KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN OSA. Onderzoeksgroep Stedelijkheid en Architectuur

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN

OSA Onderzoeksgroep Stedelijkheid en Architectuur

De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap Onderzoek naar de ruimtelijke dimensie van armoede en de architectonische invulling van minimumgrenzen voor een kwaliteitsvol leven Eindrapport maart 2002 PBO98/KUL/104

Promotor: Bruno De Meulder Copromotor: André Loeckx Wetenschappelijk medewerker: Michael Ryckewaert Auteurs: Bruno De Meulder, Michael Ryckewaert met medewerking van Tom Louwette, Els Van Meerbeek, Lai Tjong Chan, Laura Vescina, Oswald Devisch De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

1

De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

2

Inhoud VOORAF: OPBOUW VAN HET RAPPORT ........................................................................................... 7 DEEL I. SCREENING EN AANZET TOT EEN TAXONOMIE VAN DE RUIMTE VAN ARMOEDE EN UITSLUITING ............................................................................................................................................... 9

1.

GESCREENDE GEBIEDEN ................................................................................................................ 11 Afbakeningscriteria ..................................................................................................... 11 Gescreende gebieden .................................................................................................. 13

2.

DETECTIEMETHODE VAN DE RUIMTE VAN ARMOEDE IN HET STADSLANDSCHAP ..................................... 16 Vanuit het beleid ......................................................................................................... 16 Vanuit het terrein: lezing van kaarten en luchtfoto’s, veldwerk, observatie ............... 16

3.

OPBOUW VAN EEN DATABANK – AANLOOP TOT DE TAXONOMIE ........................................................... 18 3.1. Structuur van de databank ........................................................................................... 18 Grijze woonvormen .................................................................................................... 18 Statistische sector........................................................................................................ 21 Geraamd percentage grijze woningen......................................................................... 21 Nota ............................................................................................................................. 21 Relevantiescore voor de ruimte van armoede ............................................................. 21 3.2. Taxonomische gegevens in de databank ...................................................................... 21 Ligging ........................................................................................................................ 21 Structurele morfologie ................................................................................................ 22 Formerende ontwikkelingsmodus en transformatiemodi ........................................... 22 3.3. Screeningresultaten - fiches ......................................................................................... 23

4.

AANZET TOT EEN TAXONOMIE ....................................................................................................... 25

5.

RESULTATEN KORTRIJK – MENEN EN ZUIDERKEMPEN: MOROFLOGISCHE ELEMENTEN VOOR EEN TAXONOMIE 29 5.1. Vooraf ........................................................................................................................... 29 5.2. Screening van de stedelijke snede Kortrijk-Menen, elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede ............................................................................................................. 29 Lokalisatie van de gedetecteerde sites ........................................................................ 29 Types in de ruimte van armoede ................................................................................. 29 Grijs wonen in Kortrijk-Menen .................................................................................. 33 5.3. Screening van een landelijke snede in de Zuiderkempen, elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede ...................................................................................................... 34 Grijs wonen in de Zuiderkempen ............................................................................... 34

VAN DE RUIMTE VAN ARMOEDE ...............................................................................................................

6.

CONCLUSIES BIJ DE AANLOOP NAAR EEN TAXONOMIE VAN DE RUIMTE VAN ARMOEDE ............................


37

3

DEEL II. GEVALSTUDIES ...................................................................................................................... 41

1.

VOORAF ..................................................................................................................................... 42 1.1. Verantwoording selectie van de gevalstudies .............................................................. 42 Zuiderkempen en Noord Hageland – Gijmelberg, Aarschot (OSA + ISEG) .............. 42 Antwerpen Noord – Kronenburg (OSA + ISEG) ........................................................ 43 Vilvoorde en Grimbergen – Kassei en Borgt (OSA) .................................................. 43 1.2. Structuur van de gevalstudies: elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en een typologie van marginale woonvormen ........................................................... 44

2.

GEVALSTUDIE ZUIDERKEMPEN – NOORDHAGELAND: AARSCHOT ........................................................ 45 2.1. Morfologische analyse Aarschot: Elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting .............................................................................................................. 45 Inleiding. ..................................................................................................................... 45 Historisch-morfologische lectuur van Aarschot ......................................................... 45 Marginaal wonen in Aarschot. Elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting................................................................................................. 55 2.2. Typologische analyse Noordflank en Grecht-Orleanstoren: elementen voor een typologie van marginale woonvormen ............................................................................................... 62 De 19de eeuwse gordel en 3 lagen van achterstelling in de noordflank van Aarschot: de spreiding van marginaal wonen in Aarschot .......................................................... 62 Woningtypes in het grijze wooncircuit ....................................................................... 63 Woonomgeving ........................................................................................................... 80 Woonwagencultuur tussen traditie en noodzaak ......................................................... 84 2.3. Beleidsomgang: traditie, laisser faire en normalisering ............................................. 89 Lokaal beleid .............................................................................................................. 89

3.

GEVALSTUDIE ANTWERPEN NOORD: KRONENBURG IN DEURNE NOORD ............................................ 93 3.1. Morfologische analyse Deurne noord: elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting ....................................................................................................... 94 Inleiding ...................................................................................................................... 94 Deel 1. ............................................................................................................................. Historisch-morfologische lectuur van Deurne. De onvolkomen uitkomst van een voorbeeldige ‘globale’ planningsaanpak .................................................................... 95 Deel 2. ............................................................................................................................. Interactie tussen morfologische karakteristieken en de ruimtes van armoede en uitsluiting .................................................................................................................. 118 3.2. Typologische analyse in Kronenburg: elementen voor een typologie van marginale woonvormen ........................................................................................................................... 123 Verstedelijkingsgeschiedenis en bouwfases: de genese van een tweeledig woningpatrimonium .............................................................................................................. 123 Ruimtelijke spreiding van marginaal wonen in de wijk ........................................... 128 Woningtypes in het grijze wooncircuit ..................................................................... 129 Wooncultuur: verschillende manieren van omgaan met een tijdelijke woonsituatie 146 De woonomgeving .................................................................................................... 148 3.3. Beleidsomgang ........................................................................................................... 151 Woonbeleid ............................................................................................................... 151 Beleidsomgang met impact in de ruimte .................................................................. 153 3.4. Exploratief ontwerp ................................................................................................... 157 Morfologie ................................................................................................................ 157 Typologie .................................................................................................................. 161


4

4.

GEVALSTUDIE VILVOORDE .......................................................................................................... 165 4.1. Morfologische analyse Vilvoorde: elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting ............................................................................................................ 167 Inleiding. ................................................................................................................... 167 Historisch-morfologische lectuur van Vilvoorde en ommeland. .............................. 167 Marginaal wonen in Vilvoorde. elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting............................................................................................... 177 4.2. Typologische analyse in Kassei en Borgt: elementen voor een typologie van marginale woonvormen ........................................................................................................................... 191 Vooraf: selectie van de gevalstudie en spreiding van grijs wonen op de linkerkanaaloever ...................................................................................................... 191 Zoom op de verstedelijkingsgeschiedenis van de Borgt en Kassei: de arbeiderswoning in verschillende maten en gewichten ........................................................................ 192 Andere grijze woonvormen op de linkerkanaaloever ............................................... 196 Sociaal-economische schets van Kassei en Borgt84 ............................................... 196 Woningtypes in het grijze wooncircuit ..................................................................... 197 De woonomgeving .................................................................................................... 211 4.3. Beleidsomgang ........................................................................................................... 218 Welzijn ...................................................................................................................... 218 Woonbeleid ............................................................................................................... 218 Beleidsomgang met impact in de ruimte .................................................................. 220 4.4. Exploratief ontwerp ................................................................................................... 225 Vooraf ....................................................................................................................... 225 Elementen voor het ontwerp ..................................................................................... 225 Kerncijfers ................................................................................................................ 229 NOTEN ..................................................................................................................................................... 231 BRONNEN ............................................................................................................................................... 237

1.

MET BETREKKING TOT DE ONDERZOCHTE OMGEVINGEN .................................................................. 238 Kortrijk – Menen ...................................................................................................... 238 Zuiderkempen – Noord Hageland ............................................................................. 239 Antwerpen Noord – Deurne Noord .......................................................................... 241 Vilvoorde – Grimbergen ........................................................................................... 243 Basiscartografie voor elke geanalyseerde site .......................................................... 244

2.

ALGEMENE BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................... 245


5

Schema rapportering ‘De ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap’. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

6

Vooraf: opbouw van het rapport

Dit rapport brengt verslag uit van het onderzoek naar de ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap. Het onderzoekvoorstel omvatte vijf onderscheiden onderdelen: C.1. Internationale literatuurverkenning en conceptformulering C.2. Detectie van de ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap aan de hand van een screening van stedelijke gebieden en de opbouw van een taxonomie C.3. Systematische analyse via case-studies: morfotypologische analyse, veldwerk, situering in het vertoog C.4. Ruimtelijke verkenning van de minimumgrenzen voor een kwaliteitsvol leven: exploratief ontwerpwerk [C.5. Formulering van tentatieve beleidsscenario’s, terugkoppeling via gesprekstafels.] Dit rapport brengt verslag uit van de eerste vier onderdelen. Het laatste onderdeel werd niet weerhouden in het contract met de Vlaamse Gemeenschap. Nochtans volgt de structuur van het eindrapport niet strikt de hoger weergegeven opdeling. Onderdeel C.1. is niet apart gerapporteerd maar de conceptformulering en situering in de literatuur komt op verschillende plaatsen in het rapport aan bod. Het eerste deel van het rapport ‘Screening en aanzet tot een taxonomie van de ruimte van armoede’ brengt in grote lijnen verslag uit van onderdeel C.2. Niettemin bleek in de loop van het onderzoek dat het materiaal dat de screening opleverde niet gedetailleerd genoeg was om een volwaardige taxonomie van de ruimte van armoede op te stellen. Aan het einde van dit deel wordt een eerste hypothese van taxonomie geformuleerd. De fiches van de gescreende omgevingen zijn opgenomen in de bijlage. Daarnaast vat dit eerste deel aan met een conceptformulering (C.1.) van de ‘ruimte van armoede’ als geheel van omgevingen waar potentieel marginale woonvormen voorkomen. Het concept marginale woonvormen wordt gerelateerd aan het concept ‘grijze woonvormen’ dat het Instituut voor Sociale en Economische Geografie (ISEG) uitwerkte in het parallelle onderzoek ‘Omvang en ruimtelijk-economische dimensie van het grijze wooncircuit in Vlaanderen’. Dit concept is verder uitgewerkt in de conclusies (zie verder) van het onderzoeksrapport. Het tweede deel van het rapport, ‘Gevalstudies’ brengt verslag uit van de gedetailleerde onderzoeken in 3 gevalstudies (C.3.) genomen in de Zuiderkempen en Noord Hageland, in Antwerpen Noord en in Vilvoorde. Deze gevalstudies gaan in op een ruimer gebied om dan in te zoomen op enkele buurten, respectievelijk de Noordflank en de buurt Grecht-Orleans toren in Aarschot, Kronenburg in Deurne Noord en Kassei en Borgt, twee buurten aan weerszijden van de gemeentegrens tussen Vilvoorde en Grimbergen. In de morfotypologische analyses worden elementen aangedragen waarmee in de conclusies de taxonomie van de ruimte van armoede opgesteld wordt. Het exploratief ontwerpwerk (C.4.) in Kronenburg en in de Borgt is opgenomen in de rapportering van de respectievelijke gevalstudies. De conclusies van het onderzoek naar de ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap zijn opgenomen in een apart document dat de conclusies groepeert van dit onderzoek en het parallelle onderzoek van ISEG ‘Omvang en ruimtelijk-economische dimensie van het grijze wooncircuit in Vlaanderen’. In dit apart rapport wordt het concept ‘marginale woonvormen’ uitgewerkt, een typologie van marginale woonvormen opgesteld en de taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting (C.2.) uitgewerkt met de resultaten van de screening en de gedetailleerde gevalstudies. De taxonomie wordt verder conceptueel onderbouwd vanuit de literatuur (C.1.). De conclusies bundelen de bevindingen van beide onderzoeken in het licht van de rol die de overheid speelt in ruimtelijke fenomenen van uitsluiting op de woningmarkt. Ten slotte worden enkele concrete beleidsaanbevelingen geformuleerd. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

7


8

Deel I. Screening en aanzet tot een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting

VOORAF

Dit deel van het eindrapport bestaat in de eerste plaats uit het empirisch materiaal van de screening naar de ruimte van armoede in vier stedelijke gebieden. Er is een brede screening uitgevoerd op basis van het concept van de ruimte van armoede dat op twee manieren verschilt van het concept grijze woonvormen dat door ISEG in het parallelle onderzoek “Omvang en ruimtelijk-economische dimensie van het grijze wooncircuit in Vlaanderen” gehanteerd wordt maar er niettemin op steunt. Ten eerste is het OSA-concept een fysiek-ruimtelijk concept (architecturaal-stedenbouwkundig) gebaseerd op de notie van een omgeving, een concrete ruimtelijke site die een morfologische eenheid vormt zoals een bouwblok, een homogene groep van bouwblokken die passen binnen eenzelfde stedenbouwkundig plan of structuur, een kampeerterrein, een gebied begrensd door infrastructuren (als vergelijkingspunt kan verwezen worden naar de notie van ‘ruimtelijk samenhangend geheel’ die in de structuurplanning gehanteerd wordt bijvoorbeeld bij dichtheidsberekeningen1 ). Ten tweede bakent het ISEG het concept van grijze woonvormen af vanuit drie invalshoeken: vanuit de koopkracht van de betrokken huishoudens (gebaseerd op de integratiesferen van Polayni), vanuit de vrijheidsgraden en zelfcontrole waarover de bewoners beschikken (op basis van individuele en macrosociale processen) en vanuit de kwaliteit van de woning (gebaseerd op een regulariteitscriterium en de consumptienorm). Het concept van OSA wordt daarentegen empirisch opgebouwd. Het zal leiden tot een taxonomie van de ruimte van armoede. Er wordt niettemin gesteund wordt op een uitgebreide lijst van woonvormen (breder dan de lijst die ISEG hanteert in haar bevraging van de OCMW’s) die expliciet gerelateerd zijn aan het concept van woningkwaliteit op basis van het regulariteitscriterium en de sociale consumptienorm. Dit wordt verderop in de methodiek en de gegevensstructuur verduidelijkt. Naast het empirische materiaal dat de screening oplevert wordt in dit deel van het eindrapport het materiaal op een elementaire manier geëvalueerd en verwerkt. Dit is een voorbereiding op het opstellen van een feitelijke taxonomie van de ruimte van armoede die naast deze elementaire classificatie op basis van een beperkte set van gegevens zal bestaan uit een kwalitatieve en kritische bespreking van de (nietkwantificeerbare) informatie die de screening en de gevalstudies hebben opgeleverd. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

9


10

1.

GESCREENDE GEBIEDEN

Afbakeningscriteria De gescreende gebieden zijn snedes uit het verstedelijkt landschap, afgebakende gebieden die aan een systematisch onderzoek onderworpen worden. De snedes zijn zo gekozen dat er steeds een scala aan omgevingen wordt doorlopen die gaan van het centrum tot in de periferie. OSA maakt daarbij onderscheid tussen drie morfologische verstedelijkingstypes: de grootstad, een kleine stad en een verspreid meerkernig stedelijk conglomeraat. Dit wordt geïllustreerd in figuur 1 waarin ook de onderscheiden omgevingen tussen centrum en periferie benoemd worden: binnenstad, 19de eeuwse gordel, voorstad, stadsrand, nevelstad, landelijk gebied, perifeer centrum2 . Naast een verscheiden verstedelijkingsvorm volgens dit morfologisch concept behoren de geselecteerde gebieden ook tot onderscheiden verstedelijkingstypes in termen van het Ruimtelijk Structuurplan (RSV)3 . De categorisering van het RSV is gebaseerd op voorzieningenniveaus en wordt in het stedelijk beleid gehanteerd. De verscheidenheid van verstedelijkingsvormen moet toelaten tot een zo breed mogelijk scala van grijze woonvormen te komen. Terreinkennis, afstemming op het ISEG-onderzoek, geografische spreiding en efficiëntie van middelen hebben de selectie verder bepaald.


11

CENTRAAL BINNENSTAD

PERIFEER 19DE EEUWSE GORDEL

VOORSTAD

STADSRAND

NEVELSTAD

PROVINCIESTAD (OOSTENDE)

NEVELSTAD

BINNENSTAD

VOORSTAD

LANDELIJK GEBIED

PERIFEER CENTRUM

CENTRUMLOZE VERSTEDELIJKING (GENK)

GROOTSTAD (BRUSSEL)


Figuur 1: Morfologische verstedelijkingstypes en situering

12

Gescreende gebieden Stedelijk gebied Kortrijk – Menen In de Kortrijkse regio wordt voor de screening een gebied afgebakend dat zich uitstrekt op het grondgebied van de gemeenten Kortrijk, Wevelgem en Menen. Er wordt een eerste uitsnit gemaakt met de Leie als drager voor een vallei waarop zich een infrastructuurbundel hechtte: de N8 Kortrijk-Menen, de spoorlijnen Kortrijk-Moeskroen en Kortrijk-Menen, de autosnelweg Kortrijk-Rijsel. Hierin worden de stedelijke kernen van Kortrijk en Menen opgenomen. Wevelgem en Lauwe vormen een tweelingkern aan weerszijden van de Leie. Een tweede uitsnit zoomt in op de grensstreek van Menen en Kortrijk met Frankrijk (Haluin) en Wallonië (Moeskroen). Het Leiedal is een verspreid verstedelijkt gebied waarin Kortrijk een centrumfunctie vervult. Daarnaast echter komen steeds meer grote stedelijke functies verspreid over de regio voor zoals het vliegveld, dat gepromoot wordt als mogelijke zakenluchthaven, het industrieterrein, de LAR-transportzone, ... De sterk verstedelijkte corridor in de Leievallei tussen Kortrijk en Menen is exemplarisch voor deze conditie van verspreide verstedelijking, zoals bijvoorbeeld ook teruggevonden wordt naar Harelbeke, Waregem en Zwevegem toe. Kortrijk behoort tot het regionaal stedelijk gebied. Daarnaast bevindt de regio zich in het spanningsveld van een grensoverschrijdend stedelijk netwerk met Lille, Roubaix en Tourcoing4 . Haluin (F) en Moeskroen (B) liggen net over de grens en hebben sterke relaties met de regio. Omdat uit de eerste verkenningen in de regio is gebleken dat de(ze) grens(conditie) het fenomeen van grijs wonen in de regio beïnvloedt, wordt een uitsnit uit de grenszone mee in de screening opgenomen. Het gaat vooral om perifere gehuchten in een voormalig landelijk gebied dat door het verspreiden van infrastructuur, bedrijvigheid en suburbane woonverkavelingen steeds meer het karakter van een nevelstad krijgt. In structuurplantermen behoort het gebied tot het buitengebied. In deze screening komt een ruim scala aan sites met verschillende marginale woonvormen aan bod. Het betreft in hoofdzaak stedelijke types van marginaal wonen.


13

Verspreid verstedelijkt gebied Noord-Hageland – Zuiderkempen Het volledig gebied van Noord Hageland en de Zuiderkempen tussen de steden Aarschot, Diest, Herentals, Geel, Leopoldsburg kan tot op zekere hoogte als een homogeen geheel beschouwd worden dat gekenmerkt is door een sterk verspreide bebouwing (onder andere veel lintbebouwing) en dat belangrijke, zij het versnipperde bos- en heidegebieden heeft. Naast een sterke uitzwerming van het wonen zijn er een aantal grootschalige functies en infrastructuren in het gebied terechtgekomen zodat het gebied het karkater van een nevelstad krijgt. In dit gebied worden twee snedes onderzocht. Het eerste wordt gevormd door een strook evenwijdig aan het Albertkanaal op het grondgebied van de gemeenten Geel, Meerhout, Laakdal (Provincie Antwerpen) en Ham (Provincie Limburg). Een tweede snede wordt genomen op het grondgebied van de gemeente Aarschot en strekt zich uit van het stadscentrum tot Langdorp, dat gekenmerkt wordt, natuurlijk, door lintbebouwing, verspreide verkavelingen, bossen met enkele kampeerterreinen en in de bossen verspreide weekendhuisjes. Een gelijkaardig gebied wordt aangetroffen net ten zuidoosten van Aarschot in Tielt Winge waar in het Houwaartsbos een vrij uitgestrekte gebied voorkomt met permanent bewoonde weekendverblijven, chalets en omgebouwde caravans. Dit gebied wordt in de screening opgenomen. In deze screening komen voornamelijk landelijke grijze woonvormen voor in een verspreid verstedelijkt gebied, naast enkele kleinstedelijke woonvormen die dichter bij het stadscentrum van Aarschot aanleunen.


14

Grootstedelijke snede Antwerpen noord – Deurne In de noordflank van Antwerpen is een snede genomen vanaf het Centraal Station over Stuivenberg en de Seefhoek tot de Dam in het noorden en Deurne noord in het oosten. Daarmee wordt de negentiende eeuwse gordel, de voorstadskroon tot en met de stadsrand van een grootstedelijk gebied in beschouwing genomen. Hier komen vooral grootstedelijke grijze woonsituaties aan bod: matrassenverhuur en huisjesmelkerij als huisvesting voor de jongste migrantengolf, verouderd patrimonium in negentiende eeuwse buurten, infrastructurele randzones met gemengde weefsels van industrie en bewoning, afgeschreven speculatieve arbeiderswoningbouw uit de negentiende eeuw en de jaren ’20.

Stedelijke snede Vilvoorde Vilvoorde is als stad in de Vlaamse rand een uitzondering in de categorieën van het RSV maar wordt gerekend tot de kleinstedelijke gebieden met structuurondersteunend karakter. Morfologisch behoort de stad echter tot de grootstad Brussel: de kanaalzone vormt een morfologisch geheel van aan de rand van de vijfhoek tot in Vilvoorde. De twee snedes zijn illustratief voor dat dubbele karakter van de stad. De eerste screening strekt zich uit parallel met het kanaal. Hier treffen we sites aan die vervlochten zijn met de problematiek van een grootstedelijke industriezone in reconversie. De tweede screening staat min of meer dwars op de Zennevallei, het kanaal en de industriële strook. Hier heeft de screening het karakter van het ommeland van een kleinere stad waar evenwel de invloed van de grootstad duidelijk blijft in de ontwikkelingen van nieuwe bedrijventerreinen en de uitbouw van woonverkavelingen, in een gebied waar nog landelijke niches overblijven. Dit gebied heeft dan ook een het karakter van een nevelstad.


15

2.

DETECTIEMETHODE VAN DE RUIMTE VAN ARMOEDE IN HET STADSLANDSCHAP

Er worden twee strategieën aangewend om sites waar grijs wonen voorkomt, op te sporen in de snedes uit het stadslandschap. In de eerste benadering wordt gepoogd een overzicht te krijgen van het fenomeen van marginaal wonen vanuit het beleid. In de tweede benadering wordt het fenomeen benaderd vanuit de ruimte zelf via veldwerk en observatie.

Vanuit het beleid Huisvesting: •

Inventarissen van herwaarderingsgebieden (aangeduid door het Vlaams Gewest, desgevallend bijkomende herwaarderingsgebieden aangeduid door de gemeente), voornamelijk geaxeerd op uiterlijke verloedering van het woningpatrimonium, van het straatbeeld. • Inventarissen in het kader van het kamerdecreet, waar eisen opgelegd worden op het vlak van maximale bezetting, oppervlaktenormen, minimaal comfort en hygiëne. • Inventarissen in het kader van de bestrijding van leegstand en verkrotting van woningen en:of gebouwen. Deze inventarissen vallen niet noodzakelijk samen met omgevingen van grijs wonen, maar geven wel indicaties waar het oudere en slechtste woningpatrimonium zich bevindt, in welke buurten logementshuizen voorkomen. Of de bewoners ook daadwerkelijk (kans)arm zijn kan op het niveau van deze inventarisaties niet nagegaan worden. Welzijn: • Anonieme adressenlijsten/stratenlijsten van OCMW-bestaansminimum gerechtigden. Deze lijsten geven een overzicht van de spreiding van kansarme personen over de gemeente, maar laten niet toe te bepalen of de woonomstandigheden van deze personen daadwerkelijk marginaal zijn. Zo genieten sommige bewoners van comfortabele en goed uitgeruste sociale woningen van het bestaansminimum. Het beschikken over deze gegevens stelt evenwel een belangrijk probleem van privacy. Weinig OCMW’s zijn bereid deze informatie mee te delen. •

Aanmeldingsformulieren van personen die een beroep doen op huisvesting via sociale verhuurkantoren, transitwonen of crisisopvang die peilen naar de voormalige woonplaats. Overkoepelend stedelijk beleid: • SIF-beleidsplannen, wijkontwikkelingsplannen. • Achtergestelde buurten. Via deze kanalen worden kenmerken van bewoners en kenmerken van de woonomgeving gegroepeerd. Gesprekken met bevoorrechte getuigen die in de vermelde beleidsdomeinen actief zijn alsook in onafhankelijke instanties als het woonwagenwerk en het opbouwwerk

Vanuit het terrein: lezing van kaarten en luchtfoto’s, veldwerk, observatie Het veldwerk wordt deels gestuurd door een hypothese over het voorkomen van grijs wonen. Die hypothese is dat grijs wonen plekken opzoekt die naar locatie of naar conditie perifeer5 zijn, die uit het blikveld vallen. Aandacht gaat uit naar de 19de-eeuwse gordels van de steden, naar randzones van infrastructurele gebieden en uiteraard naar de gebieden die volgens de kanalen uit de beleidsdocumenten aan het licht gekomen zijn. Deze omgevingen krijgen de aandacht omdat er vermoed wordt dat ze plekken bevatten die letterlijk en figuurlijk vacant zijn, die het karkater van een ‘terrain vague’6 hebben. Ofwel zijn de programma’s waarvoor ze gecreëerd werden verdwenen, ofwel werden ze door hun onduidelijke vorm of statuut nooit als ‘bruikbare’ ruimtes gezien. In beide gevallen zijn het plekken die kansen bieden aan nieuwe programma’s die elders geen plaats vinden en als dusdanig in de marge vallen. De lezing van hedendaagse en oude topografische kaarten en luchtfoto’s brengt verschillende ruimtelijke De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

16

indicaties aan het licht. Bestaande en oude toponiemen als Barakken, Purgatoire, Paradijs, Faubourg, Cité ... geven indicaties over het (historisch) karakter van bepaalde plekken. Oude tracés, vroegere bebouwing en grondgebruik zijn te identificeren aan de hand van een vergelijkende studie van historische en hedendaagse kaarten en brengen vacaties, tussengebieden en randzones aan het licht. Merkwaardige morfologieën, perceelstructuren, bebouwing in tweede orde, gebouwen aan de binnenzijde van bouwblokken en chalets die door een bosachtige omgeving aan het oog onttrokken zijn, worden zichtbaar op luchtfoto’s. De Ferraris-kaart van 1770 is indicatief voor het traditionele patroon van de landbouwontginning. Ook zijn hierop de eerste steenwegen afleesbaar, de militaire verdedigingswerken rond de steden. De Vandermaelen-kaart is opgemaakt op een cruciaal ogenblik in de industriële ontwikkeling van de 19de eeuw. Hierop zijn de eerste spoorwegen afleesbaar, kanalen, de eerste 19 de-eeuwse gordel van de steden. De kaart van spoor- en buurtspoorwegen van na de eeuwwisseling toont het spoor- en buurtspoorwegennet op zijn hoogtepunt. Deze kaart geeft een indicatie van welke plekken ontsloten waren, van waar arbeiders van op het land aangevoerd konden worden naar de steden. Tijdens het eigenlijke veldwerk wordt geobserveerd en geregistreerd. Er wordt afgegaan op de uiterlijke kenmerken van de woning en van de omgeving. Aard van de woning (traditioneel gebouwde woning, caravan, chalet), grootte, staat van onderhoud, aan- of afwezigheid van nutsvoorzieningen (bovengrondse elektriciteitsleidingen tegenover ondergrondse), aanwezigheid van talrijke deurbellen of brievenbussen bij rijwoningen, uitbreiding van de woonoppervlakte door het bijplaatsen van een caravan, bijbouwen in tijdelijke materialen, aanwezigheid van wagens zonder nummerplaten, volkstuintjes, lakens in plaats van gordijnen ter verduistering en dergelijke zijn indicaties voor marginaal wonen.


17

3.

3.1.

OPBOUW VAN EEN DATABANK – AANLOOP TOT DE TAXONOMIE

Structuur van de databank

Naast algemene identificatiegegevens (adres, situering op kaart, horend bij welke stedelijke snede) worden voor de gescreende omgevingen volgende gegevens genoteerd in een relationele databank: • De grijze woonvormen die in de site voorkomen • De code van de statistische sector wanneer het om een Achtergestelde buurt gaat • Foto’s • Nota • Relevantiescore voor de ruimte van armoede • Ligging • Morfologie • Formerende ontwikkelingsmodus De verschillende velden worden toegelicht:

Grijze woonvormen Voor elke site wordt genoteerd welke woonvormen er aangetroffen zijn. OSA hanteert hiervoor een brede lijst van woonvormen die gerelateerd worden aan het regulariteitscriterium en de sociale consumptienorm zoals besproken in het ISEG-concept.

Regulariteitscriterium Dit juridisch criterium steunt enerzijds op de stedenbouwkundige wetgeving die bepaalt of de betreffende woonvorm in overeenstemming is met de voorschriften van de gewestplanbestemming en of de woonvorm over de vereiste stedenbouwkundige vergunning beschikt. Anderzijds steunt dit criterium op de verschillende decreten die betrekking hebben op woonkwaliteit zoals het kamerdecreet (Decreet van 4 februari 1997 houdende de kwaliteits- en veiligheidsnormen voor kamers en studentenkamers), het decreet dat de heffing ter bestrijding van leegstand en verkrotting van gebouwen en/of woningen invoert (Decreet van 22 december 1995 houdende bepalingen tot begeleiding van de begroting 1996) en de Vlaamse Wooncode (Decreet van 15 juli 1997 houdende de Vlaamse Wooncode) en de verschillende daaruit voortvloeiende besluiten. Hubeau (1999) geeft een omstandige bespreking van deze wetgeving 7 . Dit kwalitatief juridisch criterium steunt op technische verslagen die toelaten om de verwaarlozing van een gebouw vast te stellen, om de ongeschiktheid of de niet-conformiteit van een zelfstandige woning of een kamer vast te stellen8 . In deze verslagen worden de uitwendige en inwendige bouwtechnische kwaliteit van de kamer, de woning of het gebouw opgenomen, de staat van de technische installaties en de bezetting in functie van de beschikbare oppervlakte. Het regulariteitscriterium kan dus in principe scherp afgelijnd worden aan de hand van deze wetgeving. Op het niveau van de screening stellen er zich weliswaar enkele beperkingen. Wat het stedenbouwkundige criterium betreft kan de gewestplanbestemming voor de verschillende sites getoetst worden, terwijl informatie over bouwvergunningen op het niveau van de screening onmogelijk kan verzameld worden. Wat de technische bouwkundige criteria betreft kan enkel de uitwendige bouwfysische kwaliteit vastgesteld worden. Dit komt overeen met het vaststellen van de verwaarlozing van een gebouw.

Sociale consumptienorm De sociale consumptienorm laat toe om een onderscheid te maken tussen bewonersgroepen die op basis van culturele en/of demografische achtergronden ‘afwijkend’ wonen. ISEG gaat er daarbij van uit dat de consumptie van het individu georiënteerd moet worden naar het niveau dat als “normaal” wordt beschouwd in de betreffende maatschappij, bijvoorbeeld het ‘verbruiken’ van een woning met minimaal comfort. Het kan echter zijn dat bepaalde groepen wonen op een manier die niet aan deze norm voldoet


18

maar die volgens de culturele en/of demografische achtergrond van de groep wel als “normaal” wordt beschouwd. ISEG spreekt van semi-comfortabele woningen. ISEG legt de absolute ondergrens voor comfort daarbij op de aanwezigheid van basiscomfort in de woning volgens de definitie van het NIS nl. stromend water, een badkamer of douche en een privé toilet met waterspoeling in de woning. Voor een gedetailleerde uitwerking en voorbeelden wordt naar Faze I van het ISEG rapport verwezen. ISEG komt tot volgende indeling:

Grijze woonvormen -Woonvormen die semi-comfortabel zijn maar niet legaal zijn (vb. een woning bewoond door een groot migrantengezin die niet conform is omdat er teveel bewoners aanwezig zijn, maar die niettemin beantwoord aan hun culturele consumptienorm) -Woonvormen die oncomfortabel zijn maar legaal zijn (vb. een beluikwoning in woonzone die geen badkamer heeft en een wc in een apart gebouwtje op de koer)

Zwarte woonvormen -Woonvormen die oncomfortabel zijn en niet legaal zijn (vb. een weekendhuisje opgetrokken in hout in bosgebied)

Witte woonvormen In de lijst die OSA hanteert, zijn enkele woonvormen opgenomen die legaal en voldoende comfortabel zijn maar die toch indicaties opleveren over het voorkomen van armoede in sites, zoals de aanwezigheid van nachtasielen van liefdadigheidsinstellingen en OCMW’s die indicatief kunnen zijn voor de aanwezigheid van daklozen. Ook oudere sociale woningbouw is opgenomen. Hier zijn vaak andere oppervlakte- en comfortnormen gehanteerd (in de Far West in Vilvoorde komen gestapelde woningen voor die een voordeur en wc delen en die dus volgens de definitie van ISEG niet over basiscomfort in de woning zelf beschikken, nl. door het ontbreken van een eigen wc). Dit wonen kan als grijs bestempeld worden indien de woningen daadwerkelijk nog zo verhuurd worden en niet gerenoveerd zijn, wanneer er sprake is van overbezetting buiten het medeweten van huisvestingsmaatschappij of wanneer deze woningen in de loop van de tijd verkocht zijn en intussen niet aan hedendaags comfort zijn aangepast.


19

Tabel 1: Woonvormen. Zwart=2, grijs=1, wit=0


20

Statistische sector Wanneer de site deel uitmaakt van een achtergestelde buurt wordt de statistische sector van deze buurt opgenomen. Hiermee wordt de sociaal-economische situatie van de bewoners elementair in rekening gebracht. Het is een eerste stap om grijze woonvormen af te bakenen op basis van koopkracht en macrosociale processen.

Geraamd percentage grijze woningen Op basis van het veldwerk wordt een ruwe schatting gemaakt van het aantal woningen dat tot het grijze circuit kan gerekend worden in verhouding tot het totaal aantal woningen. Er worden categorieën gehanteerd: minder dan 5%, tussen 5% en 10%, tussen 10% en 20%, tussen 20% en 50% en meer dan 50%.

Nota Korte typering van de site aan de hand van terreinobservaties, kaartinterpretatie, informatie van bevoorrechte getuigen en waarnemingen tijdens de detectiefase

Relevantiescore voor de ruimte van armoede De gehanteerde methode (kaartanalyse, veldwerk en observatie in situ, beleidsaspecten) en het gehanteerde concept van de ruimte van armoede (als omgeving waar er indicaties zijn dat er grijs wonen voorkomt) leidt tot een uitgebreide lijst van sites die globaal tot de ruimte van armoede en uitsluiting kunnen gerekend worden. Het is echter duidelijk dat er in bepaalde sites eenduidige indicaties zijn van grijs wonen terwijl voor andere sites de indicaties minder eenduidig zijn. Daarom is voor intern gebruik een rudimentaire classificatie gemaakt van de sites om in te schatten welke sites het meest relevant zijn voor het in kaart brengen van het grijs wooncircuit en welke minder. Op basis van een weging van de aard van grijze woonvormen (wit, grijs of zwart), geraamd percentage van aantal grijze woningen, achtergestelde buurt of niet, herwaarderingsgebied of niet (indien het lokale beleid dit daadwerkelijk als beleidsinstrument hanteert) wordt een score bepaald. Dit getal geeft dus geen kwantitatieve informatie maar enkel een klassement naar relevantie. Voor het bepalen van de relevantiescores wordt verwezen naar bijlage 2.

