leggen, ontstond een duidelijk beeld van het bouwwerk. Er zijn bakstenen muren, vloeren en tongewelven aangetroffen, soms op nog geen halve meter diepte. De toren bleek door binnenmuren in drie of vier ruimten te zijn verdeeld en onder een gewelf bevond zich een holle ruimte van circa twee meter diepte. Ook lagen er sporen van een vermoedelijk bruggenhoofd. Behalve van de toren werden ook houten palen en een natuursteenplaat gevonden die waar­schijnlijk afkomstig zijn van versterkingen van de nabijgelegen Spaarndammerdijk uit de 18e eeuw.

Het werd duidelijk dat de zware toren was teruggevonden die men in 1812 op last van keizer Napoleon bouwde om Amsterdam beter te verdedigen tegen aanvallen vanuit het westen. Het ging om een zogenaamde Réduit défensif waarvan de vormgeving was gebaseerd op de toen gebruikelijke Tours-Modèles. Uit de bewaard gebleven bouwtekeningen blijkt dat de muren rondom voorzien waren van talloze schietgaten. Het gebouw was ongeveer tien bij achttien meter groot. Er waren kantelen en een plat dak waarop kanonnen werden geplaatst achter een borstwering. De funderingen reikten tot vier meter diep in de bodem. Aan drie zijden van de toren lag een droge gracht van twee meter diepte, terwijl de ingang van de toren bereikt kon worden via een ophaalbrug. Ter weerszijden van de toren bevonden zich aarden wallen. In 1815 werd het bouwwerk gesloopt.

bijzonder strategische plek: een smalle strook land gelegen bij hoofdverbindingen over weg en water en bij sluizen tussen IJ en Haarlemmermeer. Het station is nu zo gebouwd, dat de resten in de bodem behouden kunnen blijven.

Dat de toren juist hier werd gebouwd was niet verwonderlijk, want dit was een

Meer informatie: www.cultuurcompagnie.nl

De torenresten zijn voor Nederland vrij uniek, want indertijd zijn maar een paar van deze torens gebouwd in ons land. De gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude zet zich dan ook in voor behoud van de resten. Cultuurcompagnie Noord-Holland ondersteunt de gemeente daarbij. Er zijn plannen om op het station voor de reizigers een informatiepaneel over de vondst te maken. Gerard Alders Senior Archeoloog Cultuurcompagnie Noord-Holland

Archeologisch aspecten van de Stelling van Amsterdam Tijdens de aanleg van de Stelling van Amsterdam vanaf 1880 heeft men tal van oudere elementen in de verdedigingslinie opgenomen. Zo kregen bestaande dijken een nieuwe ‘militaire’ functie, zoals de middeleeuwse Assendelver Zeedijk, waarin remises werden aangelegd. Ook is de Stelling een vernieuwing van de oudere Linie van Amsterdam, de ‘posten van Krayenhof’, die was ontstaan vanaf de 18e eeuw. Voordat de huidige Stelling van Amsterdam werd gebouwd, waren echter al verschillende delen van 4

die Linie verdwenen, bijvoorbeeld de Napoleontische toren bij Halfweg. Onlangs kwamen bij archeologisch onder­zoek de resten van deze toren aan het licht. Van een ander soort voorge­ schiedenis is sprake in de Beemster, waar drie forten waren aangelegd op de plek van voor­malige buitenplaatsen. Hier zijn nog sporen in de bodem onder de forten van aanwezig. Maar ook van de huidige Stelling van Amsterdam van na 1880 zijn bepaalde onderdelen in de loop der tijd verdwenen,

zoals loopgraven, militaire dijkjes en het vlechtwerk bij batterijen. Omdat archeologisch onderzoek verrassende nieuwe inzichten kan opleveren, is het belangrijk dat hier bij graafwerk in en rond de onderdelen van de Stelling rekening mee wordt gehouden. En dat vooraf wordt vastgesteld of er archeologische waarden in het geding zijn. De geschiedenis van de ver­de­ digings­­linie kan daarmee worden verrijkt en men zal minder snel voor (on) aangename verrassingen komen te staan.

