Han
Meijer
Arnold
Reijndorp
Nieuwe
H E T INLEIDING Er is geen twijfel mogelijk: de 'stad' is weer helemaal in! ' A m s t e r d a m heeft het', ' R o t t e r d a m maakt het' en 'Den Haag bruist'. In alle toonaarden w o r d t de lof van 'de stad' gezongen, als de ideale woonplaats, als cultureel b o l w e r k , als centrum van vernieuwing en als ' m o t o r van de economie'. M e t r o p o l e n als N e w York, Londen en Parijs functioneren als v o o r beelden v o o r de ontwikkeling van de nederlandse steden, waarvan zelfs de g r o o t s t e nog geen bevolkingsomvang heeft van een miljoen inwoners. 'Stedelijkheid' en het bijbehorende adjectief 'stedelijk' zijn de normen waaraan niet enkel cultuur, s t e d e b o u w en architectuur, maar o o k economie en politiek en niet in de laatste plaats bevolking en levensstijl w o r d e n g e t o e t s t: niet alle cultuur is 'stedelijk', er is sprake van een 'stedelijke' economie en van een typisch 'stedelijke' architectuur en alleen die inwoners van de stad, w i e r levenswijze 'stedelijk' genoemd kan w o r d e n , v o r m e n de 'nieuwe stedelingen'. Stedebouwkunde is d o o r deze o n t w i k k e l i ng weer een gerespecteerd vak geworden. Na jarenlang de schoenpoetsers te zijn geweest van de architecten, zijn de rollen omgekeerd; de s t e d e b o u w k u n de eist zijn 'autonomie' bij het o n t w e r p e n van stad en stedelijkheid op en dringt het architectonisch o n t w e r p terug t o t achter de facade. Stedebouwkundige plannen met stedelijke allure vormen geliefd voorpagina-nieuws of het o n d e r w e r p van speciale bijlages. In Delft is m e t de instelling van de leerstoel ' S t a d s o n t w e r p ' de aandacht verlegd van verkavelings- en woonomgevingsplannen v o o r stadsvernieuwingswij'ken en uitleggebieden naar het o n t w e r p van de stad als fenomeen.
2
O N T W E R P
V A N
stedelijke
DE
a l l u r e in R o t t e r d a m a a n d e R e c h t e r M a a s o e v e r '
('Waterstad')
ONZICHTBARE stedebouwkunde
en
nieuwe
STAD stedelijkheid
... e n a a n d e L i n k e r M a a s o e v e r ( ' K o p v a n Z u i d ' )
3
waardering van de stad die in het stedelijk vernieuwingsbeleid centraal staat, v o r m e n ze vanwege de nadruk die er in w e r d gelegd op het w o n e n en op de verbetering van de woonomstandigheden van de laagste inkomens, nu welhaast de anti-polen van de N i e u w e Stedelijkheid en w o r d e n niet slechts beschouwd als verouderd, maar o o k als on-, of zelfs anti-stedelijk. R o t t e r d a m v o r m t , als de stad die n o o i t a f k o m t , zoals altijd o o k nu
H e t h o o g t e p u n t in deze veranderde benadering van de stad w o r d t
weer een uitstekend voorbeeld o m de veranderingen in de benade-
g e v o r m d d o o r een nota die het Rotterdamse College van B & W
ring van de stad te illustreren.
eind o c t o b e r presenteerde o n d e r de tite l 'Vernieuwing van
In 1987 presenteerde de dienst Stadsontwikkeling van deze
en waarvan de kern is, dat R o t t e r d a m attractief
gemeente een ' w e r k p r o g r a m m a Stadsontwikkeling', met als o n d e r t i-
middel van een nieuwe stedelijke allure.
Rotterdam'
moet worden door
tel 'Bijdrage aan een vernieuwend ruimtelijk beleid'. In hetzelfde jaar werden met veel begeleidende publiciteit t w e e plannen gepresenteerd, die eveneens t o t vernieuwing van de stad m o e t e n leiden: het plan 'Waterstad ' en de 'Kop van Zuid'.
VAN STADSVERNIEUWIN G NAAR STEDELIJKE V E R N I E U W I N G
Beide plannen zijn van een geheel andere orde dan w a t t o t dusver aan stedebouwkundige plannen w e r d gepresenteerd: het zijn eigenlijk
De omslag in het denken over de stad k o m t niet als een donderslag
nauwelijks plannen in de strikte zin van het w o o r d en zeker geen
bij heldere hemel. H et concept waarop de stadsvernieuwing jarenlang
stedebouwkundige
was gebaseerd, s t o n d al enige tijd t e r discussie en was hier en daar
plannen met het f o r m e l e en juridische karakter dat
daaraan t o t v o o r k o r t eigen was; het zijn meer ideeën die t o t de ver-
aan verandering onderhevig. Da t gebeurde niet alleen onder druk van
beelding moeten spreken, die de mogelijkheden (de 'potentie' ) van
'buitenaf', maar vooral o o k d o o r ontwikkelingen in de stadsvernieu-
een gebied v o o r het creëren van een ' N i e u w e Stedelijkheid' aanne-
wingswijken zelf.
melijk moeten maken.
De werkloosheid , die in de jaren zeventig nog van voorbijgaande aard
H e t beeld van die N i e u w e Stedelijkheid ziet er beduidend anders uit
w e r d geacht, is in een stad als R o t t e r d a m gestegen t o t een k w a r t van
dan de afgelopen vijftien jaar t o e n de nadruk lag op compacte stad en
de beroepsbevolking en structureel van aard. He t merendeel van de
stadsvernieuwing.
w e r k l o z e beroepsbevolking is gehuisvest in de stadsvernieuwingswij-
H o e w e l deze concepten in de jaren zeventig ingezet
werden tegen het gebundelde deconcentratie beleid van de Rijks-
ken, waar werkloosheidspercentages van 35 en 4 0 % inmiddels nor-
overheid en te beschouwen zijn als de eerste aanzetten t o t de her-
maal zijn geworden. De hiermee gepaard gaande verslechtering van de financiële positie van g r o t e delen van de stadsbevolking, maakt het woonlastenvraagstuk t o t een bijna onoplosbaar probleem. De planningsconcepten en de organisatievormen van de jaren zeventig lijken geen a n t w o o r d te bieden op de vraag hoe uit deze situatie een uitweg kan w o r d e n gevonden. Dat heeft uiteraard te maken met de schaal en de omvang van de problemen, die zich niet o p wijkniveau laten formuleren en oplossen maar o o k met het onvermogen het oude principe 'think global, act local' een nieuwe inhoud t e geven.
B e e l d van h e t v o o r o o r l o g s e
stadscentrum
Bij verschillende gelegenheden is het beleid dat stadsvernieuwing en c o m p a c t e stad combineerde, v e r w e t en de armoede en de achteruitgang in de stad t e hebben geconcentreerd d o o r d a t bedrijven en huishoudens met hogere inkomens de stad uit w e r d e n gedreven. De kritiek richt zich daarbij vooral op het onder de titel ' b o u w e n v o o r de b u u r t ' gevoerde stadsvernieuwingsbeleid, dat als belangrijkste c o m ponent w o r d t beschouwd van de 'compacte stad'. De Stichting H o o g b o u w is in Nederland de meest uitgesproken e x p o n e n t van deze kritiek. Volgens deze visie kan men de stadsbewoners in t w e e belangrijke categoriëen indelen. Enerzijds de mensen die v o o r het w o n e n in de stad hebben gekozen vanwege hun levensstijl, de 'nieuwe stedelingen'. H e t zijn de een- en tweepersoonshuishoudens, de tweeverdieners, de LAT-relaties; de 'young executives' en 'professionals', de nieuwe 'serviceclass', k o r t w e g gekarakteriseerd als mensen met meer geld dan tijd. Anderzijds de huishoudens die n o o d g e d w o n g en in de stad wonen. Dat zijn de werklozen, de W A O - e r s , de bijstandmoeders, de buitenlandse gezinnen. De kritiek op het gevoerde stadsvernieuwingsbeleid is, dat dit heeft geleid t o t een concentratie van deze noodgedwonge n stadsbewoners in de binnenstad (wat slecht zou zijn v o o r de stad), waarin ze d o o r dit beleid eigenlijk als het ware gevangen w o r d e n gehouden ( w a t slecht is v o o r deze mensen). H e t stedelijk vernieuwingsbeleid zou zich, in deze visie, veel meer m o e t e n richten op de echte stedelingen en m o e t e n s t o p p e n met een
uit: " H e t n i e u w e h a r t van
Rotterdam",
t o e l i c h t i n g op het
Basisplan
v o o r de w e d e r o p b o u w de b i n n e n s t a d van R o t t e r d a m ,
van 1946
stadsvernieuwingsbeleid dat enkel nog meer gipsplaten internerings-
o p m e r k t , dat daarvan t o ch niet de oplossing v o o r de geconstateerde
kampen oplevert.
problemen kan w o r d e n verwacht, krijgt t e horen dat dit slechts
H e t hangt enigszins af van het accent dat men legt of men de doel-
t w e e , maar wel t w e e uiterst belangrijke, aspecten zijn van het verho-
stelling van het nieuwe stedelijke beleid f o r m u l e e r t in t e r m e n van
gen van de k w a l i t e it en de aantrekkelijkheid van de stad, die d o o r de
nieuwe stedelijkheid of van emancipatie van de gevangen gehouden
vestiging van bedrijven, de t o e n a m e van culturele en van recreatieve
armen. Beide benaderingen komen er echter op neer, dat de 'echte'
activiteiten zullen leiden t o t meer werkgelegenheid, waarvan o o k de
minima in de centrale delen van de stad plaats maken v o o r de 'echte'
' o n d e r k a n t ' van de stedelijk samenleving zal profiteren.
stedelingen. '
In het volgende willen w e nagaan of dat zo is; onze belangrijkste vraag daarbij is of de k w a l i t e i t en de aantrekkelijkheid van de stad
De roep o m een 'stedelijke aanpak' (waarbij 'stedelijk' z o w e l staat
wel dezelfde is v o o r hogere inkomens en minima, of v o o r echte ste-
tegenover 'gedecentraliseerd' als tegenover 'onstedelijk') w o r d t ster-
delingen en noodgedwongen stadsbewoners; is er wel sprake van één
ker en vindt meer en meer gehoor. En dat is o o k precies de strekking
stad of zijn er verschillende 'steden' die (nog steeds) een strijd voe-
van de nieuwe plannen en nota's die het afgelopen h a l f j a a r zijn ver-
ren o m de betekenis van dezelfde ruimte; van verschillende groepen
schenen.
die met een ongelijke beschikking over kapitaal en grond maar o o k
O p het eerste gezicht lijkt w a t daarin w o r d t voorgesteld zo gek nog
over architectonische, stedebouwkundige middelen en een verschil-
niet. Meer stedebouwkundige samenhang en meer aandacht v o o r
lende toegang t o t het bestuurlijke en ambtelijke apparaat, hun eigen
'architectuur', daar is t o c h eigenlijk niemand tegen. En wie sceptisch
claims proberen te leggen op delen van de stedelijke ruimte.