3.2.

Taxonomische gegevens in de databank

Om te komen tot een identificatie van ruimtelijke logica’s in het corpus van onderzochte sites, worden aan elke site een aantal trefwoorden verbonden. Deze trefwoorden zijn rudimentaire kapstokken die de sites ruimtelijk karakteriseren en plaatsen in de tijd. Er worden drie velden opgenomen in de databank waarin deze trefwoorden genoteerd worden: • • •

een veld dat de ligging van de site in een stedelijke snede doorheen het te screenen gebied weergeeft een veld dat een structurele morfologie voor de site omschrijft een identificatie van de formerende ontwikkelingsmodus die de motor is geweest van de eerste ontwikkeling, het ontstaan, het formerend moment van de plek.

Ligging Het veld ligging onderscheidt verschillende categorieën in een snede uit het stedelijk landschap. Er wordt aangegeven of de projecten in de binnenstad, de 19de-eeuwse gordel, de voorstad of aan de stadsrand liggen, in het verstedelijkt landelijk gebied of bij een landelijke kern. De uiteengelegde stedelijkheid van sub-urbane wijken, verspreide bebouwing, grootschalige handelszaken en bedrijventerreinen wordt aangeduid met de term nevelstad. Hier wordt weer gesteund op het conceptueel kader dat in het onderzoek Lage inkomensbuurten, fase I van het eindverslag9 uitgewerkt is en dat geïllustreerd wordt in figuur 1 (zie hoger). De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

21

Structurele morfologie In de taxonomie van sociale woningbouw10 zijn sociale woningbouwwijken getypeerd volgens hun respectievelijke weefselstructuur. Vanuit de hypothese dat grijs wonen randzones, vacaties en restgebieden opzoekt volstaat een typering aan de hand van weefselkarakteristieken niet meer. Infrastructuren en landschappelijke structuren zijn de formerende krachten van deze plekken. Tegelijk vormen ze ook de randvoorwaarden, het kader, de drager van het weefsel of het weefselfragment. Naast weefselkarakteristieken (indien van toepassing) worden deze (infra)structuren als trefwoorden opgenomen in de databank in het veld structurele morfologie.

Formerende ontwikkelingsmodus en transformatiemodi In dit veld wordt aangegeven welke cyclus uit de socio-economische ontwikkeling en welke constellatie van maatschappelijke omstandigheden aanleiding gegeven heeft tot het ontstaan van de formerende structuren van de plek, geleid heeft tot de inkapseling van de vacatie, of tot het ontstaan van het weefsel. Voortbouwende op de taxonomie van sociale woningbouw11 kunnen deze ontwikkelingsfases gekoppeld worden aan representatieve ruimtelijke vormen waarin deze ontwikkelingsmodi gestalte krijgen. De heersende maatschappelijke constellaties zijn vervlochten met architecturaal-stedenbouwkundige paradigma’s en de visies op traditie en moderniteit. Het concept van de opeenvolging van socio-economische ontwikkelingsmodi is geformuleerd door de regulatieschool en is door Kesteloot12 op de Belgische situatie toegepast. Er worden over het algemeen drie industriële cycli herkend, die telkens bestaan uit een bloeiperiode van een productiewijze en een crisis. •

19de-eeuwse kapitalistische industrialisatie (1840-1873) waarmee de eerste stedenbouwkundige concepten over de organisatie van industriële kolonies, hygiënische principes en dergelijke vervlochten zijn door de concentratie van arbeiders in de steden en daaropvolgend de crisis (1873-1896) waarmee ondermeer de eerste vormen van sociale woningbouw te verbinden zijn (bijvoorbeeld met de eerste volkshuisvestingswet van 1889 en de bouw van huurkazernes als de cité Hellemans in Brussel)13 als oplossing van de prangende huisvestingsproblemen die met de crisis gepaard gingen. • Bloeiperiode van het Taylorisme (1896-1929) met ondermeer het ontstaan van de tuinwijkgedachte14 als hoogwaardige randstedelijke woonomgeving voor de arbeiders na WOI en de modernistische stedenbouw van de Frankfurtse Siedlungen en de existenzminimumwoning van Ernst May15 , de crisis (1929-1945) die het voorlopige einde betekende van het modernistische paradigma. • hoogtij van het Fordisme (1945-1973) met de Golden Sixties en het heropleven van de moderne stedenbouw in de International Style met als credo het Charter van Athene, de (olie)crisis (1973) in de jaren ’70 en ’80 waarin het moderne project failliet verklaard wordt en de aandacht zich richt op de buurt, op het herwaarderen van de traditie en bewonersparticipatie in de stadsplanning. Daaraan worden de pre- en de postindustriële lagen toegevoegd: •

de pre-industriële periode die op veel plaatsen de grondstructuur van het verstedelijkt territorium heeft vastgelegd ondermeer via de organisatie van de landbouw, het ontstaan van de steden, ... . • het aanbreken van de globale economie en de informatiemaatschappij16 in de jaren ’90 ondermeer gekenmerkt door een veelheid aan nieuwe en herbruikte paradigma’s en de identificatie van de generische stad door Koolhaas17 als stedenbouwkundige component van de globalisering. De transformatie- en mutatiemodi vormen de tweede component van de tijdsdimensie. Ze geven aan hoe een site sinds zijn ontstaan een complete metamorfose ondergaat: ruimtelijk transformaties of mutaties die het gevolg zijn van het verleggen van de aandacht waar het stedelijke ontwikkeling betreft. Op deze manier wordt gepoogd een inzicht te geven in de manier waarop sommige sites tot grijze woonomgevingen evolueren of omgekeerd ten prooi vallen aan gentrificatie. In de mate dat er een verband gelegd wordt tussen deze ruimtelijke transformaties en wijzigingen in de productiemodus is deze historische evolutie verwant aan de geologische metafoor van Doreen Massey18 . Deze transformatie- en mutatieDe alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

22

modi zijn niet expliciet in de databank opgenomen maar worden in de kwalitatieve en kritische bespreking van de screeningresulaten opgenomen. Figuur 2: Basisformulier met databankgegevens

3.3.

Screeningresultaten - fiches

De belangrijkste gegevens uit de databank worden voor elke geïdentificeerde site samengebracht in een fiche, samen met een situering op kaart en foto’s. De fiches en kaarten zijn opgenomen in Bijlage 1.


23


24

4.

AANZET TOT EEN TAXONOMIE

De sites worden gegroepeerd volgens ligging, formerende ontwikkelingsmodus, structurele morfologie en woonvorm. Dit resulteert in een eerste rudimentaire taxonomie van de ruimte van armoede.

Tabel 2: Taxonomie van de ruimte van armoede


25


26


27

WAMO

ASTR

DOEN MARK

OVLE

KOEK VENN

OOST

STGR

VEEM SPOO POST

PLUI

SABB WAHI KONI KAZE

ANTO ZWDE

BARA

OPST

MURI SABL KRAA

PARA PURG

0

2km TOMB

Sites Kortrijk - Menen. Basis: orthofoto 1995

WAMO

ASTR

DOEN MARK

OVLE

KOEK VENN

OOST

STGR

VEEM SPOO POST

PLUI

SABB WAHI KONI KAZE

ANTO ZWDE

BARA

OPST

MURI SABL KRAA

PARA PURG

0

2km

Sites Kortrijk - Menen. Basis: Vandermaelenkaart ca. 1850


TOMB

28

5.

RESULTATEN KORTRIJK – MENEN EN ZUIDERKEMPEN: MOROFLOGISCHE ELEMENTEN VOOR EEN TAXONOMIE VAN DE RUIMTE VAN ARMOEDE

5.1.

Vooraf

Zoals in de algemene inleiding aangegeven zal deze eerste rudimentaire taxonomie uitgewerkt worden tot een volwaardige taxonomie op basis van de cases die in het volgend deel ‘Gevalstudies’ aan bod komen. Deze gevalstudies zijn genomen in Aarschot (Noord Hageland), Antwerpen Noord en Vilvoorde (met een aangrenzend deel van de gemeente Grimbergen). Van deze gebieden wordt in het deel ‘Gevalstudies’ dan ook een uitgebreide morfologische en typologische lezing gebracht. Niettemin kunnen er op basis van het materiaal dat de screening opleverde voor de overgebleven gebieden waaruit geen gevalstudies gekozen worden, te weten Kortrijk – Menen en de Zuiderkempen, ook morfologische elementen aangereikt worden voor de taxonomie. In de volgende paragrafen worden deze elementen aangehaald en wordt een eerste tentatieve hypothese geleverd voor de taxonomie van de ruimte van armoede.

5.2.

Screening van de stedelijke snede Kortrijk-Menen, elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede

Lokalisatie van de gedetecteerde sites De sites die in het afgebakende gedeelte van de Kortrijkse regio gedetecteerd werden, worden gelokaliseerd op de hedendaagse topografische kaart, tegen de achtergrond van de orthofoto van het gebied en tegen de achtergrond van de Vandermaelen-kaart uit 1850.

Types in de ruimte van armoede De ruimte van armoede en uitsluiting in het gebied Kortrijk-Menen omvat de hierboven geïnventariseerde sites. We kunnen deze sites voorlopig indelen in drie types, naargelang hun geografische inplantingskarakteristieken. Voor de Kortrijkse regio blijkt de situering het sterkst de aard van het marginale wonen te bepalen. Het zijn: • • •

stedelijke sites in de binnenstad en de 19de-eeuwse gordels van Kortrijk en Menen sites in de verstedelijkte tussenzone langsheen de infrastructuurbundel van het Leiedal (de steenweg Kortrijk – Menen, de Leie, de spoorlijn Kortrijk – Moeskroen) geïsoleerde gehuchten in het rurale ommeland tussen Menen, Kortrijk en Moeskroen nabij de Franse en Waalse grens

Stedelijke 19de-eeuwse omgevingen Dit zijn de Kortrijkse sites OVLE, ASTR, PLUI, ZWDE, SPOO, ANTO, VEEM en STGR en de Menense sites KONI, WAHI, SABB, KAZE en BARA. Ze zijn gesitueerd in de binnenstad of de 19de-eeuwse gordel. Hun structurele morfologie hangt vooral samen met de industriële infrastructuren van de 19de eeuw die uitgelegd worden op de plaats van vroegere vestingwerken of in het schootsveld, nabij de voormalige kazerne, ... . Het formerend moment situeert zich voor deze buurten op de overgang van de pre-industriële naar de industriële maatschappij. De na-oorlogse fordistische welvaartsstaat met de sub-urbanisering van de middenklasse katapulteert deze omgevingen tot achterbuurten, voor sommige sites leiden pogingen tot re-urbanisering in de toekomst wellicht tot gentrificatie.

De stedelijke 19de-eeuwse buurten zijn stedelijke inwendige periferieën, tussengebieden in het volledig verstedelijkte landschap, die het gevolg zijn van de gekende transformaties die dit type van buurten De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

29

zowat in alle steden ondergaan19 . Voormalige verdedigingswerken, schootsvelden, gedempte vesten zijn het canvas waarop het infrastructureel kader van de eerste industrialisatiefase dat bestaat uit spoorwegen, kanalen, steenwegen en stations uitgelegd worden. Hiertussen nestelen zich de fabrieken en het speculatief woonweefsel. De sub-urbanisering van de middenklasse en het wegvallen van de verouderde industrie doet vacaties ontstaan waarin het grijze wonen zich vestigt. Het is een bestaand ondermaats wonen dat bij gebrek aan onderhoud door veroudering versneld aftakelt en waarin een aanwezig substraat van de bevolking achterblijft en waar nieuwe groepen als migranten en kansarmen zich in vestigen. Het is een fenomeen dat beantwoordt aan een meer algemene stedelijke evolutie zoals beschreven door de Chicago School met Park en Burgess en dat zich voordoet in de ‘zone of transition’, de gordel rondom het stadscentrum die geprangd ligt tussen het centrum van de politieke en economische macht en de omliggende woonomgevingen van de middenklasse20 . In Kortrijk zijn een aantal plekken van marginaal wonen gelegen rond het station, nabij het kanaal Bosuit – Kortrijk, in de ‘faubourgs’ in het schootsveld buiten de wallen langs de uitvalswegen naar Brugge en Zwevegem en ter hoogte van de Menense poort. Deze plekken maken deel uit van de 19de-eeuwse gordel. Daarnaast vinden we plekken terug binnen de perimeter van de stad die op het einde van de 18de omwald is, op de linkeroever van de Leie (Overleie), waar marginaal wonen zijn plaats vindt in een aantal ‘rekes’ of beluiken die hier in de 19de-eeuw het woonweefsel verdicht hebben. In Menen, waar de vesten pas laat of niet verdwijnen, is de arbeidershuisvesting in een ring rond de stad in het schootsveld uitgelegd. Een enkele achterstraat in de binnenstad, parallel aan de hoofdstraat, herbergt naast enkele bordelen, bewoonde kamers en weinig comfortabele woningen in de verloederde 19deeeuwse woningen. In de Arsenaalstraat nabij de oude kazerne, nu omgebouwd tot brandweerkazerne en rode kruiscentrum voor asielzoekers, wordt vandaag gebricoleerd aan oude beluikwoninkjes. Aan de overkant van de Leie, in het niemandsland tussen de stad en de Franse grens liggen de Barakken, oorspronkelijk een wijk van pendelarbeiders en nog steeds een vreemdsoortige heterotopie. Een drukke commerciële winkelstraat die in het weekend bezoekers van over de Franse grens aantrekt, doorsnijdt deze oude arbeidersbuurt waar de piepkleine werkmanswoningen nog steeds de minst gegoeden huisvesten. Het grote aantal kleine en oncomfortabele woningen maakt dat Menen zowat de laagste vastgoedprijzen in de regio heeft. In een aantal van deze woningen wordt ondermeer gesquat door drugsverslaafden. De drugshandel in Menen vindt haar oorsprong in de nabijheid van Noord-Frankrijk en de doorvoer van drugs vanuit Nederland. Het is een illustratie van de grens-conditie die de regio kenmerkt en waarvan de Barakken de meest sprekende ruimtelijke neerslag vormen. De grens geldt als een neutrale zone, een niemandsland dat een vrijplaats biedt aan marginale programma’s en subsistentie-economieën als de smokkel in het verleden en de drugshandel vandaag. Veel van deze plekken zijn het voorwerp van herwaarderingsacties, SIF-werking en binnenstedelijke renovatieprojecten van de publieke ruimte, van stedelijke (sociale) woningbouwprojecten, ... . Dit zal het karakter van deze plekken onvermijdelijk wijzigen, op sommige plaatsen het marginale wonen uitwissen. In de Spoorweglaan plant de stad Kortrijk via haar grondregie een volledige herontwikkeling van het stadsdeel volgens de plannen van bureau Nero21 . Marginaal wonen in de verstedelijkte tussenzone Onder dit type worden een aantal sites gegroepeerd gelegen op het grondgebied van Kortrijk, Menen en Wevelgem: OPST, POST, OOST, MARK, KOEK. Ze zijn gesitueerd in het vroegere landelijke gebied dat door de uitzwerming van stedelijke functies omgevormd is tot een stedelijk conglomeraat, een nevelstad. De structurele morfologie van deze sites is in eerste orde bepaald door het landbouwnederzettingspatroon, maar is tegelijk verbonden met de oudste industriële infrastructuren van de steenwegen en de spoorwegen. Het formerend moment van deze plekken gaat dus terug tot de pre-industriële periode en is te verbinden met de globale distributielogica


30

van de landbouwexploitatie. De eerste industrialisatie sluit deze sites aan op de grote infrastructurele netwerken, in de recentste periode worden het gemarginaliseerde relicten in het conglomeraat van de nevelstad.

In de vallei van de Leie werden een aantal omgevingen gedetecteerd die een patrimonium van oude werkmanswoningen bevatten. Enkele van deze plekken verschijnen als ‘Faubourg’ langsheen de steenweg Kortrijk – Menen op de Vandermaelenkaart uit 1850 of als klein gehucht op de rechteroever van de Leie nabij Lauwe. Het gaat wellicht om gehuchten van landarbeiders die op de grote boerderijen werkten, maar tegelijk met thuis-, pendel- of seizoensarbeid aan de kost kwamen. De basisstructuur van het verstedelijkt platteland bestaat uit een distributie over het territorium van grote, met grachten omgeven herenboerderijen die op nagenoeg regelmatige afstanden van elkaar gelegen zijn waartussen de gehuchten van de landarbeiders verspreid liggen. Anderzijds zijn enkele van deze gehuchten duidelijk op de steenweg gericht (de Faubourg bij Wevelgem, de Posthoornhoek), een indicatie dat deze arbeiders evengoed een binding hadden met de opkomende industrieën in de nabijgelegen steden, en later, o.a. met de aanleg van de spoorlijn Menen-Kortrijk met de textielindustrie in Noord-Frankrijk. De twee sites in Marke (KOEK en MARK) zijn volledig geënt op de nieuwe verkeers- en industriële infrastructuur die in het Leiedal wordt aangelegd. Ze liggen in een uithoek van het dorp maar nabij het spoorwegstation, in een hoek tussen de beek en de spoorwegberm en in de nabijheid van de baksteen- en pannenfabriek van Pottelberg. De spoorlijn Kortijk-Moeskroen verbindt een aantal pannenbakkerijen.

Uittreksel uit: Chemins de fer de Belgique 1908

MURI

PARA PURG

TOMB

Basis: orthofoto 1995


31

In dit tussengebied tussen Menen en Kortrijk is de verspreide verstedelijking bij uitstek aan de orde. De talrijke verkavelingen en enkele sociale woonwijken bij Wevelgem, Marke en Lauwe zijn een exponent van de suburbanisatie van het wonen. De snelwegen vervolledigen in het zuiden en het noorden de oost – west gerichte infrastructuurbundel van spoorwegen, steenweg en rivier. Het vliegveld en de industriezone van Wevelgem worden gepromoot als regionale businesscentra, de Pottelbergfabriek is omgevormd tot een grootschalig commercieel centrum voor de woon- en bouwnijverheid. In Lauwe wordt in de oksel van de snelweg en een aftakking van de spoorlijn Kortrijk - Moeskroen de transnationale L.A.R.transportzone uitgebaat. De oude arbeidersgehuchten met hun typische kleine woningen, geschakeld in korte rijtjes als rurale versie van het beluik, gaan in deze snel veranderende hoogdynamische omgeving fungeren als het onaangepaste residu van de woningmarkt. Secties van de steenweg, die haar verbindende functie grotendeels verloren is aan de snelweg, krijgen evengoed het karakter van vacaties. Programma’s die in de centra ongewenst zijn als benzinestations en bordelen nemen de vacaties in. Ze vormen de voorkant, het gezicht van het marginale wonen dat in tweede orde aan de steenweg gehecht is. Arbeidersgehuchten in het landelijke grensland Dit zijn de sites PARA, PURG en MURI op het grondgebied van Rekkem in Menen en de site TOMB in Rollegem, deelgemeente van Kortrijk. Ze zijn gesitueerd in het landelijk gebied van de grensstreek van Menen en Kortrijk met Frankrijk en Wallonië. Hun structurele morfologie gaat terug op het landbouwnederzettingspatroon maar vertoont ook een correlatie met het net van de buurtspoorwegen van de eerste helft van de 20ste eeuw. Het formerende moment voor deze omgevingen is gerelateerd aan de arbeidsorganisatie van de pre-industriële periode van land- en thuisarbeid. Naar het einde van de eerste industrialisatieperiode wordt met de komst van de tram de pendelarbeid geïntroduceerd. Vandaag ontsnappen deze plekken volledig aan de economische ontwikkeling wat resulteert in een geïsoleerde, perifere conditie van de grensstreek.

In de grensstreek met Frankrijk en Wallonië liggen een aantal gehuchten die deel uitmaakten van de traditionele dubbele nederzettingsstructuur van hoeves en arbeidersgehuchten zoals beschreven onder het vorige punt. Een van deze gehuchten, Tombroek (TOMB) op grondgebied van de gemeente Kortrijk is een herwaarderingsgebied en het voorwerp van SIF-werking. Het bestaat bijna volledig uit twee straten met verloederde werkmanswoningen die verhuurd worden. Het dorpje is in twee gedeeld door de taalgrens. De aanwezigheid van deze groepering van werkmanswoningen (een bij uitstek stedelijke typologie) met dezelfde problemen als de stedelijke 19de-eeuwse buurten, verloren in het platteland wordt verklaard door het tracé van de tramlijn die de gehuchten en dorpen tussen Moeskroen en Kortrijk aandeed. Met de tram worden delen van het platteland geproletariseerd. De landarbeiders worden ook pendel- of seizoensarbeiders die gehuisvest waren in de rurale versie van het beluik: rijtjes met de voor de streek typische kleine arbeiderswoningen. Het grensgebied met Frankrijk tussen Moeskroen en Menen werd gescreend op gelijkaardige woonomgevingen. De gemeente Menen heeft hier nochtans geen SIF-werking gestart of herwaarderingsgebieden aangeduid. Uit de kaart met het buurtspoorwegennet van 1908 blijkt dat ook dit landelijk gebied aangedaan werd door een tramlijn. Verder toont de topografische kaart gehuchten met namen als Risquonstout (Moeskroen), Purgatoire, Paradijs en Murisson (Rekkem-Menen). Terreinbezoek leert dat een aantal van de geïsoleerde arbeidersgehuchten of de solitaire rijtjes van beluikwoningen vandaag tot het onderste en meest afgeschreven segment van de huisvestingsmarkt is gaan behoren. (PARA, PURG) Deze voormalige arbeidersgehuchten met marginale woonvormen zijn periferieën in de letterlijke en


32

figuurlijke zin van het woord: ze liggen afgelegen en hun positie op de grens versterkt hun perifere conditie. De recente verstedelijkingsgolven gaan quasi volledig aan deze plekken voorbij. Hier treffen we geen sub-urbane verkavelingen, supermarkten of tankstations aan. In zekere zin is met het verdwijnen van de tram de periferaliteit van deze plekken voor sommigen nog toegenomen. Wie zich geen auto kan veroorloven raakt nog maar moeilijk uit deze plekken weg. Hun positie op de grens maakt ze weinig aantrekkelijk voor het sub-urbane wonen dat zich eerder rond dorpen als Rollegem, Bellegem en Aalbeke situeert die dichter bij het Kortrijkse stadscentrum liggen. De grensstreek heeft wellicht ook nog steeds een negatief imago als oude (grens)arbeidersregio waaraan de negatieve beeldvorming van de grensoverschrijdende criminaliteit22 is toegevoegd. Het zijn plekken die uit het blikveld verdwijnen en in die zin ook aan de aandacht van het beleid ontsnappen. De sites van dit type worden gesitueerd in relatie tot het voormalige buurtspoorwegennet van 1908. Het tracé van de tramlijn tussen Moeskroen en Kortrijk via Rollegem is nog steeds in het landschap leesbaar. De site TOMB is exemplarisch voor dit type.

Grijs wonen in Kortrijk-Menen De ruimte van armoede in het gescreende deel van de Kortrijkse regio lijkt zich voornamelijk te situeren op plekken die een rol hebben gespeeld in de eerste industrialisatiegolf. Het fenomeen van de 19deeeuwse gordel is vrij gekend en het hoeft niet te verwonderen dat we ook in het Kortrijkse grijs wonen aantreffen in deze stedelijke buurten. Wat opvalt is dat de sporen die de eerste periode van de industrialisatie op het verstedelijkte platteland heeft nagelaten vandaag evengoed plekken van de ruimte van armoede geworden zijn. Uit het onderzoek naar de permanent bewoonde campings23 blijkt dat er in de regio geen permanent bewoonde campings voorkomen. Ook werd er in Kortrijk geen melding gemaakt van gekraakte woningen of bedrijfsgebouwen24 . Er werd wel geconstateerd dat er tot voor kort op de parking van het sportcentrum Langemunte zigeuners in caravans verbleven, maar dit fenomeen is aan banden gelegd. In het kader van het structuurplan voor Kortrijk wordt er een speciaal uitgeruste en ingerichte plek voor woonwagennomaden voorzien. In Menen worden wel eens enkele junkies aangetroffen die huizen in zeer goedkope (al dan niet regulier gehuurde), verloederde arbeiderswoningen. Ze komen dus terecht in de grijze woonomgevingen zoals beschreven onder de stedelijke 19de-eeuwse buurten25 . Als het al mogelijk zou zijn te veralgemenen op basis van de beperkte staalkaart aan omgevingen die geïdentificeerd werden, kan gesteld worden dat het probleem van grijs wonen in de regio voornamelijk te maken heeft met de aanwezigheid van een contigent kleine, oncomfortabele en oude arbeiderswoningen26 . Dit wonen wordt pas daadwerkelijk grijs wonen wanneer de plekken waar deze woningen voorkomen achtergelegen of afgelegen plekken zijn. Enerzijds leidt dit tot een situatie van desinteresse en desinvestering waardoor het verloederde en vacante plekken worden. Anderzijds maakt deze conditie van periferaliteit en vacatie deze plekken wellicht aantrekkelijk voor de minst begoeden. Naast de lage woningprijzen bieden deze plekken bijkomende mogelijkheden: de uitbouw van overlevingsstrategieën als het erop na houden van een moestuin op een verloren stukje grond dat vaak ontbreekt in de doorsnee sociale woningbouwwijk, de geborgenheid van de verloederde buurt voor het opzetten van informele activiteiten die aan de blik van de goegemeente ontsnappen, de concentratie van een gemeenschap met sterke sociale netwerken die als socio-economisch vangnet kunnen fungeren in een afgeschreven stadsdeel.


33

5.3.

Screening van een landelijke snede in de Zuiderkempen, elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede

Grijs wonen in de Zuiderkempen De uitsnit uit het verstedelijkt landschap van de Zuiderkempen is een strook evenwijdig aan het Albertkanaal op het grondgebied van de gemeenten Geel, Meerhout, Laakdal (Provincie Antwerpen) en Ham (Provincie Limburg). De sites worden gelokaliseerd op de hedendaagse orthofoto. De marginale woonvormen die in de omgevingen voorkomen zijn campingbewoning, bewoonde weekendhuisjes en een informeel woonwagenkamp. Ze kunnen gesitueerd worden in een gebied dat in grote mate nog als landelijk kan bestempeld worden maar waarin niettemin een aantal grootschalige functies en infrastructuren terecht gekomen zijn zonder dat we daarom kunnen spreken van een stedelijk conglomeraat of een nevelstad. Daarvoor zijn de aanwezige functies te disparaat. We karakteriseren deze conditie in het verstedelijkt landschap met de term peri-urbaan. De structurele morfologie van de sites gaat terug op een aantal uitgestrekte maar welomschreven utilitaire elementen in het cultuurlandschap als kasteeldomeinen, vijvers ontstaan door veenontginning, aangeplante dennenbossen voor houtproductie. De formerende modus is de periode van de fordistische welvaartscreatie waarin de vrije tijd en de recreatie toeneemt. In deze periode worden deze voormalige utilitaire plekken omgevormd tot recreatieoorden. De sites NETE, MONT en MEER zijn campings waar permanente bewoning voorkomt. VEED en ZITT zijn sites waar er verspreid in de dennenbossen weekendhuisjes voorkomen waarvan sommigen permanent bewoond zijn. De weekendhuisjes in VEED en de permanent bewoonde camping MONT in het gehucht Veedijk van Meerhout liggen beiden in de enige achtergestelde buurt die het gebied telt. N110 is een informeel woonwagenkamp gelegen ter hoogte van de brug van de N110 over de E313. De eerste vier sites maken deel uit van de recreatieve infrastructuur van de naoorlogse periode. De campings liggen nabij een aantal plassen in de vallei van de Grote Nete, op het voormalig kasteeldomein van Meerlaar en in Veedijk, een bosrijk gehucht met sub-urbane woningen. In het algemeen

NETE

VEED

MONT

ZITT

MEER

N110

Achtergestelde buurt Veedijk

0

1000m

Basis: orthofoto


34

nemen deze campings morfologieën aan die een miniatuurversie zijn van de morfologieën van de vrijstaande woning: van grillig tuinwijkachtig patroon tot meer regelmatige, puur functionele gridpatronen, ... Op de schaal van de entiteit zelf, is hun structurele morfologie dus redelijk divers. Wat deze campings op een groter schaalniveau gemeen hebben is hun ligging in de nabijheid van het Albertkanaal en de autosnelweg E313. Ook de verspreide weekendhuisjes in de bossen situeren zich in een perimeter rondom het kanaal, op een beboste heuvel. Een korte schets van de historische ontstaansgeschiedenis aan de hand van de ruimtelijke weerslag van de verschillende productiemodi brengt ook hier een ruimtelijke logica aan het licht. Het Albertkanaal is in de jaren ’30 aangelegd als kortsluiting van de Kempische kanalen die een rechtstreekse verbinding tot stand brengt tussen Luik en Antwerpen. In Geel, Laakdal en Meerhout is het tracé rechtlijnig uitgelegd waarbij de belangrijkste woonkernen ontweken werden. Het tracé doorkruist in Laakdal een gebied dat op de Ferraris-kaart een bebost en moerassig gebied is tussen Vorst en Meerhout (de kernen Zittaart en Gestel). Tussen Eindhout en Geel gaat het tracé doorheen een stuk onontgonnen heide. Het gebied is een periferie in de periferie: ontgonnen gebied in het Kempische landschap dat bepaald wordt door de kleinschalige landbouwactiviteit van keuterboeren. Het gaat om gebieden die van oudsher niet voor ontginning in aanmerking kwamen, gemene gronden die wellicht onder dwang van Belgische verordeningen ter privatisering van de gemene gronden27 rond 1850 voor houtproductie aangewend werden. Deze privatisering koppelde een liberalisering van de grondmarkt aan het in exploitatie brengen van voorheen ‘onnutte’, ‘woeste’ gronden. Op veel plaatsen bleef deze in cultuurbrenging evenwel marginaal. Ze beperkte zich soms tot kleinschalige zandwinning, bosbouw, etc. Planmatige inwendige kolonisatie of het intensief in cultuur brengen bleef vaak uit. De endogene ontwikkeling waarop gespeculeerd werd, leverde in de praktijk vaak niet veel meer dan een versnipperde grondeigendomstructuur op, die wegens niet ingeloste exploitatiebeloftes, als snel ‘vacant’ werd. In de naoorlogse periode (wellicht vanaf de jaren ‘60) gaan ze deel uitmaken van de recreatieve infrastructuur: stukken bos worden verdeeld in kleine kavels waar weekendhuisjes en chalets opgetrokken worden. Verschuivin-

NETE

0

VEED

MONT

ZITT

MEER

N110

1000m

Ferrariskaart ca. 1770


35

gen in de recreatie- en vrijetijdscultuur reproduceren de vacatie, waardoor sommigen ingenomen worden door marginale woonvormen. Het gaat in feite om residueel herbruik van vacante recreatieinfrastructuur. Samengevat kunnen dergelijke gebieden gekenmerkt worden door hun sequentie aan mutaties: gemene ‘woeste’ gronden (minderwaardige grond), privatisering, mislukte exploitatie, vacatie, herbruik als recreatiedomein, vacatie, residueel herbruik als marginaal wonen. De aanleg van de E313 evenwijdig aan het kanaal past in de verdere kolonisatie van de fordistische periode op het eind van de jaren ’60: de strook tussen snelweg en kanaal wordt een reservegebied voor industriële ontwikkelingen28 , een industriële ontwikkeling die in deze periode achterwege blijft. De dubbele infrastructuurbundel en de roeping van het gebied als industriezone bestendigt de strook en haar randzone als periferie die daarmee kansen biedt voor de ontplooiing van marginale en tijdelijke programma’s. De fordistische crisis leidt tot de omslag van deze recreatieve infrastructuur tot permanente woonomgevingen. Ter hoogte van de kruising van de N110 met de E313 ontbreekt de tussenstap van de recreatieve infrastructuur. Een informeel kampement nestelt zich letterlijk in de marge tussen de brug over de snelweg en het oude tracé van de steenweg. Het informele kampement wordt bestendigd door de aanvoer van minimale nutsvoorzieningen en in een latere fase als gemeentelijk woonwagenterrein geofficialiseerd. Recent neemt de aandacht voor het gebied als potentievolle ontwikkelingslocatie toe. De uitbouw van een containerterminal en het Benelux distributiecentrum van Nike in het gebied bombarderen het volledige Albertkanaal tot achterhaven van Antwerpen. Daarmee wordt een laag toegevoegd die functioneert vanuit een wereldwijde distributielogica, een knooppunt in een wereldwijd netwerk is geland in de Zuiderkempen. De invloed van dergelijke ontwikkelingen is niet te onderschatten. Ongeveer de helft van de Laakdalse beroepsbevolking is tewerkgesteld in de nieuwe vestiging van de sportschoenengigant. De verdere ontwikkeling van de strook als industriële as, ingeschreven in het RSV zal dit in oorsprong perifere wasteland transformeren tot een focus van industriële ontwikkeling in de regio. Deze ontwikkelingen en het kampeerdecreet maken dat het noodzakelijk wordt na te denken over alternatieve strategieën voor de huisvesting van kansarmen in het gebied. In Laakdal is alvast een herhuisvestingsproject gestart voor de bewoners van de camping Meerlaar29 .


36

6.

CONCLUSIES BIJ DE AANLOOP NAAR EEN TAXONOMIE VAN DE RUIMTE VAN ARMOEDE

Als besluit van dit eerste empirische luik formuleren we een eerste hypothese omtrent het voorkomen van ruimtes van armoede. Ruimtes van armoede zijn: •

vacaties, plekken die hun oorspronkelijke betekenis en functie verloren hebben, die slecht gedefinieerd zijn en die de potentie bezitten om een nieuwe functie op te nemen. • tussengebieden, transitiegebieden of grensgebieden die nog tot het ene en nog tot het andere behoren en daardoor onduidelijk van statuut zijn, het zijn terrain vagues. • van oudsher onnuttige, onproductieve of niet aan te wenden restgebieden, waarvan de vacatie voortdurend gereproduceerd wordt en enkel opgevolgd door een residueel herbruik. Er tekent zich met andere woorden een persistentie van de marginaliteit af. Het zijn telkens plekken die uit het blikveld vallen, buiten de aandacht van investeerders of van het beleid. Wijzigende maatschappelijke constellaties brengen hierin voortdurend veranderingen aan. Plekken die uit het oog verloren zijn komen plots opnieuw in het brandpunt te staan (de 19de-eeuwse gordels van de steden, de onbenutte infrastructurele randzone die een interessante want bereikbare locatie wordt voor nieuwe economische activiteiten). Elders raken plekken die vroeger op een minimale manier in het economisch proces ingeschakeld waren (bijvoorbeeld omdat ze ontsloten waren door een tramlijn) volledig afgeschreven. In vele gevallen spelen infrastructuren een grote rol in de structurering van de ruimte van armoede. Infrastructuren doen nieuwe polen ontstaan, koloniseren restgebieden en creëren nieuwe condensatiepunten voor stedelijke structuren. Ze creëren tegelijkertijd sterke ruimtelijke breuken in het weefsel, en nieuwe foci van ontwikkeling. Kortom de bereikbaarheidsgeografie wordt er fundamenteel door herschikt. Stukken weefsel raken geënclaveerd, afgesneden, worden van een doorstroomd weefsel een dead end. Ruimtes van armoede en uitsluiting worden geproduceerd door het samenvallen of op elkaar volgen van verschillende faciliterende condities. Elk van die condities is dikwijls op zich geen voldoende voorwaarde om van een ruimte van armoede en uitsluiting te kunnen spreken. Het samenspel of de opeenvolging van die condities vergroot evenwel aanzienlijk de kans dat ze dat is. Gecategoriseerd naar de verschillende velden van de eerder opgestelde embryonaire taxonomie van ruimtes van armoede en uitsluiting kunnen we volgende condities vermelden: Veld 1: ligging -

periferaliteit: huidig of vroeger (bv. de tijdens de industriële revolutie perifeer gelegen 19de eeuwse gordels)

Veld 2: ontwikkelingsmodus -

Regulatiedeficiet: ontwikkelingsmodus zonder regulatie of met onvoldoende regulatie van de woningbouwproductie (in concreto dus pre-industriële tijd en kapitalistische industrialisatie (de eerste industriële revolutie)). Het regulatiedeficiet is ook van toepassing op marginale (informele) bouwproductie uit latere periodes die zich aan de regulatie onttrekt (door bv. bouwovertreding, ontwijking bouwvoorschriften, bouwen zonder bouwtoelating). Het gaat hierbij dan om een ontwikkelingsmodus in de schaduw van de heersende dominante ontwikkelingsmodus van dat ogenblik).