Locatiebezoek door studenten onder begeleiding van Mascha Dammers van Cultuurcompagnie Noord-Holland

Reinwardt studenten maken kennis met de Stelling van Amsterdam Samen met negentien andere derdejaarsstudenten van de opleiding Cultureel Erfgoed aan de Amsterdamse Reinwardt Academie, koos ik in mijn derde studiejaar voor de specialisatie cultureel ondernemen. Naast een kennismaking met dit nieuwe vak, kwam ik zo ook voor het eerst in aanraking met de Stelling van Amsterdam. Vanwege de bezuinigingen in de erfgoedsector wordt ondernemerschap steeds belangrijker. Naast het behouden, presenteren en verzamelen van cultureel erfgoed, moeten erfgoed­ organisaties steeds meer hun eigen inkomsten werven. Omdat ondernemen lastig uit een boek te leren is, mochten wij zelf proefdraaien bij twee locaties: het Vestingmuseum in Naarden en de Stelling van Amsterdam. Voor de Stelling mochten we op Fort aan de St. Aagtendijk de programmering van Festival Op de Bres voorbereiden en uitvoeren. Onze opdrachtgever was Cultuurcompagnie Noord-Holland en onze samenwerkings­ partners waren Stichting Fortpop en Landschap Noord-Holland. Een organisatie opzetten met twintig man en het onder­houden van de externe contacten, vormden een leerproces op zich. Alle partners hebben

natuurlijk een eigen agenda en in de praktijk kruisen die elkaar wel eens. Zo past luide muziek wel bij een festival, maar minder bij broedende vogels. We hebben veel geleerd van deze praktijkervaring en geven graag terug wat ons is opgevallen. De hoeveelheid forten en de creatieve benutting ervan sprak ons als cultureel ondernemers in de dop erg aan. En wat zijn er veel partijen betrokken bij het behoud van dit Werelderfgoed. We raakten geïnspireerd door de passie en betrokkenheid van alle partijen en vrij­willigers. Hoewel we in Amsterdam studeren, kenden velen van ons de Stelling niet. We waren aangenaam verrast na onze eerste fietstocht. Het kan niet anders dan dat meer mensen uit Amsterdam de Stelling als een mooie ontdekking zullen ervaren. Het is onze taak als erfgoedspecialisten om zoveel mogelijk mensen kennis te laten maken met erfgoed. Voor jongeren is de Stelling momenteel niet erg toegankelijk. Dit kan komen door de locaties, de (on) bekendheid of de invulling van de forten.

De beste manier om aan te sluiten op wat jongeren willen, is om ze te betrekken bij de organisatie. De inzet van studenten is dus een stap in de goede richting. Projectdocent Marjan Otter ‘Het mooiste was dat de studenten zoveel partijen die betrokken zijn bij erfgoed op verschillende manieren hebben leren kennen en waar­deren. Ook hebben zij de complexiteit van het in de lucht houden van zo’n grote site kunnen ervaren. Daarnaast hebben de studenten leren samenwerken met meerdere partijen. Zo zien zij hoe ingewikkeld het is om een afgelegen site aantrekkelijk te maken voor een groot publiek en dat zet ze op scherp voor de toekomst.’ Floor Vierhalm Studente Reinwardt Academie Meer informatie: www.ahk.nl/reinwardt 5

Publieksprojecten Het thema communicatie bleek een inspirerend uitgangspunt voor de Seizoen­ opening op 1 april. Een zestal forten werd verbonden door de openingsboodschap die gedeputeerde Joke Geldhof met behulp van radiozendamateurs de ether inzond. De activiteiten zoals morse seinen, code’s kraken, verhalen vertellen, postduifdemonstraties en het leggen van radioverbindingslijnen trokken ruim 900 bezoekers. Bezoekers van Festival Op de Bres waren enthousiast over het geboden programma waarin de zintuigen horen, voelen en zien een belangrijke rol speelden. Wie herkent er met zijn ogen dicht op de tast een kielvlak van een M-110 August Hauptmann Geiger? En hoe klinken overvliegende vliegtuigen in een fort? Helaas speelde het slechte weer in het pinksterweekend een grote rol bij de hoeveelheid bezoekers. Op 15 juni was de Stelling verbonden met de acht andere Werelderfgoederen in Nederland. Fort Spijkerboor, het knooppunt tussen de Stelling en de Beemster, was het podium voor rap-, dans- en muziekworkshops voor kinderen en een optreden van Ali B.