5
De z i c h t b a r e d y n a m i e k van het nieuwe
Rotterdam
W E D E R O P B O U W : HET BEHEERSEN VAN EEN Z I C H T B A R E D Y N A M I E K O m een nieuwe stedelijkheid t e kunnen verbeelden, w o r d t teruggegrepen naar een periode waarin R o t t e r d a m v o o r de taak s t o n d deze nieuwe stedelijkheid uit het niets t e voorschijn t e toveren. Bij verschillende gelegenheden w o r d t verwezen naar de w e d e r o p b o u w p e r i ode van na 1945 t o e n Van Traa als directeur van de dienst Stadsontwikkeling en W e d e r o p b o u w het 'Basisplan v o o r de W e d e r o p b o u w van het Stadscentrum' presenteerde (1946). De verwijzing naar die glorieuze periode, toen plannen met durf en allure w e r d e n o n t w i k k e l d en uitgevoerd, plaatst de periode waarin de nadruk lag op 'compacte stad' en 'stadsvernieuwing' des te meer in de positie van een ongewenst intermezzo, een m o m e n t van o n o p l e t tendheid bij de stedebouwers met visie of een tijdper k waarin deze met het verbale geweld van participatie en decentralisatie de m o n d w e r d e n gesnoerd. De huidige opleving van de stedelijke allure verschijnt dan als een v o o r z e t t i n g van die aanpak van net na de oorlog, waarin de stedebouwkundige traditie van R o t t e r d a m , die in de jaren zeventig zo jammerlijk w e r d v e r s t o o r d , weer w o r d t opgepakt. Bij exactere bestudering lijkt de rode draad die zogenaamd w o r d t opgepakt t o c h minder op de draad die in 1946 w e r d gesponnen dan op het eerste gezicht.
H e t Basisplan van 1946 had inderdaad een uitgesproken visie op een 'nieuwe stedelijkheid' die moest w o r d e n gerealiseerd. ' N i e u w ' stond daarin echter v o o r : geheel anders dan de weggebombardeerde v o o r oorlogse stad. De vooroorlogs e binnenstad v o r m d e bij uitstek de a n t i - p o o l van de nieuwe stedelijkheid die het Basisplan beoogde: dat was juist niet die dichte, chaotische, benauwde, broeierige opeenhoping van alle mogelijke stedelijke functies en activiteiten naast en d o o r elkaar. H e t Basisplan s t o n d een heldere en overzichtelijke ruimtelijke o p b o u w van een even helder en overzichtelijk georganiseerde maatschappij v o o r ogen. De basis van die maatschappij zou niet langer w o r d e n g e v o r md d o o r de zuilen maar d o o r het ritme en de ruimtelijke organisatie van de industriële productie. 'Acht uren w e r k , acht uren ontspanning en acht uren slaap' w e r d reeds v o o r de o o r l o g geëist maar zou na de o o r l o g v o o r iedereen werkelijkheid moete n w o r den. Deze afbakening van menselijke activiteiten, b e t r o f zowel de tijd als de ruimte. De nieuwe stad als ruimtelijke organisatie van de industriële maatschappij schiep de v o o r w a a r d e v o o r de organisatie van de levensfunkties in de tijd. De w o o n w i j k v o r m d e het domein van de ontspanning en de slaap, het stadscentrum van werken, winkelen en uitgaan. H e t Basisplan was niet enkel een ruimtelijk indelingsplan maar veel meer een visualisering van de nieuwe, overzichtelijke maatschappij. Die visualisering kende t w e e zwaartepunten: de w e d e r o p b o u w van de stad en de b o u w van de nieuwe w o o n w i j k e n èn de rivier en het herstel en de uitbreiding van de havens. De rivier was de levensader van R o t t e r d a m , v o r m d e de zichtbare bron van Rotterdams' welvaart
D e z i c h t b a r e d y n a m i e k in " H e t n i e u w e h a r t van
Rotterdam"
Overzien wij nog eens h e t geheel van het s t a d s p l a n m e t het oog van den vluchtige n b e z o e k e r . Weliswaar w o r d t de stad niet in de eerste p l a a ts g e b o u w d voor dezen, uiaar voor den s t a d g e n o o t , voor den b e w o n e r en „geb r u i k e r " van h e t s t a d s m e c h a n i s m e , m a a r w a n n e e r het s t a d s b e e ld bij de eerste k e n n i s m a k i n g reeds a a n t r e k k e lijk en o v e r t u i g e n d w e r k t , dan is dat een s t e r k e aanwijzing voor de innerlijke o r d e , welk e dit stadsbeeld b e h e e r s c h t . B o v e n d i e n zal de c h a r m e van de b i n n e n s t a d een m a c h t i g e , s t i i n u l e e r e n d e f a c t o r zijn, om de stad te m a k e n tot het c e n t r u m , c o m m e r c i e e l zoowel als cultureel, voor h e t wijde o m m e l a n d (hetgeen , het zij t e r l o o p s o p g e m e r k t , o o k e c o n o m i s c h lang niet z o n d e r b e t e e k e n i s zal blijken te zijn). Dit „ o m m e l a n d " k a n d a a r b i j niet r u i m genoeg w o r d e n gezien; h e t is den R o t t e r d a m m e r s v o l d o e n d e v o o r g e h o u d e n , h o e z e e r h u n stad een der h a v e n p o o r t e n is van E u r o p a op de zeven zeeën. Daaraan zijn wij iets v e r p l i c h t .
en economische groei. H e t aan- en afvaren en het lossen van de schepen, de draaiende kranen, de beweeglijke heftrucks, de stomende elevatoren en zwoegende sleepboten v o r m d e n één deel van de zichtbare dynamiek van deze economische groei. H e t andere deel w e r d gevormd d o o r de overal aanwezige en permanente bouwbedrijvigheid in en aan de stad. De verbinding van beide k w a m t o t u i t d r u k k i n g in de fascinatie v o o r de circulatie van het verkeer en de g r o t e stromen mensen en voertuigen die zich over de bruggen persten. Stedeb o u w k u n d i g w e r d deze verbinding tussen stad en haven v o r m gegeven in het venster op de rivier. De dynamiek, veroorzaakt d o o r de circulatie van de warenmassa's, w e r d in een haven als R o t t e r d a m bij uitstek zichtbaar; maar o o k de circulatie van energie kon d o o r de beelden van zoemende generatoren, aangedreven d o o r s t o o m t u r b i n e s gemakkelijk w o r d e n verbeeld. De stedelijke massa's werden in beweging gefilmd of gefotografeerd: het in- en uitgaan van de fabriek, het spitsuur op de W i l l e m s b r u g (zoals in de film 'De Bruggen' van Paul Schuitema). De nadruk op deze mechanische en dus voorspelbare beweging, die
R o t t e r d a m in h e t c e n t r u m van de
de plaats inneemt van de chaos en die kenmerkend w o r d t geacht
volgens het Basisplan
v o o r de negentiende eeuwse stad, vinden w e v o o r het eerst in de
wereld
'46
producten van de 'moderne beweging'. Wielen, raderen, zuigerstangen, generatoren, verkeersstromen, massa's in beweging; in de film 'Symphonie der GroBstadt' uit 1927 w o r d t niets anders g e t o o n d en ze v o r m t het expliciete thema van Moholy-Nagy's scenario 'Dynamik der GroBstadt'. D i t thema w o r d t in de plannen v o o r het w e d e r o p g e b o u w d e R o t t e r -
bezongen als de zichtbare elementen van de dynamische oriëntatie
dam opgepakt en uitgewerkt. W a t dat betreft behoeven w e slechts
op de wereld.
te herinneren aan de titels van t w e e bekende boeken: ' R o t t e r d a m ,
De nieuwe, overzichtelijke organisatie van ruimte en t i j d vond haar
stad in beweging' van Blijstra over de w e d e r o p b o u w en het schitte-
bekroning in de b o u w van het nieuwe stadscentrum, waarvan in de
rende f o t o b o e k ' R o t t e r d a m dynamische stad' van Cas O o r t h u y s
toelichting bij het Basisplan bij wijze van v o o r p r o e f j e enige illustraties
(1959), waarvan het v o o r w o o r d besluit met:
zijn toegevoegd. H e t zijn beelden van g r o t e ruime pleinen, voorzien
" D e g r o t e d r i j f v r o u w is de z e e , d i e g e e f t , n e e m t en g e ë e r b i e -
van gerieflijke hotels en u i t m u n t e n d e restaurants, beelden van etala-
digd w i l w o r d e n . Haar g e h o o r z a m e n dragline, b u l l d o z e r , hei-
ges en winkelstraten, van nieuwe boulevards die de vergelijking met
m a c h i n e en b e t o n m o l e n , h e l l i n g , w e r f en k r a a n , r a d a r , p i j -
de Champs Elysée gemakkelijk konde n doorstaan, neonverlichte beel-
p l e i d i n g en k r a a k i n s t a l l a t i e , s i l o , w o o n b l o k en f a b r i e k . "
den van een nachtelijk uitgaansleven met theaters, bioscopen, nachtclubs, af- en aanrijdende limousines met modieus geklede dames en
Dragline t o t en met fabriek: allemaal zichtbare elementen van de
heren.
nieuwe industriële maatschappij, die in de nieuwe stad een eigen
D i t c e n t r u m , volgens de toelichting op het Basisplan " h e t hoogte-
plaats moesten krijgen.
punt, het middelpun t van de stad, waaro p al het andere zich r i c h t " ,
De ' d r i j f v r o u w' van dit alles was 'de zee' en het 'Venster op de rivier'
moest vooral gezien w o r d e n als beloning: het is de k r o o n o p al het
is eigenlijk het oculair van een telescoop gericht op de open zee, die
werken en zwoegen, waaraan men d o o r het Venster op de Rivier
de verbinding v o r m t met verre landen, andere werelddelen, myste-
v o o r t d u r e n d w o r d t herinnerd.
rieuze verten en onzekere t o e k o m s t e n . De aan- en afvarende zeeschepen en oceaanstomers zijn het zichtbare bewijs van Rotterdam s oriëntatie op de wereld. H e t venster op de rivier maakt R o t t e r d a m van de provinciestad die het eigenlijk is t o t de wereldstad die het w o r d e n wilde: deze stad ging iets g r o o t s verrichten! O o k het s p o o r wegviaduct, het heliport naast het Hofplein werden gepresenteerd en
BEHEERSTE B E W E G I N G ONTWORPEN CHAOS
OF
Het concept van stedelijkheid dat aan het Basisplan ten grondslag ligt
V o o r de t o e n e m e n d e polarisatie die van een dergelijke expansie het
w o r d t gekenmerkt d o o r helderheid en overzichtelijkheid. De stede-
gevolg is, blijken de stadsbestuurders beducht. Daarin schuilt een
lijke dynamiek w o r d t gevormd d o o r de p r o d u k t i e en circulatie van de
latent explosiegevaar. H e t stedelijk leven m o e t 'bruisen' en m o e t
industriële maatschappij die gebaseerd is op overal zichtbare bewe-
zelfs in zekere mate onbeheersbaar zijn w a n t conflicten en confronta-
ging; een beweging die echter in de na-oorlogse periode z o w e l in
ties, die soms een geweldadig karakter kunnen hebben, zijn de onver-
ruimtelijk als in sociaal opzicht (desnoods met de inzet van Canadese
mijdelijke, noodzakelijke c o m p o n e n t e n van de stedelijke dynamiek.
militairen of Delftse Corpsstudenten in de haven) o n d e r c o n t r o l e is
De sirenes van politie, brandweer en ambulances behoren t o t de
gebracht.
vaste bezetting van de 'Symphonie der GroBstadt'.