Veld 2 bis: transformatie- en mutatiemodus 0. Vacatie 0bis. Reproductie van de vacatie


37

1. Statuutswijziging (bv. declassering als primaire weg) 2. Gebruikswijziging 2.1.oneigenlijk gebruik (bv. permanente bewoning campings, permanente bewoning hotels, logementshuis, kamerwonen in gezinswoning enz.) 2.2.residueel hergebruik 3. Verouderingsproces (achterblijvend vernieuwingsproces) Veld 3: Structurele morfologie A.Terrein en grondkenmerken A.1.Fysische kenmerken

A.1.1.minderwaardige grond (bv. onproductieve heide, schraal bos, etc.) A.1.2.ongeschikte bouwgrond (bv. drassige grond, steile helling, bos, etc.) waarvan de karakteristieken niet gesaneerd zijn vooraleer te verstedelijken A.2.Juridische kenmerken

A.2.1.publieke eigendom: o vesten o infrastructurele restgebieden / tussengebieden (bv. brugtaluds) o gemene gronden o publiek infrastructuur (bv. kazerne, brandweerkazerne, ...) A.2.2.gebieden met publiek servitude Bv. schootsvelden

B.Ruimtelijke kenmerken B.1.tussengebieden, interstitiële zones

Op verschillende schaalniveaus: o o

bv. grondstuk tussen oorspronkelijke weg en tracé van brugaanloop over de autosnelweg op het kleine schaalniveau (N110). Bv. niemandsland tussen Belgische en Franse grens in het geval van de Barakken in Menen (BARA). B.2.Enclave B.3.grenzen / breuken

o Adminstratieve grenzen (gemeente, landsgrens) o Fysische breuken: spoor, steenweg, rivier, kanaal Het eigene van grenzen en breuken is dat ze dikwijls voor- en achterkanten aanmaken en enclavering realiseren. Ze herschikken de doorstroming van het weefsel en maken van sommige delen van de weefselstructuur cul-de-sacs, met andere woorden ze creëren een inwendige periferaliteit. Grenzen en breuken


38

impliceren afsnijding (afgesloten doorstroming) en enclavering. Veld 4: Typologie Een patrimonium dat van bij aanvang substandaard is (bv. beluikwoningen, barakken als noodwoning) vormt een conditie die aanleiding kan geven tot het ontstaan van een ruimte van armoede en uitsluiting.

Alle gescreende ruimtes van armoede en uitsluiting verenigen minstens een aantal van de hierboven opgegeven condities. Hoe minder condities de ruimte in zich verenigt, hoe minde marginale woonvormen er worden aangetroffen en hoe minder het dus al ruimte van armoede en uitsluiting kan worden beschouwd. Hoe meer condities de ruimte cumuleert, hoe belangrijker ze wordt als ruimte van armoede en uitsluiting. De cumulatie van condities wordt hier toegelicht aan de hand van een beperkt staal van voorbeelden:

Barakken, Menen (BARA) Veld 1.: periferaliteit (vroeger perifeer gebied) Veld 2.: regulatiedeficiet Veld 2. bis, 3.: veroudering (zonder belangrijke vernieuwing) Veld 3. A.1.1.: minderwaardige grond (drassige alluviale vlakte) Veld 3. A.2.1.: voormalig schootsveld Veld 3. B.1.: tussengebied (niemandsland tussen de vest van Menen en de Franse grens) Veld 3. B.3.: grenzen / breuken: - landsgrens - fysische breuk: Leie en voormalige Leie-arm Veld 4.: van bij aanvang overwegend substandaard woningpatrimonium (kleine speculatieve arbeiderswoningbouw, waaronder ‘rekes’ die de cul-de-sac conditie op microschaal inbrengen) Kortom, voor de Barakken te Menen kan een cumulatie van 9 kenmerken worden aangehaald. De saneringsen vernieuwingsoperaties die opgezet zijn sinds de 20ste eeuw (krotopruiming jaren ’50, sociale stadsvernieuwing sinds de jaren ’80) hebben niet de kritische transformatiemassa gerealiseerd om de wezenlijke armoede- en uitsluiting van de Barakken te counteren30 .

Opstal, Lauwe (OPST) Veld 1.: periferaliteit (in oorsprong, nu een ‘tussengebied’ geworden) Veld 2.: regulatiedeficiet Veld 2. bis, 3: veroudering Veld 3. B.2.: enclavering en B.3 breuken: door de aanleg van steenwegen (Lauwe-Wevelgem en Lauwe-Menen) is Opstal afgesneden van doorstromende netwerken, de steenwegen fungeren als (bescheiden) breuken die van Opstal een achterkant maken. Opstal cumuleert dus 4 van de aangehaalde condities31 .


39

Woonwagenterrein langs de N110, Ham (N110) Veld 1.: periferaliteit (uithoek van de gemeente Ham die op het eigen grondgebied van de gemeente ligt maar wel aan de andere zijde van de snelweg) Veld 2.: regulatiedeficiet (informele vestiging van woonwagens, zonder bouwvergunning, later evenwel geformaliseerd tot gemeentelijk woonwagenterrein) Veld 3.B.2.: tussengebied (tussen oud tracé steenweg en nieuw tracé snelwegbrug) B.3.: grenzen en breuken: de gemeentegrens en de autosnelweg die voor afsnijding zorgt Veld 4.: van bij aanvang een substandaard woningpatrimonium van woonwagens N110 cumuleert 5 van de aangehaalde kenmerken

Tombroek, Kortijk (TOMB) Veld 1.: periferaliteit Veld 2.: regulatiedeficiet (bouw arbeiderswoningen niet gebonden aan verordeningen) Veld 2.bis.: -statuutswijziging (wegvallen van de tramverbinding) -verouderingsproces (achterblijvend vernieuwingsproces) Veld 3.B.3.: grenzen: gesitueerd op administratieve grens tussen Vlaanderen en Wallonië Veld 4.: van bij aanvang een substandaard woningpatrimonium (i.c. speculatieve vlasarbeiderswoningen) Tombroek cumuleert bijgevolg 6 van de aangehaalde condities.


40

Deel II. Gevalstudies


41

1.

1.1.

VOORAF

Verantwoording selectie van de gevalstudies

De geselecteerde gevalstudies worden genomen uit de vier gescreende gebieden. De uiteindelijke selectie van te analyseren cases gebeurde, op gezamenlijk voorstel van OSA en het ISEG (in het kader van het parallelle onderzoek “Omvang en ruimtelijk-economische dimensie van het grijze wooncircuit in Vlaanderen”, na bespreking door de stuurgroep (zie ook de fiches gepresenteerd op de stuurgroepvergadering van 14 november 2000 in bijlage 3). OSA hanteert daarnaast relevantiescores van de verschillende omgevingen uit de screenings (zie deel ‘Screening’ en bijlage ‘relevantiescores’). Er moeten drie cases geselecteerd worden door OSA. Het gescreende gebied in het Kortrijkse werd uitgesloten, deels om praktische reden32 .

Zuiderkempen en Noord Hageland – Gijmelberg, Aarschot (OSA + ISEG) Het gebied wordt gekenmerkt door een verspreide verstedelijkingsvorm. Er is daarom voorgesteld om hier een relatief groot gebied te bekijken waar diverse grijze woonvormen voorkomen. De sites met bewoonde campings, weekendverblijven en woonwagenterreinen haalden de hoogste relevantiescores. Om praktische redenen werd dit gebied volledig op het grondgebied van de gemeente Aarschot gekozen omdat zich hier binnen het grondgebied van één gemeente de diverse grijze woonvormen voordoen (Ourodenberg, Gijmelberg, Gelrode, ...). Daarnaast kwamen de Bonewijk en de Grecht aan bod als oudere arbeiderswijken. Ook de sociale woonwijk Gijmelberg werd ter sprake gebracht, een voorbeeld van een perifeer ingeplant en relatief grootschalig sociaal woningbouwproject, zoals er in Vlaanderen meerdere voorkomen (o.a. Sledderlo bij Genk, Houtem bij Vilvoorde (zie verder)). Als dusdanig zou de wijk een interessant onderzoeksobject kunnen zijn in een onderzoek naar de relatie tussen armoede, uitsluiting en wooncondities. De stuurgroep vestigde de aandacht op de Gijmelberg omdat daar beide problematieken samenkomen: ruimtelijke isolatie in de sociale woonwijk en grijze woonvormen op het recent aangelegde gemeentelijk woonwagenterrein. Er werd ondermeer gerefereerd naar zware spanningen in deze wijk die haar via de locale SIF-coördinator gemeld werden. Uit de eerste gesprekken met bevoorrechte getuigen in deze wijk bleek dat deze problemen nu grotendeels bekoeld zijn, mede door belangrijke inspanningen vanwege de gemeente en met SIF-steun. Uit de eerste onderzoeksresultaten (op basis van gesprekken en ruimtelijk documentatie- en archiefwerk) bleek dat Aarschot een lange traditie heeft van informeel wonen waardoor er op het grondgebied verschillende woonwagenbewonersgroepen voorkomen: zigeuners, voyageurs, foor- en kermismensen. Daarnaast vinden we er ook bewoonde campings terug evenals barakken en losstaande caravans. De aanwezigheid van belangrijke barakkenkampen van het Albertfonds na WOI in Aarschot verklaart misschien de vertrouwdheid van de gemeente en haar bewoners met tijdelijke woonvormen. Een tolerant beleid leidde waarschijnlijk tot een clustering van woonwagenbewoners in de gemeente (bevinding deels gebaseerd op speculaties van ondervraagde bevoorrechte getuigen). Vanuit deze bevindingen is besloten om te pogen van elke woonwagenbewonersgroep een gezin te interviewen, waardoor het onderzoek zich niet strikt tot de Gijmelbergwijk beperkt. Ook ruimtelijk zijn de verschillende onderzochte locaties verbonden. Zo werd de Gijmelbergwijk deels gepland om de bewoners van de wijk De Grecht te herhuisvesten. De bewoners van het woonwagenterrein zijn afkomstig van verschillende locaties in en buiten de gemeente en zijn verwant met of kennissen van woonwagenbewoners elders in de gemeente (vooral rond Ourodenberg, Herseltsesteenweg, Oude Mechelsebaan, m.a.w. de noordflank van Aarschot).


42

Antwerpen Noord – Kronenburg (OSA + ISEG) Voor Antwerpen hadden de buurten in het noorden van Antwerpen stad de hoogste relevantiescores (Dam, De Concincplein en zo verder) gevolgd door enkele buurten in Deurne-Noord, gelegen het dichtst tegen het Albertkanaal (Tweemontstraat (achtergestelde buurt Kronenburg) en de Confortawijk). OSA en ISEG stelden de buurt Kronenburg voor. De stuurgroep kon deze keuze volgen. Vooral het argument dat de buurten in de Antwerpse binnenstad reeds het voorwerp zijn van talrijke andere onderzoeken was doorslaggevend. De buurt getuigt van een relatief nieuwe problematiek. Processen die tot nu toe typisch geacht werden zich voor te doen in de 19de eeuwse gordel, zoals verkrotting, verloedering van het openbaar domein, groot aandeel migrantenbewoners, lijken hier plaats te vinden in een buurt uit het Interbellum.

Vilvoorde en Grimbergen – Kassei en Borgt (OSA) OSA stelde wat Vilvoorde betreft verschillende locaties voor in functie van verschillende problematieken in verband met wonen en uitsluiting. Vilvoorde kent een groot patrimonium aan verouderde, vooroorlogse sociale woningbouw (wijken Far West, Kassei, Faubourg), die relatief hoge relevantiescores haalden omdat twee ervan samenvallen met achtergestelde buurten. Daarnaast is ook de reconversie van de industriezone langs het kanaal en de aanliggende arbeiderswijken aan de orde zoals in Buda, het Broek of de Slachthuiswijk. Ook de Borgt (grondgebied Grimbergen) is een wijk met zeer oude arbeiderswoningen die samen met de Kassei als voorstad bij Vilvoorde op de linker kanaaloever ligt. Ook deze buurten halen relatief hoge scores. Daarnaast werd ook de wijk Houtem ter sprake gebracht, een grootschalig en geïsoleerd perifeer project uit de jaren ’80 van de 20ste eeuw. Onder andere in gesprekken met bevoorrechte getuigen werden de samenlevingsproblemen in relatie tot de ruimtelijke setting (ligging, gebrek aan voorzieningen) van deze wijk aan de orde gesteld. De stuurgroep had een voorkeur voor het analyseren van de Borgt en de Kassei die samen een geheel vormen omdat zich hier zeer sterk de problematiek stelt van een verouderd weefsel met beluiken waarin ogenschijnlijk zeer weinig interventiemarge zit. De stuurgroep hoopt dat het onderzoek net voor deze complexe gebieden strategieën zal ontwikkelen. Het gebied van de Borgt is gelegen rondom een historische ‘motte’ (middeleeuwse burchtheuvel met gracht) en als dusdanig als dorpsgezicht geklasseerd, wat de interventiemarge nog verkleind. In het gebied Borgt – Kassei treffen we ook nog woonwagenbewoners aan, waarvan er ook nog enkele voorkomen meer zuidelijk (naar Brussel toe) in de industriezone op de linker kanaaloever.


43

1.2.

Structuur van de gevalstudies: elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en een typologie van marginale woonvormen

De behandeling van de gevalstudies valt telkens uiteen in twee delen. Het eerste deel betreft de morfologische analyse en omvat: -een ruwe en (op het thema armoede en uitsluiting toegespitste) historisch-morfologische schets van de ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis van de site -een analyse van de interactie tussen morfologische karakteristieken en de ruimtes van armoede en uitsluiting uit de screening. Deze analyse levert de basisgrammatica en vocabularium voor de opbouw van de taxonomie van ruimtes van armoede, die in de conclusie wordt samengesteld uit het materiaal van de verschillende case-studies (Deurne, Vilvoorde, Aarschot) en teruggekoppeld aan de screening van snedes uit het Vlaamse stadslandschap. Het tweede deel omvat de typologische analyse van de marginale woonvormen in de onderzochte sites. Dit omvat: -de situering van de types in het morfologische luik -een uitgebreide bespreking van de types, de woonomgeving en het gebruik en de beleving van de bewoners op basis van de gegevens van de plaatsbezoeken en interviews -een evaluatie van de lokale beleidsomgang met de ruimtelijke dimensie van armoede op basis van beleidsdocumenten en gesprekken met bevoorrechte getuigen


44

2.

2.1.

GEVALSTUDIE ZUIDERKEMPEN – NOORDHAGELAND: AARSCHOT

Morfologische analyse Aarschot: Elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting

Inleiding. Dit luik, valt net als de andere morfologische case-studies (Deurne en Vilvoorde), uiteen in twee delen: -een ruwe en (op het thema armoede en uitsluiting toegespitste) historisch-morfologische schets van de ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis van de site -een analyse van de interactie tussen morfologische karakteristieken en de ruimtes van armoede en uitsluiting uit de screening. Deze analyse levert de basisgrammatica en vocabularium voor de opbouw van de taxonomie van ruimtes van armoede, die in de conclusie wordt samengesteld uit het materiaal van de verschillende case-studies (Deurne, Vilvoorde, Aarschot) en teruggekoppeld aan de screening van snedes uit het Vlaamse stadslandschap.

Historisch-morfologische lectuur van Aarschot De Pre-industriële periode: Aarschot als bruggenhoofd tussen twee landschapstypes Ferraris De stad Aarschot ligt in een overgangsgebied tussen twee landschapstypes, namelijk dat van de Kempen en het Hageland. -

De zuidflank van Aarschot wordt gevormd door het Hagelands landschap met heuvels van ijzerzandsteen. Vruchtbare landbouwgronden wisselen af met uitgestrekte bosgebieden. - Vervolgens begint een gebied dat bestaat uit hoger gelegen zandgronden en duinen, afgewisseld met lagergelegen drassige gebieden en onvruchtbare natte heidegronden. Ten noorden van de Demervallei liggen duinheuvels als de Rodenberg, de Gijmelberg, de Bloemberg en de Bosberg en de vochtige gronden rondom de Herselstebeek en de Kalsterloop als de Langdonken, Diepven en de Blakers. Op de heuvelruggen slingert zich een oude verbindingsweg (een Romeinse heerweg volgens een bevoorrechte getuige) naar het westen via Keerbergen naar Mechelen, de Oude Mechelsebaan (ook Keerbergen behoort tot dit zuiderkempisch landschap). Rond deze weg en op deze duinheuvels nestelen zich gehuchten als de Gijmel waar keuterboertjes de drogere gronden, op de overgang tussen de duintoppen en de lagergelegen natte gronden, in cultuur brengen. Het gaat hier om plaggenbodems die via grondverbetering met potstalmest in cultuur gebracht zijn (Zandgronden op de bodemkaart met een ‘Antropogene Humus A horizont’, aanwezig rond Ourodenberg, Gijmel enzovoort). Dit geeft aanleiding tot een sterk verspreid verstedelijkingspatroon in oost-westrichting. Landbouwpercelen worden afgewisseld met kleine bospercelen. Later zal de landbouw hier door haar arbeidsintensieve karakter onrendabel worden en zullen de hogere gronden met dennenbossen aangeplant worden. - De drassige Demervallei slingert min of meer op de overgang tussen de twee landschapstypes. Op de overgang tussen de Hagelandse heuvels en de vallei ligt de weg naar Leuven. De stad is uitgelegd op het punt waar de Demer zich tot vlak tegen de ijzerzandsteen heuvels van het Hageland aan slingert. Op de smalle, makkelijk verdedigbare strook land tussen de heuvelflank en de rivier strekt de middeleeuwse stad zich uit. De noordelijke uitvalsweg vormt een uitstulping van de stad die een brug slaat over de Demervallei en als dusdanig de rivierovergang en de verbinding tussen noord en zuid, tussen Hageland en Kempen verzekert. Het omliggende drassige terrein van de stad vormt de natuurlijke verdediging. In het zuiden wordt de stad beschermd door een omwalling met muren en torens die om strategische reden tot op de heuveltop is uitgelegd.


45

FERRARIS 1771 Casterloop

LANDSCHAPSBANDEN GIJMEL

lsebaan

plaggenbodems

Oude Meche

ZUIDERKEMPEN

0

200

1000m

zandduinen

r

me

De

DEMERVALLEI

ijzerzandsteen heuvels

N O O R D HAG E LAN D


46

De fabriekstraat, ongedateerde prentkaart. Iconografie en fotoarchief, Museum voor Heemkunde en Folklore Aarschot

De Grecht, ca. 1940.

Industriële periode: een 19de eeuwse gordel in miniatuur en spontane volkshuisvesting Vandermaelen tot WO1 Met de komst van het spoor wordt Aarschot een belangrijk knooppunt van verschillende spoorlijnen: Leuven – Diest – Hasselt – Luik, de spoorlijn richting Lier en Antwerpen, en een vandaag afgeschafte lijn naar Herentals. Het spoorwegknooppunt wordt uitgelegd ten noorden van de stad, aan de overzijde van de Demervallei. Het station wordt ten westen van de stad ingeplant op enige afstand van de binnenstad waardoor een nieuw kwartier ontstaat rond de Fabrieksstraat, waar zich ondermeer een industriële weverij vestigt. Tegelijkertijd wordt op de heuvelflank, tussen de binnenstad en de heuveltop met de omwalling, een arbeidersbuurt met speculatieve beluiken gebouwd, de ‘Grecht’33 . De wederopbouw na WO1: Aanlegplan van Pladet en Albertfonds Aarschot ondergaat tijdens de eerste wereldoorlog zware vernielingen. Nog tijdens de oorlog wordt er een ambitieus wederopbouwplan gemaakt door Pladet34 . Dit plan hield ondermeer rekening met de aanleg van een kanaal tussen de Maas en Schelde volgens een tracé dat via Aarschot zou gaan en in Vilvoorde zou aantakken op het kanaal Antwerpen - Brussel35 . Dit plan zou de bouw van een haven en dito industriële ontwikkeling in het drassige gebied ten oosten van de stad meebrengen. Wat rest van het plan is een overmaats bemeten verkeersinfrastructuur waarin ondermeer de vesten als stedelijke boulevards opgenomen zijn, die nochtans tot op vandaag stedelijke randbebouwing missen en evenmin als ringweg functioneren36 . In een eerste fase na de oorlog worden deze boulevards, de Elisabeth- en de Albertlaan aangewend om er noodwoningen van het Albertfonds op te trekken37 . Ook wordt er in de bocht van de Elisabethlaan een klein tuinwijkje gebouwd, het eerste volkshuisvestingproject in Aarschot dat nog zeer lang op een vervolg zal moeten wachten. Intussen stelt het gemeentebestuur zich op het vlak van volkshuisvesting tevreden met het barakkenpatrimonium van het Albertfonds dat zich consolideert tot permanente barakkenwijken op Orleanstoren, de inmiddels geslechte vesting op de heuvelrug, en de Wissen-

Albertfonds barakken op de vest (nu Elisabethlaan) ca. 1920. Iconografie en fotoarchief, Museum voor Heemkunde en Folklore Aarschot


De Tuinwijk, ca. 1920

47

VAARTNETTEN 1920

PLADET 1918

WEDEROPBOUW 0

100

500m

tuinwijk

laan

beth

elisa

an

albertla

fabrieksstraat

de grecht


48

wijk, een wijk die aansluit bij de Tuinwijk aan de buitenzijde van de Elisabethlaan. Het Albertfonds werd immers vanaf halfweg de jaren 1920 opgeheven waardoor de barakken verkocht werden38 . De barakkenwijk op Orleanstoren ligt op gemeentelijke gronden, de voormalige wallen, en als dusdanig ontstaat de indruk dat de gemeente het patrimonium aan Albertfondswoningen zag als een gemakkelijke manier om aan volkshuisvesting te doen of om een soort van spontane volkshuisvesting te faciliteren (door het ter beschikking stellen van de grond, waarbij de bewoners dan de barak in eigendom hadden). Een diepgaande studie naar eigendomsverhoudingen en woongeschiedenissen zou de ware constructies kunnen blootleggen39 . Het interbellum Inmiddels waren er ten noorden van de stad nieuwe steenwegen aangelegd naar Lier en Herselt, waardoor de verstedelijking van de stad in noordelijke richting overheen de Demervallei tot op de volgende landschappelijke entiteit, de Rodenberg, overspringt en het tussenliggende gebied grotendeels ongemoeid laat, op wat lintbebouwing langs de steenweg na. De kruising van de Oude Mechelsebaan en de twee steenwegen, die elk een tramlijn dragen, wordt de vestigingsplek voor enkele stedelijke functies die men liever niet in de stad heeft. Op de Rodenberg wordt het kerkhof ingeplant (eind 19de eeuw), en vanaf de stadspoort naar het noorden toe vinden we op de verschillende kaarten herbergen terug als de het Wit huis, nabij de stadspoort, het Rood huis en de Liter ter hoogte van de Oude Mechelsebaan. De tramlijnen hebben haltes in dit gebied. Een inventaris van ‘krotwoningen’ door schepen P. Heylen net na WOII levert een overzicht op van grijze woonvormen die zich in het Interbellum in Aarschot gevestigd hebben40 . De inventaris bevat enerzijds de beluikwoningen in de wijk de Grecht en enkele verspreide beluikwoningen langs de Leuvensesteenweg, de barakkenwijk op Orleanstoren, en de Wissenwijk. In de Wissenwijk zijn de barakken aangevuld met woonwagens, oude tramwagons en andere halfpermanente woonvormen. Ook elders in deze noordelijke flank van Aarschot komen woonwagens terug, zoals rond de tramhalte op de

Barakken op Orelanstoren. Ongedateerd.

De Wissenwijk.

Woonwagens ter hoogte van de Grote Laak en de tramlijn Woonwagens achter het kerkhof van Ourodenberg. naar Herselt. Inventaris krotwoningen P. Heylen ca. 1950. Iconografie en fotoarchief, Museum voor Heemkunde en Folklore Aarschot


49

TOPOGRAFIE 1936

CONSOLIDATIE 0

200

1000m

de liter

kerkh

of

herse

ltse st

eenw

eg

roodhuis

grote laak

withuis

wissenwijk

orleanstoren


50

lijn naar Herselt, op het terrein achter het kerkhof van Ourodenberg en langs de Herseltsesteenweg. De kruising van een nood-zuidgericht systeem van verbindingswegen en tramlijnen en het oost-westgericht systeem van verspreide landelijke nederzetting rondom Bloemse Hoeve, Ourodenberg en Gijmel, in de trechter tussen de steenweg naar Lier en naar Herselt, geeft in het interbellum dus aanleiding tot het uitkristalliseren van een andersoortige 20ste eeuwse voorstad, die zich onderscheidt van de courante voorstadsontwikkeling van het einde van de 19de eeuw of het begin van de 20ste eeuw. De verstedelijking (als dit woord al op zijn plaats zou zijn) is weinig dicht, een deel van het patrimonium bestaat uit tijdelijke of mobiele woonvormen als barakken en woonwagens. Het gaat dus om een secundaire vorm van verstedelijking met een relatief zwakke legitimiteit (mobiele woonvormen). Ourodenberg was wellicht een vestigingsplaats voor arbeiders die vanuit de Kempen naar Aarschot afzakten, getuige ondermeer het rijtje beluikwoningen loodrecht op de Liersesteenweg (ter hoogte van de Ter Heidelaan, site screening OURT). Anderzijds is het een interessante vestigingsplek voor woonwagenbewoners als kermismensen en foorkramers omwille van het tolerante Aarschotse beleid en de nabijheid van stedelijke voorzieningen. Voor voyageurs die zich met de meest diverse handeltjes een inkomen verweven, vormde de doorstroming van het verkeer op de noordelijke uitvalswegen een bijkomende troef. Deze hele ontwikkeling rondom en tussen het spoorwegen-, tramlijnen- en steenwegenknooppunt moet zelfs de nodige congestie met zich meegebracht hebben aangezien de tramlijn naar Herselt met een oostelijke boog omgelegd werd. Hiervoor werd zelf een eigen beding en een eigen brug over de spoorlijn aangelegd.

Detail marginale woonvormen rondom Ourodenberg 1 2 3 4 5 6 7

terrein met weekendhusjes perceel foorkramers met loods en staacaravan verkaveling bloemse hoeve en percelen met foorkramers beluikwoningen Ter Heidelaan (circusfamilie) percelen foorkramers met chalets en loodsen parkeerterrein fineerfabriek, zigeunerstandplaats terrein aan kerk Ourodenberg

8 chalets/woonwagens langs Herseltsesteenweg 9 gemeentelijk woonwagenterrein Gijmelberg 10 Gijmelbergwijk sociale woonwijk 11 perceel met chalet en caravan 12 terrein van foorkramers 13 voormalig woonwagenterrein kerkhof Ourodenberg 14 oud tracé tramlijn (berm en brug over spoorlijn)

8 6 8

1

9

7 2

10 13

3 5 4

14

11

12


51

TOPOGRAFIE 1970 200

r/

Leuv

ie

-L

1000m

t

N19-

es

Di

sparrenhof

0

diepven

0

N1

en / T urnho

ut

SUBURBANISATIE

Gijmelbergwijk

5

R2

9

N1 ut

schoonhovenvijvers

R25

R25

Nonnenlanden

ho

en

urn /T

N10 -

uv

e -L

9 N1

Lier /

Diest

E314


52

De naoorlogse periode: suburbanisatie, opgang van een recreatieve infrastructuur en volkshuisvesting in de marge Het initiatief van schepen Heylen toont aan dat men zich na WOII bewust werd van de lamentabele volkshuisvesting in Aarschot, of tenminste dat sommigen in het stedelijk beleid de spontane volkshuisvesting en het eraan gekoppelde tolerante maar tegelijk paternalistische beleid dat het informele wonen vrij spel liet, niet langer zagen als adequate volkshuisvesting. Aan de inventarisatie van krotwoningen door Heylen wordt voorlopig echter geen verder gevolg gegeven. Het is nog wachten tot de jaren ’60 vooraleer de eerste nieuwe volkshuisvestingsinitiatieven genomen worden. De oost-west gelegen heuvelruggen van Gijmel, Langdorp en verder naar Testelt worden in een eerste suburbanisatieperiode (ongeveer vanaf halfweg de jaren ’50)41 plekken met een ongebreidelde proliferatie van lintbebouwing die het in oorsprong reeds verspreide landbouwnederzettingspatroon verder verdicht. Parallel daarmee ontstaat er in de aanliggende vochtige gronden en de dennenbossen een toeristische infrastructuur die enerzijds bestaat uit kampeerterreinen als Schoonhovenvijvers, Sparrenhof, Dennenlust, Diepven en anderzijds verspreide weekendverblijven42 . Deze tweede verblijven, vaak houten chalets, komen verspreid in de bossen voor of gegroepeerd rondom visvijvers. De enorme problematiek van zonevreemde woningen (cfr. het regulariteitscriterium) in Aarschot moet in dit gebied gesitueerd worden. Wellicht in dezelfde periode krijgt het patrimonium van tijdelijke barakken en mobiele woonwagens in het gebied een meer permanent karakter. Tussen de lintbebouwing in worden percelen door vooral foorkramers aangekocht waar zij hun attracties stallen en in de woonwagen de winterperiode overbruggen. Ook circusfamilies vestigen zich in Aarschot. Circus Malter had zijn basis in Aarschot. In de tweede helft van de jaren 1960 worden in Aarschot de eerste sociale woningbouwprojecten opgestart. De wijken Nonnenlanden en Gijmelberg worden gepland in de noordflank van Aarschot, tegenaan de toenmalige gemeentegrens met Langdorp. Niettemin kennen deze plannen ook een verband met een min of meer geplande uitbreiding van het stedelijke areaal, getuige enkele voorstudies voor een Algemeen plan van aanleg uit de jaren ’60. Deze plannen voorzien ondermeer in een oostelijke ringweg waarop de Gijmelbergwijk geënt is43 en die nieuwe industriële ontwikkelingen incalculeerde in de drassige oostelijke gebieden van de stad (Bekaf). De projectie van de volkshuisvesting naar Ourodenberg, in casu de Gijmelbergwijk, bestendigt de functie van dit gebied als dumpplaats van ongewenste stedelijke programma’s. Er wordt een nieuwe laag van achterstelling toegevoegd aan het marginale mobiele en tijdelijke wonen dat reeds in de noordflank aanwezig was. Voor een deel moesten deze wijken ondermeer de arbeiderspopulatie uit de Grecht draineren, weg van het burgerlijke stadscentrum dat met de aanwezigheid van de arbeiders verveeld zat (volgens een bevoorrechte getuige). Reeds in het plan van Pladet was hier een bediendenwijk voorzien, de arbeiderspopulatie werd verondersteld naar de nieuw gebouwde tuinwijk aan de stadsrand te trekken. Voortbouwend op dit plan begint de gemeente vanaf de jaren ’60 panden op te kopen, in het kader van de krotopruimingsoperaties. Hoewel dit er toe leidde dat een deel van de bevolking verhuisde naar de Gijmelbergwijk, werkte dit beleid de desinvestering in het gebied en verkrotting van het woningbestand verder in de hand. Vooral ouderen bleven er wonen44 .

De postindustriële periode: neergang van een recreatieve infrastructuur, 2de suburbanisatiegolf en herwaarderingsoperaties Het patrimonium van weekendwoningen en de campinginfrastructuur in Aarschot kende vanaf de jaren 1970 wellicht een leegloop van vakantiegangers die meer en meer hun vakantie in het buitenland gingen doorbrengen45 . Tegelijkertijd zal er een instroom geweest zijn van minder begoede huishoudens (vaak uit het Brusselse46 ) die op termijn, als gevolg van prijsstijgingen op de Brusselse woningmarkt en toenemende onleefbaarheid hun woning in de stad inruilden voor een permanent verblijf op de camping of in het weekendhuis. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

53

Jeannine: Wij woonden in Ganshoren, Brussel. Had ge daar een huurhuis? Daar had ik een huis, maar ik heb dat moeten verkopen, doordat mijne man het aan zijn hart gehad heeft, die heeft vier overbruggingen gehad. Dan heeft hij iet gekregen in de kop. Mijne man is gehandicapt, kan moeilijk trappen doen enzo. Maar wij hadden tevoren al een caravan op de camping en zo is dat gekomen dat wij naar hier gekomen zijn. ... En je vorige woning in Ganshoren, was dat een oud huis? Ja, die stond daar van in ’38 geloof ik. En was er alle comfort? Ja, daar hadden wij ook transformaties ingedaan. Daar was geen chauffage in, dat niet. Bah. Het was er niet slecht om te wonen? Jawel, veel lawaai, hé, we zaten op een avenue, hé. Een dubbele, hé. Twee rijstroken hier, twee langst daar. En die camions. En het huis zelf? Nee, daar hebben wij jaren in bezig geweest. Dan een dak, dan was het ditte, dan was het een raam, dan was het dat. En vroeger konden wij veel zelf, maar nu. Nu is dat niet meer mogelijk. Hier kan ik op een ladder, hé, ik kan overal aan. Maar een huis niet, hé. Dit gemuteerde recreatief patrimonium vormt een volgende laag marginaal wonen die in de noordflank van Aarschot aanwezig is. Net als in het geval van de foorreizigers en de voyageurs gaat het om tijdelijke vestigingsplekken die een permanent karakter krijgen. Inmiddels gaat ook de suburbanisatie verder. Naast een verdere verdichting van het bestaande bebouwingspatroon (vooral door lintbebouwing) wordt de tweede suburbanisatiegolf gekenmerkt door een uitbreiding van de nederzettingstructuur door middel van verkavelingen. Naast de sociale woonwijken verschijnen er nu ook rond Bloemse Hoeve, de Witte Bergen en Steilanden private verkavelingen als stempels in het landschap. De verkaveling Bloemse hoeve in Ourodenberg is een a-typische verkaveling. De verkavelingspercelen met eengezinswoningen worden hier afgewisseld met terreinen waar foorkramers hun attracties stallen in de wintermaanden en waar ze zelf verblijven in chalets, stacaravans of woonwagens. Deze eigensoortige verkaveling getuigt op zijn minst van een zeer vrije en ‘originele’ interpretatie van de gangbare verkavelingsvoorschriften (cfr. regulariteitscritereium, regulatiedeficiet) die illustratief is voor het tolerante Aarschotse beleid tegenover woonwagenbewoners en marginale woonvormen in het algemeen. De private en sociale verkavelingen liggen als een krans in het noorden en het oosten omheen de stad. Waar deze krans de oost-west gerichte band overlapt, in Ourodenberg met de Gijmelwijk en Bloemse Hoeve, geeft dit aanleiding tot een verknoping van (in Bloemse Hoeve) of conflicten tussen (in de Gijmel) het informele en het formele wonen. In 1987 wordt de Grecht officieel erkend als herwaarderingsgebied, na voorbereidend werk onder schepen van Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening André Schellens. Vandaag is deze herwaarderingsoperatie die de heraanleg van het openbaar domein omvatte en de sloop van de beluikwoningen en de vervanging ervan door sociale woningen, nagenoeg voltooid. Ook enkele private eigenaars hebben panden gerenoveerd of vervangen door nieuwbouw. Als laatste stap in deze sanering van de 19de eeuwse volksbuurt is in de nabije toekomst de bouw van sociale woningen voorzien op de stadsgronden van de voormalige vesten. De drie laatste nog bewoonde Albertfonds-barakken in Aarschot zullen daarmee verdwijnen. De meest recente stedelijke ontwikkelingen ten oosten en ten westen van de stad zijn gerelateerd aan de definitieve tracés van de ring. De oostelijke en westelijke secties van de ring kaderen respectievelijk de ontwikkelingen in de Demervallei en Bekaf met vooral publieke functies (politiekantoor, sportfaciliteiten, filmzalen) en parkeerterreinen net ten oosten van de binnenstad en de ontwikkeling van een groot industrieterrein ten westen van de stad. Het sluiten van de ring in het noorden verloopt vrij moeizaam, net omdat deze sectie doorheen Ourodenberg snijdt. Het geselecteerde tracé is reeds deels gerealiseerd en moet op termijn de aloude verkeersknoop in en rond het spoorwegenknooppunt oplossen.