6

Nieuwe producten Veldgids wijst de weg De veldgids van de Stelling van Amsterdam biedt een beknopt en verhelderend overzicht van de Stelling en de forten. Met kleurrijke illustraties en QR-codes om de verhalen en activiteiten rondom de Stelling te ontdekken. De veldgids is de ultieme handleiding voor wie zich lopend of fietsend in het Stelling­gebied begeeft. Uitgegeven in opdracht van de provincie Noord-Holland, in samen­werking met Cultuurcompagnie Noord-Holland. Te bestellen via www.matrijs.com en via boekhandels Gillissen & Co in Haarlem, Erasmus in IJmuiden, de BoekenArk in Weesp, Athenaeum en de Nieuwe Boekhandel in

Stellingfolders Amsterdam, het Zaandamse Boekhuis in Zaandam en VVV Midden­beemster, Kunstfort bij Vijfhuizen en forteiland Pampus. ISBN 978 90 5345 454 1, € 14,95.

QR-fietsroute De QR-route Stelling van Amsterdam komt langs alle 46 forten en batterijen van de 135 kilometer lange verdedigingslinie. Om de QR-route overzichtelijker en toegankelijker te maken, is deze onderverdeeld in zeven verschillende delen, de zogenaamde ‘fronten’. Elk front bestaat uit een verzameling van forten, batterijen, sluizen en liniedijken die tezamen een ruimtelijk verdedigingssysteem vormden. Bij ieder fort staat een informatiepaneel met daarop een QR-code. Onderweg kan de bezoeker ook andere objecten tegenkomen waar een soortgelijk

De Nederlandse folder is momenteel in herdruk. Binnenkort volgen de herdruk van de Engelstalige folder en een nieuwe Franstalige folder. Bent u geïnteresseerd in het aanvullen van uw voorraad, dan kunt bij contact opnemen met Cultuurcompagnie Noord-Holland via [email protected] en (072) 850 28 00.

Franstalige website bord is geplaatst. Een bezoeker die de code scant met een smartphone komt op de mobiele website van Oneindig Noord-Holland waarop het achterliggende verhaal over het object te vinden is. Informatie: www.oneindignoordholland.nl

Met de Franstalige versie is de website www.stellingvanamsterdam.nl in vier taalvarianten afgerond. De website blijft natuurlijk in ontwikkeling. Uw vragen en opmerkingen worden op prijs gesteld. Nu het meertalige informatie online beschikbaar is kunnen buitenlandse bezoekers hier op gewezen worden door onderstaande url’s op te nemen in het publiciteitsmateriaal. Ook kan men binnen- en buitenlandse bezoekers attenderen op het gastenboek op de website, een belangrijk instrument voor het trekken van publiek. www.defencedamsterdam.com www.defencelineamsterdam.com www.festungamsterdam.com 7

Vrijwilligers in de Stelling Op woensdagmiddag 13 maart 2013 vond een kennisbijeenkomst plaats met als thema ‘vrijwilligers in de Stelling van Amsterdam’. Op deze eerste kennisbijeenkomst, georganiseerd door het Programmabureau Stelling van Amsterdam, kwamen zo’n 45 mensen af die door hun betrokkenheid bij de Stelling van Amsterdam direct en indirect te maken hebben met vrijwilligers.