De huidige opleving van de stedelijkheid m o e t het stellen zonder een
Deze 'onbeheersbaarheid' m o e t echter wel beheersbaar blijven. De
dergelijk helder en overzichtelijk concept. Het is zelfs de vraag of er
toenemende polarisatie zou het dode gewicht weieens kunnen doen
nog wel een stedelijkheidsconcept mogelijk is van een zelfde helder-
opstaan, de molensteen aan het rollen kunnen brengen; B r i x t o n ligt
heid en pregnantie als 40 jaar geleden. W a n t zo overzichtelijk en
nog vers in het geheugen.
ruimtelijk indeelbaar als de nieuwe nagestreefde maatschappij was in
Dat is het dilemma van iedere stadspolitiek die tegelijkertijd gericht is
de ogen van de wederopbouwgeneratie , zo onoverzichtelijk in sociaal
op de opvoering èn op de beheersing van de stedelijkheid. Vanuit dat
en ruimtelijk opzicht is de huidige en toekomstige organisatie van de
dilemma w o r d e n tegenstrijdige eisen geformuleerd aan de stede-
maatschappij.
bouwkundige planning. Een dergelijke stadspolitiek keert zich tegen
Een t w e e d e vraag is of de nieuwe stedelijkheid wel zo'n behoefte
de anti-stedelijke traditie van de moderne s t e d e b o u w, maar b o u w t
heeft aan helderheid en overzicht.
tegelijkertijd v o o r t op de planningsconceptie van diezelfde moderne
De termen waarin stedelijkheid en niet-stedelijkheid w o r d e n gedacht
stedebouw.
zijn niet r i j k d o m versus armoede of vooruitgang versus achteruitgang. H è t kenmerk van stedelijkheid is beweging, dynamiek, o o k wel: 'vibration' of 'bruis'. Voigens de voormalige w e t h o u d e r van ruimtelijke ordening van R o t t e r d a m , Mentink, t e g e n w o o r d i g v o o r z i t t e r van de Stichting H o o g b o u w , hebben de nieuwe stedelingen: " d e g e z a pigheid achter zich gelaten, zoeken het bruisende stedelijke l e v e n en v e r k i e z e n e e n f a s c i n e r e n d e w o o n v o r m b o v e n de middelmaat".2 De stad w o r d t gezien als een plaats waar maatschappelijke vernieuwing t o t stand k o m t . D i t w o r d t gepresenteerd als een eeuwig kenmerk van de stad. Duidelijk is inmiddels echter dat het hier geen gegeven b e t r e f t maar een programm a van eisen; de stad moet een plaats van maatschappelijke vernieuwing zijn. Daartoe m o e t ze een ontmoetingsplaats zijn van vreemden en vreemdelingen die w o r d e n aangetrokken d o o r een klimaat van actie, creativiteit en dynamiek en daar zelf de belangrijkste m o t o r van vormen. Tegenover de beweeglijkheid van de nieuwe stedelijkheid w o r d t de stilstand geplaatst die het resultaat is van de t o t nu t o e gevoerde stadspolitiek. Kenmerkend v o o r de stadsbewoners die n o o d g e d w o n gen in de stad w o n e n is niet hun armoede maar hun i m m o b i l i t e i t , zowel in geografisch als in sociaal en cultureel opzicht. De binnensteden, de stadsvernieuwingswijken zijn 'magazijnen' g e w o r d e n waar de afgedankte dragers van een voorbije industriële samenleving kunstmatig in leven w o r d e n gehouden. Ze v o r m e n een d o o d g e w i c h t dat de stedelijke dynamiek t e g e n w e r k t . " D e h o g e w e r k l o o s h e i d h a n g t als een m o l e n s t e e n o m o n z e n e k " , zo w o r d t de A m s t e r damse w e t h o u d e r van economische zaken geciteerd aan het einde van een kranteartikel waarin de onverwachte expansie van A m s t e r dam Z u i d - O o s t w o r d t beschreven. 3 Toch bracht deze expansie een groei van de werkgelegenheid met zich mee van 3.000 t o t 30.000 banen; echter bijna uitsluitend banen v o o r hoger opgeleiden van buiten A m s t e r d a m .
8
De w o o r d e n en de beelden waarin de nieuwe stedelijkheid zich op dit m o m e n t presenteert, het bruisende stadsleven opgeroepen d o o r over elkaar heen duikelende beelden, heeft veel meer affiniteit met de stad waar de architecten en stedebouwkundige n verenigd in de C I A M zich tegen keerden - de volgepakte, onoverzichtelijke en chaotische m e t r o p o o l , waarin het n o o i t stil w e r d maar het leven 24 uur per etmaal en zeven dagen per w e e k doorging -, dan met de 'nieuwe stedelijkheid' die juist een p r o d u c t van diezelfde C I A M v o r m d e en waarvan het w e d e r o p g e b o u w d e R o t t e r d a m een exponent moest zijn. H e t probleem waarmee dit actuele concept van nieuwe stedelijkheid w o r d t g e c o n f r o n t e e r d is dat de chaos zich niet laat o n t w e r p e n ; dat het s t e d e b o u w k u n d i g o n t w e r p er juist altijd op gericht is de chaos te beteugelen. Z e k e r als onderdeel van een sociale planning of een sociaal beheer dat bedoeld is o m te g r o t e polarisaties van arm en rijk binnen de stad te v o o r k o m e n . De nieuwe stedelijkheid waar men nu naar op zoek is, bestond vroeger en in de g r o t e m e t r o p o l e n nog altijd of w e e r bij de gratie van deze polarisatie tussen een rijke elite of wie daar k o r t s t o n d i g bijhoorde - en een grot e massa armen. Welvarende steden waar de welvaart aan een g r o o t deel van de bevolking ten goede k o m t zijn heel erg saai, heel erg onstedelijk eigenlijk.
DE O N Z I C H T B A R E D Y N A M I E K V A N DE P O S T - I N D U S T R I Ë L E M A A T S C H A P P I J De overzichtelijke en heldere N i e u w e Stedelijkheid van het w e d e r o p g e b o u w d e R o t t e r d a m werd, als visualisering van de verzorgingsstaat, bij uitstek g e k e n m e r kt d o o r deze saaiheid. Tegelijk w e r d ze gekenm e r k t d o o r een fantastische dynamiek. Deze dynamiek ontleende ze echter niet aan polarisatie en chaos, maar aan de weliswaar geordende maar desondanks nog fascinerende beweging van de industriële maatschappij. Die beweging is niet t o t stilstand gekomen maar wel v o o r een belangrijk deel
onzichtbaar
geworden. C o m p u t e r g e s t u u r d e kranen verschepen eenvormige containers waarvan de bestemming bepaald w o r d t d o o r een onzichtbare sturing van goederen en geldstromen over de wereld, gecontroleerd vanuit een bescheiden k a n t o o r dat slechts opvalt d o o r een g r o o t aantal telef o o n t o e s t e l l e n en andere communicatieapparatuur en waaraan soms een verhoogde en koortsachtige activiteit valt waar te nemen; dat z e n u w c e n t r u m v o r m t de u i t d r u k k i n g van de dynamiek van de 'postindustriële' maatschappij als w e de film- en t.v.beelden m o e t en geloven die steeds vaker w o r d e n g e t o o n d van effecten-, en optiebeurzen en van olie- en valutamarkten. De massa van de industrie- en havenarbeiders die in de spitsuren de bruggen v e r s t o p t e n zijn verdund d o o r d a t de productieinstallaties waarin de chemische processen zich - onzichtbaar - voltrekke n d o o r enkele operator s w o r d e n g e c o n t r o l e e r d en flexibele w e r k t i j d e n de spitsen hebben opgerekt en afgevlakt. De aanvoer van het enorme aanbod aan artikelen gebeurt 's nachts vanuit centraal in het land gelegen magazijnen en langs de achterkanten van de stad z o d a t het lijkt of de rekken van de warenhuizen n o o i t leeg raken; er alleen nog maar k o o p en v e r k o o p plaatsvindt van artikelen die nergens geproduceerd zijn maar er altijd g e w o o n zijn. De goederen die w e in de stad verplaatst zien w o r d e n , zijn klein en kostbaar en vervullen een belangrijke rol in wereldwijde transacties; jongens op snelle bromfietsen razen ermee d o o r de stad, koeriersdiensten in opgevoerde bestelauto's brengen ze van stad t o t stad en naar de vliegvelden waar ze w o r d e n overgenomen d o o r kleine straalvliegtuigen die ze dezelfde dag nog overal t e r wereld afleveren aan w e e r andere koeriers.
9
De in zes telefoons tegelijk schreeuwende effecten- of valutahande-
De veranderde taak van de s t e d e b o u w k u n d e kan niet w o r d e n ver-
laar en de d o o r het stoplicht razende koerier v o r m e n de enige zicht-
vuld d o o r aan de stedebouwkundige plannen simpelweg een nieuwe
bare exponenten van de toegenomen dynamiek van de communica-
inhoud te geven. De nieuwe taak, de creatie van een nieuwe stede-
tiemaatschappij. Verder valt er niets te zien, althans niets dat
lijke dynamiek, vraagt o m een heel ander s o o r t plannen.
beweegt. De paraboolantennes die de intercontinentale communica-
Daarom wijken plannen als Waterstad en K o p van Zuid zo sterk af
tie verzorgen staan star gericht op hun communicatiesatelliet die
van w a t voorheen verstaan w e r d onder een stedebouwkundig plan.
ondanks zijn duizelingwekkende vaart stilstaat t.o.v. de aardse waar-
Er is weliswaar sprake van een bepaalde indeling van het grondge-
nemer.
bruik maar er zijn geen duidelijke verkavelingen; er is g r o te aandacht
Naast het onzichtbaar w o r d e n van de beweging, zijn o o k de organi-
v o o r het creëren van materiële infrastructuur maar stratenplannen
satie van productie en circulatie gedurende de op de w e d e r o p b o u w
o n t b r e k e n ; er w o r d t een mengeling van activiteiten verondersteld
volgende 40 jaar onafhankelijker g e w o r d e n van de ruimtelijke organi-
maar zonder juridisch vastgelegde functies en bestemmingen.
satie van de stad. Dientengevolge v o r m t de stad niet meer de ruimte-
Er zijn weliswaar kaarten en vooral maquettes en vogelvluchtper-
lijke organisatie van productie en circulatie en de s t e d e b o u w k u n d e
spectieven, maar die zijn 'open-ended' en dienen vooral o m de
niet langer de ruimtelijk ordenende discipline.