54

Marginaal wonen in Aarschot. Elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting Marginaal wonen in Aarschot De verschillende marginale woonomgevingen uit de globale historisch morfologische geschiedenis die hoger geschetst is, worden verbonden met ruimtelijke concepten, principes die de genese, transformatie of mutatie van ruimtes tot marginale woonomgevingen duiden. Woonomgevingen kunnen vaak gerelateerd worden aan meerdere ruimtelijke principes. Vacatie Vacante gebieden hebben hun oorspronkelijk gebruik en betekenis verloren en komen dien tengevolge beschikbaar voor het vestigen van alternatieve, in het geval van de ruimte van armoede, marginale programma’s. In Aarschot zijn er op dat vlak vacante ruimtes aan te duiden die op verschillende manieren marginale woonprogramma’s over zich heen gekregen hebben:

Vacatie, publieke eigendom en marginale publieke programma’s: de vesten Albert- en Elisabethlaan

Het verdwijnen van de verdedigingsfunctie van de vesten in het westen en het noorden van de stad creëert in eerste instantie de mogelijkheid om op de tracés wegen aan te leggen. In het geval van de Albertlaan of Langen Steenweg, wordt dit een van de weinig verharde straten buiten de stadskern. De Elisabethlaan ligt nog verder buiten de invloedsfeer van de stadskern en fungeert lange tijd als landelijke wandelboulevard, afgezoomd met bomenrijen. Deze wegen fungeren niet in een ring-systeem. De Albertlaan loopt dood op de steile heuvelrug in het zuiden, de Elisabethlaan leidt van nergens naar nergens en de verbinding tussen beide secties is problematisch. Ze blijven dus, ondanks hun inrichting, in grote mate vacant, ze vervullen geen doorstromingsfunctie. Het feit dat het om infrastructuren met een minimale inrichting gaat die evenwel geen echte functie vervullen, maakt dat het uitgelezen plekken worden voor de noodhuisvesting van het Albertfonds na de eerste wereldoorlog. De barakken hoeven slechts neergezet te worden, er is geen grondverwerving of infrastructurele aanleg nodig. Het gaat niettemin om een marginaal woonprogramma dat slechts een kort leven beschoren is. Het opdoeken van de noodhuisvesting op de Albert- en Elisabethlaan heeft niet zozeer te maken met het beschikbaar komen van alternatieve, meer permanente volkshuisvesting, maar wel met het feit dat door de naoorlogse stadsuitbreiding de vesten alsnog een verkeers- en verbindingsfunctie krijgen. Het fabriekskwartier kent uitbreiding waardoor de Lange Steenweg of Albertlaan als scharnier tussen twee stadsdelen gaat fungeren. Langs de Elisabethlaan wordt een tuinwijk ingeplant. Deze nieuwe functie van het vestensysteem verdrijft de spontane volkshuisvesting naar andere plekken, ondermeer naar de Wissenwijk, een gebied net buiten de Elisabethlaan gelegen dat tot na WOII barakken en woonwagens herbergde. Orleanstoren

De gemeentegronden op Orleanstoren, ook op het tracé van de voormalige omwalling, krijgen in tegenstelling tot de Albert- en Elisabethlaan geen infrastructurele invulling na het slechten van de stadsmuren. De moeilijke ligging boven op de heuveltop verhindert dit. De noodhuisvesting van het Albertfonds wordt hier voorzien van een minimale infrastructurele aanleg. Er wordt niet eens een rooilijnenplan opgemaakt voor de wegenis. De wegen op Orleanstoren zijn tot op vandaag servitudes over particuliere percelen. De stadsuitbreiding blijft lange tijd beperkt binnen het tracé van de oude omwalling, met de speculatieve arbeidershuisvesting van de Grecht die moeizaam de heuvelflank opkruipt. Dit maakt dat het gebied van Orleanstoren in een soort van permanente staat van vacatie verkeert, waardoor het infor-


55

mele wonen in de Albertfondsbarakken hier tot op vandaag is blijven bestaan. Pas heel recent wordt dit gebied in ontwikkeling genomen voor sociale huisvesting, waarmee alsnog het marginale woonkarakter geformaliseerd wordt.

Vacatie en grondgebruik: landbouw vervangen door restprogramma’s De hier behandelde gebieden worden gekenmerkt door opeenvolgende stappen van vacatie, hergebruik, vacatie, hergebruik, ... waarbij de programma’s of functies steeds minder draagkracht hebben, steeds meer in de marge gesitueerd zijn, steeds een beperkter deel van het areaal hergebruiken: van een rationeel en gebiedsdekkend extensief landbouwgebruik over diffuse lintbebouwing en recreatiezones tot verspreide punten van marginaal wonen. Oude Mechelsebaan: landbouw vervangen door een diffuus woonprogramma

De Oude Mechelsebaan fungeert in oorsprong als drager van een pre-industriële diffuse landbouwnederzetting. Met het onrendabel worden van de arbeidsintensieve landbouw die een voortdurende grondverbetering met stalmest vergt, verliezen de landbouwgronden rondom de Mechelsebaan hun functie. De goed ontsloten gronden aansluitend bij de weg worden vanaf de naoorlogse periode ingenomen door een diffuus woonnederzettingspatroon. Tussen de uitgestrekte lintbebouwing vestigen zich ook marginale woonvormen, maar het ontstaan van deze woonvormen kan slechts verklaard worden in combinatie met ruimtelijke principes van doorstroming en statuutswijziging die verder aan bod komen. Vacatie van een kunstmatig bosareaal: permanente bewoning in recreatieve infrastructuur en gemeentelijk woonwagenterrein

De hoger gelegen landbouwgronden in de noordflank van Aarschot (Langdorp, Ourodenberg) kennen een uitbreiding van het kunstmatige bosareaal. Dit was in de pre-industriële periode reeds aanwezig om de onnuttige gronden op de te droge duintoppen alsnog een, zij het marginale, productiefunctie te geven. Wanneer deze bossen hun productieve waarde verliezen, krijgt dit areaal definitief een vacant karakter dat opnieuw de vestiging van alternatieve programma’s mogelijk maakt. Delen van het als ‘exotisch’ geherdefinieerde bos krijgen een recreatieve functie met kampeerterreinen en weekendwoningen, waarin na enige tijd opnieuw een omslag optreedt: de recreatieve functie vervalt en wordt vervangen door permanente bewoning. Een ander programma van marginaal wonen dat hier recent een plaats gevonden heeft is het gemeentelijk woonwagenterrein. Een achteraf gelegen en onregelmatig bosperceel bleek nog het best geschikt om dit terrein in te planten: het was relatief goedkoop te verwerven en problemen met omwonenden die op andere, beter gesitueerde locaties waren opgedoken (bijvoorbeeld voor een perceel langs de Herseltsesteenweg) werden hier vermeden. Het terrein ligt dan ook goed verscholen, uit het blikveld van de goegemeente. Keerzijde van deze impliciete dumpingpolitiek in een onnuttig gebied van een in wezen ongewenst programma dat toch zijn plaats moet krijgen, is bijvoorbeeld dat het terrein langs de hellende toegangsweg nauwelijks bereikbaar is voor woonwagens. Vacatie van vochtige weidegebieden: vijvers, vennen en bossen als biotoop van permanente bewoning in recreatieve infrastructuur

Weekendwoningen en kampeerterreinen komen ook voor op de lagergelegen gronden met vennen en vijvers en heideachtige gronden. Deze gebieden fungeerden van oudsher als weidegronden voor het vee. Ze vormde als dusdanig het complement van het akkerland omdat het vee naast melk en vlees ook de benodigde mest leverde om het akkerland vruchtbaar te maken. De landbouwkundige functie verdwijnt en laat vacante, en voor woningbouw slecht aan te wenden want erg drassige, restgebieden na. Delen van dit gebied met poelen, vennen en vijvers krijgen met de opkomst van het toerisme in de periode na WOII pas een nieuwe functie als recreatiegebied, met enkele kampeerterreinen, visvijvers en weekendwoningen.


56

De vervanging van het binnenlandse toerisme door buitenlandse reizen doet de recreatieve infrastructuur ineenstuiken. De aldus ontstane vacatie geeft her en der aanleiding tot het vestigen van permanente bewoning op kampeerterreinen en in weekendwoningen. Flarden van stadsuitbreiding: de 19de en 20ste eeuwse ‘gordel’ op schaal van de provinciestad In de stadsstructuur van Aarschot zijn er flarden te herkennen van de stadsuitbreidingsgolven die in grotere steden op een meer structurele manier aanleiding hebben gegeven tot het ontstaan van een 19de eeuwse gordel en, met enige goede wil en inbeeldingsvermogen, een kroon van vroeg 20ste eeuwse voorstadsontwikkeling. Enkele van deze flarden spelen een rol in de ruimte van armoede en uitsluiting in Aarschot.

19de eeuwse gordel: De Grecht In tegenstelling tot grotere steden, waar de 19de eeuw een dichte gordel van fabrieken en arbeidershuisvesting opleverde, vond de speculatieve arbeidershuisvesting in Aarschot plaats afzonderlijk van de industriële ontwikkeling. De volkswijk de Grecht ontstond in misschien wel het meest oninteressante en moeilijkst bebouwbare stadsdeel, de heuvelflank boven de binnenstad en dit terwijl de vlakke gebieden rondom de vesten (Albert- en Elisabethlaan) van ontwikkeling gespaard bleven, op enkele fabrieken na in de zone tussen het station en de Albertlaan. Het lijkt erop dat de Aarschotse goegemeente deze gronden voor eigen nut en vertier (het flaneren over de Elisabethlaan bijvoorbeeld, die toen nog te midden van beemden liep) wilde reserveren en dat men het probleem van de huisvesting van de arbeiders wilde oplossen door zo min mogelijk goedgelegen gronden aan te spreken. De Grecht werd een dichte buurt met in trapvorm hellende steegjes tussen de beluikwoningen. De wijk leunt direct aan bij de stad maar is niettemin aan het oog onttrokken door een scherm van formele bebouwing langsheen de belangrijke doorgaande straten dat een front vormt en van de ‘Grecht’ een achterkant maakt. Het front is langgerekt en heeft slechts een erg beperkt aantal doorsteken naar de Grecht, dat dan ook als een enclave kan worden gekenmerkt. De sanering van dit gebied is pas vandaag voltooid. Het wegvegen van het oncomfortabele en marginale wonen in dit stadsdeel heeft opnieuw aanleiding gegeven tot een ruimtelijke verschuiving van het ‘marginale’ wonen. Een groot deel van de bevolking is in de perifeer gelegen sociale woonwijk de ‘Gijmelberg’ terecht gekomen.

20ste eeuwse gordel: volkswoningwijken De ‘Tuinwijk’ uit de jaren 1920 is nagenoeg de enige realisatie die voortvloeide uit het plan van Pladet, op wat infrastructuuraanleg na. Het is ook het eerste en lange tijd enige geplande volkshuisvestingsinitiatief in Aarschot. Het plan voor de wijk is min of meer opgezet conform de aanlegprincipes van de tuinwijkbeweging. De inplanting van de wijk langsheen de Elisabethlaan lijkt een aanzet te willen zijn tot een coherente stadsuitbreiding met de vest als ontsluitingssyteem. Nochtans is de aanzet te fragmentarisch om deze dynamiek daadwerkelijk doorgang te doen vinden en een eigen draagkracht (voorzieningen etc.) te realiseren. De Elisabethlaan wordt ad hoc aangevuld met bebouwing, ondermeer de Wissenwijk waarvan reeds sprake, die pas na WOII vervangen wordt door een wijkje met appartementen en gekoppelde woningen in een krakkemikkig bouwblokkenpatroon. Hoewel Albert- en Elisabethlaan een duidelijke verbindingsfunctie realiseren blijft de aansluiting tussen beiden tot op vandaag problematisch. De 19de en vroeg 20ste eeuwse uitbreidingsgordel rondom de kernstad zal in Aarschot nooit vorm krijgen. Periferie en stempels Dit laatste heeft ook te maken met een gebrek aan kritische massa om die voorstadsgordel vorm te geven. Een groot deel van de dynamiek van de stadsontwikkeling heeft in de naoorlogse periode vooral in de wijde periferie rondom Aarschot plaatsgevonden (ondermeer via de invloed van de wet De Taeye bijDe alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

57

voorbeeld die het eigen woningbezit stimuleerde47 ). Het gaat dan niet alleen om de reeds genoemde lintbebouwing, maar ook om meer geplande ontwikkelingen die aanleiding hebben gegeven tot een aantal wijken die als stempels in het verstedelijkt landschap zijn verschenen.

Geïsoleerde laat-fordistische wijken Het gaat dan enerzijds om sociale woningbouwwijken zoals de Gijmelbergwijk en Nonnenlanden. Deze stempels bestaan uit eenvoudige patronen van enkele stratenlussen en insteekstraten, met hier en daar een pleintje en achterontsluitingen voor voetgangers en fietsers. De straten zijn afgeboord met geschakelde laagbouwwoningen, meestal korte rijen van een of twee bouwlagen. Deze wijken zijn voorbeelden van een meer algemene ontwikkeling in de naoorlogse Vlaamse (Belgische) ruimte, waar onder invloed van het Keynesiaanse paradigma en uitgaande van internationale (moderne) wijkmodellen, steunend op principes van monofunctionaliteit en onbeperkte mobiliteit, een aantal geïsoleerde, op zichzelf staande sociale woonwijken zijn gepland (zie ook voor een meer gedetailleerde beschrijving de gevalstudie over Vilvoorde met de wijk Houtem). Meestal is de realisatie echter in het stadium van een wijkfragment blijven steken.Vooral de realisatie van gemeenschappelijke voorzieningen bleef achterwege, wat ook in de Aarschotse voorbeelden het geval is (in de Gijmelbergwijk is het geplande winkelapparaat er bijvoorbeeld nooit gekomen). De Gijmelbergwijk kent daarenboven nog een bijkomende marginalisering door zijn schaal en zijn erg perifere ligging, die ondermeer verbonden is met een ruimtelijke logica van grenzen en territoria, waar verder op in gegaan wordt.

Verkavelingen als stempels in het landschap Private verkavelingen verschijnen eveneens als perifere stempels in het landschap, zoals Bloemse Hoeve en Steilanden. Hier is er uiteraard geen sprake van pleinen of collectieve achterontsluiting. De verkavelingen worden gekenmerkt door een ruimtelijke logica van economie waarbij enerzijds bestaande wegentracés opgenomen worden om zoveel mogelijk percelen te bedienen en waarbij nieuwe infrastructuur beperkt wordt tot efficiënte ontsluitingslussen. De verkaveling Bloemse Hoeve komt in de sfeer van het marginale wonen terecht door een ruimtelijke logica van het territorium, die in een volgend punt toegelicht wordt. Infrastructuur: doorstroming en bediening Voorstadsrelicten op steenwegen en rondom tramhaltes De belangrijke verbindingswegen naar de omliggende steden zoals de Lierse- en Herseltsesteenweg naar het noorden en de Leuvensesteenweg naar het westen, fungeren van bij hun aanleg als aanvoerroutes en doorgaande verbindingen. De komst van tramlijnen op deze steenwegen, met haltes op enige afstand van de stad, geeft aanleiding tot een heel kleinschalige voorstadsontwikkeling. Vaak gaat het om enkele rijtjes met arbeiderswoningen die langs de steenweg gebouwd zijn. Elders zijn ze wat verdoken opgetrokken op lagergelegen gronden (zoals langs de Leuvensesteenweg) of loodrecht op de steenweg, als de buitenstedelijke versie van het beluik (langs de Liersesteenweg). Vandaag kunnen een aantal van deze relicten tot het marginale wooncircuit gerekend worden.

De statuutswijziging van de Oude Mechelsebaan Deze weg vormde in de pre-industriële periode de belangrijkste oost-west verbindingsweg. Ze zou zelfs teruggaan op een Romeinse heerbaan. Vandaag heeft deze weg zijn functie als doorgaande verbinding verloren aan de steen- en snelwegen die op Aarschot zelf gericht zijn. Niettemin blijft het een efficiënte bedieningsweg die nu op een lager schaalniveau functioneert en de ruggengraat vormt voor lintbebouwing maar ook voor de kampeerterreinen en weekendhuizen in de bossen en vennen van Langdorp en de De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

58

percelen met woonwagenbewoners en foorreizigers rondom Ourodenberg. Infrastructuur: knooppunten Voorstadsontwikkeling rondom Ourodenberg: een alternatieve secundaire centraliteit met beperkte legitimiteit In Ourodenberg kruist de oost-west verbinding van de Oude Mechelsebaan de Lierse- en Herseltsesteenweg. Daarnaast bevindt zich hier het spoorwegenknooppunt en doorkruisten twee tramlijnen het gebied. Deze situatie creëert rondom Ourodenberg een eigen specifieke secundaire centraliteit waarin marginaal wonen een belangrijke plaats inneemt. Woonwagenbewoners en foorkramers op de Oude Mechelsebaan kennen een concentratie in de omgeving van dit knooppunt. De verkaveling Bloemse Hoeve waar fermettes afgewisseld worden met percelen van foorkramers, ligt in de oksel van de Mechelsebaan en de Liersesteenweg. Van oudsher zijn hier talrijke herbergen gevestigd en langs de Lieresteenweg hebben zich eveneens foorkramers gevestigd. Ourodenberg is het punt waar een noordwaartse beweging van verdringing van informeel wonen vanuit Aarschot (de uitstoot van de barakkenwijken op de Elisabeth- en Albertlaan, van de barakken en woonwagens in de Wissenwijk en de woonwagens langs de Herseltsesteenweg ter hoogte van de Laak) een zuidwaartse beweging van inwijkelingen met een woonwagencultuur uit de Kempen heeft ontmoet. Deze informele woon(wagen)cultuur kon hier wellicht goed gedijen op een veilige afstand van de stad. Het is ten eerste een plek die zeer goed ontsloten is, zij het via eerder secundaire verbindingen, en als dusdanig een ideale uitvalsbasis vormt voor foorkramers en nomadische bewoners. De doorstroming van het gebied garandeert daarnaast ook klandizie en passage voor de handeltjes die gesedentariseerde voyageursfamilies opzetten. De afstand tot de stad maakt dat het informele wonen hier minder kans loopt om opnieuw verdrongen te worden, hoewel er vandaag tekenen zijn die wijzen op een formalisering en normalisering van het informele wonen. Territorium Ourodenberg als territorium van informele wooncultuur De centraliteit rondom dit knooppunt van secundaire verbindingen creëert in Ourodenberg een territorium waarop de informele woonwagencultuur thuis is en die vrijwel probleemloos aansluit bij het formele woonweefsel van Ourodenberg, in hoofdzaak lintbebouwing die zich parallel en gelijktijdig met het informele wonen ontwikkelde. De geplande, eigensoortige ruimtelijke elementen zoals de hoger vermelde stempels die in dit gebied ingeplant worden, komen onvermijdelijk op het terrein of binnen het territorium van het informele wonen terecht. Voor deze stempels is de nevenschikking van formeel en informeel wonen minder evident dan voor de lintbebouwing. In Bloemse Hoeve wordt de verkaveling verrijkt met een dosis foorkramercultuur en verloopt de vervlechting zonder veel problemen. De koude nevenschikking van de monofunctionele Gijmelbergwijk naast het voormalige woonwagenterrein achter het kerkhof van Ourodenberg blijkt problematischer. Tot op vandaag is er nauwelijks contact tussen de wijk en de woonwagenbewoners, die inmiddels voor het merendeel verhuisd zijn naar het vlakbij gelegen gemeentelijk woonwagenterrein. Dit ligt nu evenwel ‘veilig’ verscholen in het bos, waardoor de wijk en het woonwagenterrein niet langer zichtbaar in oppositie tegen over elkaar staan. Grenzen Gemeentegrenzen en sociale woningbouwwijken: Gijmelberg en Nonnenlanden De perifere inplanting van de sociale woonwijken Gijmelberg en Nonnenlanden (zie stempels), lijkt op het eerste zich aan geen enkele ruimtelijke logica te beantwoorden. Veel wordt echter duidelijk wanneer De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

59

de voormalige gemeentegrenzen, van voor de fusie, op de kaart geprojecteerd worden. De wijken blijken tegen de voormalige gemeentegrens tussen Aarschot en Langdorp aan genesteld te zijn. Oninteressante of in wezen ongewenste programma’s worden zo ver mogelijk van het stadscentrum ingeplant, maar nog binnen het eigen grondgebied. Het is in feite een beleidsmatige oplossing voor het NIMBY-syndroom. Het gebied rond de grens fungeert als een soort niemandsland, waar eender wat mogelijk is zonder dat iemand er last van heeft. De grens bepaalt in het geval van Aarschot ook een wijde perifere gordel omheen de stad, die een soort van laat 20ste eeuwse heruitgave van de 19de eeuwse gordel wordt: een gebied waar veel mogelijk is en waar de beter gelegen gronden aangewend worden voor ‘nuttige’ en interessante programma’s (in casu industrie, vergelijk enerzijds de fabrieksstraat en anderzijds de industrieterreinen ten westen en noorden van de stad) en de slecht aan te wenden gronden voor volkshuisvesting (vergelijk de Grecht enerzijds met de Gijmelbergwijk – Nonnenlanden anderzijds). In Aarschot is de grens uiteraard vervaagd, wat maakt dat met de verdere suburbanisering de perifere wijken alsnog in een veel groter stedelijk, of bijnastedelijk conglomeraat opgenomen worden. Op andere plaatsen zijn deze grenzen sterker, we kunnen ondermeer refereren aan de wijk de Barakken die in de screening van Menen-Kortrijk aan bod is gekomen. Statuutswijziging Oude Mechelsebaan Hoger kwam reeds de Oude Mechelsebaan aan bod die van statuut verandert omdat ze haar verbindende functie verliest aan de steen- en snelwegen. Ze blijft evenwel functioneren als efficiënte oost-west verbinding maar op een ander niveau, op een andere schaal en met een geringere reikwijdte. Ze wordt de drager van een ruim gebied dat in een permanente of steeds terugkerende conditie van vacatie verkeert (zie hoger).

Voormalig woonwagenterrein achter het kerkhof van Ourodenberg De oprichting van een gemeentelijk woonwagenterrein op de Gijmelberg komt voort uit de verplaatsing van een bestaand terrein achter het kerkhof van Ourodenberg, dat zeker al vanaf vlak na WOII in gebruik was. Het terrein is verplaatst omdat de stad het terrein wilde inrichten als bijkomende ontsluiting van en parkeerplaats bij het kerkhof. Van informele achterkant is dit terrein ineens omgetoverd tot een formele en plechtstatige voorkant.

Ourodenberg: van informele dumpplaats tot volwaardige suburb De markante statuutswijziging van het terrein achter het kerkhof is exemplarisch voor de meer geleidelijke verandering die Ourodenberg in zijn geheel kenmerkt. Met het verder uitdeinen van de suburbanisering, de toenemende verkavelingsbouw (ondermeer Bloemse Hoeve), de toegenomen aandacht voor de leef- en omgevingkwaliteit in de sociale woonwijk Gijmelberg (met de SIF-investeringen en de oprichting van een buurthuis), verandert Ourodenberg van statuut. Waar het vroeger bij uitstek een gebied was waar allerlei uitgestoten, gemarginaliseerde en aan hun lot overgelaten programma’s een plaats vonden (biotoop van informele woonwagencultuur, perifere sociale woonwijk), wordt het gebied nu meer en meer opgenomen in het ‘normale’ randstedelijke bestel. De stedelijke ontwikkeling begint interesse te betonen voor het gebied, waarbij de marginale of secundaire programma’s genormaliseerd en geformaliseerd moeten worden.


60


61

2.2.

Typologische analyse Noordflank en Grecht-Orleanstoren: elementen voor een typologie van marginale woonvormen

De 19de eeuwse gordel en 3 lagen van achterstelling in de noordflank van Aarschot: de spreiding van marginaal wonen in Aarschot In de fragmentarische verstedelijkingsgeschiedenis die hoger geschetst is, ligt de nadruk op de momenten en plekken die formerend zijn geweest voor het marginaal wonen in Aarschot. Grosso modo concentreert het onderzoek zich op twee gebieden. Ten eerste is er de volkswijk de Grecht en het aangrenzend gebied van Orleanstoren. De Grecht is een min of meer traditionele 19de eeuwse uitbreiding, waar industriële ontwikkeling gepaard gaat met speculatieve arbeidershuisvesting, zij het dan wel op schaal van een kleine stad. Misschien is het dit schaalverschil dat maakt dat er in Aarschot van in het begin van de 20ste eeuw al gedacht werd aan sanering. In grotere steden bevinden deze beluikwoningen zich meestal in tweede orde in bouwblokken waarvan de randen door burgerwoningen bezet zijn. De enkele steile straten op de heuvelflank met beluikwoningen monden in Aarschot echter rechtstreeks uit in het stadshart. Zoals aangegeven is deze wijk pas vandaag zo goed als volledig gesaneerd, na een soort van processie van Echternach waarin vooral het gebrek aan herhuisvestingsmogelijkheden, door het ontbreken van een adequaat volkshuisvestingsbeleid, als remmende kracht blijkt gewerkt te hebben. Orleanstoren en de vrijplaats die de stadsgronden de facto vormen, sluit aan bij dit verhaal. Zoals in vele steden vormen de geslechte vesten en het gedemilitariseerd schootsveld mogelijkheden voor het vestigen van nieuwe stedelijke programma’s, in dit geval dus een vorm van spontane volkshuisvesting. Het tweede gebied hebben we de noordflank van Aarschot genoemd. Het ligt ten noorden van de stad en strekt zich naar het oosten en westen als een langgerekte band uit. Het wordt gekenmerkt door een sterk verspreide bebouwing. Hierin zijn volgens de morfologische analyse een drietal ‘lagen’ te herkennen waar gemarginaliseerde groepen gevestigd zijn. Deze ‘lagen’ zijn de ruimtelijke neerslag van de achterstellings- en uitsluitingsmechanismen die met de verschillende socio-economische ontwikkelingsmodi over een stemmen. Ten eerste zijn er de min of meer gesettelde woonwagenbewoners als foorkramers, voyageurs en zigeuners, die zich rondom Ourodenberg gevestigd hebben sinds de eerste helft van de 20ste eeuw. Zoals hoger aangegeven kan de aanwezigheid van woonwagenbewoners in dit gebied wellicht teruggevoerd worden op de ontwikkeling, naar aanleiding van de industrialisatie, van een eigensoortige voorstadskern rondom Ourodenberg. Vervolgens zijn er enkele geïsoleerde sociale woonwijkfragmenten die zich ten noorden en ten noordoosten van de stad bevinden, en die late uitlopers vormen van de grote sociale huisvestingsprogramma’s die in de economische bloeiperiode van de jaren ’60 aangezet werden, maar door de daaropvolgende oliecrisis in het stadium van het perifere wijkfragment zijn blijven steken. In deze wijken stelt de woonkwaliteit op zich uiteraard geen grote problemen zodat we hier niet van marginaal wonen kunnen spreken. Toch werd de Gijmelbergwijk in de studie opgenomen, enerzijds omdat het gaat om een lage inkomensbuurt (algemeen het doelpubliek van de sociale huisvesting) met dan nog een vrij groot aandeel van voormalige bewoners van de arbeiderswijk de Grecht en anderzijds om de invloed van de perifere ligging van de wijk, van het gebrek aan voorzieningen en van de nabijheid van andere gemarginaliseerde groepen (in casu woonwagenbewoners) in kaart te brengen. Als laatste laag is er het gemuteerde recreatieve patrimonium van weekend-huisjes en kampeerterreinen met permanente bewoning, een mutatie die waarschijnlijk terug te voeren is tot de recessie en verder uitholling van de welvaartsstaat sinds de jaren ’80. Woonwagenbewoners komen in Aarschot ook nog buiten deze noordflank voor, zoals in Gelrode op een terrein nabij het station en op het woonwagenterrein van de kerkfabriek. Het fenomeen van bewoonde campings en weekendhuisjes in het noorden van Aarschot maakt deel uit van een groter oost-west georiënteerd gebied dat min of meer overeenkomt met de Demervallei, maar ook uitlopers heeft naar het oosten en naar het noorden48 . Wel kennen deze fenomenen een concentratie in het noorden van Aarschot zodat het onderzoek zich op dit gebied heeft toegespitst. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

62

Woningtypes in het grijze wooncircuit De interviews met bewoners zijn representatief voor elk van de twee gebieden, voor de verschillende ‘lagen’ in de noordflank en voor de verschillende bewonersgroepen. We groeperen ze dan ook per ‘morfologische entiteit’.

19de eeuwse gordel: •

bewoner van een stacaravan op braakliggend terrein aan Orleanstoren (Fons)

Noordflank: -

foorkramers, voyageurs, zigeuners: • woonwagenbewoners op het gemeentelijk woonwagenterrein in Ourodenberg (Anton en Anna), voyageurs • foorreizigers in stacaravan, met achteraan grote loods voor het kermismateriaal (Marcel en Elza) - volkshuisvesting: • bewoners sociale woonwijk Gijmelberg (André en Germaine) - ineengeklapte toeristische infrastructuur: • permanente bewoners in chalet op camping Sparrenhof (Jeannine) • woonwagenbewoners, de man is van afkomst manoesjzigeuner, in chalet en extra caravans in natuurgebied ingericht en verkaveld als weekendverblijfspark (Armand en Ida) Voor de woongeschiedenissen van de bewoners verwijzen we naar het parallelle onderzoek ‘Omvang en ruimtelijk-economische dimensie van het grijze wooncircuit in Vlaanderen’ van ISEG. De typologie van de grijze woonvormen valt niet samen met de onderscheiden morfologische entiteiten49 . We behandelen een vijftal grijze woonvormen die in de verschillende morfologische entiteiten aangetroffen worden. De ruimtelijke kenmerken van deze woontypes worden kort toegelicht. Voor enkele ervan kan het gebruik meer diepgaand toegelicht worden aan de hand van de gesprekken met de bewoners. In deze bespreking beperken we ons slechts tot de manier waarop de bewoners met hun woning omgaan, de cultuurgebonden items en elementen met betrekking tot de woonomgeving, komen verderop aan bod.

Type 1: kleine rijwoningen in de noordflank van Aarschot en in de Grecht Een eerste type zijn de kleine arbeidersrijwoningen zoals die in de Grecht voorkwamen. Bovenaan de Grecht nabij Orleanstoren, is er nog een klein rijtje van dergelijke woningen bewoond. In de Grecht zelf zijn bijna al deze woningen afgebroken in gevolge de saneringsoperaties. Daarnaast komen deze woningen ook verspreid voor in de noordflank, meestal in lintbebouwing of als korte rijtjes, de landelijke versie van het beluik. Een gezin met circus-achtergronden (de bejaarde moeder en een zoon) bewoont zo een woning in een rijtje aan de huidige Ter Heidelaan. Dit gezin werd evenwel niet bereid gevonden voor een gesprek. Ook in de woongeschiedenis van André en Germaine, die vandaag een sociale woning bewonen in de Gijmelberg vinden we referenties naar dit type terug. Zij hebben immers een lang verhuistraject afgelegd waarbij ze vaak slecht woonden, en dan nog vooral in de noordflank van Aarschot of net buiten de gemeente (Herselt, Ourodenberg, Ramsel, Herseltsesteenweg). “Kunt u eens vertellen hoe u hier terecht gekomen bent? Waar ge daarvoor woonde, bent u dan pas getrouwd? V: Nee want ik heb overal gewoond. Wij zijn van ’58 getrouwd. En het eerste jaar dat we getrouwd zijn, zijn wij gaan wonen ... M: Op ’t kasteel. V: Op de Gijmelberg ginder achter, das zogezegd een kasteel, boven op nen berg. En daar hebben wij maar een twee jaar gewoond en toen ben ik in verwachting geraakt van mijn dochter. Van daar ben ik naar Aarschot gegaan. En van Aarschot, daar heb ik een jaar of twee gewoond en dan zijn we van daar vertrokken naar Ramsel. En van Ramsel daar hebben dan ook een jaar gewoond een beetje dan zijn we vroem vertrokken naar de Herseltsesteenweg. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

63

Woningtypes in het grijs wooncircuit - 1: kleine rijwoningen

Rijwoningen in de Grecht

Hier ... M: Neen naar Herselt ... V: Ja dan zijn we naar Herselt verhuisd. Ja van Ramsel naar Herselt en van Herselt zij we vroem naar Aarschot gegaan. We moesten altijd verhuizen want wij huurden dat maar en dan werd dat huis verkocht en zo hebben we altijd moeten verhuizen, verstade. U wilde nooit zelf verhuizen? V: Neen, wij moesten verhuizen omdat dat verkocht wier of anders afgebroken. En van Herselt zijn we dan vroem naar Ourodenberg hier gekomen, de Herseltsesteenweg. Aan de rode lichten en dat werd ook verkocht maar dat was een huis van zijn tante. ... En wij woonden maar 1 plaats beneden en 1 kamer boven en zo ... Het huis op de Herseltsesteenweg waar ge woonde, was dat een goed huis van comfort? V: We hadden niet veel plaats he. M: Ha neen he, we hadden geen badkamer, daar was geen chauffage. Dat was met een hullenstoof (kolenstoof) toen die tijd dat we moesten stoken he. En ons wassen moesten we in een baddeke, een bassengske van vroeger, weet ge zo. Daar was nooit nikske he. En was dat in al die huizen waar ge gewoond hebt? V: Ja wij hebben altijd ..., wij hebben nooit geen bad gehad he. M: Behalve hier. V: Dat is het eerste dat we gehad hebben. Want ik zeg, als we hier kwamen wonen, hier stond een bad. Ik zeg ‘amaai dat is toch een verschil tegen een bassengske’ he. Ja, vroeger ja, dat was een bassengske he. Want mijn ouders die hebben dat ... wij waren met tien kinderen thuis, wij moesten allemaal in een bassengske wassen. ... [...]op de jaren dat we getrouwd zijn ben ik 10 keer verhuisd.” Het gaat hier dus om een patrimonium van oude kleine arbeiderswoningen, die indien ze niet over aangepast comfort beschikken, vandaag nog tot het grijs wooncircuit gerekend kunnen worden, zoals wellicht bij de circus-familie het geval is.