Sociale media Fortbeheerders kunnen hun activiteiten onder de aandacht brengen van het publiek door berichten te plaatsen op www.facebook.com/ Stellingvanamsterdam. Deze pagina is een ontmoetingsplaats van ruim 300 geïntere­s­seerde bezoekers. Cultuurcompagnie Noord-Holland roept u als forteigenaar, -gebruiker en vrijwilliger op om de Stelling te promoten door de pagina te liken. Mocht uw fort geen twitteraccount hebben, dan bericht Cultuurcompagnie graag via @StellingvanAms aan 350 volgers over uw activiteiten. Geef uw berichten door aan: [email protected]

Colofon Uitgave: Cultuurcompagnie Noord-Holland Bergerweg 1, 1815 AC Alkmaar Postbus 3043, 1801 GA Alkmaar T (072) 850 28 00 E [email protected] I www.stellingvanamsterdam.nl www.cultuurcompagnie.nl Bijdragen: Xander Meijers, Peter Schat, Gerard Alders, Floor Vierenhalm, Geertje van Emmerik, Iris Georgiades Eindredactie: Geertje van Emmerik, Mascha Dammers Fotografie: Archeologisch Adviesbureau RAAP, Edwin Kaptein, Peter Saal, Peter Schat/Stichting MEGA (foto’s Hembrugterrein), Kenneth Stamp.

De middag in het Kunstfort bij Vijfhuizen ging van start met een presentatie door Arthur Schaafsma van Landschap Noord-Holland. Zijn presentatie gaf een goede indruk hoe Landschap NoordHolland met zijn 7.000 vrijwilligers omgaat op het gebied van werving en scholing, en hoe belangrijk vrijwilligers zijn voor het beheer en onderhoud van het landschap en de forten. Marian Boellaard, coördinator marketing en vrijwilligers, gaf de tweede presentatie ‘Vele gezichten van Kunstfort bij Vijfhuizen’. Op het Kunstfort zijn 32 actieve vrijwilligers werkzaam. Zonder hen is de open­­stelling van het Kunstfort onmogelijk en kunnen veel activiteiten niet plaats­vinden. De groep is zeer divers en bestaat uit mensen die stoppen met het arbeidsproces, ‘verplicht’ vrijwilligers­­werk doen, mensen die het erbij willen doen of ‘in between jobs’ zijn. Vrijwilligers helpen mee aan het opknappen van het fortterrein, de bouw van tentoon­stellingen, bezoekersont­ vangst, administratieve taken en hand en spandiensten bij festivals en evenementen. De vrijwilligers komen voornamelijk uit het omringend stedelijk gebied van Haarlem, waarbij de Vrijwilligerscentrale Haarlem partner is

in het vinden van nieuwe vrijwilligers. Christa Rabbers van de Vrijwilligerscentrale Haarlem gaf de workshop ‘Vinden en binden van vrijwilligers’. Met de opdracht ’Wat doen jullie aan het vinden en binden van vrijwilligers?’ gingen de aanwezigen in groepen uiteen om hierover ervaringen uit te wisselen en te brainstormen. Uit de evaluatie bleek dat deze brainstormsessies erg gewaardeerd werden. Rabbers verdeelde de antwoorden van de groepen in de rubrieken: Binnenhalen, Begeleiden, Behouden, Belonen, Beëindigen. Zij gaf per rubriek handige tips en bood vrijwilligers­ begeleiding aan. Alle presentaties zijn na te lezen in de toolkit van de website van de Stelling van Amsterdam. Daarnaast zijn daar ook handige documenten te vinden van de Vrijwilligerscentrale Haarlem over het thema vrijwilligers. Ook in de toekomst zal de provincie in haar beleid voor de Stelling van Amsterdam aandacht blijven besteden aan de rol van vrijwilligers. Zo wordt onder­ steuning verleend aan een collectief groenonderhoudsproject van vrijwilligers bij forten in Muiden, Weesp en Bussum. Meer informatie: www.stellingvanamsterdam.nl/toolkit www.landschapnoordholland.nl/vrijwilligers

Kunstfort, erfgoed en kunst in de polder In het Kunstfort bij Vijfhuizen komt het militaire erfgoed samen met hedendaagse (inter)nationale kunst en het landschap van de Haarlemmermeerpolder. In de zomertentoonstelling OPEN CITY van 7 juli t/m 29 september staat kunst in de openbare ruimte centraal, de plaats waar mensen samen komen en democratie gestalte krijgt. Fortwachter 1 Vijfhuizen, www.kunstfort.nl.

Vormgeving: The KEY Agency, Schiphol-Rijk Druk: Krijgsman Drukwerk

© Cultuurcompagnie Noord-Holland Ontwikkelaars in kunst en erfgoed

8