'potenties' van de betreffende stadsdelen aan te geven: dit type stede-
H e t is nu omgekeerd: de stedelijkheid van de stad is afhankelijk
bouwkundige plannen m o e t aannemelijk maken dat nieuwe activitei-
g e w o r d e n van de creatie van een sociaal en cultureel leven dat een
ten in deze gebieden mogelijk zijn; ze dienen niet o m bestaande acti-
beweging en een dynamiek in de stad m o e t brengen; die niet langer
viteiten een plaats t e geven, maar o m nieuwe activiteiten t e veroor -
vanzelf daar ontstaan of zich in ieder geval niet vanzelf zichtbaar
zaken; nieuwe activiteiten, die nieuw stedelijk leven in deze gebieden
manifesteren.
m o e t e n brengen. De plannen bestaan voornamelijk uit illustraties die
Dat is de kern van ' A m s t e r d a m heeft het', ' R o t t e r d a m maakt het' en
een beeld o p r o e p e n van een v o o r t d u r e n d in beweging zijnde stede-
'Den Haag bruist': de nieuwe stedelijkheid vervult niet langer, zoals in
lijke menigte: volle terrassen, boardwalks, parken, bruisend nachtle-
de naoorlogse jaren, een taak in de organisatie van de maatschappij,
ven, talrijke bootjes: k o r t o m , het m o e t DUIZELEN
maar is doel in zich. De essentie van deze nieuwe stedelijkheid waar-
aan activiteiten die weer BEWEGING
van de veelheid
in de stad terugbrengen.
van de bestaande stad de locatie m o e t zijn, w o r d t g e v o r m d d o o r een opnieuw zichtbare dynamiek. Daartoe p r o b e e r t men d o o r het organiseren van allerlei culturele en recreatieve activiteiten bepaalde delen van economische, culturele en sociale circuits die eigenlijk aan
DE P O S T - I N D U S T R I Ë L E S T A D : ' T H E AS A W O R K O F A R T '
CITY
geen plaats gebonden zijn, weer aan de stad te binden. A t t r a c t i v i t e i t is een sleutelbegrip g e w o r d e n in de nieuwe stedebouwkundig e plan-
H e t is opmerkelijk, dat de verlegging van de aandacht in het stedelijk
nen. De stad m o e t aan nieuwe v o o r w a a r d e n voldoen o m aantrekke-
vernieuwingsbeleid van ' w o n e n ' naar 'werken' juist leidt t o t de o n t -
lijk te w o r d e n v o o r het vestigen van nieuwe categorieën bewoners,
dekking van de niet-productieve stad, van de stad als c e n t r u m van
bedrijven en voorzieningen.
cultuur, het toneel van de dandy en de flaneur, de stad als theater.
H e t lijkt wel of d o o r het verdwijnen van de beweging die een uit-
O p het m o m e n t dat de grot e steden aan betekenis hebben ingeboet
drukking was van de industriële productie en de circulatie van tast-
als centra van productie, vestigt Olsen de aandacht o p 'the city as a
bare waren en d o o r het functioneren van de stad als onderdeel van
w o r k of art':
een weliswaar wereldwijde doch onzichtbare circulatie van geld,
" E a c h is, a b o v e a l l , a w o r k o f a r t , a c o l l e c t i v e l y c r e a t e d c o m -
informatie en energie, er een vacuüm onstaat, dat met een andere
plex of b u i l d i n g s , s t r e e t s , p h e n o m e n a , e x p e r i e n c e s , and a c t i -
beweging m o e t w o r d e n gevuld.
v i t i e s e x i s t i n g in t i m e as w e l l as in s p a c e . . . " 4
Met de plannen v o o r h o o g b o u w aan het Weena en 'Klein Manhattan'
Naast N e w - Y o r k en Londen, die model staan v o o r succes en de
op de Wilhelminapier dingt R o t t e r d a m w e d e r o m naar het imago van
samenballing van het economische en financiële leven, v o r m e n het
wereldstad, van een stad die zich o p de wereld oriënteert. H e t inter-
Parijs en Wenen van het eind van de vorige eeuw en het Berlijn van
nationale en intercontinentale goederen- en personenverkeer is ech-
de t w i n t i g e r jaren daarvan de voorbeelden.
ter o o k aan het o o g van de stad o n t t r o k k e n . Containerschepen en
H e t beeld van de arbeidersmassa die de fabriekspoort uitgaat, is ver-
olietankers w o r d e n ver buiten de stad geladen en gelost in nauwelijks
vangen d o o r de wervelende menigte van de Parijse Boulevard. De
24 uur tijd zodat het v o o r de geminimaliseerde bemanningen nauwe-
salon is weer terug; het Grand-café en het Genootschap v o o r Kuns-
lijks nog l o o n t een bezoek aan de stad t e brengen. H e t l u c h t s p o o r
ten en Wetenschappen (dat t e g e n w o o r d i g 'De Balie' of 'Crea' heet of
verdwijnt onder de grond. M o c h t de T G V R o t t e r d a m o o i t aandoen,
Rotterdamse Kunststichting).
dan zal daarvan in het stadsbeeld niets te zien zijn. Internationaal zakenverkeer vindt plaats via on-line verbindingen van c o m p u t e r n e t werken, via telex en fax; daarvan is o o k al geen bijdrage aan het gewenste wereldse stadsbeeld te verwachten. D o o r het ontbreke n van zichtbare verbindingen met de wereld w o r d t gegrepen naar associaties en symbolen: naar de stedelijke as, de avenue, de boulevard, maar vooral naar de w o l k e n k r a b b e r of liever nog de skyline als o p t e l s o m van ontelbare wolkenkrabbers , het kenmerk van een wereldstad en, w at nog beter is, het s y m b o o l van succes. De beweging waarnaar de stedelijke vernieuwing op zoek is m o e t op de een of andere manier een uitdrukking v o r m e n van de versnellingen die hebben plaatsgevonden in de circulatie van geld en informatie. Dat zou de betekenis kunnen zijn van 'luxe' en snelle m o d e wisselingen.
De stad waarin de productieve activiteiten vervangen zijn d o o r financiële transacties via informatica- en t e l e c o m m u n i c a t i e n e t w e r k e n n o e m t men de post-industriële stad. De g r o t e steden van Nederland maken die gedaantewisseling van industriële naar post-industriële stad op dit m o m e n t d o o r en het stedelijk vernieuwingsbeleid lijkt e r o p gericht o m deze overgang nog te versnellen. In deze transformati e van de industriële naar de post-industriële stad onderscheidt David Harvey drie aspecten, de groei van de informele economie, de toenemende p r o d u c t i e van symbolisch kapitaal en de mobilisering van het Spektakel. 5 Deze drie aspecten hangen met elkaar samen maar zijn van verschillende aard. H e t onstaan van de informele economie hangt in de eerste plaats samen met het verdwijnen van industriële activiteiten uit de stad maar deze informele activiteiten k o m e n pas t o t g r o t e bloei als gevolg van de toenemend e vraag naar allerlei commerciële
10
en huishoudelijke dienstverlening. Er blijkt een nauwe samenhang te
De grote-stadssamenleving lijkt echter ingewikkelder en in ieder geval
zijn tussen de toename van de hoogwaardige en de laagwaardige
onoverzichtelijker. N i e t alleen v o o r beleidsmakers; o o k de reclame-
dienstverlening in de stad. Datzelfde geldt v o o r de t o e n e m e n d e p r o -
en marketingmensen raken het s p o o r bijster, jongeren die v o o r een
duktie van symbolisch kapitaal die t o t uitdrukking k o m t in snelle
uitzendbureau w e r k e n of een minimale uitkering hebben maar wel
modewisselingen, de toegenomen aandacht v o o r styling en design,
v o o r duizend gulden aan kleren en make-up besteden, t e r w i j l de
v o o r interieur en architectuur, k o r t o m v o o r de esthetisering van het
echte Yup zijn ondergoed en polo's natuurlijk bij Zeeman of bij de
leven d o o r middel van de vormgeving van een 'life-style'; de 'distinc-
Hema k o o p t of nee, daar k o o p t hij zijn wijn, en naast bijstandsmoe-
tieve tekens', of deze nu van confectionaire, van architectonische of
ders met alleen lager onderwijs en geen perspectief op w e r k , zijn er
van culinaire aard zijn, w o r d e n v o o r een belangrijk deel in de infor-
o o k v r o u w e n die t w e e d e handskleren kopen, maar wel bezig zijn met
mele economie geproduceerd.
een doctoraalscriptie; of ze daarna o o k een baan krijgen is een
De mobilisering van het spektakel is de directe bijdrage van de stede-
tweede. H et onderzoek naar de 'nieuw armoede' is zo gedwongen
lijke overheid aan de creatie van de 'nieuwe stedelijkheid' die kenne-
o m de verslechtering aan t e t o n e n (gedwongen vanwege de cynische
lijk als gevolg van beide andere aspecten nog onvoldoende ontstaat.
'het valt wel mee' verhalen van zowel de regering als in toenemende mate de stadsbestuurders) dat het alleen nog maar overeenkomsten ziet waar t o c h g r o t e verschillen m o e t e n bestaan als gevolg van leef-
I N F O R M A L I S E R I N G EN
FLEXIBILISERING
tijd, van sociale en culturele achtergrond en van t o e k o m s t p e r s p e c t i e f. De verwachting dat de stad uiteenvalt in t w e e steden waarvan de ene
Het idee dat als het goed gaat met de economie het o o k goed gaat
het d o m e i n v o r m t van de economische bloei, van de vooruitgang en
met de mensen, is inmiddels vervangen d o o r de angst dat als gevolg
van de mensen die het maken t e r w i j l de andere de 'onderstad' v o r m t
van de economische opbloei de tegenstellingen zullen toenemen.
die in verval raakt en waar de mensen huizen die de b o o t hebben
Men spreekt in dit verband o o k wel van 'gepolariseerde groei'.
gemist, miskent de wederzijdse afhankelijkheid van deze t w e e 'ste-
In de g r o t e steden t r e e d t deze tegenstelling in al haar scherpte aan
den'. De 'duale' stad bestaat wel uit verschillende segmenten maar
het daglicht. " H e t gaat weer goed met de stad", roepen de bestuur-
die v o r m e n de voorwaard e v o o r eikaars bestaan. H e t idee dat wan-
ders; "de armoede in de stad neemt t o e " , melden hun directeuren
neer de e c o n o m ie van de stad aantrekt er o o k wel een paar kruimels
van de Sociale Diensten.
van de tafel vallen, ziet, zoals gebruikelijk, alleen de ene afhankelijk-
H e t meest schrille beeld van deze polarisatie w o r d t ogenschijnlijk
heid. De laatste jaren w o r d t echter steeds duidelijker dat het 'onder-
g e v o r m d d o o r de gelijktijdige o p b l o e i van chique modezaken en
ste' deel van de stad een belangrijke v o o r w a a r d e v o r m t v o o r de
trendy restaurants en uitgaansgelegenheden enerzijds en van t w e e d e -
dynamiek van de 'bovenstad'.
handszaken en een toename van het aantal daklozen in het straat-
Een tweeta l voorbeelde n kan dat toelichten.
beeld anderzijds.