Type 2: sociale woning Sociale woningen komen hier enkel ter zijde aan bod. Het gaat uiteraard niet om grijs wonen want het patrimonium in de Gijmelbergwijk is van jonge datum en voldoet dan ook aan de hedendaagse comforteisen, hoewel er toch wat bouwtechnische mankementen te noteren vallen. Niettemin is het nuttig kort de planopbouw van de woning van het geïnterviewde gezin toe te lichten om hun omgang met en tevredenheid over de woning in kaart te brengen. Dit levert ook een vergelijkingspunt op met de tijdelijke of mobiele woonvormen die verderop nog aan bod komen. De woning van André en Germaine ligt in het hoogste deel van de Gijmelbergwijk. Hier bakent het stratennet van de wijk twee langgerekte ondiepe bouwblokken af met aaneengesloten rijen van bungalows. De woningen hebben een garage waarbij een stookplaats en een berging aansluiten die toegang geeft tot de ondiepe tuin. De bewoners gebruiken de garage blijkbaar als (achter-)ingang, want op de voordeur hangt een briefje waarin bezoekers aangemaand worden binnen te komen langs de garage. We worden nochtans zelf door de voordeur binnengelaten. Het briefje is waarschijnlijk alleen bedoeld voor kennissen. De hal, de keuken en twee slaapkamers liggen in een strook aan de straatzijde. De derde slaapkamer, de badkamer en de woonkamer grenzen aan de tuin. In combinatie met de ondiepe tuin stelt dit opzet vol-


64

Woningtypes in het grijs wooncircuit - 2: sociale woningen

De Gijmelbergwijk

Verkavelingsplan Gijmelbergwijk fase I, 1967. Ontwerper: Louis Bos. Archief ‘Samenwerkende Bouwmaatschappij voor Goedkope Woningen


65

gens de bewoners privacyproblemen. “M: Die huizen staan averechts. Deze kant zou moeten daar zijn. En de keuken langs hier. He das waar he. Ja alhoewel nu heb ge uw living [aan de tuinkant]. M: Ja maar nu zien we mekaar bijna ... we zien bij mekaar binnen he.” Bouwtechnisch zijn er wel enkele problemen die terug te voeren zijn tot de bouwwijze van het einde van de jaren ’60. “Het enige nadeel vindt ge dat ge zo dicht bij uw buren zit. En zijn er nog dingen die ge niet zo goed vindt aan dat huis? M: Ja, den elektriek. Daar hebben we problemen mee. Daar komen ze toch naar zien. We hebben verwittiging gehad dat ze andere kassen gaan komen steken voor de plombs. Als wij nu koken, veronderstel dat ik mijn microgolf opzet en mijn koffiezet, dan springt mijn plomb elke keer uit. Nu hebben we al aan het proberen geweest met die andere plombs te herwisselen, nu gaat mijn wasmachine niet of mijn diepvries, het is altijd iets. ... Als er dan zoiets is met elektriciteit komt er dan vlug iemand van de maatschappij? V: Ja, als ge dan belt dan komen die direct zien ja. Maar voor die plombs bellen we niet omdat we bericht gekregen hebben van het stadhuis van Louis Janssens dat ze een ander kas komen zetten met dingen die automatisch afspringen. Omdat er veel brand in die huizen gebeuren hier van kortsluitingen enzo. Want over een tijd is hier nog een huis afgebrand met ook kortsluiting van de elektriek en zo. M: Die huizen hier die zijn uit de grond gegroeid, ik zal het zo zeggen, alles rap rap rap. Als ge, ge gaat nu met mij lachen he, die deur hier he. Haar schoonbroer daar heeft hier iets moeten tussen plakken, anders als er wind was stond het gordijn zo (tilt het gordijn een halve meter van het raam). V: Ja die zijn zogezegd rap ineen gezet, tegen die andere huizen he. Want hier is het geen dobbel glas he, op een ander is het allemaal dobbel glas. Hier is dat niet.” Het feit dat woning volledig gelijkvloers is, is een groot voordeel nu André invalide is en in een rolstoel zit. Ze hebben ook enkele wijzigingen aan de woning aangebracht om ze verder aan André’s handicap aan te passen. “En had ge geen problemen met de deuren dat die te smal waren of zo? V: Neen. Het probleem wat hij heeft, hij kan wel met een kruk een halfuurtje gaan. Dan moet hij stoppen daar vanvoor met zijn stoel voor naar de badkamer te gaan om zijn eigen te wassen. Hij kan zijn draai niet pakken daar he. M: Maar anders, ik kan hier overal rond. V: Hij kan buiten, hij kan binnen, maar niet van in de garage niet buiten. Dat kan hij wel, maar voor binnen te komen dat kan hij niet. Voor binnen te komen gaat niet. Dan moet hij binnen getrokken worden. Is dat een koer die ge hier hebt? V: Ja die hebben we gelegd met dals zogezegd. M: Dan kan ik daar rond rijden. V: En kan hij buiten marcheren met zijn krukken. Ik zie dat er een scheiding is. V: Ja maar dat is van mij niet, dat is van de gebuur rechtover ons. Die hebben er wel een plaat uitgedaan verstaat ge voor te klappen met hem (de bovenste betonplaat van de afscheiding is verwijderd, de dals zijn daar doorgelegd tot aan de schutting). ... In de badkamer is het bad voorzien van een speciale stoel (aangevraagd via Vlaams Fonds) zodat de echtgenoot zich kan wassen. ... En dat is een wc die we laten zetten hebben voor hem.” Ook vroeger hebben André en Germaine al kleine aanpassingen aan de woning gedaan. “Zijn er dingen die ge hier zelf gedaan hebt? V: Ja dat plafond hebben we zelf allemaal gedaan he. M: Dat hebben we gedaan just voor .. dat hij dat voor gekregen heeft. Moet ge zo’n dingen aanvragen? M: Dat plafond dat moogt ge zo doen. Weet ge, als ge moest breken en zo he, pakt nu dat ge de muur uitkapt van de gank en zo van al die dingen, dat moet ge allemaal aanvragen. Zo’n dingen hebt ge niet gedaan? M: Neen, ik heb er niets aan gedaan. We zijn hier zo ingekomen en we zijn nog zo blijven zitten. Ja juist het plafond en ... M: Dat dinge hier dat was een open haard, en dat was zo schuin. En op ne keer, we zaten in de zetel en dat spel lag tegen de grond. Ja dat viel naar beneden. Dat was daar maar tegen geplakt, in plaats van ineen te werken he. En op ne keer paf, lag dat tegen de grond en dan hebben we er maar een steen tegen gezet. En dat mocht ook? V: Jaja. Dat heb ik niet aangevraagd. En zoals dat tuinhuisje? V: Dat hebben we ook allemaal aangevraagd. Dees mochten we normaal nog zetten, toen was dat nog niet in De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

66

De woning van André en Germaine

-14m-

-15m-

0

2 personen - 110 m2


67

voege van aan te vragen he, maar ik heb daar wel een plan van als ze willen komen control doen, dat ik dat kan laten zien. Daar hebben ze niks van ... Neen want Louis Jansens is ook al geweest hier en alles en die heeft er nooit niks van gezegd. ... Dat is de keuken en hier de wc dan. Daar was nog een deur tussen? Ja, maar die hebben we toegeplakt met papier. ... Had u graag een veranda gehad of hebt ge daar nooit aan gedacht? V: Jawel, maar dat kunnen wij niet ‘bevrachtigen’. M: Ge moet kunnen he. Als ge een veranda zet moet ge hetzelfde kunnen zetten lijk als dat stuk hier, dat die veranda hetzelfde is lijk als dat stuk hier. (wijst de volledige breedte van het raam aan). V: Dat is moeilijk want die stenen die vinden we niet meer, ge moet dezelfde steen als uw huis hebben (wijst op vloertegels). Maar als we dat nu aanvragen dan zouden we dat mogen hoor, maar in mijnen oude dag doe ik dat niet meer.”

Type 3: barakken van het Albertfonds Zoals reeds uit de morfologische analyse duidelijk werd, gelden deze barakken als eerste vorm van volkshuisvesting in Aarschot in de nasleep van de WOI. Tot op vandaag zijn 2 of 3 van deze barakken op Orelanstoren nog bewoond. Een koppel dat een Albertfonds-barak bewoont werd ondanks lang aandringen niet bereid gevonden tot een gesprek, een andere bewoner was reeds zeer geïrriteerd door het op handen zijnde sociale woningbouwproject zodat een gesprek met deze man sterk werd afgeraden door bevoorrechte getuigen. Ten slotte betrekt de ‘neef’ van Fons (waarbij Fons elektriciteit en water aftakt) een bouwsel uit tijdelijke materialen dat misschien rondom of met de restanten van een Albertfondsbarak is opgetrokken. Tenslotte werd er nog een geïsoleerde barak teruggevonden in de Steystraat die evenwel niet bewoond leek. Het Albertfonds voorzag in eerste instantie een tweetal types van demonteerbare houten noodwoningen bestaande uit een bouwlaag en met een vierkant grondplan van 4 bij 4 meter met 2 kamers en een van 6 bij 6 meter met 3 kamers, vanaf 1917 ontworpen door Zanen en Moenaert. Een type had een puntgevel evenwijdig met de voorgevel, bij het andere type zijn nok en kroonlijst evenwijdig met de voorgevel50 . Beide types vinden we op Orleanstoren terug. Gezien de kleine oppervlakte van de barakken zelf hoeft het niet te verwonderen dat de bewoners talrijke aanbouwen bij gezet hebben, zowel achteraan de barak als opzij (bvb. als garage). De alleenstaande bewoner heeft achteraan ook een groententuin, een ganzenren, een duivenkot en een caravan. Volgens een bevoorrechte getuige beschikken de barakken niet over stromend water en moet dat op een centraal punt afgetakt worden. De bevoorrechte getuige heeft zelf een periode in zijn jeugd in een barak gewoond met zijn moeder, toen zijn vader aan het begin van de 2de wereldoorlog gemobiliseerd was. Zijn zus is in de barak geboren in 1942. Zijn getuigenis geeft een illustratie van het imago van de barakkenbewoners: zijn zus was er allerminst mee opgezet wanneer hij

Woningtypes in het grijs wooncircuit - 3: barakken van het Albertfonds

Barakkentypes van het Albertfonds. Bron: Duvosquel, Jean-Marie, Deraeve, Jacques, Smets, Marcel, Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Gemeentekrediet, Brussel, 1985


68

Woningtypes in het grijs wooncircuit - 3: barakken van het Albertfonds

Barak in de Steysstraat

Barakken op Orleanstoren

Verschillende uitbreidingen aan de achterzijde van barakken op Orleanstoren


69

haar plaagde met haar barakken-afkomst.

Type 4: chalets Hieronder verstaan we woningen die opgetrokken zijn uit tijdelijke materialen zoals hout, golfplaten ed. en die doorgaans slechts dienst doen als tijdelijke verblijfplaats, als weekend- of vakantiehuis. De Albertfondsbarakken zijn hiervan een variant. Jeannine woont met haar gezin in een dergelijk chalet op camping Schoonhoven. Het perceel is 4 are groot. Armand en Ida wonen met 7 van hun kinderen en een kleinkind in een chalet op een terrein dat als weekendverblijfspark is ingericht aan de Groenstraat. Hun perceel is 10 are groot. Het bestaat eigenlijk uit twee percelen. Op het ene staat de chalet en nog 3 bijkomende caravans, waar een aantal van de kinderen buiten de wintermaanden in slapen. Hier worden ook de mobilhome en de auto’s gestald. De chalet is eigenlijk te klein voor een gezin van 10 personen. Het andere perceel is ingericht als tuin en speelterrein, er staat nog een garage op waarin de vader en de zoons aan wagens en brommers werken. Deze chalets zijn vrij goed uitgerust wat nutsvoorzieningen betreft en technische installatie, zowel op de camping als op het weekendverblijfsterrein. Jeannine: “De verwarming is chauffage op mazout. Dat moet wel, als ge hier altijd zijt, hé, dan moet ge wel een beetje comfort hebben. ... Wij hebben dat hier ... Dat stond hier in feite, maar wij hebben een beetje veranderd, ander ramen gesteken. ... Hebt ge hier heel ’t jaar door stromend water? Ja. Wordt het soms afgesloten? Ja, als er een fit is, hé, ergens of zo. Is dat dan een probleem? Nee, want ze verwittigen mij altijd op avance. Ik kan direct water nemen en ik kan voort. Ik heb zo een dinges. Een bus. Ja. Maar dan verwittigen ze wel als ze het water gaan afsluiten voor een paar uur. En dan voorzien ik mij. En in de winter als het hard vriest en dat duurt een paar dagen? De woning van Armand en Ida


70

Uitbater {komt tussen}: Als het hard vriest, maar dat is nog niet veel gebeurd. Mevrouw: Nee. Dat is geleien van als we in de caravan zaten, geloof ik, dat het zo hard gevrozen heeft. ... Van geluid van buiten, heb je daar soms last van? Nee. Ja, in de zomer, vakantiegangers en kinderen. Maar, nee. ... Voor elektriciteit en water, heb je daar een afzonderlijke meter voor? Water, dat wordt zo vast betaald. Normaal gezien, de mensen die hier wonen, betalen 5.000 frank, meer. Maar de elektriciteit, dat is een meter, hé. Dat moet je opschrijven. Dat is naargelang het verbruik. Ja. Heb je hier ook kabel? Ja, kabel ligt hier, telefoon ligt hier.” Ida en Armand: “Hebt ge hier ook aansluiting op elektriciteit en water? Ja, dat was er allemaal. Voor het water, die meneer, de vorige eigenaar, die heeft een hele grote put van, ik geloof dat dat 115 meter diep is of zo, volgens dat die zei, met een speciaal filtersysteem. En alles komt uit de grond. Warm water, koud water. Alles is er. Behalve natuurlijk kabel, dat kunnen we niet. En telefoon? Telefoonaansluiting is er, maar ik heb geen telefoon. En de kabel werd niet tot hier gelegd. Ge moogt dat leggen, we hebben dat ooit aangevraagd, maar dat was 120.000 frank. Omdat ze zover moeten komen van aan de straat. Waarschijnlijk. En nu, wij hadden gedacht, misschien willen de medebewoners... Als we nu alles verdeelden. Maar gelijk overal, de ene wel, de andere niet, de andere ook niet. En als ge het dan zou kunnen zelf doen – ik kan het niet alleen doen – maar als ge het nu zou kunnen, dan ben ik er zeker van, van het moment dat het geïnstalleerd is dat ze allemaal daar zijn: ‘Mogen we niet aftakken.’ Tja. Dan gaan ze dat misschien weer vragen. ... Als jullie het hier gekocht hebben, hebben jullie toen nog veel veranderd? Nee, we hebben niet gedaan hier, we hebben bewust niets willen doen, omdat we dus wisten dat we risico’s namen en dan beginnen vanalles gaan te doen en niet zeker zijn of ge moogt blijven. Dat heeft geen zin. Als ge moet gaan werken of u pijn doen om een veranderinkske te doen... Dan maar zo en er het beste van maken tot wanneer dat we meer weten, hé. Is het een beetje in orde? Heb je geen last van lekken in het De woning van Armand en Ida -35m-

0

-4m-

10 personenn - 85 m2 + 3 caravans

-28m-

-14m-

-2m-

-6m-


71

dak of zo. Of van schimmels? Nee. Nee. In de winter is het hier goed warm, echt. Het is goed. Met wat verwarm je hier? Met gas. Met gaskachels? Ja.” Deze chalets zijn dus relatief comfortabel, de terreinen zijn voldoende groot om wat eigen buitenruimte te hebben, kortom, er is in principe weinig verschil tussen deze woningen en een kleine bungalow. Voor het grote gezin van Armand en Ida ligt dit natuurlijk volledig anders gezien de overbezetting die voor hun het bijplaatsen van 3 caravans noodzakelijk heeft gemaakt (zie plan), hoewel dit volgens Ida een andere reden heeft: “En dan staan er nog een paar caravans bij en een mobilhome. Ja, onze mobilhome voor als we weg willen. En wij hebben dan ook kinderen die, van papa uit zeker, die willen hier binnen niet slapen, die willen in een caravan slapen. Liefst van al, eigenlijk zitten ze veel liever allemaal in een caravan. Maar ge kunt gij zomaar niet in een caravan, hé. Ge hebt geen plaats. Er zijn geen plaatsen beschikbaar of kampen of wat dan ook. Hoeveel caravans hebt ge hier bijstaan? Drie staan er bij. Het zijn oude, het is meer voor de jongens, in de dag zitten ze daar in. Of ’s nachts in de zomer slapen ze daarin. En dan zetten ze zelf hunne koffie en hun kameraden komen dan, ze vinden dat leuk, hé. Maar ze kunnen hier ook binnen slapen? Ja. In de winter slapen ze hier? Jaja, dat moet wel, want anders moet ge gaan beginnen met gasflessen en elektriciteit en...” De bouwfysische en -technische kwaliteit van deze houten constructies blijft hoe dan ook inferieur tegenover de traditionele bouwwijze, vooral op het vlak van isolatie, wat hogere stookkosten met zich meebrengt en op het vlak van brandveiligheid. Het voornaamste nadeel aan deze woonvorm is het gebrek aan woonzekerheid dat de dubieuze planologische en juridische context van het wonen op kampeerterreinen en weekendverblijven, die vaak nog ‘zonevreemd’ liggen, met zich meebrengt. Tegelijk moet het grootste voordeel van deze woonvormen, namelijk de lage woonkosten, ook tot deze dubieuze planningscontext teruggevoerd worden, die maakt dat de grondprijzen laag zijn, terwijl de waarde van de woningen zelf vooral door de goedkope constructiewijze laag is. Jeannine betaalt jaarlijks 28.000 frank voor de ‘huur’ van het perceel op de camping (een kleine 2500 frank per maand), terwijl de chalet hen in aankoop De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

72

De woning van Jeannine

-20m-

-7,5m-

-20m-

-14m-

3 personen - 104m2


0 73

een 400.000 à 450.000 frank heeft gekost. Ida en Armand betaalden voor hun chalet met grond 800.000 frank. Gesteld dat hun chalet ongeveer evenveel koste als die van Jeannine (vergelijk bijvoorbeeld de oppervlaktes), koste het perceel van 10 are ongeveer 400 frank / m2. Jeannine: “Ik woon hier veel goedkoper als dat ik zou moeten huren. Speelt dat ook mee om hier te komen wonen? Ja, zeker. Zeker en vast. Ge kunt denken, een dochter van 19 die nog moet naar school gaan. Mijne man, in zijn pensioen. Ik kan ook niets doen. Euh ... Heb je plannen voor de toekomst of ga je hier blijven wonen. ... Ja, dan moeten ze mij iets geven. Ik kan geen huishuur betalen van 15.000, 20.000 frank de maand. Plus de ander kosten. Dat kan niet.”

Type 5: (sta-)caravans en woonwagens Dit zijn woningen die in principe mobiel zijn. Ze kunnen achter een wagen verplaatst worden, maar meestal gaat het om stacaravans of grote woonwagens die met een oplegger verplaatst moeten worden. Dit is het fundamentele onderscheid met de chalets die niet in hun geheel verplaatsbaar zijn, maar gedemonteerd moeten worden als men ze wil verplaatsen. Anton en Anna wonen in een grote ‘Hollandse’ woonwagen op het gemeentelijk woonwagenterrein op de Gijmelberg. De wagen heeft een afdak of kleine veranda die dienst doet als inkomhal. Achteraan het terrein is een vaste sanitaire cel voorzien in bepleisterd cellenbeton. Ze hebben een tuinhuisje bijgeplaatst. Hoewel het gemeentelijk woonwagenterrein eigenlijk in parkgebied ligt, heeft de gemeente toch een vergunning gekregen om het daar aan te leggen. Volgens Eli Geyzels (stadsarchitect, ontwerper en de facto coördinator van het terrein) heeft dit te maken met de tussenkomst van de provinciale ambtenaar voor ruimtelijke ordening bij AROHM. We kunnen er dus van uit gaan dat stedenbouwkundig het terrein een formele status heeft. Elk perceel is ook voorzien van de nodige nutsvoorzieningen. Nochtans houden vele bewoners zich niet aan de bouwvoorschriften voor het terrein zelf, zo ook Anton en Anna. Ze hebben de nodige kritiek bij die voorschriften en bij de inrichting van het terrein en de sanitaire units. “Hoe vindt hij het terrein? De vakken zijn te klein, de kotjes zijn te klein en gevaarlijk. Er gaat niets open (behalve de deur), ze zijn vochtig, er is schimmel. Zijn schoonzoon die marmerslijper is wilde de binnenzijde betegelen maar dat mag niet. Het mag nog niet eens geverfd worden, maar dat heeft ‘Kaai’ toch gedaan, met dezelfde verf als het was. Van Eli mag niets, maar hij doet toch dingen. Eli vindt dat vaak dan achteraf wel goed. ... Ze zijn verplicht de wagens vooraan op te lijnen. Dat is slecht: ze beginnen achteraan bij te bouwen en dat wordt dan een rommeltje. Als ze vooraan zouden bijbouwen zou het veel netter gebeuren omdat dat in het zicht is. Er is geen afwatering voor het oppervlaktewater (geen gootjes), er blijven plassen staan. Het kamp is verkeerd gemaakt: er staat een elektriciteitspaal vlak voor hun stuk grond, wat moeilijkheden gaf bij het plaatsen van de wagen. Achteraan staat er een boom op het stuk, waardoor er vanachter een stuk verloren is. ... Er hadden ook beter muurtjes geweest ipv. haagjes (Anna). ... De huisjes zijn schoon maar slecht, er is te weinig verluchting, het stinkt, er had een raam Woonwagens van rondtrekkende zigeuners


Stacaravan van foorkramers

74

Woningtypes in het grijswooncircuit - type 5: (sta-)caravans en woonwagens Gemeentelijk woonwagenterrein Gijmelhoek

Bron: Mens en Ruimte, van bestaande woonwagenterreinen en evolutie in de woonvorm, Bron:Evaluatie Mens en ruimte, Evaluatie van bestaande woonwagenterreinen Ministerie van de Vlaamse Afdeling Algemeen Welzijnsbeleid, 1997 XXXXX, YYYY, 9999 enGemeenschap, evoluties in de woonvorm,


75

De woning van Anton en Anna

-15m-

w

-3m-

-3,25m-

-8m-

-3m-

tuinhuis 2,2 x 2,2 m

-11m-

2 persnonen - 33 + 10 m2


0 76

moeten zijn dat open kon. ... In het kotje kunnen ze een wasmachine en een droogkast kwijt, als ze op elkaar staan tenminste, meer niet. Je kunt er geen aardappelen in zetten, die rotten. Voor de andere spullen hebben ze het zomerhuisje bijgezet (tuinhuisje). (Er blijken ook schoenen te staan, verder staat er inderdaad weinig.) ... Het is moeilijk alles op het stuk van 8 m breed te krijgen. Bij de buurman (woont op nr. 2): de wagen is 2,48 m breed, het ‘tentje’ erbij van 1,5 m en dan nog de mobilhome van 2,2 m breed. Wat in geval van brand? In Waterschei zijn de stukken 20 bij 20 m, en hebben ze een schoon kot: 3 bij 4 m ongeveer, er is wel geen douche in het kot, wat hier dan weer een voordeel is. Als ‘Kaai’ zijn tuinhuisje moet wegdoen is hij weg. De tank van de mazout mocht niet achter het huisje staan tegen de draad, maar hij heeft het toch gedaan, en de buren aan deze kant ook (Buurman). ... Eli protesteert wel maar geeft meestal toch toe: voor zijn tuinhuisje zei hij dat pater Bob er de mis moest opdragen en dat het dus niet weg kon. Eli weet niet hoe ze wonen. Kamiel: eerst mocht dat ‘tentje’ ook niet, maar toen het er dan stond vond Eli het wel keurig (het is eigenlijk geen tentje maar een houten aanbouw aan de caravan). ... Er was geen plannetje bij de buizen. Ze moesten zelf meten wat de riool was, waar de elektriciteit in moest, etc. Die buizen hadden ook beter aan de zijkant van het perceel gezeten, nu zitten ze onder de wagen en kan je er dus moeilijk aan.” Ondanks de kritiek benadrukken Anton en Anna en hun buren die in het gesprek betrokken raakten herhaaldelijk dat ze er tevreden zijn, dat ze niet te veel willen klagen. De eigen woonwagen van Anton en Anna is goed uitgerust en comfortabel: “De wagen zelf heeft hij gekocht van zijn dochter die in Mortsel stond op het terrein bij de zigeuners, toen die in een huis ging wonen. Ze zijn de wagen daar gaan afhalen. ... Het transport van Mortsel naar hier ging op een camion met hulp van vrienden, foorreizigers. De wagen weegt 20 ton en is te breed en zwaar om getrokken te worden. Het is onbetaalbaar om zo’n wagen nieuw te kopen. Ze worden in Holland gemaakt en kosten wel 7 miljoen nieuw. Hij (of zijn schoonzoons ?) hebben de wagen dan zelf opgeknapt. ... De verwarming van de wagen gebeurt met twee mazoutkachels (staat er nog een in de slaapkamer ?). Hij heeft ook een WC en een douche binnen geïnstalleerd toen Fien ziek was. Ze was slecht te been en kon niet meer gemakkelijk buiten geraken. Toen heeft hij dat voorzien voor in de toekomst. Nu gebruiken ze de WC in het sanitaire blok alleen, de WC binnen wordt niet gebruikt, maar als ze ooit terug te ziek worden is dat er toch al.” Marcel en Elza wonen in een grote woonwagen (waarschijnlijk ook een ‘Hollandse’ wagen) op een perceel langs de Liersesteenweg. Zelfs spreken ze van de ‘chalet’, maar wij hanteren echter de definitie zoals hoger gegeven, namelijk dat een woning die in zijn geheel verplaatsbaar is een woonwagen is. Ze hebben een veranda aangebouwd. Achteraan het terrein staat de loods waar hun attracties in de winter worden gestald. Hun zoon woont in een grote woonwagen (in de breedte uitschuifbaar model) die ook achteraan het terrein is opgesteld. Hun woonsituatie is formeel in orde. Ze hebben het terrein in eigendom, het is in woonzone gelegen en ze hebben een bouwvergunning: “En had je dan eerst dat stuk grond al gekocht vroeger? Jaja. Dat had je al langer eigenlijk? Ja. En eerst stond daar gewoon die loods op? Dat was eerst vrij, en dan hebben we dat aangevraagd voor dat allemaal te doen. En dan hebben wij die loods gezet. En daar was ook een aanvraag bij voor dat stuk aan te zetten van 8 op 10 of 15, ik weet dat niet vanbuiten. En daar staat nu dat dinge dan op, hé. Die stacaravan? Ja. En daar stond nog zo een stacaravan achter, is dat ook één van uw kinderen die daar stonden? Een stacaravan achter? Nee, nee, onze oudste zoon staat daar met zijn woonwagen, allé, als hij thuis is met zijn woonwagen, hé, in de winterperiode, maar anders is dat daar niet. V: Want die is nog niet zo lang getrouwd, die ... M: Die heeft zelfs nog geen eigendom, hé. V: Dan wonen ze gewoonlijk bij de ouders bij, hé. Voor jullie huis is alles dus in orde, daar heb je een bouwvergunning voor gekregen? M: Ja. ... En de voorzieningen, zoals water en elektriciteit, dat is allemaal in orde? M: Ah, ja, dat is zeker, dat is allemaal vast aangelegd daar, in de hangar. V: We moeten daar ook betalen, hé. En welke verwarming heb je daarin? V: Gasstoven. M: Gas. Is dat te doen om het te verwarmen, of is het slecht geïsoleerd? M: Neenee, dat is goed. We hebben geen kou.” De wagen van Marcel en Elza is erg comfortabel: “Kun je je woning eens beschrijven, welke ruimtes dat je daar in hebt? M: De chalet zogezegd? Slaapkamer, badkamer, living en keuken. V: En dan een bergplaats. M: Haar wasmachine en een douche staat daarin. Heb je een ingerichte keuken? V: Ja,


77

Woningtypes in het grijs wooncircuit - 5: (sta-)caravans en woonwagens Orleanstoren

Stadsgronden op Orleanstoren Bron: Abels Roland, Bouwaanvraag sociaal woningbouwproject SBGW, 1995


78

een standaardkeuken. En is dat nu groter dan in een woonwagen? M: Dat is hetzelfde. V: Just dat dat wat breder is. M: Het is breder. V: Dat was maar 2 meter en, en nu is dat 4 meter. M: Maar het gerief dat ge hebt is ongeveer hetzelfde. Het is gewoon. V: Het is een gewoon woonst, een doorsnee woonst. M: We hebben wat dat we moeten hebben.” Fons woont in een stacaravan op gemeentelijke grond aan Orleanstoren, waar hij een douchecel of een kleine badkamer heeft bij aangebouwd. In tegenstelling tot Aton en Anna en Marcel en Elza is de woonsituatie van Fons veel informeler. De grond heeft Fons gratis ter beschikking gekregen van de stad, maar bevindt zich in het parkgebied nabij de oude vestingtoren. Nutsvoorzieningen takt hij af bij zijn ‘neef’: De woning van Fons

*

bbq w+d

1 persoon - 21m2


0 79

“En hoe komt ge aan elektriciteit hier? Mijn familie hier neffen. Ah dat is familie van u die hiernaast woont. En water? Ook. Dat krijgt ge ook van hem? Ja, allee ik moet dat betalen. Neenee ik heb ik hier water he. ... En nu hier moet ge niks betalen? Jawel ik betaal voor mijn elektriek en mijn water en al. Maar voor die grond hier of zo? Nee daar moet ik niks voor betalen. ... Dat is een kozijn (zelfs) nog wat wijder. ... En hier hebt ge kabel-TV ook? Ja dat pak ik op van mijn kozijn he. ... En staat ge hier dan ingeschreven op dees adres? Dat is bij mijn kozijn. En telefoon? Dat heb ik niet. ... Ge hebt geen eigen brievenbus dan of komt uw post hiernaast aan? Dat komt allemaal hiernaast aan maar ik heb daar wel een bus he. De facteur weet dat, die kennen mij. ... De politie die komen ook niet tot hier want ge moogt hier eigenlijk niet staan. Hier heb ik nog nooit met de politie – en die komen hier regelmatig voorbij – ik heb ... Ja maar ik ben hier geplaceerd van ’t stad he. Ik heb hier van de burgemeester toelating gehad om hier te staan he. Zodus. Die maken geen proces verbaal op? Neen.” De caravan zelf is oud, maar Fons heeft hem opgeknapt. Hij heeft zelf comfort toegevoegd, zowel in de caravan, als op het terrein rond de caravan. Fons heeft veel aandacht besteed aan de inrichting van zijn keuken, terwijl vooral de sanitaire voorzieningen en alles wat met wassen te maken heeft, erg rudimentair is: “Dat heb ik allemaal zelf gemaakt. Ik heb die volledig uitgebroken. Ik had die op Schoonhoven gekocht en dan dat hout daar tegen gezet, en hier planchetten tegen gezet, plastieken. Dat heb ik allemaal zelf gedaan. Op camping schoonhoven was dat, dat die stond. Hebt ge daar zelf ook gestaan? Neenee. Die was van een kameraad van mij, die is dan gestorven en die ... en die heb ik dan afgekocht. En dat heb ik daar allemaal zelf in gezet. … Ge hebt hier een kraan? Ja ik heb hier warm water en al want ik heb hier een stortbad staan. Ja. Ah nen douche hebt ge hier ook? Ja dat heb ik hier naast gezet. En dan hebt ge een slaapkamer daar? Ja dat is mijn slaapkamerke. Dus ge hebt eigenlijk deze ruimte en een slaapkamer. Ja. En een wc hebt ge dat ook? Ja maar dat is met nen stoel gelijk van het dinge he, maar dat heb ik op mijn slaapkamer, euh mijn badkamer staan. En dan draag ik die ieverans naar buiten de kant in he. Ah ja ik kan dat hier anders niet gaan doen he. ... Met wat verwarmt ge hier? Met mazout. Daar staat die ketel. En hebt ge hier soms last van water dat binnenkomt? Neenee. Vindt ge dat ge genoeg plaats hebt om al uw spullen kwijt te geraken? Jaat. Jaja want ik bak mijn brood zelf en al en ... Ja ik maak (voor een paar man) altijd eten. Voor die mensen hiernaast. ... En een koelkast en een microgolf, ge zijt hier goed voorzien. Neen das nen oven. Dat is ne microgolf ginder. Voor alles een plekske (het lijkt er op het eerste zicht rommelig, maar bij nader toezien blijkt alles op een vaste plaats aan de muur te zijn bevestigd). Ja ik heb dat allemaal zelf gemaakt, gearrangeerd. Dat ziet ge dat ik nen slachter geweest ben he, dat zijn allemaal messen ginder. ... En een wasmachine hebt ge dat ook? Ja dat staat hier buiten. (De wasmachine staat buiten, naast de ingang voor de caravan onder een zeil). Ik doe mijn was ook zelf. En een drogerke dat staat daar ook. (Er hangt ook een reeks waslijnen tegen het plafond van de caravan). ... ... Ik meende pertang een verandake hier van voren te zetten, zo een afdakske he. Dat zou ik geiren gezet hebben voor ... Dan staat mijn wasvat en al droog he.” Het blijkt dus dat er vrij comfortabel gewoond wordt in de woonwagens. In elk geval getroosten de bewoners zich veel moeite om hun woning praktisch in te richten. Toch moet er rekening mee gehouden dat het nog steeds om zeer lichte en moeilijk te isoleren constructies gaat (hoewel de hoge stookkosten wellicht ruim gecompenseerd worden door het kleine te verwarmen volume). Een veel groter nadeel van deze lichte constructies is het brandgevaar en vooral het feit dat als het brand, er van de hele in een mum van tijd zo goed als niets meer over blijft. Vooral bij Anton en Anna kwam het brandgevaar ter sprake maar ook Marcel en Elza hadden het over de solidariteit tussen foorkramers “wanneer er iemand afbrandt.”

Woonomgeving Naast de specifieke problemen maar ook voordelen verbonden aan de verschillende woonvormen, spelen ook elementen uit de wijdere woonomgeving een rol in de appreciatie van de bewoners voor hun woonsituatie en in hun mogelijkheden tot integratie. De aanwezigheid van buurten wijkvoorzieningen, winkels, recreatie- en ontspanningsmogelijkheden, de kwaliteit van de publieke ruimte, contact met het De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

80

stedelijk weefsel, ontsluiting en dies meer dragen bij tot de woontevredenheid en tot de mogelijkheden die de bewoners hebben om zich in de maatschappij te integreren.