De belangrijkste effecten van de o n t w i k k e l i ng van de nieuwe (hoge)
Een goede docering van reportages over Yuppies en Dinkies, afgewis-
technologie o p het gebied van informatica en communicatie, treden
seld met zwervers, heroïne-hoeren en bijstandsmoeders, blijkt het
niet o p bij de o n t w i k k e l i n g en de productie van deze technologie
geheim van iedere actuele weekbladformule.
maar bij de invoering ervan die op dit m o m e n t op massale schaal aan
De recente i n t r o d u c t i e van de uit het Amerikaans vertaalde t e r m
de gang is. 'Silicon valley' laat zien dat o n t w i k k e l i n g en p r o d u k t i e kan
'onderklasse' c o m p l e t e e r t het beeld van de gepolariseerde stad waar-
geschieden in tal van kleine, soms interdependente bedrijven. Vooral
van de ene p o o l gevormd w o r d t d o o r de Young Professionals die
in de p r o d u c t i e zijn de arbeidsomstandigheden soms archaïsch; chips
topsalarissen verdienen en hun geld, behalve aan cocaïne, uitgeven
op het aanrecht.
aan Pent-Houses, Nouvelle Cuisine, Cultuur en Dance-Hall en de
De massale invoering van deze nieuwe technologie in verschillende
andere d o o r de N i e u w e A r m e n die in een sociaal en geografisch iso-
bedrijfstakken, vooral die sectoren die e n o r m e bergen informatie ver-
lement geraken waaruit o o k hun kinderen niet meer in staat zijn te
w e r k e n of bewerken, leidt t o t essentiële veranderingen in de kwalifi-
ontsnappen.
catiestructuur van de bedrijfstak en daarmee t o t gewijzigde arbeids-
Tussen deze polen in v o r m t zich, w a t Ray Pahl n o e m t , de 'middle
v o o r w a a r d e n en -omstandigheden. Er t r e e d t een verscherping op van
mass' van mensen (mannen) met een redelijk vaste en redelijk goed
de bestaande tweedeling tussen hooggekwalificeerd en ongeschoold
betaalde baan. Grafisch kan men deze ontwikkeling weergeven als de
werk.
vervorming van een gelaagde pyramide t o t een ui, waarbij de belang-
Een duidelijk voorbeeld daarvan w o r d t g e v o r m d d o o r de o n t w i k k e -
rijkste vraag is of het topje en het onderste laagje er nog aan zitten
lingen in de grafische industrie. 7 Enerzijds vereisen het werken met
of er reeds van zijn afgesneden. 6
c o m p u t e r g e s t u u r d e , zeer snelle rotatiepersen en de d r u k v o o r b e r e i -
Het is een duidelijk en aansprekend beeld, maar is het o o k een ade-
ding m e t nieuwe te- hnieken een hoge kwalificatie, anderzijds is het
quate beschrijving van de situatie en de ontwikkelingen in de N e d e r-
zetten van de ' p l a t t j ' tekst steeds verder gedegradeerd t o t het intik-
landse g r o t e steden?
ken op een toetse n sord. H e t eerste s o o r t w e r k w o r d t gedaan d o o r
In het beeld dat de laatste jaren w o r d t geschetst van de bevolkings-
hooggeschoolde, goedbetaalde mannen met uitstekende arbeidsvoor-
o n t w i k k e l i n g in de g r o t e steden is het juist de 'middle mass' die ver-
waarden, het andere steeds meer d o o r thuiswerkende v r o u w e n die
t r e k t naar het eengezinsrijenhuis aan het w o o n e r f in het groen. In de
op s t u k l o o n z i t t e n en als een s o o r t onderaannemers w o r d e n
stad blijven de beide polen van de ui: het t o p j e , de echte stedelingen
beschouwd. O o k bij banken en verzekeringsmaatschappijen zien w e
en de onderkan t 'de achterblijvers', de mensen die n o o d g e d w o n g en
dezelfde ontwikkelingen; een toenemende k l o o f tussen diegenen die
in de stad wonen.
met de informatie handelen en degenen die deze enkel invoeren. Dat laatste kan steeds verder w o r d e n versimpeld en w o r d e n uitbesteed. De enige eis die eraan gesteld w o r d t is dat het f o u t l o o s gebeurt. H e t andere v o o r b e e l d k o m t niet uit de sfeer van de 'high technology' maar b e t r e f t een bedrijfstak die enkele jaren geleden als 'traditioneel' w e r d bestempeld, w a t meestal betekende dat de p r o d u c t i e in de geïndustrialiseerde landen w e r d o n t m a n t e l d en naar derde-wereldlanden w e r d verplaatst. Eén van die traditionele bedrijfstakken was de textielindustrie. In Enschede en Tilburg kan men nog de enorme
gaten aanschouwen die d o o r het vertrek van de textielbedrijven in deze steden zijn geslagen. H e t gekke is nu dat een deel van deze bedrijfstak terug is.8 In de creatie van 'life styles', waarin de nieuwe stedelingen hun identiteit uitdrukken, hun individualiteit alswel de groep w a a r t o e ze (willen) behoren, vervullen snelle modewisselingen een essentiële functie. De 'distinctieve tekens' zijn aan inflatie onderhevig w a t alleen maar leidt t o t een nog snellere p r o d u c t i e van nieuwe tekens. Voor de producenten is de m a r k t onberekenbaar; trends wisselen snel en onverwacht. Er is eigenlijk maar één trend: zodra iets een tren d is, is hij uit. De snellere modewisselingen die hiervan het gevolg zijn, hebben in de bedrijfstak t w e e effecten teweeggebracht: een verkleining van de oplage en een v e r k o r t i n g van de afstand tussen productie en distributie. In c o n c r e t o betekent dit dat de producti e van modegevoelige kleding geschiedt in kleine ateliers in of dicht bij de steden. Eén ding is niet veranderd; de arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorwaarden zijn dezelfde als in de lage lonen landen waar deze productie enkele jaren geleden naar t o e is verplaatst. De zogenaamde 'spin-off' van de geavanceerde bedrijvigheid en de hogere inkomens waarvan we hier t w e e voorbeelden hebben gegeven, vindt alleen plaats onder de v o o r w a a r d e van verslechtering van arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden. De situatie in de g r o t e steden met hun vooral onder v r o u w e n en immigranten hoge w e r k l o o s heid zorgt e r v o o r dat aan die v o o r w a a r d e w o r d t voldaan. O p deze manier voorzien de g r o t e steden in het productiemilieu dat de invoering van nieuwe technologie vereist en in het consumptiepakket dat de life style van de nieuwe stedelingen mogelijk maakt. Kijken w e nu terug naar het ui-model, dan rijst het vermoeden dat er tussen een klein (maar in sommige steden snel groeiend) t o p j e en een eveneens nog kleine (maar in de VS wel 10% van de bevolking uitmakende) onderkant, juist in het tussenstuk heel veel beweging zit. Die beweging w o r d t veroorzaakt d o o r de snelle groei die variëert van allerlei flexibele banen (deeltijdbanen, uitzendwerk, afroepcontracten, thuiswerk , free-lancewerk) t o t allerlei min of meer eigen bedrijfjes en zwarte dienstverlening. Albeda heeft dit de 'japanificatie' van de economie genoemd, 9 t e r w i j l A n d r é G o r z het de 'arbeidstijdv e r k o r t i n g van het kapitaal' n o e m t : 1 0 er is in zo'n situatie geen w e r k loosheid w a n t iedereen heeft wel een baan of een baantje maar vaak is met recht die laatste kwalificatie van toepassing. Van een baantje kun je niet r o n d k o m e n en dus zijn mensen gedwongen t o t de accumulatie van dergelijke baantjes, of t o t het vormen van meerpersoonshuishoudens met meer baantjes.'' In de visie van Albeda v o r m t deze flexibele sector v o o r veel starters op de arbeidsmarkt de opstap naar de 'vaste sector' en v o o r een enkeling naar de, eveneens 'flexibele', toplaag. Voor de meesten zal het echter een permanente situatie betekenen. In Nederland groeide deze flexibele sector in drie jaar met 33%. Eén op de elf leden van de werkende beroepsbevolking w e r k t flexibel, een k w a r t van de werkers heeft een deeltijdbaan.
'THE PERIPHERALIZATION OF T H E
CORE'
Alle 'post-industriële' amerikaanse steden kennen een enorme groei van deze flexibele sector, die naast allerlei laagbetaalde 'service-jobs' bestaat uit duizenden 'sweat-shops', waar het w e r k in veel gevallen gedaan w o r d t d o o r (illegale) immigranten. 1 2 De wederzijdse afhankelijkheid k o m t o o k ruimtelijk t o t uitdrukking. H e t beeld dat enkele jaren geleden overheerste van de verdringing van marginale bedrijvigheid d o o r zogenaamde centrumfuncties, is niet langer algemeen. In een aantal van de Amerikaanse steden die een succesvolle 'conversie' van industriestad naar post-industriële hebben v o l t r o k k e n , zoals Boston, Philadelphia, N e w Orleans en Atlantis, is het niet gelukt o m de nieuwe Yuppie-city af te bakenen en t e isoleren
12
t o t een eiland temidden van de zichtbare manifestaties van oude
H e t opmerkelijke is nu dat de invoering van de nieuwe technologie
patronen van ongelijkheid. Juist in die steden waar sprake is van een
en de o p k o m s t van de nieuwe stedelingen een herwaardering van
succesvolle conversie en een substantiële groei van de werkgelegen-
deze laatste r u i m t e met zich meebrengt. Castells en Smith zien daar
heid, heeft zich nieuwe laag-betaalde werkgelegenheid o n t w i k k e l d en
de mogelijkheden v o o r nieuwe stedelijke coalities. Tegelijk zien we
zijn er nieuwe wijken ontstaan of bestaande wijken veranderd in wij-
echter in veel steden die bezig zijn aan hun conversie van industrie-
ken v o o r deze 'onderste lagen' van de arbeidersklasse. Michael Peter
stad t o t post-industriële stad, een toenemende concurrentie o m
Smith wijst o p het verschijnsel dat het 'entrepeneurialism' de neiging
deze gebieden tussen ' c e n t r u m ' en 'periferie'.
v e r t o o n t het gehele leven in dergelijke buurten t e d o o r d r e n k e n . N i e t alleen dat iedereen een baantje heeft of w e r k verricht v o o r het
De organisatie van het spektakel maar o o k de esthetisering van het
andere deel van de stad, o o k de onderlinge hulp en bijstand w o r d e n
leven, spelen een belangrijke rol in deze concurrentie. De symbiose
v o o r w e r p van dit 'ondernemerschap': babyzitten, auto's repareren,
die zo hier en daar in de stad t o t stand k o m t tussen degenen met
klusjes enz. w o r d e n steeds meer als 'bedrijfjes' uitgeoefend; v o o r
veel geld en weinig tijd en degenen met meer t i j d dan geld, lijkt sterk
deze diensten m o e t w o r d e n betaald.
sociaal en cultureel bepaald te zijn. Mensen die een 'trendy' eetgele-
In een stad als N e w York bestaat 6 0 % van de zogenaamde 'service
genheid o p z e t t e n of verbouwingen uitvoeren, blijken vaak over
jobs' uit zeer laag betaalde 'baantjes'; 2 5 % zit onder de officiële
dezelfde achtergrond en soms hetzelfde opleidingsniveau te beschik-
'poverty level'.
ken als hun klanten. Gezamenlijk concurreren zij o m de ruimte met
De 'sweat shops' spelen een centrale rol in de gepolariseerde groei
die andere entrepreneurs en hun klanten; de mensen met minder
van de werkgelegenheid. Een polarisatie die zich binnen de beperkte
sociaal en cultureel kapitaal.
ruimte van het centrum v o l t r e k t : 'the peripheralization of the core'. 1 3 O o k Manuel Castells k o m t in zijn onderzoek naar de effecten van de invoering van de nieuwe technologie op het stedelijk leven t o t de conclusie dat er sprake is van gepolariseerde groei. 1 4 En o o k hij bena-
DE M O B I L I S E R I N G V A N H E T
SPEKTAKEL
d r u k t de wederzijdse afhankelijkheid van de t w e e segmenten die de dragers van deze groei vormen. Binnen die afhankelijkheid kennen
De mobilisering van het spektakel is al een paar jaar aan de gang. Bin-
deze twee segmenten echter een eigen dynamiek. H e t is niet zo dat
nenstadsdagen, open havendagen, openluchtbioscopen, p o e t r y in het
het ene segment vereenzelvigd kan w o r d e n met 'de vooruitgang' ter-
park;, ze w e r d e n al jaren achtereen georganiseerd, maar het heeft
wijl het andere de achteruitgang vertegenwoordigt. Beide segmenten
even geduurd v o o r het stedelijk vernieuwingsbeleid de betekenis van
kennen hun eigen 'vooruitgang'.
deze manifestaties onderkende. Met die onderkenning verandert het
De ruimte waarin de t w e e segmenten opereren is echter totaal ver-
spektakel dat w o r d t georganiseerd echter o o k van karakter.
schillend. De ruimte van de nieuwe technologie, van de communica-
Al in de Middeleeuwen is er sprake van stedelijke spektakels. Laten
tie- en informaticanetwerken, d u i d t Castells aan als een wereldwijde
we de geschiedenis v o o r de Tweede W e r e l d o o r l o g hier even buiten
'space of flows', d.w.z. niet plaatsgebonden, niet materiëel, maar
beschouwing, dan zien w e dat spektakels als E 55 en C 70 dienden al:
bepaald d o o r snelheid. H e t andere segment w o r d t juist wel geken-
ondersteuning van de uitvoering van de stedebouwkundige plannen,
m e r k t d o o r plaatsgebondenheid en materialiteit; en niet d o o r snel-
respectievelijk de w e d e r o p b o u w en het v o l t o o i e n van het stadscen-
heid maar d o o r traditie. Zijn ruimte w o r d t dan o o k g e v o r m d d o o r de
t r u m . Sindsdien is het Spektakel steeds a u t o n o m e r g e w o r d e n en zijn
historisch bepaalde plaatsen in de stad: de oude wijken van het cen-
s t e d e b o u w en architectuur steeds meer als onderdeel van het spek-
t r u m , de afgeschreven industrie- en haventerreinen.
takel gaan functioneren.
I l l u s t r a t i e in de t o e l i c h t i n g b i j h e t p l a n v o o r de K o p van Z u i d : d u i z e l i n g w e k k e n d e
stedelijkheid
W e r d 'Poetry' in het park van cultureel spektakel steeds meer een
VAN DECORONTWERPE R T O T
REGISSEUR
multi-cultureel volksfeest, het nieuw-stedelijk spektakel neemt de leus 'de stad als theater' of 'de stad als p o d i u m ' letterlijk 1 5 ; een
De architect en stedebouwkundig e als d e c o r o n t w e r p e r ; het is - en
lichtshow waarin drijvende bokken en waterspuitende schepen van
dat w o r d t hier zonder ironie gezegd - een respectabele taak die zij al
de Havendienst onder oorverdovende synthesiser muziek een traag
eeuwen vervullen. Met uitzondering van die perioden dat ze gedwon-
maar overdonderend ballet opvoeren, laserstralen en het g r o o t s t e
gen w o r d e n hun rol van illusionist tijdelijk t e verruilen v o o r die van
v u u r w e r k aller tijden maken de stadsbewoners van deelnemers in het
de ingenieur die de o p d r a c ht heeft de stad en het stedelijk leven te
stedelijk leven t o t het publiek van een spektakel.
reorganiseren, zoals Haussmann deed in Parijs, Wagner in Wenen en
De diffuse organisatie van maatschappelijke functies en het onzicht-
Van Traa in R o t t e r d a m. O o k dan v o r m t het creëren van illusies ech-
baar w o r d e n van de productie en van de circulatie levert problemen
t e r een vast onderdeel van hun taak.
op bij de productie van nieuwe, zichtbare stedelijke symbolen. Daar-
Maar w a t gebeurt er als aan de d e c o r o n t w e r p e r de eis gesteld w o r d t
v o o r m o e t men teruggrijpen op de stedelijke symbolen van weleer:
dat het bruisende stedelijke leven waarvan hij de illusie o p r o e p t ook
musea en museale elementen krijgen daarin een belangrijke plaats. In
werkelijk in zijn decors ontstaat?
de eerste plaats als centra van activiteiten die bezoekers aantrekken maar tegelijkertijd m o e t e n ze de herinnering aan de stedelijkheid van
In de eerste fase, waarin de stad nog theater is, vervullen de stede-
weleer o p r o e p e n t o e n die stedelijkheid nog 'heel g e w o o n was'. De
bouwkundigen de rol van d e c o r o n t w e r p e r s . O p het m o m e n t dat het
stad w o r d t volgestouwd met herinneringen; niet enkel in de musea
stedelijk leven daarin niet vanzelf onstaat, moet het als spektakel
zelf: van een stad met musea w o r d t de stad zelf steeds meer een
w o r d e n vormgegeven. Dat betekent v o o r de stedebouwkundig e en
museum volgestouwd met driemasters, platbodems en Victory-sche-
de architect dat zij de o n t w e r p e r s daarvan m o e t e n w o r d e n op straffe
pen, met afgezaagde scheepsbruggen en b o o r p l a t f o r m s, met architec-
vervangen t e w o r d e n d o o r o n t w e r p e r s die het vormgeven van het
t u u r o b j e c t e n en met reproducties daarvan. Z e v o r m e n de zetstukken
spektakel als professie hebben: de regisseurs van theater, film en
op het p o d i u m waarvan de s t e d e b o u w de decors o n t w e r p t . Daarbij
opera, de licht- en laserkunstenaars, maar misschien o o k wel leger-
w o r d t gegrepen naar bestaande decors: de boulevards van Parijs, de
aanvoerders en v l o o t c o m m a n d a n t e n . 1 6
pleinen van Venetië, de Ramblas van Barcelona en de filmdecors van
N u nog w o r d t in het kader van het spektakel dat in 1990 w o r d t
'delirious' Manhattan.
georganiseerd r o nd het 650 jarig bestaan van R o t t e r d a m een voorstel
De verwijzingen naar het Parijs en Wenen van het 'fin de siècle' wedij-
gedaan een 'schijnbombardement' op te voeren. H e t zal echter niet
veren in nostalgie met de high-tech architectuur die een laatste
lang kunnen duren of de d o o r Carel Weeber bepleite afbraak van de
poging is o m de techniek zichtbaar te maken. De modernste technie-
Lijnbaan w o r d t uitgevoerd als een écht b o m b a r d e m e n t , waarbij
ken vindt men echter niet aan, maar in het Lloydsgebouw in Londen
o n d e r luid gejuich van het t o e g e s t r o o m d e publiek de modernste
of in de Bank of Hongkong. De gebouwen zelf refereren aan televisie-
b o m m e n w e r p e r s dit m o n u m e n t van een voorbije moderne t i j d - met
beelden van de eerste bemande ruimtevluchten; de astronaut op weg
de uiterste precisie die de Israëlische luchtmacht heeft laten zien bij
naar zijn capsule via de tegen de raket geplaatste lift. In Londen en
het b o m b a r d e r e n van Beiroet - in enkele minuten v o l k o m e n plat-
Hongkong dragen de astronauten echter streepjesoverhemden.
gooien.
Alleen in het Centre Beaubourg is het gelukt high-tech en spektakel te combineren. Zoals Beaudrillard laat zien, is dat een machine die
Charles Jencks laat het p o s t - m o d e r n e tijdperk beginnen met het
niets anders d o e t dan het verwerken van de massa. H e t leuke is nu
opblazen van Pruït Igoe, een na-oorlogse flatwijk van St. Louïs. Het
dat deze massa tegelijk acteur (zoals de streepjeshemdenastronauten
p o s t - m o d e r n i s m e is echter pas t o t volle bloei gekomen als een der-
van Lloyds) is in het architectonisch spektakel van het Centr e Pompi-
gelijke actie t o t spektakel w o r d t gemaakt.
dou en t o e s c h o u w e r van een stedelijk spektakel dat zich, ondanks
De stedebouwkundige die zich de taak stelt het bruisende stedelijke
het Centre en de reconstructie van de Hallen permanent op het plein
leven zelf v o r m te geven, zal er niet aan o n t k o m e n de regisseur van
daarvoor v o l t r e k t ; dat is het spektakel van de periferie van het
dergelijke spektakels t e w o r d e n .
parijse leven dat haar plaats heroverd heeft in het ' c e n t r u m ' van Parijs. H e t is een onbedoeld effect want in het o n t w e r p van de nieuwe ste-
DE D Y N A M I E K V A N DE
VERHUISWAGENS
delijkheid krijgt een plaats in de stad pas betekenis als hij t o t p o d i u m w o r d t verheven in het kader van een permanent en wisselend, d o ch
W a a r t o e leidt uiteindelijk het scenario van de nieuwe of vernieuwde,
in ieder geval geregisseerd spektakel; de voormalige vertrekhal van de
dynamische, levendige stad?
Holland-Amerika Lijn als Kunsthal, de Maasvlakte als Poppodium, de
Vooralsnog lijkt de dynamiek er vooral een t e zijn van af- en aanrij-
Drinkwaterleiding als Concertzaal. De verschillende locaties w o r d e n
dende verhuiswagens. Er vindt voornamelijk een herverdeling van de
beoordeeld op hun kwaliteit als decor; dat zal steeds meer een crite-
r u i m t e plaats, een s o o r t ruilverkaveling in de stad. Twee recente en
rium zijn waaraan nieuwe architectonische en stedebouwkundige
geruchtmakende nieuwe k a n t o o r p r o j e c t e n illustreren dit verschijnsel.
projecten zullen w o r d e n getoetst.
H e t nieuwe N e d L I o y d - k a n t o o r aan de Boompjes, dat daar inderdaad
De herinnering, de filmbeelden en de vakantiedia's w o r d e n ingezet als
een architectonische blikvanger v o r m t van de eerste orde, zal verder
wervingskracht, als ronselaar van publiek: die goeie o u w e stedelijk-
weinig bijdragen aan een bruisend leefklimaat in R o t t e r d a m ; het kan-
heid, daar komen w a t mensen op af.
t o o r was al gevestigd in R o t t e r d a m en zat slechts verlegen o m
W a n t daar gaat het om: publiek aantrekken, de stad m o e t v o o r t d u -
nieuwe huisvesting. Dezelfde kantoormense n zullen op de nieuwe
rend vol zijn o m een levendigheid te scheppen die het beeld van de
locatie 800 m e t e r verder dan hun oude k a n t o o r nog steeds evenveel
vitale stad weer o p r o e p t .
of even weinig belegde broodjes eten en zullen op hetzelfde tijdstip
C u l t u u r en stedebouw zijn onderdelen van een 'public relationsbe-
het g e b o u w verlaten o m zo snel mogelijk per auto, trein of m e t r o
leid', dat maar één doel heeft: dag en nacht, zeven dagen per week,
naar huis te gaan. Het k a n t o o r achterlatend als een d o o d gebouw,
g r o t e groepen mensen aantrekken.
slechts b e v o l kt d o o r schoonmaaksters van oorspronkelijk buitenlandse origine.