André en Germaine over wijkvoorzieningen in de Gijmelbergwijk Voor André en Germaine wegen de nadelen van een ver van de stad afgelegen woonwijk, zonder winkelvoorzieningen in de onmiddellijke omgeving, niet door. “Voor de boodschappen en zo te doen, vindt u dat geen nadeel dat het zo ver van het centrum is? V: Ja, ik had wel graag een beetje dichter bij ... maar er is van ze leven sprake van geweest dat hier ne winkel kwam, maar dat is nooit niet doorgegaan denk ik. Nee, want ze meenden vroeger ne winkel te zetten als ge hier beneden rijdt voor naar de Gijmelberg te rijden, voor naar de brug te gaan, maar die mensen verkochten hunne grond niet en ‘t stad meende daar ne winkel te zetten, maar dat is nooit niet doorgegaan. Maar toen in den tijd is hier vanzeleven in de bos, als ge naar die woonwagens gaat, kunde de bos ingaan en daar beneden heeft van ze leven ne winkel geweest, ne Spar, nen ID, en dat was gemakkelijk. Wij gingen naar de bos en we waren er direct. Is daar nu niet terug een Spar gekomen? V: Nee, nee, die is toe. Daar is eerst een stoelenfabriek geweest. En dan is er ne Spar geweest en dan nen dinge lijk als gij zegt, maar die is toe, volledig. En nu voor de boodschappen? V: Oh, ik pak ik mijne fiets en ik rijd naar Aarschot. Of ik vraag mijn kinderen. Of mijn geburen nemen mij mee. Ik heb altijd ... Ik heb geen problemen voor naar de winkel te geraken. Hier in Ourodenberg is eigenlijk ... V: Jawel, da’s ook een stukske dan, maar dan moete naar de Liersesteenweg gaan. Dat is ook niet wijd he, maar dan kunt ge even rap naar Aarschot gaan. Want ge moet dan brood, ge moet dan vlees hebben enzo ... Ik heb daar geen probleem mee.” Wanneer de huisvestingsmaatschappij hen een appartement aanbiedt in het centrum van de stad, verkiezen André en Germaine expliciet om in hun woning in de Gijmelbergwijk te blijven. Blijkbaar weegt hun appreciatie voor de woonomgeving, inclusief de sociale netwerken die ze er uitgebouwd hebben op tegen de nadelen van de grote afstand tot de stad: “... en toen haalde hij dat aan van heu, ‘als ge wilt’ zei hij, ‘ge zijt niet verplicht’ zei hij, ‘als ge wilt moogt ge hier ook iets huren, das toch gemakkelijk voor uwe man, dan kan hij toch eens het stad in en zo’. Maar hij is niet voor het stad in te gaan en zo. Ik zeg ‘Louis, even goede vrienden, maar als ik hier moet komen met mijne man, dan kan het goed zijn dat ik hem moet afgeven. Dat hij dat niet meer...’ ‘Maar ge zijt niet verplicht’ zei hij, ‘ge moogt gij blijven wonen, maar ik haal dat maar aan. ’t Is gemakkelijker voor hem en gemakkelijker voor u, voor ‘t stad in, ge moet met uwe velo niet meer rijden en zo’. Ik zeg ‘Zolang als ik mijn benen nog heb en ze kunnen nog trappen, neen dan’, en daar woonde ik toch niet geiren. Dat is een gewoonte he, ge woont hier te lang he. Als ge nu van op een ander komt en ge gaat daar recht in, dat is een verschil, als ge uit een huis moet. Maar, ik zeg, geiren genoeg maar ... Ge zijt uw geburen gewoon he, en dat zijn allemaal vreemde mensen die daar zitten, ge kent ze niet he. Want dat gaat ook niet gemakkelijk ginder he, er zijn ook mensen die elkander niet kunnen verdragen he.” De uitbouw van gemeenschappelijke voorzieningen, zoals ‘De Blokhut’, is voor hen eveneens een goede zaak, terwijl de ingrepen in het openbaar domein die ook met SIF-gelden gebeurden niet eenduidig positief onthaald worden: “V: Ja nu hebben ze een al een speeltuin gezet en een voetbalplein. Maar vroeger was dat niet en dat hebben ze dat gedaan en nu gaan ze allemaal naar beneden. Heeft dat veel veranderd die speeltuin en dat voetbalplein? M: Ja want de kinderen sjotten daar he. V: Maar de klein kinderen die komen meer op de speelplein hier he. Met de schodderdinge en ge weet zo he, maar voorts van andere grote kinderen dat ziet ge niet meer he, dat is allemaal naar beneden he. Tennis dingen en voetbalplein en zo wat is ‘t. En hebt ge dat vroeger niet gemist toen uw kinderen zelf nog jong waren? V: Neen, die speelden zo op straat he. Toen was er zoveel gerij niet lijk nu he. Want nu komt alles langs hier omhoog he. Want nu kunt ge uw kinderen niet buiten laten als ge kleintjes moest hebben he. M: Als ge nu, nu hebben ze daar een plakkaat enkel richting gezet, met dat er klacht was geweest en dat er ne minister kwam zien en alles. Maar nu hebben ze hier een snelbaan van gemaakt. Hier rijden ze van tijd


81

tegen 100 he. Dat is hier een snelbaan. Dus die plakkaat dat help niet? M: Neen, het is erger geworden. Het is erger.”

Jeannine over de omgeving op de camping Sparrenhof Jeannine woonde met haar gezin in het Brusselse vooraleer ze definitief naar de camping verhuisde. Hoewel hun eigen woning in Brussel, ondanks aanpassingswerken niet erg comfortabel was, speelde naast financiële argumenten ook de kwaliteit van de woonomgeving een rol om naar de camping te verhuizen. De invaliditeit van haar echtgenoot maakt eveneens dat het wonen in een grondgebonden woning, met een eigen tuin en gemakkelijk in onderhoud voor Jeannine een goede oplossing blijft. “Wij woonden in Ganshoren, Brussel. Had ge daar een huurhuis? Daar had ik een huis, maar ik heb dat moeten verkopen, doordat mijne man het aan zijn hart gehad heeft, die heeft vier overbruggingen gehad. Dan heeft hij iet gekregen in de kop. Mijne man is gehandicapt, kan moeilijk trappen doen enzo. ... Maar wij hebben dat het meeste gedaan, hier kan mijne man buiten, geen probleem. In Brussel, dat is moeilijker, als ge ... In Ganshoren, heb je daar lang gewoond? Ja. Ja, dat was een klein huiske, dat was ook zo’n sociale woning. Beneden en boven slapen. Dat was je eigen huis? Ja, dat was van mij zelf, ja. En waar heb je daarvoor gewoond? Daarvoor hebben we euh... Altijd langs Brussel, hé. Ook van Ganshoren zijn we naar dat huizeke gegaan. En dat is het laatste, hé. En tevorend woonden we op Laken, dat is ook Brussel. Ben je dikwijls verhuisd? Drie keer geloof ik. Heb je eerst in een huurhuis gewoond? Ja. Of een gelijksvloer. En je vorige woning in Ganshoren, was dat een oud huis? Ja, die stond daar van in ’38 geloof ik. En was er alle comfort? Ja, daar hadden wij ook transformaties ingedaan. Daar was geen chauffage in, dat niet. Bah. Het was er niet slecht om te wonen? Jawel, veel lawaai, hé, we zaten op een avenue, hé. Een dubbele, hé. Twee rijstroken hier, twee langst daar. En die camions. En het huis zelf? Nee, daar hebben wij jaren in bezig geweest. Dan een dak, dan was het ditte, dan was het een raam, dan was het dat. En vroeger konden wij veel zelf, maar nu. Nu is dat niet meer mogelijk. Hier kan ik op een ladder, hé, ik kan overal aan. Maar een huis niet, hé.” Het gebrek aan winkels in de omgeving is voor Jeannine geen nadeel. Ze heeft op de camping de nodige sociale contacten en bezigheden. “En vind je niet dat je hier ver van alles af zit? Een winkel, een bakker, dat is toch al een heel stuk? Ja, maar als ge voor ene keer op de week gaat halen? Ge kunt alle drie met de auto rijden? Mijne man doet de commiskes, dat doet hij graag. Ik schrijf alles op en hij doet de commiskes. Heb je ontspanningsmogelijkheden in de omgeving? Ga je soms wandelen? Dat kunt ge altijd hier, hé. Of zijn er andere hobby’s? Ik nu niet veel. Ik heb mij altijd bekommerd om de vissers van de vijver. Maar ja, in de winter vissen ze niet, hé. En dat was gemakkelijk, ik was er altijd. Kwam er ene vissen, ik was daar, hé.”

Woonwagenbewoners en de nadelen van een afgelegen, verdoken ligging buiten het ‘stedelijk’ weefsel Voor woonwagenbewoners is het om verschillende reden belangrijk om min of meer op een centrale plaats te wonen, om op een plaats te wonen waar er passage is, waar men opgenomen is in het lokale sociale weefsel, kortom waar men opgenomen is in het weefsel van de stad of het dorp (of iets wat daar tussen in zit). Verschillende woonwagenbewoners hechten belang aan goede relaties met hun ‘burger’buren omdat het een manier is om opgenomen te zijn in de maatschappij. Nabijheid en direct contact zijn immers de beste manier om argwaan en wantrouwen tegen over woonwagenbewoners weg te nemen. Een goede mix tussen nabijheid en discretie is het ideaal. Anton en Anna: “Heeft dan het huis opgezegd en een terrein gehuurd {aan de kerk van Ourodenberg}. ... Hij heeft er zelf water, septische put, TV distributie, elektriciteit aangelegd. De buren vonden het goed, hadden hen graag, hij was goed gezien bij de bakker, de krantenwinkel, de autoafbraak ... Hier beneden was hij goed gezien bij de krantenwinkel, de begrafenisondernemer, toch is hij verhuisd voor de zeker-


82

heid voor de oude dag, stedenbouw zou het niet meer toelaten. Als ze zelfs al huizen afbreken. ... In Rosendaal liggen ze tussen de appartementen in ’t midden van ’t dorp. ... Ze zouden liever wonen zoals vroeger aan de kerk: in het midden van het dorp maar toch uit het zicht. Midden tussen de huizen zouden ze toch ook niet willen wonen.” Marcel en Elza: “Heb je een goed contact met de geburen? M: Jaja, met allemaal, ik heb daar niets, nee, met ons geburen hebben wij niets... Want als er bij ons mensen komen en wij zijn weg, die zeggen dat gewoon, die auto is er geweest François of dit of dat. Neenee, daar heb ik zeker geen last mee. Maar wij houden ook een beetje rekening met ons geburen, daar zit ook wat in, hé. Als ge daar altijd lawaat en kabaal maakt, dan is het ook niet plezant, dat moet ge zelf ook weten. De tijd verandert en ge moet mee met den tijd aanpassen, anders gaat het niet meer.” Armand en Ida: “We hebben daar in Heverlee lang gewoond en iedereen zag ons graag, al die buren. Ze kwamen bij ons. Ze brochten van alles, kleren, afleggers en zo voor de kinderen. Ze hadden ons allemaal graag. In Wilsele ook. Maar dan kwam de ene al een keer ‘Armand, mijnen auto is kapot, kijk gij.’ Of er is dat. Of ‘Heb ge voor mij geen kaske.’ Of ‘Hebt ge voor mij niet...’, ze kwamen ook van alles halen, maar ik vind dat juist plezant, hé. De ene deed dit, de andere deed iets terug. Gewoon, wie er zin in had. Dat is plezant zo.” Wat het gemeentelijk woonwagenterrein betreft, komt daar nog bij dat de ligging op een perceel in het bos, slechts toegankelijk via een kleine steile weg, ook nog een aantal praktische problemen stelt. Anton en Anna: “Er hingen eens takken over de draad, ze vinden dat toch maar niets, zo tussen de bomen wonen. ... Het [kamp] is achterin gemaakt, het is wel wijd voor oude mensen naar de winkel. [ze zijn aangewezen op de wagen] De zonen van Jos hebben nooit gereisd, die hebben hier altijd gestaan, en hebben geen rijbewijs noch auto’s. Alleen Jos zelf heeft een rijbewijs. Buurman: toen het die ene dag gesneeuwd had, geraakte hij met zijn mobilhome de berg niet op, er wordt daar niet gestrooid, het is steil. ... Wat gebeurt er als ge ne poot breekt? ... Neen, die [kinderen] zijn te klein die blijven in de buurt van de wagen, die mogen niet naar daar gaan. Het is ook gevaarlijk voor kinderen in de buurt: er wordt met brommers in het bos gereden, er is eens een kind (kleine van Pop) getrapt door een paard. Daar is toen bijna een vechtpartij van gekomen, de ruiter was een vriend van de burgemeester. Er is ook een diepe put bij het verkrotte huisje die vol water staat en op het niveau van de grond afgebroken is. De kinderen van Jos met Suzanne hadden de kinderen meegelokt en waren dan vertrokken. Ze hadden er kunnen invallen. ...” Woonwagenbewoners leiden steeds minder een echt nomadisch bestaan. De geïnterviewde gezinnen (Anton en Anna, Armand en Ida) hebben allen een vaste woonplaats maar trekken bij gelegenheden als bedevaarten of tijdens vakanties nog rond, meestal met een mobilhome. Samen met deze toenemende sedentarisatie verdwijnen ook de traditionele reizigersberoepen (scharensliep, oud ijzerhandel, ...). De alternatieve activiteiten die uitgevoerd worden zoals autohandel spelen ook een rol in de appreciatie van de woonomgeving. Op het gemeentelijk woonwagenterrein is het uitoefenen van een handels- of ambachtelijke activiteit niet toegelaten. Voor de eerste generatie bewoners werd er door bevoorrechte getuigen wel gewag gemaakt van auto’s en allerhande rommel die op en naast het terrein werden opgeslagen. Nu deze groep grotendeels verdwenen is, vinden er zo goed als geen activiteiten meer plaats. Voor Armand is de afgelegen positie van het weekendverblijfsparkje een probleem. Armand en Ida: “Doe je nu nog zo dingen bij om een centje bij te verdienen? Als ik een occasie links of rechts kan kopen. Ida: Dat is lang geleden, hé. Armand: Hier gaat het niet. Ida: Hier kunt ge niets doen, ge ligt achterin, hé. Als ge op een grote baan zit. Armand: Ik doe graag in tweedehands wagens, dat is mijn beroep. Ik ben verslaafd daaraan, ik kan daar niet vanaf blijven. Ik heb gisteren nog ene gekocht voor onze zoon, een oldtimertje, een keverke. Zo van die dingen.”


83

Woonwagencultuur tussen traditie en noodzaak Woonwagen - huis De traditionele woonwagenbewoners zoals de voyageurs Anton en Anna en de foorkramers Marcel en Elza geven aan dat ze omwille van traditie en gewoonte liever in een woonwagen wonen dan in een huis. Anton en Anna: “Ze hebben ooit in een huis gewoond op de Oude Mechelsebaan. Dat was geen avance. Zijn dochter heeft ook een huis gebouwd en dat staat nu te koop. Ze kunnen niet tussen ‘4 muren’ leven, ze leven buiten. Samenleven met ‘burgers’ gaat ook niet. Het ‘meiske van hiernaast’ heeft 12 broers en zussen. Ze is 10 jaar getrouwd geweest met een burger maar dat was geen avance.” Marcel en Elza: “En waren jullie ouders ook al foorreizigers? M: Dat waren ook foorreizigers. Allebei ja. V: Vier of vijf generaties, zolang als we terug kunnen gaan is dat al. M: Dat heeft altijd zo geweest. Mijn kinderen doen dat ook al. Is dat bewust gekozen om daar in een stacaravan te wonen of had je liever in een huis gewoond? We zijn gewend om te wonen waar dat we kunnen, hé, om wat dat we doen. En vroeger was het meer de gewente dat ze altijd op de kermissen waren, maar nu dat er altijd minder plaats is om alles te zetten, moet ge wel thuis ergens wonen, want er is weinig plaats om de wagens overal te zetten, hé. Dat is gelijk als in Aarschot ook, op de kermis mogen geen wagens meer aanwezig zijn, daar moeten ze allemaal apart staan. Maar wij zijn gewend van in een woonwagen te wonen, dat is ons leven, hé. ... Nog eens terug over huizen. Zou je het zien zitten van in een gewoon huis te wonen of is dat toch anders. V: Voor ons is dat eigenlijk een huis op wielen. M: Mijn ouders die hadden een huis, het moet nu nog verkocht worden, want mijn moeder is nu ook gestorven. Ik voel mijn eigen beter bij ons als in een huis. Gaan mensen als ze wat ouder worden dan toch een huis kopen? Nee. Nee, ik denk niet, dat zou heel lelijk moeten omslagen bij mij nog, ik denk dat niet. ... M: In een huis vind ik zo, wat moet ik daar over zeggen, ik vind dat zo opgesloten, ik weet niet hoe ik dat moet beschrijven. De muren zijn te dik. V: De muren komen op ons af. M: Dat is misschien heel onlogisch voor elle, hoe dat dat overkomt. V: Het is gelijk als bij een schipper. M: Ik ben dat ook niet gewend, ik ben niet gewend van in een huis te leven.” Ook Armand en Ida zeggen dat hun kinderen graag in kampeerwagens wonen (zie hoger) omwille van hun zigeunerafkomst, maar het is ook een noodzaak want de chalet is eigenlijk te klein om met 11 mensen in te wonen. Armand en Ida zouden bijvoorbeeld wel graag in een huis wonen maar een huis dat aan hun gezin en leefwijze is aangepast, is onbetaalbaar. Als ze voor hun grote gezin al een aangepaste sociale woning zouden vinden, dan nog is dat geen evidente optie. Ze hebben goede herinneringen aan de boerderij die ze in Wilsele hadden, die voor hen het woonideaal blijft: Ida: “Maar wij kwamen dan van Wilsele. Daar hadden we een heel groot huis. Maar we moesten daar weg door de supersneltrein. De TGV. We zijn daar onteigend geweest. ... Je zou het niet meer zien zitten om terug naar een huis te gaan nu? Armand: Nee. (Ida zucht.) Ook niet op de buiten? Armand: Ja. Wat we wel wensen nog voor ons twee, dat is een boerderij. Dat zouden we nog willen. We hebben graag beesten. We hebben ooit een huis gehad in Wilsele, in Leuven. Daar hadden we van alles lopen op de koer. Kippen, geiten, paarden, vanal. En die lieten wij los. Die gingen naar het dorp in Wilsele. En de mensen: ‘Uw kippen en uw geiten lopen los!’ Ik zeg ‘Nee, die komen terug.’ Ida: Die gingen wandelen. Armand: Dat was een eend, een geit, een hond. En dan de kippen. Die gingen mee met die geiten rond. Dat is echt gebeurd. Ida: Al die dieren liepen achter elkaar zo. Armand: En die gingen naar het dorp. En wij waren dat al gewoon. Die komen wel terug. Maar de mensen van het dorp kwamen ‘Hé, elle beesten lopen los.’ Ik zeg ‘Nee, die zijn gaan wandelen.’ En inderdaad ze kwamen terug. Ik zeg ‘Voilà, die zijn gaan wandelen, sè’. Ze kwamen terug binnen op de koer. Ongelooflijk. Dat zouden we toch nog terug willen, een boerderij. Nog liever dan zo’n woonwagenkamp, een familiepark? Vrouw: Langs de ene kant, als ge het zo bekijkt, als ge een boerderij moet gaan huren, wat gaat ge betalen? 25.000, 30? Met het volk dat wij zijn, dat moet al ruim zijn. Dus dat is al niet haalbaar, dat is al gedaan. Kopen? Dat halen we niet meer. We zijn te oud en we hebben het niet meer. Lenen, dat gaan ze ons zeker niet meer doen, er zijn teveel risico’s. Het houdt geen steek. Armand: Daarmee, zo’n woonwagenkamp, daar kunnen we dan ook wat beesten houden. Ida: Het zullen


84

dan wel geen paarden zijn, maar een kiek of twee (lacht). Dan kunnen we nog eens een eike of twee rapen. Armand: We hadden kippen en dat was een gevecht ’s morgens: ‘Ja, ze roepen, kukukuku’. Ida: Iedereen liep dan om den eerste te zijn om een eike te rapen. Armand: Dat was een echt plezier. En een sociale woning, zou je dat zien zitten? Ida: Oh, nee, in een wijk? Nee. Armand: Zekers met de kinderen niet. Ida: Dan nog. En met de mensen gelijk ze nu zijn? Olalalala.” Hoewel Marcel en Elza niet zeggen dat ze graag in een woning zouden wonen, blijkt uit hun verhaal dat een woning voor hen financieel hoe dan ook geen optie is. Alles wat ze over hebben moeten ze in hun zaak investeren. “Gaan mensen als ze wat ouder worden dan toch een huis kopen? Nee. Nee, ik denk niet, dat zou heel lelijk moeten omslagen bij mij nog, ik denk dat niet. Elza: We kunnen dat ook niet meer kopen. Marcel: Dat kost heel veel geld eigenlijk. Elza: Er zijn mensen bij die moeten blijven kermissen doen totdat ze sterven. Marcel: Haar ma, die zit al ik weet niet hoe lang alleen, die trekt 9.000 frank of zoiets, dat trekt die van pensioen. Dat weet ge toch zelf, dan moeten we het toch niet meer vertellen, zeker. Dat weet ge toch, als ge geen spaarcentje hebt... Haar chauffage, die komt niet toe om haar mazout te betalen en ze moet toch ook eten en van alles. Elza: Als we een kerstcadeau of zo kopen, dan is het mazout of zo dat we laten indoen voor haar. Marcel: Voor haar zo te helpen, daar is ze beter mee als iets anders. Is dat een beetje typisch dat die oudere mensen op het randje van de armoede leven? Elza: Die hebben een oorlog en alles nog meegemaakt die mensen. Mijn moeder wordt 78 jaar. Die hebben de oorlog nog meegemaakt. ... Elza: Die woonst is eigenlijk niet zo, het is de kermis... Marcel: Ons woonst heeft zoveel belang niet voor ons. Elza: Het is de stiel die van belang is. Marcel: Bij een burgermens, ik kan dat aannemen, dat die hechten aan die woonst, hoe dat dat is en dit en dat. Maar dat is bij ons bijzaak. Elza: Als wij iets over hebben, dat steken wij in de zaak. Marcel: Wij kunnen maar met één ding onze kost verdienen en dat is met dees. Dan kunnen wij ons woonst maken gelijk we willen, maar met ons woonst verdienen wij gene frank. Elza: Ons woonst kunnen wij missen, hé, als we daar maar kunnen leven is dat goed. We leven toch op straat, we zijn altijd buiten. Wanneer zijn we binnen, alleen voor te slapen.” Deze citaten tonen aan dat het niet zomaar opgaat te stellen dat bewoners die vanuit een eigen wooncultuur voor een mobiele of tijdelijke woonvorm kiezen, die woonvorm hoe dan ook verkiezen. Vaak hebben deze bewoners geen alternatief.

Identiteit - imago Met een aantal woonhandelingen en het discours daarover willen de woonwagenbewoners zich als aparte groep affirmeren. Hoewel de verschillende groepen, voyageurs, foorkramers en zigeuners niet zo graag met elkaar over dezelfde geschoren worden, komen toch gelijkaardige praktijken terug. Woonhandelingen die volgens de bewoners gezocht moeten worden in hun eigen wooncultuur komen eigenlijk voort uit praktische en functionele randvoorwaarden van de woonvorm. Dit suggereert dat er een groot belang gehecht wordt aan deze praktijken die nochtans stoelen op de rationaliteit of functionaliteit van de eigen woonwijze. Een voorbeeld van zo een woonhandeling is het uitdoen van de schoenen. Met deze handeling is ook een ruimte verbonden, de veranda. Bij Anton en Anna worden de schoenen uitgedaan onder het uitbouw aan de voordeur van de wagen. Zo ook bij Marcel en Elza. Marcel en Elza: “Doen jullie ook je schoenen uit binnen? Marcel: Ja, ons schoenen worden altijd uit gedaan. Elza: Dat is ook iets van zuinigheid. Marcel: Want er hangt zelfs als ge bij ons binnen komt in de veranda, daar hangt een grote plakket ‘geen schoenen’. Er is bij ons maar ene persoon die zijn schoenen aanhoudt en dat is den dokter. En wij zeggen dat ook, hé, als er iemand komt en hij heeft zijn schoenen aan, dan zeggen wij ook ‘Kunde gij uw schoenen uitdoen?’ Ik vind dat daar niks mis aan is. Elza: De keuken mogen ze binnen gaan. Marcel: De living komen ze niet binnen met hun schoenen. Als dat voor heel efkens is in de keuken dat kan geen kwaad, maar in de living... Mijn kinderen ook niet, en ikzelf ook niet, dat wordt bij ons nooit gedaan.” De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

85

Ook bij Amrand en Ida, in de chalet, komt men binnen via de veranda, waar ook het schoenenrek staat, nochtans werden daar niet systematisch de schoenen uitgedaan. Bij Fons, die geen banden heeft met de traditionele woonwagenbewonersgroepen, was er van het uitdoen van schoenen geen sprake. Nochtans had hij ook plannen om een veranda bij te bouwen. Ook bij het gezin van Rom-zigeuners in Kronenburg werden de schoenen uitgedaan op de overloop van het appartementsgebouw. Het uitdoen van de schoenen in de veranda is erg functioneel voor het woonwagen-wonen. Immers de omliggende terreinen zijn vaak onverhard of van een halfverharding (steentjes, dolomiet) voorzien. Er is dus een grote nood aan een overgangsruimte om te vermijden dat de kleine woonwagen, waar je recht met de deur in de leefruimtes uitkomt, vuil wordt. Ook bij Fons speelt deze nood, terwijl de Rom-zigeuners in Kronenburg deze gewoonte met zich meegebracht hebben in het appartement. Bij hen blijft het uitdoen van de schoenen ook functioneel, maar dan vooral om de tapijten die overal uitgespreid zijn niet vuil te maken. Een bevoorrechte getuige merkte overigens op dat een echte verharding rond de sanitaire cellen beter was geweest omdat men er nu steeds met modderschoenen binnenloopt. De grote aandacht voor netheid, zowel in het interieur als wat betreft het eigen lichaam en de kledij bij het voyageursgezin en deels ook bij de foorkramers is een strikte noodzaak om de kleine leefruimte in de woonwagen leefbaar te houden. Ook elementen van zuinigheid spelen mee, als noodzakelijke besparing. Ook Fons heeft zijn woonwagen efficiënt ingericht, alles heeft zijn plaats. Nochtans willen Marcel en Elza en vooral Anton en Anna zich daarmee van ‘burgers’ onderscheiden. Marcel en Elza: “Trek je u dan ook niets aan van de inrichting? Marcel: Jawel, maar. Elza: Als het maar proper en netjes is. We blijven ook altijd met hetzelfde gaan, we zijn geen mensen die aanhoudend veranderen, omdat we daar geen behoefte aan hebben. ... Marcel: En dat durf ik ook wel zeggen, bij de meeste foormannen, als ge daar gaat komen, daar is het overal netjes. Dat is wel een dinge... Elza: Daar staan we eigenlijk heel hard op. ... Elza distantieert zich van andere woonwagenbewoners, voyageurs. Die leuren, die verkopen aan de deur. Die in Aarschot achter het kerkhof, dat is een groep die afkomstig is uit de Grecht. Daar kijkt ze echt op neer. De manier van wonen van de voyageurs, die rondtrokken, is wel ongeveer zoals bij hun, dat wel. Maar hun beroep is helemaal aan het uitsterven, want wie koopt er nu nog aan de deur, de mensen doen dat niet meer. Ze vertelt ook nog over de mensen die tegenover Wijns op een parking staan. Ze denkt wel dat het daar even proper wordt gehouden als bij hun.” Anton en Anna: “De woonwagen is piekfijn in orde, de living is mooi (er staat een salonnetje, een stereoinstallatie, verschillende ‘postuurkes’, TV), hebben ze dat zelf gedaan, vinden ze dat belangrijk? Nu doen de kinderen dat voor hen, vroeger knapte hij zelf de klusjes op. De twee stoelen zijn 35 jaar oud. Het zijn dingen waar ze aan houden, die van vader op zoon doorgegeven worden, ook de beeldjes ed., ook het goud, de sierraden van Fien zijn van haar grootmoeder. (Alle vrouwen die we zien hebben grote oorringen aan en ook andere juwelen.) ... Ze zijn heel proper: handdoeken en onderbroeken worden apart gewassen (dat wordt ons drie maal gezegd), binnen worden de schoenen altijd uitgedaan, in een gebruikte pompbak wordt een inox kom geplaatst (zie ook foto lavabo badkamer), ze zijn daar vies van. ... Hij heeft veel schoenen, witte schoenen en perlemoenen schoenen die hij aan de buurvrouw toont: lage witte botjes en zwarte belegd met paarlemoer. Is dat niet voor jeannetten? Natuurlijk, zo zie ik er meer als ne zigeuner uit.” Algemeen kunnen we dus stellen dat woongebruiken die functioneel verbonden zijn met het woonwagen-wonen, door de traditionele woonwagenbewoners aangewend worden om de eigen identiteit tegenover de rest van de maatschappij te benadrukken. Hoewel de verschillende groepen onderling niet graag met elkaar worden geassocieerd, duiden ze allemaal de niet-woonwagenbewoners als ‘burgers’51 . Marcel en Elza: “Je zei daarjuist het woord burger, is dat toch nog een groot verschil voor elle, dat is een foorreiziger, dat is een burger? V: Voor ons persoonlijk niet, wij hebben er geen dinges meer, ik weet niet wat de ander foorreizigers erover denken, maar wij hebben daar geen problemen voor. Omdat we zelf schoonzusters hebben die van burgersmeisjes zijn. Aan zijne kant. En dan is dat toch... Maar de meesten trouwen wel onder elkaar? V: Dat wordt gedaan, maar er wordt toch ook veel... M: Weinig. Dat is ook al


86

veel... Mijn kinderen zijn getrouwd met meiskes van de kermis. Alle twee. Maar als die moesten met een burgermeiske, dan was dat ook zo geweest.” In de opgetekende vertogen komt dit affirmeren van de eigen identiteit nog op andere manieren aan bod. Er wordt een groot belang gehecht aan afkomst en geboorte: men is er fier op als men in een woonwagen geboren is. Anton over zijn vrouw: “Zijn vrouw Fien is ‘Bels’ en is afkomstig van kermisvolk. Haar vader stierf toen ze 1,5 jaar oud was. Ze is geboren in een woonwagen (dat benadrukt Kaai sterk). Haar moeder woonde in een woonwagen.” Armand: “Wij zijn normaal woonwagenbewoners wij. Mijn kinderen zijn allemaal in een caravan geboren. ... Ik ben geboren in een woonwagen, ik wou nooit in een huis wonen.” Ook de taal en het taalgebruik spelen een rol. Armand: “Ik heb van één ding spijt, ik heb mijn kinderen niet geleerd de zigeunertaal. Die kent gij ook nog? Ja, ik ben van geboorte...” Dochter: “Ik ken het wel, hé. Ida: En ik versta het maar ik durf het niet spreken. Armand: Daar heb ik spijt van, dat is een taal die verdwijnt en als ze dat dan niet kennen. Ik heb familie, die wel. Die kinderen spreken allemaal zigeunertaal. ... Ida: En die mensen, die praten dan ook na een paar jaar de zigeunertaal, precies of het zijn echte zigeuners, hé. Die leven ook zo, die nemen dat over. Armand: Ik heb familie in Aalst, hé, die zijn ook getrouwd met burgers, hé. En die burgerman, dat is ongelooflijk, die praat met mij en ik zeg, dat kan niet, gij zijt van geboorte dat al... Zo. Dat is ongelofelijk.” Bij Armand en Ida wordt Nederlands vermengt met Frans, ze spreken van ‘camping’ als ze caravan bedoelen. Anton heeft het over ‘Bels’ als hij Belgisch bedoeld, de buurman van Anton heeft het over een ‘tentje’ als hij een veranda bedoelt ... Tenslotte wordt er ook nog gerefereerd aan andere, meer tot de verbeelding sprekende nomadische groepen zoals Indianen. Anton, in verband met de ligging van het woonwagenterrein: “Wij zijn gelijk de indianen: we rijden de berg op om te gaan sterven.” Anton spreekt steevast over woonwagenterreinen als over ‘kampen’, en ook Armand en Ida hebben het over een ‘familiekamp’. We weten niet of het toeval is, maar nabij het terrein waar Fons woont wordt een Far west-clubhuis uitgebaat, de ‘Orlandoranch’ waar ondermeer paarden gehouden worden. Volgens een bevoorrechte getuige worden er ondermeer “bijeenkomsten georganiseerd van een ‘indiaanse brotherhood’ waarbij ze ‘indiaantje’ spelen, tenten bouwen, ...”. Door deze sterke nadruk op de eigen identiteit pogen de bewonersgroepen zich een eigen plaats te creëren in de maatschappij waarin ze een marginale positie innemen. Ze doen dit de nadruk te leggen op aspecten waarmee ze zich positief onderscheiden van de burgers (netheid, zorgzaamheid in interieur en voor het eigen lichaam) of door zichzelf te associëren met nomadische groepen (zoals bijvoorbeeld indianen) die wel een positief imago hebben in de maatschappij. Deze bekommernis om het eigen imago komt ook in de vertogen van de voyageurs-, foor- en zigeunerbewoners naar voor. Anton: “Het terrein heeft een slechte naam. Dat komt omdat vroeger Jef zijn zoon op het terrein stond en veel ambras maakte. Hij vocht veel tegen het kamp en ook tegen zijn dochter. ... Daardoor wilde hij niet komen, het had een slechte naam. Nu die man eraf is het beter. Als die nog op het terrein was geweest zou hij er nooit opgekomen zijn. Hij zegt nu nog niet dat hij op het kamp staat. Als hij bijvoorbeeld in de frituur staat en zegt dat hij er over denkt naar daarboven te verhuizen zegt de uitbater hem ‘Dat gaat ge toch niet doen dat is daar zo erg’. Het heeft een slechte naam door die ene man.” Ida: “En als ge in een wijk zit, dan is het ‘die zigeuners’ of ‘die bohemers’ of ‘die barakkenmensen’. En ge hebt dan veel kinderen en als er iets is, het zijn altijd die van ons. Dat gaat niet, dat heeft geen zin. Heb je daar vroeger al last van gehad, dat je zo een naam had? Nee, eigenlijk niet, ik mag dat niet zeggen. We hebben daar in Heverlee lang gewoond en iedereen zag ons graag, al die buren. Ze kwamen bij ons. Ze brochten van alles, kleren, afleggers en zo voor de kinderen. Ze hadden ons allemaal graag. In Wilsele


87

ook. Maar dan kwam de ene al een keer ‘Armand, mijnen auto is kapot, kijk gij.’ Of er is dat. Of ‘Heb ge voor mij geen kaske.’ Of ‘Hebt ge voor mij niet...’, ze kwamen ook van alles halen, maar ik vind dat juist plezant, hé. De ene deed dit, de andere deed iets terug. Gewoon, wie er zin in had. Dat is plezant zo. Maar in die wijken, nee, zuh, pfoe.”


88

2.3.

Beleidsomgang: traditie, laisser faire en normalisering

Lokaal beleid Huisvestingsbeleid versus het grijze wooncircuit In de verstedelijkingsgeschiedenis van Aarschot wordt duidelijk dat de gemeente op zijn zachtst gezegd geen erg actief volkshuisvestingsbeleid heeft gevoerd. Samen met Tienen is Aarschot in de regio een gemeente die vandaag fors onder het Vlaams gemiddelde scoort wat betreft het aandeel sociale huurwoningen (tussen 1,5% en 2,5% sociaal woningpatrimonium voor een Vlaams gemiddelde van 5,5%52 ), terwijl omliggende gemeenten als Diest, Herentals, Heist-op-den-Berg, Leuven, ... boven het Vlaams gemiddelde scoren. We kunnen in Aarschot dan ook lange tijd van een laisser faire laisser passer beleid spreken wat wonen betreft (of eerder een non-beleid) waarbij er ad hoc ingespeeld wordt op initiatieven die zich aandienen, zoals de barakken van het Albert-fonds, of waarbij informele situaties die zich voordoen gedoogd worden, zoals de samenclustering van woonwagenbewoners rond Aarschot, het uitgroeien van een patrimonium van zonevreemde (weekend-)woningen en het ontstaan van permanente bewoning op campings. Meer dan het gedogen alleen houdt het lokale beleid deze woonsituaties mee in stand. De stad ondersteunde als het ware een spontaan volkshuisvestingscircuit als gemakkelijkheidsoplossing voor het huisvestingsprobleem van minder begoeden. Zo werden stadsgronden ter beschikking gesteld van barakkenbewoners en is het tekenend dat zowel campingbewoners als bewoners van weekend-huizen zonder enig probleem hun domicilie in Aarschot kunnen nemen (Jeannine, Armand en Ida). Tot op vandaag vallen er bij verschillende bevoorrechte getuigen verklaringen te noteren die er nog steeds op wijzen dat het voorzien van publieke huisvesting als alternatief voor deze informele circuits een door de hogere overheid opgelegde last is. Een bevoorrechte getuige meldde dat de sociale huisvestingsmaatschappij verplicht 5% bewoners met een inkomen lager dan 400.000 frank moet huisvesten, hoewel men op voorhand weet dat deze mensen tot de wanbetalers zullen behoren. Dezelfde bronnen stellen zich vragen bij de verplichte voorrang die woonwagenbewoners hebben voor een sociale woning, omdat dit onrechtvaardig lijkt tegenover mensen die reeds lange tijd op de wachtlijst staan. Men vermeldt erbij dat er alleen woningen worden toegewezen wanneer die aan de gezinsgrootte zijn aangepast. Veel woonwagenbewoners zijn koppels of alleenstaande, terwijl het Aarschotse patrimonium veel twee- en drie slaapkamerwoningen telt. Hierdoor kunnen woonwagenbewoners alsnog uit de boot vallen of worden ze geweerd? Er bestaat de vrees dat ook bewoners van zonevreemde woningen op termijn voorrang zullen genieten, wat voor Aarschot met haar geringe aandeel sociale woningen nieuwe druk zal teweegbrengen. Niettemin zijn er relatief weinig campingbewoners die zich uiteindelijk op de wachtlijst hebben ingeschreven in Aarschot. Bevoorrechte getuigen melden daarnaast dat men weinig geneigd is mee te werken aan het wegsturen van mensen die niet uit eigen wil vertrekken van de camping. Men is voorstander van een systeem met referentie-adressen. Er wordt opgemerkt dat de wens van toerisme Vlaanderen naar mooie campings de problemen creëert en dat er hoe dan ook weinig echt toerisme op die campings is. Uit de getuigenissen van de bewoner valt op te maken dat dit laisser faire gepaard ging met een zeker cliëntilisme in het toewijzingsbeleid, of in het gedogen van informele woonsituaties. André en Germaine: “En vandaar zijn we dan zogezegd, dat heb ik dan aangevraagd, omdat mijn dochter bij de kasseistampers was. ... En dan hebben we dat aangevraagd aan de kasseistampers en mijn dochter was daarbij en die hebben ons toelating gegeven om naar hier te komen en dan zijn we naar hier mogen komen wonen. En de kasseistampers wat is dat juist? V: Dat is zo van in de stoet ... Een vereniging? V: Ja een vereniging zo.” Anton en Anna: Heeft dan het huis opgezegd en een terrein gehuurd {aan de kerk van Ourodenberg}. Er was geen vergunning, maar het mocht van de burgemeester, hij kende de burgemeester goed. Fons: “Men is dan komen zeggen dat er hier binnenkort woningen gaan gebouwd worden? Neeneen dat weten


89

wij allang. U hebt dat gewoon zo gehoord. Jaja, want dan hebben wij een brief gehad om naar de vergadering te komen en te horen wat dat hier gezet wordt enzo. En dan hebben ze gezegd dat u misschien een studio kon krijgen? Jamaar ik heb een aanvraag ingediend. Hier in de Gracht he, de Nieuwstraat, daar zijn ze ook bezig he ... Daar had u al een voor ingediend? ... en daar heb ik een aanvraag voor ingediend. Voor ne studio of een klein huizeke. Ik zou liever ne studio hebben, ik moet niet veel hebben voor mij alleen he. Dat is groot genoeg voor mij, meer moet ik niet hebben. En ’t is proper he. En u gaat daar een studio krijgen, daar bent u zeker van? Ik peins het toch. Ik heb nogal zo kameraden bij ‘t stad. ... Hiervoor stond u daar beneden ergens. Ja daar heb ik nog gestaan op grond van de OCMW. De OCMW heeft daar grond en daar mocht u staan van het OCMW. Ja en dan brachten ze water met de dingen van de brandweer he. Daar had ik geen elektriek, dan heb ik een groepke (generator) gekocht. ... Had het OCMW zelf gezegd wij hebben daar een grond of hebt u dat gevraagd om daar te mogen staan? Ja ik moest ieverans verblijven he en ik had die caravan. En u hebt dat op het OCMW gevraagd of ze niks hadden. Ja en dan heb ik mij daar beneden gezet. ... De politie die komen ook niet tot hier want eigenlijk mag u hier niet staan. Hier heb ik nog nooit met de politie – en die komen hier regelmatig voorbij – ik heb ... Ja maar ik ben hier geplaceerd van ’t stad he. Ik heb hier van de burgemeester toelating gehad om hier te staan he. Zodus. Ze maken geen proces verbaal op? Neen.” Recent ontplooit de lokale bouwmaatschappij (Samenwerkende maatschappij voor goedkope woningen) verschillende activiteiten die het sociaal woningpatrimonium in de stad moeten aanvullen. Aan het begijnhof is een groot en controversieel appartementsgebouw ingeplant (waarin de maatschappij haar eigen kantoren heeft), de maatschappij is actief in de Grecht en Orleanstoren, in de Tuinwijk is een renovatieoperatie aan de gang en er staan projecten op stapel in Wolfsdonk en Testelt. Er is met andere woorden een inhaalbeweging aan de gang. De aanleg van het gemeentelijk woonwagenterrein is eveneens een eerste stap in een meer beleidsmatige omgang met het woonwagenwonen. Niettemin was dit ook een ad hoc antwoord op een situatie waarin het woonwagenterrein achteraan het kerkhof niet langer houdbaar was, als gevolg van conflicten met de Gijmelbergwijk enerzijds en de uitbreiding van het kerkhof anderzijds. De aanstelling van de ontwerper, Eli Geyzels, die ook fungeert als stadsarchitect op zelfstandige basis, als feitelijke beheerder van het terrein is indicatief voor het feit dat de gemeente liefst zo weinig mogelijk met het terrein te maken heeft. Een bevoorrechte getuige meldde dat de schepen van huisvesting het terrein liever kwijt dan rijk was. Over de ruimtelijke implicaties van ligging en aanleg gaat het in het volgende punt.

Lokaal beleid met impact in de ruimte De enkele stadsplannen voor Aarschot die opgemaakt werden zoals het wederopbouwplan, de APAplannen van na WOII met talrijke varianten van het ringsysteem en de uitleg van industriezones, tonen een weinig coherent ruimtelijk beleid dat bijna steeds uitgaat van een overschatting van de stedelijke dynamiek. Overmaatse infrastructuren en een diffuse stadsstructuur zijn ervan het gevolg. Ondanks al het infrastructurele geweld werd pas zeer recent de verkeersknoop rond en tussen het spoorwegenknooppunt ontward met de bouw van een volgende sectie van de ring. De dubieuze ruimtelijke strategie om de sociale woningbouwwijken tot tegen de –voormalige- gemeentegrenzen aan te projecteren, de facto een segregatiestrategie, kwam hoger reeds aan bod. Het gevolg zijn slecht ontsloten wijkfragmenten met een gebrekkig voorzieningenniveau. De samenlevingsproblemen die de wijk Gijmelberg gedurende een bepaalde periode kenmerkten zijn hier wellicht niet vreemd aan. De zelfde ruimtelijke segregatie strategie herhaalde zich overigens nogmaals op het niveau van de wijk zelf, toen men besliste om de laagste inkomensgroepen samen in dezelfde straat te huisvesten, een situatie die men later probeerde recht te trekken. De recente ingrepen in de wijk in het kader van het SIF hebben de samenlevingsproblemen grotendeels gekeerd. Er zijn vooral inspanningen geleverd op het vlak van publieke recreatieve voorzieningen zoals de aanleg van sportvelden voor jongeren, een skate ramp, een speeltuin voor kinderen en een buurtcentrum met ondermeer activiteiten voor gepensioneerden en dies meer. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

90

De aanleg van het gemeentelijk woonwagenterrein op een achterliggend en slecht ontsloten bosperceel illustreert opnieuw hoe marginale programma’s vaak in perifere restgebieden weggedrukt worden. Een eerste optie om het terrein in te planten langs de Herseltsesteenweg stuitte op verzet van een buur volgens een bevoorrechte getuige. Dit soort ‘not-in-my-backyard’-gedrag weegt blijkbaar door wanneer er delicate politieke keuzes gemaakt moeten worden, zoals de inplanting van een woonwagenterrein er een is. Dat dergelijke beleidsmatige houding de bewoners niet ontgaat illustreert een uitspraak Anna kort en bondig: “Daaraan kunt ge zien dat ne voyageur niet van tel is: alle kampen liggen in ’t bos.” De kritieken van Anton en Anna en hun buren op de concrete inrichting van het terrein die hoger aan bod kwamen, illustreren dat er nog geen goed inzicht is in de eigen woonwijze van de traditionele woonwagenbewoners of tenminste dat dit inzicht nog niet geleid heeft tot volledig adequate inrichtingsmodellen. Het gebrek aan flexibiliteit in de bouwvoorschriften, de onmogelijkheid om een beroepsactiviteit uit te oefenen op het terrein zijn hier voorbeelden van. Ook is de vraag naar ‘familiekampen’ vanwege de bewoners opvallend. De problemen met de eerste generatie bewoners op het gemeentelijk terrein in Ourodenberg kwamen volgens bevoorrechte getuigen voort uit het feit dat de vader aanpalende percelen wilde inpalmen voor zijn dochters. Ook Armand en Ida spraken van een ‘familiekamp’ waar hun kinderen een eigen perceel zouden hebben waar ze zelfstandig maar toch in de nabijheid zouden kunnen wonen. De vraag is of de officiële woonwagenterreinen zoals die vandaag in verschillende gemeenten aangelegd worden, voldoende plaats bieden om aan deze sterke familiebanden tegemoet te komen.

Relatie met het overkoepelend beleid Uit de lokale beleidsomgang met het grijze wooncircuit blijkt reeds dat het Aarschotse laisser faire op termijn in conflict komt met het beleid van de hogere overheid, zoals met het kampeerdecreet en met de problematiek van de zonevreemde woningen duidelijk wordt. De conflicten met dit beleid van hoger hand komen voor de bewoners neer op een grote mate van woononzekerheid. Zo hoopt Jeannine ondanks alles toch te kunnen blijven wonen op de camping. Armand en Ida beseffen eveneens goed dat hun woning volledig zonevreemd ligt, in natuurgebied. Men kan bijna spreken van een planologische dwingelandij die deze woonvormen nu als onaanvaardbaar duidt terwijl ze jarenlang gedoogd werden. De woontevredenheid en de vaak relatief goede woonsituatie (zie typologische analyse) van campingbewoners die we ondermeer bij Jeannine en haar gezin terugvinden, roepen ondermeer bij de Aarschotse bevoorrechte getuigen, vragen op bij het strikte beleid dat het gevolg is van het kampeerdecreet. Dat men op het Vlaamse niveau het volledig verdwijnen van deze woonvorm niet als de ultieme oplossing ziet, bewijzen de experimenten met de ‘woonzone met recreatief karakter’ in Zemst, waar men een vorm van campingwonen binnen een wettelijk kader tracht te realiseren. Maar ook deze oplossing roept talrijke vragen en kritieken op, waar in de conclusies op teruggekomen wordt53 . Ondermeer de combinatie van restrictieve gewestplanvoorschriften met het normenstelsel van de sociale woningbouwsector, leidt tot de bouw van substandaard sociale woningen. Deze hele situatie is illustratief voor een star ruimtelijk ordeningsbeleid, nog steeds doordrongen van een moderne zoneringslogica, dat er niet in slaagt flexibiliteit in te bouwen, tradities en bestaande concrete ruimtelijke kwaliteiten op een adequate manier te verdisconteren. Tegelijk versluiert deze discussie over gedogen, normaliseren of formaliseren van camping- en weekendwonen het fundamentele probleem dat de krappe sociale woningbouwsector geen alternatief biedt voor deze woonvormen, kwantitatief noch kwalitatief.


91


92

3.

GEVALSTUDIE ANTWERPEN NOORD: KRONENBURG IN DEURNE NOORD


93

3.1.

Morfologische analyse Deurne noord: elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting

Inleiding Dit luik valt net als de andere morfologische case-studies (Aarschot, Vilvoorde) uiteen in twee delen: -een ruwe (op het thema armoede en uitsluiting toegespitste) historisch morfologische schets van de ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis van de site Deurne Noord -een analyse van de interactie tussen morfologische karakteristieken en de ruimtes van armoede en uitsluiting uit de screening. Deze analyse levert de basisgrammatica en het vocabularium voor de opbouw van de taxonomie van ruimtes van armoede die in de conclusie wordt samengesteld uit het materiaal van de verschillende case-studies (Deurne Noord, Vilvoorde en Aarschot) en teruggekoppeld aan de screening van snedes uit het Vlaamse stadslandschap. De opbouw van dit luik is als volgt:

Deel 1. Historisch-morfologische lectuur van Deurne. De onvolkomen uitkomst van een voorbeeldige ‘globale’ planningsaanpak

I.

Pre-industrieel tijdperk A. Deurne als onderdeel van het noordoostelijk hinterland van Antwerpen A.1. A.2. B. Tweemonding en driedeling B.1. B.2

II.

Industrieel tijdperk A. Vroege industrialisatie A.1. Grote structuren in de rand van de Antwerpse agglomeratie A.2. Deurne-Noord aan de vooravond van de verstedelijking B. Industrialisatie en verstedelijking begin 20ste eeuw B.1. Tussengebieden in alle formaten en maten B.2. Het APA van Deurne-Noord

III.

Deurne-Noord in de postindustriële maalstroom.

Deel 2. Interactie tussen morfologische karakteristieken en de ruimtes van armoede en uitsluiting


94

Deel 1. Historisch-morfologische lectuur van Deurne. De onvolkomen uitkomst van een voorbeeldige ‘globale’ planningsaanpak I.

Pre-industrieel tijdperk

De hedendaagse morfologie van Deurne wordt in belangrijke mate bepaald door de structuur die het gebied, na eeuwen domesticatie, had verkregen tijdens de pre-industriële tijd. Ze vormt de uitgangspositie van het verstedelijkingsproces tijdens het industriële tijdperk. We beperken ons hier tot de hoofdlijnen van deze ‘prestructurering’ aan de hand van de kabinetskaart van Ferraris (1771). A. Deurne als onderdeel van het noordoostelijk hinterland van Antwerpen. A.1. Deurne: een verbinding over het Schijn, weilanden en aristocratische domeinen. Tijdens het Ancien Régime is Deurne niets meer dan een gehucht in het Oostelijk hinterland van Antwerpen. Het ontstaat zoals de meeste gehuchten op de kruising van een vallei/waterweg (het Schijn) en een dwarse verbindingsroute (de baan Antwerpen-Turnhout, zelf onderdeel van de grote handelsroute richting Nederland en Duitsland). Het gehucht is een brugfiguur. Ze overbrugt de drassige vallei. Als zodanig is Deurne een van de vele gehuchten (Borgerhout, Deurne, Wijnegem, etc.), die geritmeerd door de afstand tussen de opeenvolgende beekvalleien (waaronder het ‘Schijn’), de grote weg Antwerpen-Turnhout articuleert. Verder is Deurne niet veel meer dan landbouwland, spaarzaam bezaaid met verspreide boerderijen. Tussen de landerijen manifesteert zich ook een redelijk dens patroon van aristocratische domeinen (Sterckxhof, Papenhof, Lackbors, Bisschoppenhof, Gallifort, Inkborsch, Bosuil, Ertbrugge en Venneburg)54 . Als geometrische stempels met een eigen formele logica brengen ze differentiatie in het verder ‘organische’ landschap. Ze hebben doorgaans een dubbele verbinding met de hoofdstructuren van het landschap: de steenweg Antwerpen-Turnhout enerzijds (die als hoofdontsluiting dient en waarmee dus verbinding wordt gezocht of gerealiseerd) en het waterstelsel anderzijds (vallei van de Grote en Kleine Schijn, waarmee via bestaande beken of grachtenstelsels een verbinding wordt gerealiseerd). Merken we tenslotte op dat Deurne ‘ver’ is van Antwerpen. In tegenstelling tot Borgerhout, waar de invloed van de stad ontluikt, is in Deurne op de kasteeldomeinen na, de nabijheid van de grote stad, nauwelijks merkbaar is. Deurne lag trouwens, in tegenstelling tot Borgerhout bv. niet binnen het ‘Antwerps vrije’. Deurne behoort tot het platteland en niet tot de stedelijke wereld.

A.2. Deurne als onderdeel van het noordoostelijk hinterland van Antwerpen. Zoomen we even uit, dan valt op dat Deurne (of voor hetzelfde geld de baan Antwerpen-Turnhout) min of meer de scheidingslijn uitmaakt tussen twee ordes in het hinterland: een zuidoostelijk hinterland gestructureerd door relatief talrijke radiale uitvalswegen uit Antwerpen en een relatief grote dynamiek (later verstedelijkingsdruk) enerzijds en een noordoostelijk hinterland waar de uitvalswegen minder talrijk zijn en waarvan minder dynamiek uitgaat anderzijds. Hier blijkt de waterhuishouding de structuur van het landschap te determineren. Dit verschil heeft ongetwijfeld deels zijn oorsprong in de geologische conditie. Mits enige overdrijving schuiven, ter hoogte van de Turnhoutse baan en Deurne twee geologisch verschillend bepaalde territoria tegen elkaar aan: -een noord-oostelijk dat hoofdzakelijk zanderig van aard is (de Kempen), die deels, doorheen eeuwen bewerking, in een plaggenbodem werd omgezet. -een zuid-oostelijk dat gedomineerd wordt door leem (zandleembodem, lemig zand) en verderop naar het zuiden overgaat in het vruchtbare Klein Brabant. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

95

Bodemkaart Provincie Antwerpen. Bron: Ruimtelijk Structuurplan Provincie Antwerpen zoals beschikbaar op www.provant.be

De alluviale vlakte van het Schijn (Noord-Deurne) die overgaat in de alluviale vlakte van de Schelde (kleibodem en zware klei) markeert de overgang tussen beide grote geologische condities en vormt een beperkte zelfstandige tussenzone. De impact van deze geologische conditie op de ontwikkeling van het onmiddellijke hinterland is vanzelfsprekend. De alluviale vlakte is om evidente redenen de aangewezen vestigingsplaats voor haveninfrastructuur. Door de waterzieke terreingesteldheid in de alluviale vlakte is het realiseren van uitvalswegen naar het noorden daarentegen moeilijker en kostelijk (het vergt dijken, inpoldering, dammen55 , etc.).Deze uitvalswegen leiden feitelijk slechts naar een schraal (en dus minder bevolkt en minder productief) hinterland. Verbindingen aanleggen is dus vanuit economisch oogpunt minder aan de orde en deze blijven dan ook beperkt in aantal. De politiek-economische constellatie (splitsing Nederlanden in 17e eeuw, etc.) maakt dat ook vanuit het hoger schaalniveau weinig aanleiding komt om verbindingen aan te leggen of deze te intensiveren. Structuur wordt dus niet aangebracht. De waterhuishouding en boscomplexen determineren hier de landschappelijke structuur. De andere terreingesteldheid in het zuiden/zuid-oosten maakt dit hinterland belangrijker. Verbindingen zijn dan logischerwijze intensiever, te meer daar ze ook gericht zijn naar het centrale steden van het ‘nationale’ territorium (Brussel, Mechelen, Leuven, Gent, Boom, Dendermonde,...), waarmee (eerder dan met het noorden) relaties (handel, bestuur, etc. ) worden ontwikkeld. Wat er ook van zij, de noordoostelijke kroon van Antwerpen heeft een andere structuur dan de zuidwestelijke die door een eerder traditioneel radiaal patroon wordt gedomineerd. In het noordoostelijk segment van de kroon daarentegen hebben natuurlijke landschappelijke elementen (hydrologie, boscomplexen, heide) een dominante rol in de ruimtelijke structurering. Tussen beide ingeprangd situeert zich de alluviale vlakte van de Schelde en het Schijn die de verbinding stad-hinterland in deze richting bemoeilijkt. Dat beide gebieden (NO/ZW) gedurende hun latere verstedelijking een heel aparte weg zullen uitgaan is dan ook vanzelfsprekend. De verstedelijking van beide gebieden zal overigens ook gedefaseerd plaatsvinDe alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

96

FERRARIS 1771

schijn +hoogtelijnen

hoogtelijnen + percelen

lussen + domeinen

schijn + infrastructuur

SCHIJNVALLEI 0

100

500m

Albertkanaa

2m

3m

Klein

G

ro

ot

n

Schij

l

2m

3m

Sc

hi

jn

f

enho

hopp

Bissc

Br ial m on tve st

Turnh o

utse


Baan

97

den. De noordoostelijke kroon ontluikt pas als stedelijk gebied vanaf het interbellum en ontwikkelt voluit na de tweede wereld oorlog. De zuid-westelijke kroon daarentegen was reeds voor de eerste wereldoorlog stevig verstedelijkt. Ook dit zal van belang zijn voor het tussengebied waar we ons verder zullen op toespitsen. Het is immers niet enkel een tussengebied tussen twee geologische condities, een overlappingsgebied tussen twee verstedelijkingsgolven, maar het zit tegelijkertijd gepaard op twee verstedelijkingsmodi die voortkomen uit de verschillende temporaliteiten van de verstedelijking. B. Tweemonding en Driedeling. Deze paragraaf spitst zich toe op twee essentiële morfologische elementen: -het functioneren van Deurne-Noord als geheel als enclave. De tweemonding van Kleine en Grote Schijn genereren deze karakteristiek. -de driedeling van het territorium van de gemeente Deurne in: -Deurne Dorp, -een tussengebied (de latere Conforta-wijk) dat hier gemakshalve Domeinenzone wordt genoemd, en tenslotte, -de vallei van het Klein Schijn (het latere Kronenburg).

B.1 Deurne-Noord als enclave binnen de tweemonding van Kleine en Grote Schijn. De Grote en Kleine Schijn definiëren een trechtervormig gebied dat het territorium van Deurne zowel afbakent als enclaveert. Het Grote Schijn vormt de westgrens van het gemeentelijk territorium en perkt de ruimtelijke relatie met Antwerpen in. Enkel langs de Turnhoutse baan is er een oversteekplaats, waar trouwens, zoals eerder aangehaald, het dorp Deurne onstaat. Meer naar het zuiden, onder Deurne-dorp, zwenkt het Grote Schijn naar het oosten, waardoor een opsplitsing onstaat tussen enerzijds Deurne Noord (dat in deze studie centraal staat), met de Turnhoutse baan als slagader en anderzijds Deurne Zuid met de Herentalse baan (en deels parallelle Herentalse vaart, op zijn beurt in de naar het oosten verderzettende Schijnvallei getraceerd) als slagader. Het Kleine Schijn bakent het gemeentelijk territorium af in het noorden en maakt de verbindingen met het overliggende gebied (Merksem, Schoten) evenzeer beperkt. Op het grondgebied van de gemeente Deurne zijn er immers geen oversteekplaatsen over het Kleine Schijn (naar Merksem of Schoten).

De Brialmontvesting. Bron: Lombaerde, Piet, Vesting Antwerpen. De Brialmontforten, Pandora Snoeck-Ducaju & Zoon, s.l., 1997


Gravure door P. Verbiest, 1662 Bron: De Brabander Guido, Na-kaarten over Antwerpen, Van De Wiele, Brugge, 1988

98

B.2. De driedeling van Deurne Noord. Het gebied dat ons hier interesseert, Deurne Noord, staat nauwelijks op de kaart. Het is een trechtervormige gebied, geprangd tussen de twee Schijnarmen. We kunnen, met wat goede wil drie parallelle, oost-west gerichte zones onderscheiden. B.2.1. Deurne dorp en Turnhoutse baan.

Deurne-dorp ontwikkelt zich, zoals reeds gesteld, als brugfiguur over de vallei van het Groot Schijn, De embryonaire lintontwikkeling langsheen de Turnhoutse baan prefigureert reeds de latere verstedelijkingstendens. Het is overigens een natuurlijke ontwikkelingsrichting. Naar het zuiden toe werpen zowel het Grote Schijn als de Herentalse vaart een dubbele barrière op tegen ontwikkeling. B.2.2. Domeinenzone.

Ten Noorden van dit lintdorp is het gebied over het algemeen laag gelegen. Parallel met de beekvallei lopen de hoogtelijnen op tot maximum 3 meter op de waterscheidingslijn tussen Kleine en grote Schijn, een lijn waarop ook de enige weg diagonaal van NW naar ZO tot nagenoeg tegen de tweemond loopt waar een eenzame boerderij is ingeplant. De perceelsstructuur volgt de hoogtelijnen: hoe lager hoe groter de percelen (we veronderstellen gebruikt als graasland), hoe hoger hoe kleiner ze worden en mede bepaald worden door de aanwezigheid van wegen (op deze ‘hoogte’). Het overgeleverde kaartmateriaal vermeldt niet veel meer dan een zeldzame boerderij en een paar kasteeldomeinen (reden waarom we het hier voortvarend domeinenzone noemen). B.2.3. Vallei van het Kleine Schijn.

Naar het noorden toe vervloeit deze domeinenzone tot het valleigebied van het Kleine Schijn. Bebouwing wordt nog schaarser. Percelen worden groter. De bodem gaat over van zandleem naar klei. Het peil daalt. Er gebeurt nagenoeg niets vermeldenswaardig op dit zompige einde van het dorpsterritorium. Bij gebrek aan oversteek over het Kleine Schijn stopt het landelijk areaal van het dorp hier. Dit is bij wijze van spreken de periferie van de periferie, het einde van een wereld, een rand(zone). De enige wijze om er te raken is via het dorp of vanuit de Turnhoutse steenweg. Maar het gebied loopt ‘dood’ op de Grote en Kleine Schijn, die in de noordwestelijke hoek van ons studiegebied samenstromen: de tweemond.

Plan van Antwerpen door F. Tessaro, 1874. Bron: Binnenmans, Roger, van Cauwenbergh, George m.m.v. Henk Bruers, Atlas van Antwerpen, Ontwikkeling s.v., Antwerpen, 1975


99

II.

Industrieel tijdperk. De periferie van een industriële vestingstad.

A. Vroege industrialisatie Infrastructuurkluwens, inundatiegebieden, terrains vagues en homogene zones.

A.1. Grote structuren in de rand van de Antwerpse agglomeratie: spoor, Brialmontvest, haven, verbindingskanaal en verkeerswegen Tijdens de eerste industriële revolutie worden ingrijpende operaties doorgevoerd. Antwerpen ontdoet zich van de Spaanse vest (1864) en realiseert de veel ruimer bemeten Brialmontvest (1860-). Deze omsluit de eerste kroon randgemeenten van Antwerpen (Berchem, Borgerhout, etc.) die vandaag de negentiende eeuwse gordel uitmaken. De haven breidt uit naar het noorden en wordt aangesloten op een gloednieuwe spoorweginfrastructuur. Verder wordt ook het verbindingskanaal gerealiseerd, waardoor een verbinding tussen de Antwerpse haven (en de Schelde) met het Kempisch kanaal tot stand komt. Tenslotte wordt zware wegeninfrastructuur aangelegd. Deze combinatie van infrastructurele ingrepen en werken van militaire genie schrijven zich in belangrijke mate in in de hoger geschetste natuurlijke configuratie van het verstedelijkend landschap. Ze hebben een belangrijke impact op het noordoostelijke segment van de tweede kroon randgemeenten van Antwerpen, waaronder Deurne Noord. In wat volgt overlopen we eerst de belangrijkste ingrepen en hun consequenties. Daaropvolgend wordt ingezoomd op Deurne-Noord en haar drie belangrijkste deelgebieden (dorp, domeinenzone, randzone).

Haven en verbindingskanaal a. Articulatie noord-zuid differentiatie van het stedelijk hinterland

Door de uitbreiding van de haven enerzijds en de aanleg van het verbindingskanaal anderzijds wordt de verbinding tussen de (uitbreidende) stad Antwerpen en haar noordoostelijk hinterland verder bemoeilijkt en dit ondanks de grotere nabijheid die ontstaat door de uitbreiding van de stad. Enerzijds werpen de havenuitbreidingen infrastructurele hinderpalen op voor de ‘natuurlijke’ verbinding via radialen. Deze verminderen dan ook in aantal door amputaties (in tegenstelling tot in het zuiden van de stad waar er bijkomen). Anderzijds wringt in het noorden het havencomplex zelf zich ook tussen dit hinterland en de stad, waardoor een functioneel en ruimtelijk eigensoortig tussengebied ontstaat dat feitelijk niet meer tot de stad behoort en meer en meer uitgroeit tot een wereld op zich, een wereld van arbeid, laden en lossen, goederen en fabrieken. De vervlechting van handel, nijverheid en wonen die het pre-industriële Antwerpen kenmerkte maakt gestadig aan plaats voor een functioneel gezoneerde stad. b. het Klein Schijn als industriële achterhaven: een perifere lasnaad tussen twee stedelijke ontwikkelingsgebieden.

Het verbindingskanaal wordt in de vallei van de Kleine Schijn aangelegd. Het kleine Schijn wordt bij deze gelegenheid grotendeels ingekokerd. De grens die de Schijnvallei markeerde tussen de eerder aangehaalde twee, geologisch bepaalde verstedelijkingscondities, wordt door de aanleg van het grootschalige kanaal versterkt. Het kanaal fungeert immers als een sterke breuk in het landschap. Noord en zuid zijn er scherper door gescheiden dan voorheen. Tegelijkertijd wordt door de aanleg van het verbindingskanaal het havengebied tot diep in het hinterland doorgeschoven. Aan de noordoever van het kanaal wordt te Merksem trouwens een binnenhaven (‘de dokskes’) aangelegd, die als katalysator werkt voor een industrialisatie en de ermee gepaard gaande verstedelijking. Overigens fungeert het kanaal zelf ook als industriële vestigingsfactor. Het is trouwens opmerkzaam dat de eerste industriële bedrijven langs-


100

VESTING 1880

radialen + geologie

radialen + verdediging

radiaal botst op sporen

radiaal botst op haven

? GEAMPUTEERDE RADIAAL 0

500

2500m

d zan

lde

po

ei rkl

?

? ?

pol der kle i leem

za nd po lde rkl ei

?


101

heen het kanaal zich vestigen in de kleine interstitiële ruimten die ontstaan tussen het ingekokerde Schijntracé (samenvallend met de oorspronkelijke gemeentegrens) en het kanaal. Langs de zuidoever van het kanaal (dus de zijde van Deurne-Noord), maar tegelijkertijd op het grondgebied van Merksem vestigen zich deze eerste industriële ontwikkelingen (ondermeer het azijn-bedrijf van Bal en Co). De ontluikende industrie wordt door Merksem bij wijze van spreken over het kanaal en tegen de grens met Deurne-Noord aan gedumpt. Het haven- en kanaalcomplex vormt dus één groot artificieel hydrografisch continuüm dat als een wig van anderssoortigheid tussen het noordelijk en zuidelijk segment van het Antwerpse hinterland wordt gedreven. Dit belet evenwel niet dat er onderscheid te definiëren is tussen haven en kanaal. Deze laatste fungeert in realiteit immers meer als achterhaven, -of enigszins overtrokken- de periferie van de haven. Dit is niet zonder belang. In de vorige paragraaf werd, vanuit een lectuur van Deurne, de noordelijke randzone van Deurne-Noord (vallei van het Kleine Schijn) gekarakteriseerd als periferie van Deurne, of enigszins overtrokken: als periferie van de periferie. Met de oprukkende industrialisatie en verstedelijking wordt dit perifeer karakter dus niet weggeveegd, maar eerder bestendigd en versterkt. Het nieuwe kanaal fungeert immers niet als collector die van de achterzijde een voorkant maakt en de rollen omkeert. Het kanaal krijgt daarentegen slechts secundaire of ondersteunende functies binnen het industriële havencomplex toegewezen (achterhaven, binnenhaven, industrie die de toplocaties van de haven niet kan opbrengen). Een layering van perifere kenmerken ent zich op de bestaande perifere karakteristieken van het gebied. Het is uitgerekend deze industrialiserende randzone van Deurne-Noord (de vallei van het Klein Schijn) dat het overgangsgebied vormt tussen de twee eerder aangehaalde randgemeenten van Antwerpen (Deurne/ Merksem). De overgang wordt dus gemaakt door een eigensoortige tussenterm en niet door een verbindings- of vervloeiingszone. Als twee ongelijksoortige zones worden ze koud aan mekaar gezet met een lasnaad die nog bij de ene, nog bij de andere zone aansluit. Ze zijn eerder aan mekaar gehaakte lappen patchwork.

Werken van militaire genie. c. de Brialmontvest: breuk en niemandsland.

Net zoals het kanaal zich grosso modo in de geomorfologie inschrijft, doet de Brialmontvest dit. Ter hoogte van Noord-Deurne volgt de Brialmontvest, evidenterwijze, grosso modo het tracé van het Groot Schijn. De aanleg van de Brialmontvest creëert een sterke ruimtelijke barrière tussen (uitbreidende) stad en platteland, binnen en buiten. De overgang tussen beide werelden (via bastions die als een soort militair sas fungeren) is moeizaam, vooral in het aangehaalde noordoostelijke segment. De haven én de bodemgesteldheid compliceert hier immers de aanleg van de vest. De aanleg van de nieuwe vest leidt tot de instelling van een schootsveld, waarbinnen bebouwing verboden werd (tenzij ‘tijdelijke’ en ‘verplaatsbare’ constructies in hout). Tussen de bebouwing van de stad en de ontluikende verstedelijking in de tweede kroon rond Antwerpen (Deurne, Merksem, Mortsel, Wilrijk, etc.) ontstaat dus een sequentie van haperingen: vest, schootsveld. Er ontstaat geen continuüm, maar eerder een nevenschikking met een marge, een terrain vague tussenin. De Brialmontvest werd gecomplementeerd met de aanleg van een fortengordel. Eigenaardig genoeg wordt deze fortengordel onderbroken ter hoogte van het Deurne. In dit gebied rekent men blijkbaar, gebruik makend van de vallei van de Grote en Kleine Schijn, op inundatie als verdedigingsmiddel. Deze dubbele conditie (schootsveld én inundatiegebied) zal de oostflank van de kroon hier lange tijd van bebouwing vrijwaren en het aangehaalde terrain vague karakter versterken. Het wordt in feite een soort niemandsland, een niet-plaats, dat enkel bruikbaar is voor tijdelijke activiteiten, maar deze grepen er,


102

Vestingen en militaire erfdienstbaarheden rond Antwerpen, stadsbestuur 1863 Bron: De Brabander Guido, Na-kaarten over Antwerpen, Van De Wiele, Brugge, 1988

voor zover ons bekend niet plaats. Een groot deel van Deurne Noord muteert dus van een perifere rand (c.s.) tot een terrain vague. Deurne Noord verkrijgt door het samengaan van de twee aangehaalde condities in deze periode (een ‘perifere industrialisatie’ aangemaakt door het verbindingskanaal enerzijds en ‘niemandslandkarakter’ tengevolge de militaire verdediging van Antwerpen anderzijds) een erg bijzonder terrain vague karakter. d. Schijnpoort en Tweemontstraat

De Brialmontvest bemoeilijkt de relatie stad/buitengebied. Niettemin werden in samenhang met de aanleg van de vest ook nieuwe poorten en uitvalswegen ontwikkeld. De aanleg van het Kempisch kanaal, de groei van Antwerpen en de intensere relaties met haar hinterland hebben ongetwijfeld allen bijgedragen tot de behoefte aan bijkomende poorten en uitvalswegen voor Antwerpen. De aanleg van een dergelijke uitvalsweg ten zuiden van het verbindingskanaal en aansluitend op de ‘nieuw’ gemaakte ‘Schijnpoort’ in de noordoostflank van de Brialmontvest (en ter hoogte van Deurne-Noord) past in deze logica. Ze kwam er waarschijnlijk als compensatie voor de moeilijke toetrede tot de stad uit het noorden. De combinatie haven/vestingswerken (en zoals verder zal blijken spoorweginfrastructuur) maakten de toetrede tot de stad van hieruit bijzonder moeilijk (over/door de Dampoort, Kempisch Kanaal, spoor en haveninfrastructuur, kades, etc.). Mede daarom werd ook een nieuwe radiale uitvalsweg gepland die aan de Schijnpoort aanvatte. Aanvankelijk werd deze door ‘l’administration des ponts et chaussées’ voorzien als een rechtlijnige weg (met een verloop grosso modo evenwijdig aan de De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

103

Turnhoutse baan). Een interventie van de militaire genie leidde evenwel tot een veel grilliger tracé (de huidige Tweemontstraat, waarna aangetakt werd op bestaande tracés van veldwegen die een nieuw profiel kregen aangemeten). De Tweemontstraat kwam hiermee integraal op lager gelegen gronden te liggen. We veronderstellen dat dit ingegeven was uit verdedigingsredenen. Op deze wijze kon een nieuwe invalsweg gecombineerd worden met het intact houden van het inundatiegebied en schootsveld. Bij een eventueel beleg van Antwerpen liet men de weg onderlopen en bleef de noordoostelijke flank van Antwerpen dus beschut. Deze nieuwe weg ontdubbelt dan wel de Turnhoutse baan, het bijzonder grillig tracé ondergraaft haar rol van efficiënte uitvalsweg. Het lijkt wel of het grillig verloop ervan het perifere karakter van Deurne Noord in de verf wil zetten, of deze weg de kreukzone tussen twee stedelijke zones verzinnebeeldt. Vanuit deze grillig verlopende uitvalsweg –het lijkt wel een schijnradiaal- werd na verloop van tijd een verbinding over het kanaal gemaakt naar Merksem.