14
Augustus
I 9 8 7 : d r i j v e n d e b o k k e n , g e m o b i l i s e e r d v o o r e e n k l a n k - en l i c h t s p e k t a k e l o p de Maas
Niks levendigheid, niks extra werkgelegenheid; net zo min als deze geleverd w o r d t d o o r die andere k a n t o o r g e b o u w e n aan de Boompjes. O o k dat andere geruchtmakende project, het nieuwe g e b o u w van Nationale Nederlanden aan het Stationsplein is niets anders dan een verplaatsing van een aantal t o t nu t o e over de stad verspreide vestigingen naar één centraal en representatief gelegen gebouw. Hoeveel mensen met hoge inkomens heb je nodig v o o r je er iets van merkt in de stad? Hoe vaak verwisselen de hardwerkende 'DINKIES ' hun tv v o o r de Schouwburg en hun magnetron v o o r een exotisch restaurant? O f m o e t de stad het hebben van die miljoenen bezoekers van buiten die op de nieuwe attracties zullen afkomen? O m d a t de stad het economische, sociale en culturele leven niet meer organiseert zoals men in de jaren vijftig nog pretendeerde, m o e t ze nu met andere steden concurreren o m allerlei zaken aan te trekken die eigenlijk nergens aan gebonden zijn. Veel van die zaken, zoals science-centers, architectuurtmusea, opera's en internationale h o o f d k a n t o r e n zijn schaars. Er is dan o o k , onder het m o t t o 'rivaliteit', een ware concurrentieslag gaande tussen de nederlandse (en de europese) steden. Het circuit van deze verplaatsingsoperatie is het circuit van de hogere- en de middeninkomens (die uit de suburbs naar de stad moeten w o r d e n gelokt), van de duurdere en allure-bevorderende voorzieningen (die via een uitgebreide lobby aan andere steden moeten w o r d e n o n t h o u d e n ) en van de sterkere en invloedrijke ondernemingen (die moete n w o r d e n verleid zich juist in deze stad te vestigen). Dat is het circuit dat op de afbeeldingen van de nieuwe stedebouwkundige plannen uitvoerig w o r d t geëtaleerd en o m a r m d : de theaters, concertzalen, imax-bioscopen, exotische restaurants, exclusieve winkels, high-tech laboratoria, sportief en modieus geklede gezonde mensen met voldoende geld o m zich t e amuseren in die theaters en musea, op die terrassen en in die restaurants. O p die afbeeldingen zie je geen afhaalrestaurants, a u t o h e r s t e l w e r k plaatsen, sociale w o n i n g b o u w , buurt - en clubhuizen, turkse koffiehuizen, de methadonbus en de nachtopvang van de Pauluskerk. De beelden van dat andere circuit verstoren alleen maar het dynamische beeld van de stad. In ' R o t t e r d a m , dynamische stad' w o r d t niet rondgehangen, gelummeld, gehuzzeld, geklust, gemanst, gedeald en geklooid.
P E R I F E R I E ALS A T T R A C T I E H e t meest duidelijk daarin zijn de o n t w e r p e r s Teun Koolhaas en H u b e r t de Boer die in de u i t w e r k i n g van het 'dynamisch scenario' v o o r de expositie 'Nederland nu als o n t w e r p ' het k l o p p e n d hart van A m s t e r d a m aan de IJ-boulevard localiseren - volgens hetzelfde 'manhattanconcept' dat ze o o k v o o r de K o p van Zuid lanceerden - en ver daarbuiten, bij Almere, een c e n t r u m van d r o p - o u t s hebben bedacht, "waar een stuk verdreven Amsterdamse grachtbevolking aan de dijk is gezet" en " o p veilige afstand van het burgerbestaan in een prettige wanorde mag w o r d e n g e w o o n d " . Een dergelijke 'vondst' is cynischer naarmate ze als t o e k o m s t v e r w a c h t i n g realistischer w o r d t . De nieuwe stedelijkheid heeft een uitgesproken v o o r k e u r v o o r het succes en schoonheid, niet v o o r armoede en lelijkheid. De 'hinderkracht' die Bram de Swaan de minderbedeelden v o o r h o u d t als hun belangrijkste wapen zou hen weieens n o o d l o t t i g kunnen w o r d e n . W i e al te hinderlijk is w o r d t eenvoudigweg gedeporteerd. A r n o l d Reijndorp heeft in zijn inzending v o o r de prijsvraag 'De gevonden polder' laten zien dat w a t zwak is kan overleven als het zichzelf t o t amusement laat maken. 1 7 Straatmuzikanten en andere artiesten volgen die strategie bewust; o o k gebrekkigen en anders misdeelden w o r d e n getolereerd zolang de burgers er plezier aan
beleven maar die m o e t e n uitkijken v o o r hun hinderlijkheid; de rol van gekken en mismaakten als amusement is niet langer geaccepteerd. H e t architectonisch spektakel van het Centre Beaubourg r o e p t ondanks of misschien o o k wel dankzij zijn vormgeving een ander spektakel in het leven; dat is niet het geregisseerde spektakel van de nieuwe stedelijkheid maar het ongeorganiseerde spektakel van de stedelijke periferie: de vuurvreters, de fakirs, de jongleurs, de schilders en tekenaars, de oplichters en de lanterfanters. De ruimte die slechts bedoeld was o m het Centre te presenteren, is ingenomen d o o r artiesten en ander ongeregeld volk dat van de aantrekkingskracht van het Centre gebruik maakt en het tegelijk negeert; het van p o d i u m t o t decor maken. Dit onbedoelde effect onstaat overal waar ruimte v o o r representatie w o r d t gecreëerd en g r o t e massa's mensen zijn: op stationspleinen bijvoorbeeld of op bedevaartsplaatsen, bij m o n u m e n t e n en op de trappen van monumentale gebouwen. Soms o n t w i k k e l t het zich t o t een geaccepteerd en geappreciëerd spektakel zoals in het geval van het Centre Beaubourg. Soms w o r d t de periferie als vermaak bewust opgezocht, trekken de betere kringen de achterbuurten in op zoek naar de spanning van het exotische en het gevaar. H et Amerikaans heeft er sedert de jaren dertig zelfs een w o o r d v o o r , 'go slumming', en het vooroorlogse Katendrecht v o r m d e een geliefd uitstapje v o o r jongelui van betere r o t t e r d a m s e stand. 1 8 Iets dergelijks m o e t Koolhaas en De Boer v o o r ogen staan
r o n d h a n g e n en l u m m e l e n n i e t m e e r t o e g e s t a a n o p d e b e u r s t r a p p e n
H è t s t e d e l i j k s p e k t a k e l van elke z i c h z e l f r e s p e k t e r e n d e de
stad:
marathon
...
als ze hun drijvende stad van verdreven A m s t e r d a m m e rs presenteren als een nieuwe bezienswaardigheid: " n o g lang niet uitgekeken meldt de bezoeker zich 's avonds v o o r het laatste b o o t j e terug naar Amsterdam."19 In dit 'dynamische' scenario, dat bedoeld is als t o e k o m s t p e r s p e c t i e f vanuit een politiek liberaal ( = V V D ) standpunt, is een vergaande segregatie van periferie en c e n t r u m doorgevoerd. Wanneer dezelfde o n t w e r p e r s in het d o o r sociaaldemocraten bestuurde R o t t e r d a m een plan o n t w i k k e l e n , ziet de verhouding tussen c e n t r u m en periferie er anders uit: in de 'Ko p van Z u i d ' m o e t op de Wilhelminapie r "een grootstedelijke waterfrontsfeer w o r d e n o n t wikkeld, waar bedrijven van een internationaal karakter kunnen w o r den gevestigd'. De belendende Rijnhaven w o r d t echter bestemd als 'centrale faciliteit v o o r de binnenscheepvaartsvloot, (...) een nieuwe, specifiek r o t t e r d a m se attractie: een b o n t e en kleurrijke drijvende stad." Hier is v o o r de binnenvaartschipper, die nu nog wanhopig vecht ...en n i e t m e e r t o e g e s t a a n o p h e t
stationsplein...
tegen de toenemende monopolisering van de binnenvaart d o o r enkele grot e rederijen, een t o e k o m s t weggelegd als attractie passend bij het 'grootstedelijke w a t e r f r o n t ' . En o o k Katendrecht w o r d t een attractie in het plan, "waar op en rond het Deliplein een vlaamse sfeer ontstaat van markthallen en uitgaansleven." 2 0 M o c h t het inderdaad gaan gebeuren dat Rijnhaven en Katendrecht een attractie w o r d e n als het domein van werkloze binnenschippers, van m a r k t k o o p l i e d e n en tweedehandsgoederenhandelaren, dan is blijkbaar het opnemen van de onder c o n t r o l e gebrachte periferie als a t t t r a c t i e in het centrum, de sociaaldemocratische variant op het liberale scenario dat v o o r A m s t e r d a m is uitgewerkt.
E S T H E T I S E R I N G V A N DE O P E N B A R E
RUIMTE
H e t c e n t r u m t o l e r e e r t de periferie dankzij moderne electronische beveiligingstechnieken die onzichtbare scheidingen aanbrengen. Luxe flats en kantoren als moderne 'Bastions'. W a t er gebeurt als de periferie t e hinderlijk aanwezig is binnen het c e n t r u m kan men zien op een andere plek in Parijs, als de gendarmes de afrikaanse handelaars van de trappen van de Sacré Coeur vegen zonder er iets meer v o o r te hoeven doen dan deze af te dalen; of in Boedapest in de M e t r o , als de kleedjesventende zigeunervrouwen bij het naderen van een agent alle kanten opvluchten. H e t valt o o k af te lezen aan de bordjes die verwijzen naar de Algemene Politieverordening of aan de haaietanden en bloembakken die het zitten en r o n d hangen probere n tegen te gaan zoals op het Nationaal M o n u m e n t op de Dam, in H o o g Catharijne en in R o t t e r d a m in en tegen het Centraal Station of op de trappen van de beurs. Als de commissie Albeda in haar r a p p o r t ' N i e u w R o t t e r d a m ' schrijft dat het Centraal Station gerenoveerd dient t e w o r d e n o p d a t het een werkelijke entree zal zijn van de stad, dan weten we dat ze daarmee o.a. bedoelt dat het hinderlijke volk dat nu deze entree bezet daaruit v e r w i j d e r t zal w o r d e n . H e t ongeregelde spektakel van de periferie is kennelijk niet de stedelijkheid die w o r d t beoogd. De 'peripheralization of the core' is niet iets dat gewenst w o r d t d o o r de voorstanders van de nieuwe stedelijkheid. O p t w e e manieren concurreren ' c e n t r u m ' en 'periferie' o m de stedelijke ruimte.
mei 1985: A r t A t t a c k , een c u l t u r e l e aanval van
Rotterdamse
k u n s t e n a a r s , s t r a a t m u z i k a n t e n , a c r o b a t e n aan de O u d e
In de eerste plaats o m de bestemming ervan. De strijd o m de wijken in en r o n d o m het centrum die in 1974 beslecht leek in het voordeel van de bewoners van die wijken, kan alsnog verloren w o r d e n als de 'nieuwe armen' die er wonen zich gedwongen zien te vertrekke n naar de g o e d k o p e r e woningvoorraa d van de na-oorlogse h o o g b o u w w i j k e n en plaats maken v o o r "dure tweeverdieners die de kartonnen keuken eruit halen en er een italiaanse keuken van maken". 2 1 H e t opruimen van g o e d k o p e bedrijfsruimte die bij uitstek een functie vervult in de overlevingsstategieën van het perifere deel van de stadsbevolking die met de stadsvernieuwing van deze wijken gepaard ging, gaat een nieuwe fase in met de herstructurering van de oude haven- en bedrijfsterreinen. De strijd o m de stedelijke ruimte neemt nu echter steeds meer het karakter aan van een strijd o m het gebruik van de openbare ruimte. De pleidooien v o o r een zorgvuldiger vormgeving van deze ruimte waarbij w o r d t gerefereerd aan de p r o t o t y p e s van de burgerlijke
open-
baarheid, de Boulevards van Parijs, de pleinen en parken van Londen, de weense 'RingstraSe', zijn argumenten in een vooralsnog verbale strijd o m de toeëigening van de openbare ruimte. Een toeëigening die tegelijk natuurlijk onteigening is. Richard Sennett, bekend van zijn boek 'The fall of public man', heeft recentelijk in een lezing in A m s t e r d a m gewezen op het repressieve karakter van de esthetisering van de openbare ruimte. De openbare ruimte w o r d t bekleed met de distinctieve tekens van een bepaalde groep; het w o r d t v o l s t r e k t duidelijk gemaakt wie daar wel en wie daar niet horen, o o k zonder bordjes; die zijn alleen aangebracht o m op te kunnen treden tegen die groepen die de architectonisch geschreven regels overtreden.
H E T O N T W E R P V A N DE Z I C H T B A R E
STAD
Toch is juist de spanning veroorzaakt d o o r het naast en d o o r elkaar bestaan van centrum en periferie altijd kenmerkend geweest v o o r de stedelijkheid van g r o t e steden. H e t Parijs van Haussmann k e n m e r k t zich niet d o o r de boulevards maar d o o r de merkwaardige symbiose van de boulevards en de erachter gelegen wijken. Een symbiose die net zo onbedoeld t o t stand kwam als het dubbele spektakel v e r o o r zaakt d o o r het Centre Beaubourg.
18
Haven
maken bij de Tango en Sambafestivals aan de O u d e Haven die v o o r -
O o k in R o t t e r d a m zien we het gebeuren: Het stedebouwkundige thema van de 'assen' leidt, net als bij Haus-
namelijk werden bezocht d o o r de w i t t e 'middle mass'. H o e leuk als
mann in Parijs, t o t het afschermen van de erachter gelegen wijken. De
datzelfde p o d i u m w o r d t ingenomen d o o r ' A r t A t t a c k ' , of een park
ruimte van het centru m w o r d t gescheiden van de ruimte van de peri-
d o o r 'Poetry'. De 'beweging' die dan zichtbaar w o r d t , behoeft niet
ferie. Alleen is die scheiding flinterdun en w e zien dan o o k daar waar
kunstmatig t e w o r d e n o p g e w e k t maar is overal in de stad aanwezig.
in R o t t e r d a m die afscheiding manifest w o r d t , het 'stedelijk leven'
Soms zo zichtbaar dat ze als hinder w o r d t ondervonden. H e t aan de
juist niet aan de boulevard maar in de erachtergelegen straten op-
o p p e r v l a k t e brengen van die beweging, het aangaan van de confron-
bloeit. De café's en restaurants die aan het Weena moesten komen
tatie d o o r het zichtbaar maken van de spanning tussen de verschil-
ontstaan in snel t e m p o aan de juist d o o r de n i e u w b o u w van zoveel
lende sferen, lijkt ons de taak van een s t e d e b o u w k u n d e die zich t o e -
k a n t o o r r u i m t e enigszins in verval geraakte Delftse straat, gevestigd in
legt o p de vormgeving van 'stedelijkheid'.
of uitkijkend op de achterkant van de 'boulevard'.
R o t t e r d a m , najaar 1987,
Men kan zich o o k nog een ander einde van de Lijnbaan voorstellen dan een spectakulair b o m b a r d e m e n t ; geplunderd, afgebrand en met de grond gelijk gemaakt d o o r vandalen, voetbalsupporters of in
1. De laatste benadering vinden we in de kritiek die Peter Hall formuleerde op het in R o t t e r d a m en Amsterda m gevoerde beleid: " T h e right way, in housing policy as in economic policy is t o encourage upward mobility - and that, f o r many inner-city people, is going t o mean o u t w a r d m o b i l i t y ."
woede o n t s t o k e n uitkeringsgerechtigden.
(P. Hall, Some problems, different solutions, paper voor het achtste INTA kongres, Rot-
H e t meest waarschijnlijk is echter dat het vervalproces zich veel
terdam 1985).
geleidelijker zal voltrekken. De nog aanwezige betere winkels verhuizen nu al naar die locaties waar bewust een chique straat w o r d t
De formulering van de amerikaanse geograaf Kasarda, is exemplarisch v o o r de andere benadering die o o k in nederlandse geografische stedebouwkundige en politieke kringen veld w i n t :
gecreëerd. D a a r v o o r in de plaats komen speelhallen en discount-
"(...) a thinner central city population composed largely of those w h o desire t o live in
zaken. Steeds meer winkels zullen leeg blijven staan en tijdelijk
the city and have appropriate job opportunities nearby would create a far more
b e w o o n d w o r d e n d o o r junks en d r o p - o u t s ; op den duur ontstaat er
vibrant city than results f r o m present policies that unintentionally warehouse millions of disadvantaged in U.S. cities."
een echte achterbuurt met louche café's, danstenten en bordelen.
(J. Kasarda, N e w urban policies for new urban realities, in: G.M. Hellstern, F. Spreer en
Realistisch perspectief na de realisatie van de plannen v o o r de W i l -
H. Wollmann (eds.), Applied Urban Research, vol.1, Bonn: Bundesforschungsanstalt fiir Landeskunde und Raumforschung, 1982).
helminapier?
2. J. Mentink, V o o r w o o r d , in: R. Bergh en J. Rutten, De fascinatie van hoogbouw, Rotter-
Opblazen of in verval geraken staan als de t w e e mogelijke einden
dam: 010, p.6.
eigenlijk niet tegenover elkaar maar liggen in eikaars verlengde. Pruït
3. In de Volkskrant van zaterdag 7 november 1987, katern ' H e t Vervolg', p.3.
Igoe is t e n s l o t t e o o k opgeblazen omdat het een a c h t e r b u u r t was
4. D.J. Olsen, The city as a work of art, N e w Haven en London: Yale University Press, 1986, p.5.
geworden.
5. D. Harvey, Flexible accumulation trough urbanization,
reflections on 'Post-Modernism'
in
the American City, paper presented t o the 6th Urban change and conflict conference,
Z o zien w e dat het t o t stand brengen van de ruimte van het centrum nieuwe ruimte schept v o o r de periferie. Maar of deze ruimte kan blijven bestaan hangt af van de waarde die men hecht aan deze 'peripherialization of the core', aan de symbiose die kan ontstaan tussen de t w e e sectoren van de stad indien de ruimtes waarin deze sectoren opereren niet op een gewelddadige wijze uit elkaar w o r d e n gehaald maar juist op een spannende wijze w o r d e n vervlochten. Hoe vervelend het stedelijk spektakel anders kan zijn, hebben w e kunnen mee-
University of Kent at Canterburry, september 1987. 6. R. Pahl, Divisions of labour, O x f o r d : Basil Blackwell, 1984; het ui? model w o r d t d o o r Pahl in verschillende varianten o n t w i k k e l d in een paper v o o r de 6th Urban change and conflict conference, University of Kent at Canterburry, september 1987, met als titel: The distributional
consequences of informal work, (ill.)
7. Zie ??? in: Tijdschrift
voor politieke
economie.
8. Zie L. Bloeme & R. van Geuns, ' L o o n k o n f e k t i e terug in Nederland? Informele bedrijvigheid in ketens', in: Tijdschrift
voor politieke economie, 10e jrg.no.4, najaar 1987, pp.76-
98. 9. In een interview in Intermediair,
Een driedeling van de arbeidsmarkt, 5.9.1986.
10. A. Gorz, ' W i e niet w e r k t zal niettemin eten', in: De Groene Amsterdammer,
6 augustus
1986, pp.9-1 I. I I. Vergelijk R. Pahl, a.w. 12. De Oxford student's dictionary of American English geeft als betekenis van 'sweet shop': "factory, etc in which semiskilled workers (esp recent immigrants) must w o r k long and hard f o r little pay"; de beschrijving van de ontwikkelingen in de amerikaanse steden is ontleend aan een voorpublicatie uit: M.P. Smith, City, state and market, O x f o r d : Basil Blackwell, verschijnt lente 1988. 13. Deze uitdrukking is van S. Sassen-Koob, 'The new labor demand in global cities' in: M.P. Smith (ed.), Cities in transformation:
class, capital and the state, Beverly Hills: Sage,
1984. 14. M. Castells, 'High technology, economic restructuring and the urban-regional process in the United States', in: M. Castells (ed.), High technology, space and society, Urban Affairs Annual Review vol.28, Beverly Hills: Sage, 1985. H e t o p b l a z e n van P r u i t t Igoe, St. Louis,
USA
15. H e t stedelijk leven t e l t alleen als cultuur. H e t is dan ook niet waar, dat, zoals de kunstredakteur van het H W schrijft, het succes van culturele manifestaties als een uitmarkt w o r d t afgemeten aan de hoeveelheid lege blikjes en hamburgerdozen die na afloop op straat liggen; het is andersom: de betekenis van een vreet- en drinkfestijn w o r d t afgemeten aan de culturele waarde ervan. Daarom w o r d t een u i t m a r k t als culturele manifestatie gewaardeerd en Poetry in het park als vreetfestijn afgedaan. 16. De benoeming van de c o ö r d i n a t or van de architectuursectie van de kunststichting t o t direkteur van de manifestatie R o t t e r d a m '88, de stad als podium, past geheel in deze nieuwe taak van stedebouwer. 17. A. Reijndorp, De verloren polder, inzending v o o r de prijsvraag 'De gevonden polder' september 1986, gepubliceerd in: Tra verse, jrg.4, nr.3, w i n t e r 1987, pp. 18-31. 18. Zie voor de Verenigde Staten: S.B. Warner jr., 'Slums and skysoropers', in: L. Rodwin & A.M. Hollister, Cities of the mind, N e w York & London: Plenum Press, pp. 181 -195. Voor Katendrecht: H. Meijer, Operatie Katendrecht,
Nijmegen: SUN, 1983.
19. Stichting Nederland Nu als O n t w e r p , Nieuw Nederland, onderwerp van ontwerp, Den Haag 1987. 20. T. Koolhaas ass., Kop van Zuid, een stedebouwkundig 21. N. de Boer in een interview in Intermediair,
ontwerp, R o t t e r d am 1987.
20 december 1985.
19