Spoorweginfrastructuur e. Spoorweginfrastructuur, onderdeel van een sequentie haperingen in de stedelijke continuïteit.

Naast het kanaal en de Brialmontvest wordt tijdens de eerste industriële revolutie de spoorweginfrastructuur gerealiseerd. In Antwerpen krijgt deze infrastructuur een dubbele onstluitingsfunctie (zowel de stad(sbewoner) als de industrie en haven). Tengevolge de hinderlijkheid van spoorweginfrastructuur voor de stedelijke ontwikkeling werd de spoorlijn (+de bijhorende rangeer- en andere installaties) in het noorden van de stad al vrij snel tegen de Brialmontvest aan (langs de binnenstadszijde) aan gelegd, om van daaruit zowel de haven als de doorgaande lijn naar Nederland te bedienen. Deze beslissing impliceerde dat de ruimtelijke relatie tussen stad en haar noordoostelijk hinterland bijkomend gehinderd werd door deze bijkomende infrastructurele breuk (naast de Brialmontvest). Slechts op een erg beperkt aantal punten werden onderdoorgangen onder of overbruggingen over het spoorwegdomein en de vest heen gebouwd. De reeds beperkte radiale uitvalswegen in het noordoosten van de stad lopen zich te pletter op deze nieuwe breukmomenten. Tussen stad en voorstad in wording stapelen de ruimtelijke breuken zich op: spoor, tussengebied, vest, schootsveld. Het relatieve isolement dat hier uit voortkomt werkt overigens in twee richtingen. Ook het noordelijk segment van de negentiende eeuwse gordel binnen de Brialmontvest wordt hierdoor op zichzelf teruggeworpen. Het kent niet zoals het zuiden van Antwerpen een regelmatige doorstroming met primaire stedelijke assen. De stad valt hier uiteen in grote homogene zones die door een infrastructureel tussengebied worden gescheiden. f. Bypasses: de geamputeerde radiaalverbindingen kortgesloten en de structurering van Deurne Noord.

Dit alles verklaart waarom in de loop van de geschiedenis een aantal bypasses zullen worden gerealiseerd. Van aan meer zuidelijk gelegen stadspoorten (de nieuwe Schijnpoort en Turnhoutse poort) worden kortsluitingen getraceerd om de noordelijke uitvalsweg, de Bredabaan, te bereiken (zonder doorheen haven en spoorweggebied te moeten passeren). Feitelijk is enkel de bypass die aan de Turnhoutse poort start efficiënt, omdat die ook aan de stadszijde aansluit op een stedelijke as van primair belang. De Schijnpoort kent geen historische uitvalsweg. Langs de binnenstadszijde convergeren er enkel wegen van secondaire orde. Overigens blijft de toegang tot de stad langsheen deze zijde moeilijk door de spoorwegonderdoorgang. Aan de zijde van Deurne Noord takte historisch gesproken geen radiale uitvalsweg aan. Omstreeks de eeuwwisseling wordt, zoals eerder gesteld, de Tweemontstraat gerealiseerd als uitvalsweg die de Turnhoutse baan ontdubbelt. Een stuk van de Tweemontstraat wordt aangewend om een bypass vanuit de Schijnpoort naar de Bredabaan te realiseren. Deze bypasses, die feitelijk veel te dicht bij de stad liggen om als normale tangentiële verbinding op


104

agglomeratieniveau te kunnen functioneren en dus op hoger schaalniveau als niets anders kunnen worden beschouwd dan als kortsluiting, zullen op het lagere schaalniveau, in de (later ontstane) stedelijke structuur van Deurne Noord niettemin een belangrijke rol gaan spelen. Pas tijdens het interbellum wordt, na de aanleg van de Noorderlaan als randbedieningsweg van de haven een nieuwe volwaardige noordelijke radiale uitvalsweg gerealiseerd. Aan de stadszijde takt hij aan op de Leien. Een van de aangehaalde bypasses wordt op dat ogenblik doorgetrokken tot aan deze Noorderlaan. Het maken van deze bypasses heeft zoals gesteld een impact op de stedelijke structuur van Deurne Noord. Vooreerst gaat hun aanleg gepaard met de creatie van bruggen over het verbindingskanaal. De grensconditie van de Schijnvallei wordt hiermee gedeeltelijk opgeheven. Het impliceert ook dat de tracés van deze bypasses in Deurne-Noord zelf gekoppeld worden aan een belangrijk profiel dat de maat van Deurne-Noord zelf overstijgt. Het worden assen met op de eerste plaats een grote capaciteit voor verkeer.

A.2. Deurne-Noord aan de vooravond van de verstedelijking. Zoals uit het bovengaande duidelijk wordt heeft de combinatie van oorspronkelijke gemeentegrenzen, nieuwe haveninfrastructuur en spoorwegen, Brialmontvest, schootsveld, bypasses en andere infrastructuren een grove ruimtelijke opsplitsing van de agglomeratie in wording opgeleverd: een homogene negentiende eeuwse gordel, de onluikende tweede residentiële kroon rond Antwerpen, het haven en industriegebied. De agglomeratie in wording valt uiteen in grote homogene zones die afgebakend worden door grootschalige infrastructuren. Deurne-Noord is zo een grote zone, van Antwerpen stad losgewrikt langs haar westkant door de sequentie van spoorinfrastructuur, vest en schootsveld, in het Noorden afgebakend door het kanaal en in het zuiden door de vallei van het Groot Schijn (later omgevormd tot het Rivierenhof) en Herentals kanaal. Deurne-Noord wordt op die manier omgevormd tot een op zichzelf staand flard twintigste eeuwse voorstad van Antwerpen. Niettemin bestaat deze flard nog steeds uit de eerder aangehaalde driedeling, die zich ondertussen evenwel heeft getransformeerd. We overlopen ze hier kort. A.2.1. Tussen Tweemontstraat en kanaal, interstitiële ruimtes 1.

Tussen de grote op zichzelf staande gebieden, waarvan Deurne-Noord er een is, ontstaan niettemin interstitiële ruimtes waarvan niet zo duidelijk is waartoe ze horen. Tussen infrastructurele lijnen, of tussen infrastructuurlijnen en militaire installaties ontstaan terrain vagues, tussengebieden zonder duidelijk statuut. De vroegere vallei van het Kleine Schijn is zo een zone. Oorspronkelijk een randzone –periferie van de periferie-, daarna door de aanleg van het kanaal getransformeerd tot industriële randzone. Door de aanleg van de Tweemontstraat onstaat nu een globaal vervloeiïngsgebied met onduidelijk statuut tussen Tweemontstraat en kanaal. Het is nog het één, nog het ander, maar een beetje van allebei. Als nieuwe uitvalsweg trok de Tweemontstraat gemengde bebouwing aan zoals langs elke uitvalsweg (voornamelijk wonen en handel), alleen gebeurde Bestaande bebouwing ca. 1960: wonen en industrie. Bron: ‘Stedebouwkundige problemen, woningbouw en hernieuwing van stadswijken’ in: Wonen, oktober 1962, pp. 32-33


105

TOPOGRAFIE 1990

gemeentegrens + kanaal + vesten

gemeentegrens + spoor + snelweg

interstitiële ruimtes tussen administratieve en infrastructurele grenzen

Schoten

GRENZEN 0

100

500m

Merksem

Deurne> Merksem

Deurne

Antwerpen

Borgerhout


106

dit hier slechts in beperkte mate, gezien het tegelijkertijd onvolkomen als artificiële karakter van de verhakkeld geplande uitvalsweg (c.s.). Het kanaal genereerde industriële activiteiten. Beide bebouwingsvormen versmolten tot een gemengde zone, die vanaf dan in al de stedenbouwkundige plannen als zodanig wordt bestendigd (bv.Gemeenschappelijk Algemeen Plan van Aanleg van de Antwerpse Agglomeratie uit 195756 ). A.2.2. Deurne-Dorp

Deurne dorp breidt zich in deze periode uit langsheen en vanuit de Turnhoutse baan. Het dorp muteert tot een voorstad die volledig wordt gedragen door de Turnhoutse baan. In deze periode ontstaan op de zuidflank van het dorp, richting Grote Schijn volkswoningen in houtbouw (vermoedelijk omwille van het schootsveld), waarvan enkelen tot op vandaag blijven bestaan. Veel bijzonders valt er verder niet over op te merken in deze periode. A.2.3. Van Domeinenzone tot voorstad

Het grote middenstuk van Deurne Noord tussen de eerder besproken randzone langsheen het kanaal (Kronenburg) en Deurne dorp kent in deze periode een bescheiden ontwikkeling. Ze staat volledig los van zowel het dorp als van Kronenburg. Het gaat in hoofdzaak om speculatieve arbeiderswoningbouw die zich tussen de adelijke domeinen en boerderijen nestelt. De agrarische textuur versteend. Veel planning komt er niet bij kijken. Landbouwperceel per perceel (meestal in de nabijheid van een kasteeldomein) wordt omgezet in bouwgrond, veldwegen in straat. Het is de eerste uitstoot van verstedelijking buiten de Brialmontvest die het ondertussen gegroeide Antwerpen omkneld. A.2.4. De Westflank van Deurne-Noord, interstitiële ruimtes 2.

Naast deze drie oost-westgerichte zones (Kronenburg, domeinenzone en Deurne dorp) ontstaat, zoveel is uit het voorgaande wel duidelijk, een langgerekte interstitiële ruimte tussen Antwerpen en Deurne, gedomineerd door infrastructuur (spoor, tussenruimte, vest, wal, schootsveld). Aan de vooravond van de eerste wereldoorlog is dit terrain vague nog nagenoeg leeg. B.

Industrialisatie en verstedelijking begin twintigste eeuw.

De ambitieuze uitbouw van een onvolkomen residentiestad.

Deurne noord ca. 1920 Bron: Schobbens J., Les environs d’Anvers, Brussel, s.d.


107

B.1.

Tussengebieden in alle formaten en maten.

Begin twintigste eeuw is al lang overduidelijk dat de Brialmontvest nauwelijks militair nut heeft en tegelijkertijd de ontwikkeling van Antwerpen belemmerd. Net voor de eerste wereldoorlog wordt dan ook met het vooruitzicht op de sloop van de Brialmontvest een internationale ‘Wedstrijd tot inrichting der krijgsgronden van Antwerpen 1910/Concours pour l’aménagement des terrains militaires d’Anvers 1910’57 . Van de beoogde planmatige benutting van de gronden van de vroegere Brialmontvest kwam niets terecht. Na de sloop van de Brialmontvest werd het gebied meer dan ooit voorheen een terrain vague waarin ad hoc ingegrepen werd. Uiteindelijk werd in dit terrain vague na oeverloos geredetwist de autosnelwegring aangelegd. Naderhand werden in de snippergebieden tussen de aldus ontstane infrastructuurlijnenbundel (singel, spoor, autosnelweg) allerlei stedelijke functies gedropt gaande van een grootschalig waterzuiveringsstation over parkeerterreinen tot het Sportpaleis en een verloren gedropte betoncentrale. De vroegere gemeentegrens (Borgerhout/Deurne, in feite de loop van de ondertussen ingekokerde Grote Schijn) loopt door dit gebied, wat de specifieke inplanting van een aantal van deze functies verklaart. Zo valt het Sportpaleis net op het grondgebied van Antwerpen stad, terwijl het feitelijk tegen Deurne aanleunt, kortom langs de buitenringzijde is gelegen. Op die wijze waren de baten voor Antwerpen stad en was de overlast voor Deurne. Tussen Antwerpen stad en Deurne Noord komt zo na verloop van tijd een brede, erg gefragmenteerde zone te liggen die evenveel breuken als barrières en hindernissen opwerpt tussen Antwerpen en Deurne, een wat fluïde terrain vague dat een eigen leven gaat leiden en als collector dient voor grootschalige functies allerhande die uit de stad worden gestoten, maar tegelijkertijd de nabijheid van de stad nodig hebben (slachthuis, Lobroekdok, parkeerterreinen, industriegebied, spoorwegemplacement, braakland, sportpaleis, waterzuiveringsstation), evenveel eilanden die tussen de meanderende infrastructuurdelta (kanaal, singel, spoor, autosnelwegring) geprangd zitten.

B.2. Het Algemeen Plan van Aanleg van Deurne Noord en de globale planning van: de voorstad voortvarend gepland. B.2.1.

parkensysteem van de Antwerpse agglomeratie

Zo gefragmenteerd als het oude vestdomein uiteindelijk wordt, zo samenhangend wordt, eigenaardig genoeg, uiteindelijk Deurne-Noord. Loopt de opdracht van de ‘Studie-commissie tot inrichting der Antwerpse agglomeratie’ ronduit faliekant af wat betreft de herinrichting van de vesten, ze genereerde

Bestaande en geplande groenstructuren met invloedszones Bron: ‘Stedebouwkundige problemen, woningbouw en hernieuwing van stadswijken’ in: Wonen, oktober 1962, pp. 32-33


108

blijkbaar dan toch een planningselan in de gemeenten van de tweede kroon randgemeenten van Antwerpen (waaronder Deurne). Het is in inderdaad in deze periode dat cruciale beslissingen op agglomeratieniveau worden doorgevoerd, zoals ondermeer de uitwerking van een parksysteem. Het Rivierenhofpark (122 ha) in de Schijnvallei is daar één van (naast het Middelheimpark, Nachtegalenpark, Peerdspark, etc.). Nagenoeg de hele twintigste eeuwse kroon residentiegemeenten rond Antwerpen valt hierdoor binnen het voetgangersbereik van parken van diverse grootte. De omzetting van talrijke kasteeldomeinen in publieke parken bleek hiertoe een aangewezen middel. Deurne-Noord is met het Rivierenhof uiteraard goed bedeeld, al mag beklemtoond dat Kronenburg, de randzone langsheen het kanaal buiten het bereik van dit grote park ligt en uiteindelijk werd geen van de vroegere aristocratische domeinen hier omgezet in park (Gallifort werd een ziekenhuis, Bisschoppenhof werd uiteindelijk een geplande woonwijk, Boschuil werd een sportpark gedomineerd door het stadion). De vallei van het Kleine Schijn leverde evenmin groenruimte op, aangezien ze omgezet werd in een (gemengde) industriezone. Van de oorspronkelijke plannen om de vestinggronden grotendeels om te zetten in een parksysteem kwam niets in huis. Zoals hierboven reeds vermeld werd dit gebied in een terrain vague omgezet, zodat ook dit geen soelaas bood voor Deurne Noord. B.2.2. Het Algemeen Plan van Aanleg van Deurne Noord (1913), een nieuwsoortig en hoogwaardig concept voor de residentiële voorstad.

Wat er ook van zij, het parkensysteem van de Antwerpse kroon vormt een eerste geplande interventie die een globaal kader creëert voor de residentiestad in ontwikkeling. De tweede grote geplande interventie is de uitwerking van een aantal omvangrijke aanlegplannen. We beperken ons hier tot Deurne Noord waarvoor in 1913 een Algemeen Plan van Aanleg werd opgesteld en bekrachtigd. Het bepaalt tot op vandaag de stedenbouwkundige structuur van de residentiestad Deurne Noord Het Algemeen Plan van Aanleg heeft op de eerste plaats een infrastructurele onderbouw. Zo wordt komaf gemaakt met de verhakkelde Tweemontstraat als uitvalsweg voor Antwerpen. Een kaarsrechte Bisschoppenhoflaan, evenwijdig aan het kanaal wordt voorzien als ‘Staatsbaan naar Wijnegem’. DeurneNoord krijgt hiermee twee nagenoeg parallelle assen die het te verstedelijken areaal tegelijkertijd opspannen tussen Antwerpen en zijn hinterland enerzijds en de bediening van het areaal zelf verzekeren. Bovenop deze hoofdstructuur wordt vanuit de Turnhoutse baan vanuit twee punten een dubbelvoudige en uitwaaierende verbinding uitgezet naar de Bisschoppenhoflaan. Deze secundaire assen, die als translaterende diagonalen het tussengebied doorsnijden en feilloos langsheen de bestaande bebouwingsnuclei in dit tussengebied worden geleid, hebben een meervoudige betekenis. Ze vormen uiteraard op de eerste plaats een basisontstluitingsstructuur van Deurne-Noord zelf. In tweede orde versterken ze uiteraard de centraliteit van Deurne dorp. Per slot van rekening suggereren ze dat al de beweging naar dit centrum (en het er achter liggende Rivierenhof) en feitelijk ook naar de Turhoutse poort (en op die manier naar Antwerpen stad) wordt gericht. Deze diagonalen doen evenwel meer. Van aan de Turnhoutse poort leidt de Lackborslei rechtstreeks naar de Merxemse steenweg (en dus de brug over het kanaal). Op deze wijze wordt één van de eerder aangehaalde bypasses (kortsluitingen richting Merksem en Bredabaan) gerealiseerd. De Ten Eeckhovelei van zijn kant kan worden geïnterpreteerd als een randstadsweg (een lokale ringweg langsheen de vroegere Brialmontvest). De Terheidelaan (hoewel nooit volledig voltooid) verbindt het oude dorpscentrum met het Bosuilstadion/park. Deze meervoudige betekenis van het assenstelsel, haar meerwaardigheid (zowel lokale structurering als bovenlokale stromen doorheen het gebied leiden als de verbinding van activiteitenpolen (stadium, dorpscentrum, etc.) enerzijds en de majestatische profilering die deze wegen krijgen zijn de grote kwaliteit van dit plan. Ze verlenen Deurne-Noord een civieke dimensie. Hoofdassen, majestatisch park, diagonaal assenstelsel, polen (Turnhoutse poort en Deurne dorp, Bosuil), ziedaar de civieke armatuur van Deurne Noord, waarop op vanzelfsprekende wijze de publieke voorzieningen kunnen worden geënt (atheneum, etc.). Deze armatuur verleent Deurne-Noord een sterke eigen identiteit en maakt het tegelijkertijd onderDe alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

109

Aanlegplan voor de wijken ‘Gebroektens’ en ‘Kerkevelden’, Edw. Van Not, 1913. Basis voor het rooilijnenplan (KB 1922) Bron: Districtsarchief Deurne


110

TRACE TWEEMONTSTRAAT

lussen

radiaal-tangentieel

PLAN VAN AANLEG 1913

schijnradiaal

geometrische ﬁguren

STRATEN 0


200

500m

111

Deurne Noord ca. 1930 Bron: Districtsarchief Deurne

deel van de Antwerpse agglomeratie in wording. De structuur is wat eenzijdig (door de gerichtheid op Turnhoutse poort, -baan, Deurne dorp en Rivierenhof, een gerichtheid waar de Bisschoppenhoflaan niet tegenop kan), maar ze is begrijpelijk. De residentiële voorstad Deurne-Noord keert zich af van de industriële havenwig omheen het kanaal en richt zich voluit op het oude dorp en het bovenmaatse Rivierenhof. Dit is een nieuw residentiestadsconcept. Het enige dat aangemerkt kan worden op deze hoofdstructuur, deze nieuwsoortige civieke armatuur van Deurne-Noord is dat de reikwijdte van het Rivierenhof niet tot in Kronenburg reikt en dus het perifeer karakter van deze randzone, die al meermaals werd aangestipt, wordt bestendigt. De Bisschoppenhoflaan verhelpt hier slechts gedeeltelijk aan door de dominantie dat het bovenlokaal doorgangskarakter dat deze verkrijgt in haar uitwerking (c.u.). De gerichtheid van de civieke armatuur op de Turnhoutse baan en poort bestendigt tenslotte het secundaire belang van de Schijnpoort. Eens deze coherente hoofdstructurering uitgezet (twee parallelle hoofdassen, twee paar kruiselings uitgezette diagonaalverbindingen) is de verdere invulling van Deurne Noord eenvoudig. Met tertiaire straten worden bouwblokken uitgezet. Ze krijgen een correcte maatvoering. De richting van de bouwblokken volgt door de band de lijnrichting van de dichtstbijzijnde hoofdassen. Zo domineert zowel ten zuiden als ten noorden van de Bisschoppenhoflaan de lijnrichting van deze laatste, wat leidt tot langgerichte bouwblokken en slechts een beperkte verbinding met de Bisschoppenhoflaan. Het accentueert het primaire karakter van deze laan, maar bewerkstelligt uiteraard tegelijkertijd het enclavekarakter van bv. Kronenburg (de wijk tussen de Bisschoppenhoflaan en de Tweemontstraat). Tenslotte mag opgemerkt dat een latere versie van dit Algemeen Plan uit 1932 een tangentiële weg voorzag langs de oostgrens van Deurne-Noord die in het Zuiden doorstak over het Rivierenhof heen en in het noorden via een nieuwe brug de verbinding met Merksem en Schoten zou waarmaken. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

112

B.2.3.

De onvolkomen invulling van het Algemeen Plan van Aanleg.

Met het Algemeen Plan van Aanleg uit 1913, een plan dat in grote lijnen tot op de dag van vandaag wordt aangehouden, was Deurne Noord klaar om tot hoogkwalitatieve residentiële voorstad van Antwerpen uit te groeien. Deze ambitie is slechts deels waargemaakt. Deurne-Noord werd in ieder geval wel het overloopgebied voor arbeiders en lagere middenklassegezinnen (dokwerkers, diamantbewerkers, douaniers en zakkenmaaksters) die de overvolle en kwalitatief ondermaatse negentiende eeuwse gordel van Antwerpen (wijken als Stuyvenberg, Dam, Seefhoek, Sint-Andries, etc.) ontvluchten58 . Ten opzichte van die gordel is de twintigste eeuwse kroon in ieder geval vijf stappen vooruit, al was het maar omwille van de doordachte stedenbouwkundige aanleg, de aangepaste dichtheid, de impact van de bouwreglementering die sinds de wilde verstedelijking van de negentiende eeuw werd aangescherpt en de dominantie van de eengezinswoning in Deurne-Noord (ten opzichte van de kwartierswoningen in wijken als Stuyvenberg en Seefhoek). We overlopen niettemin enkele elementen van de onvolkomen uitbouw van Deurne-Noord en stippen hierbij aan hoe doorheen de realisatie en invulling van de stedenbouwkundig hoogwaardige structuur van Deurne-Noord marges ontstaan die in de verdere geschiedenis uit zullen groeien tot wat we eerder in dit rapport ‘ruimtes van armoede en uitsluiting’ noemden. Het spreekt voor zich dat deze marges ten opzichte van wijken als Stuyvenberg en Dam relatief onbelangrijk zijn. In wijken als Stuyvenberg, de omgeving van het De Coninckplein59 of de Seefhoek hebben de problemen een structureel karakter, in Deurne-Noord gaat het veeleer om details. Kortom in wat volgt vergroten we de homeopatisch gedoseerde problematiek van Deurne-Noord kunstmatig uit. B.2.4. Stedenbouwkundig plan en uitvoering.

Vooreerst kan wellicht het megalomane karakter van het Algemeen Plan van Aanleg worden aangestipt, of wat correcter de discrepantie tussen de ambitie van het plan en de uitvoering. Deze discrepantie situeert zich op drie niveau’s: ten eerste, de gebrekkige realisatie van de civieke armatuur, nochtans de essentie van het plan, ten tweede de invulling met bebouwing en ten derde de amputatie van planonderdelen. Daarnaast kan gewezen op een aantal blinde vlekken in het plan: a. de gefragmenteerde en onvolledige realisatie van de civieke armatuur De basisinfrastructuur van het Algemeen Plan is grosso modo gerealiseerd. Niettemin zijn een aantal essentiële schakels van het plan tot op de dag van vandaag niet uitgevoerd. De Terheidelaan is bijvoorbeeld nooit tot in Deurne dorp doorgetrokken (het oude dorpskerkhof blijft dit als hinderlijke stootsteen verhinderen).Van andere elementen (zoals bijvoorbeeld de Bisschoppenhoflaan) sleepte de realisatie erg lang aan. Hierbij komt dat de majestatische profilering die voor deze armatuur werd voorzien in zijn dimensionering weliswaar werd gerespecteerd, maar dat de civieke aankleding van de leien en lanen nauwelijks werd waargemaakt. Het hele instrumentarium om met voetpaden, beplanting, rijbanen en dimensionering dat van deze elementen een eigen hoogwaardig publiek domein te realiseren werd nauwelijks benut. Het zijn feitelijk kale wegen. Wat er ook van zij, de armatuur van Deurne Noord is er grotendeels. Haar civieke capaciteit is nauwelijks aangesproken. Ze is eerder latent en lijkt te wachten om uitgebuit te worden. b. de invulling met bebouwing Door de onvolledige, doorheen de tijd erg gespreide en bovendien onsamenhangende realisatie van de basisstructuur van het plan ontstonden in Deurne-Noord in feite verschillende geïsoleerde bebouwingsfronten tegelijkertijd: de Confortawijk, Kronenburg, de wijken in de nabijheid van de Turnhoutse baan (Ter Rivieren) en iets verderop (Gallifort), de aangroei van Deurne dorp, etc. Deze verspreide slagorde waarin de bebouwing plaatsgreep gaf Deurne-Noord, dat uiteindelijk niet zo De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

113

BOUWLIJNPLAN 1931

1913

1931

1952

1996

AMBITIE vs REALITEIT 0


200

500m

114

snel ontwikkelde, gedurende zeer lange tijd een karakter van permanente ontluiking. Het maakte dus mogelijk dat, ondanks het eenheidsopzet van het algemeen plan van aanleg, verschillende wijken ontstonden met een eigen karakter (dat samenhangt met de realisatieperiode, bouwstijl, woningtype, etc.). Een effect hiervan is bv. dat Kronenburg zeer lang een perifere wijk bleef, zowel door zijn voorgeschiedenis (c.s. Tweemontstraat), zijn excentrische ligging, als aanhoudende isolatie (door de achterblijvende realisatie van de Bisschoppenhoflaan). Slechts zeer langzaam klitte het geheel van Deurne-Noord tot een aaneengesloten residentiestad aaneen. Op dat ogenblik had zich doorheen de ontwikkelingsgeschiedenis niettemin reeds een differentiatie afgetekend tussen de verschillende wijken, die elk een eigen kleur verkregen en wellicht ook gekenmerkt werden door een zekere sociale segregatie. Deze (kwalitatieve en sociale) differentiatie is in het ene geval (Bisschoppenhof t.o.v. Ter Rivierenhof) al meer uitgesproken dan het andere geval (Gallifort t.o.v. Conforta). Naast deze nucleaire groei vanuit verschillende bebouwingsfronten moet tegelijkertijd de bebouwing zelf worden aangestipt. Het algemeen aanlegplan voor Deurne-Noord mag dan al een hoogkwalitatieve residentie(voor-)stad suggereren, de woningtypes die er tijdens het interbellum gerealiseerd werden zijn niettemin bedenkelijk. We hebben het dan vooral over de in serie en bijzonder snel geproduceerde woningen van promotors zoals Conforta. Tussen 1926 en 1930 plofte deze onderneming 1500 woningen neer in Deurne-Noord. Op deze types, die feitelijk zelfs niet voldeden aan de samen met het algemeen aanlegplan ingestelde bouwverordeningen, wordt in een volgende luik diepgaand ingegaan. Het volstaat hier de ondermaatsheid van deze grotendeels speculatieve en in massa geproduceerde volkswoningbouw aan te stippen: te nipte perceelsbreedte (tot 3.7 m i.p.v. 5 m), ongehoorde stapeling van woongelegenheden binnen het type van de smalle rijwoning, bouwtechnische ondermaatsheid. Dit laatste verklaart ondermeer het systematisch voorkomen van vochtproblemen. De Confortawijk is -zoals eerder aangestipt- grotendeels op de erg drassige en laaggelegen gronden tussen de tweemonding van de Kleine en Grote Schijn gerealiseerd, een problematiek waar het stedenbouwkundig plan en de bouwvoorschriften stilzwijgend aan voorbijgingen en die door de promotoren die deze volkswijken grotendeels realiseerden straal werd genegeerd. Conforta schrijft zich daarmee in de lange rij wijken en buurten uit de screening die op ongeschikte, waterzieke gronden werden gerealiseerd. De Bisschoppenhoflaan ca . 1920 Bron: Zo was ... Deurne, C.de Vries - Brouwers, Antwerpen, 1972


115

c. amputatie van planonderdelen Tenslotte werden enkele onderdelen van het algemeen plan van aanleg niet gerealiseerd.

Tussen kanaal en Bisschoppenhoflaan Ook de havenuitbreiding langsheen het kanaal tot tegen de Bisschoppenhoflaan (voor het segment voorbij de Merxemsche steenweg) werd niet uitgevoerd. Het gebied werd later als industriegebied aangewend. Deze beslissing is ongelukkig gebleken. Zoals eerder gesteld is de industriezone langsheen het kanaal veeleer een secundair overloopgebied, een appendix van het Antwerpse havencomplex. Deze relatieve marginaliteit verhindert niet dat het gebied tussen Bisschoppenhoflaan en kanaal zich hierdoor sterker ontwikkelt als randzone van Deurne-Noord en het perifere karakter van Kronenburg versterkt. Het breekt uiteraard ook het eenheidsbeeld en de kwaliteit van de Bisschoppenhoflaan. Deze valt uiteen in verschillende segmenten en in plaats van de stedelijkheid te geleiden doorheen de voorstad, functioneert ze eerder in omgekeerde zin, ze fungeert als aanzuiger van perifere functies in de voorstad. Eén van de belangrijkste effecten van de (uiteindelijke) aanleg van de Bisschoppenhoflaan is de statuutswijziging die de Tweemontstraat verkrijgt. Van uitvalsweg die continu gevoed wordt door doorstroming, wordt ze plots een achteringelegen straat, een excentrisch scharnierruimte tussen een perifeer industriegebied langsheen het kanaal en de wijk Kronenburg. Doorgaand verkeer wordt ingeruild voor beperkt bestemmingsverkeer. Het straatprofiel wordt plotsklaps overmaats. De bebouwing, oorspronkelijk gerealiseerd op maat van de ‘staatsbaan’ en in interactie met de continue doorstroming, blijft plotsklaps verweesd achter. Een impliciete vacatie treedt op. De Tweemonstraat verkrijgt door dit alles een uitgesproken perifeer karakter, ze wordt een plooi in het stadslandschap van de residentiële voorstad.

De Confortalei ca. 1920

De Bisschoppenhoflaan ca. 1950

Bron: Frans Lauwers, Prentbriefkaartenverzameling Deurne, ter beschikking gesteld door AMSAB

d. blinde vlekken in het algemeen plan van aanleg. Westflank van Deurne-Noord Van de hele transitie met de stad Antwerpen die door de oordeelkundige inrichting van de vrijgekomen gronden van de vroegere Brialmontvesten moest worden bekomen (zoals uitgewerkt in een latere versie van het algemeen plan van aanleg kwam nooit iets terecht. Zoals eerder aangestipt zijn de terreinen van de voormalige Brialmontvest nooit getransformeerd in een mediërend gebied dat de transitie tussen stad en voorstad regelde. Het werd integendeel een groot terrain vague, een infrastructureel niemandsland volgestouwd met perifere functies (sportpaleis, spoorwegemplacement, waterzuiveringsstation, etc.). In plaats van de agglomeratie samen te binden, fragmenteert het deze en werpt het fragmenten zoals Deurne-Noord op zichzelf terug, introduceert het zwaarwichtige


116

schaalbreuken (autosnelwegring), etc. We staan er hier niet langer bij stil, het werd eerder reeds toegelicht (B.1. Tussengebieden in alle maten en formaten).

Deurne Dorp Het Algemeen Plan van Aanleg van 1913 was op de eerste plaats een plan voor een beredeneerde stadsuitleg, een plan dat de uitbouw van Deurne dorp tot de voorstad Deurne Noord gestalte gaf. Het bestaande werd niet in vraag gesteld, noch de mutatie ervan. Het impliceert dat de kronkelige Turnhoutse baan nauwelijks werd aangepast, de oude steegjes dwars op de steenweg met arbeiderswoningen en die uitliepen in de vallei van de Grote Schijn uit het blikveld bleven. Deze ‘overleefden’ dan ook de geschiedenis. Dubbele bypass in het apa 1913

III. Deurne-Noord in de postindustriële maalstroom: een volkswijk in transitie. Deurne-Noord is de laatste decennia nauwelijks veranderd. Nadat eind jaren 60, begin jaren 70 de rol van het Algemeen Plan van Aanleg uit 1913 (en de Bijzondere Plannen van Aanleg van Renaat Braem die deelluiken sterker specifieerden) min of meer uitgespeeld was, wegens voltooide uitgroei tot voorstad, gebeurde er nauwelijks iets bijzonders in Deurne Noord. De diagnose die in het historisch overzicht van de ontwikkelingsgeschiedenis werd opgebouwd, blijft dan ook grotendeels gestand. Deurne-Noord is een volkse voorstad van Antwerpen, met een redelijk ambivalent stedenbouwkundig karakter. Een coherente structuur verhindert immers niet dat differentiatie en sluimerende sociale segregatie optreden. Deze differentiatie heeft te maken met enerzijds de specifieke ontwikkelingsgeschiedenis die op vele fronten tegelijkertijd plaatsvond en anderzijds met specifieke randcondities (zoals bv. Kronenburg waar een vervloeiing met de perifere industriezone langsheen het kanaal plaatsgrijpt). Veel meer valt er vanuit het grote schaalniveau niet op aan te merken. Uiteraard zijn de historische condities waarbinnen de voorstad werd ontwikkeld ondertussen door de tijd ingehaald. Deurne is sinds de fusie van gemeenten geen zelfstandige gemeente meer, maar onderdeel van de fusie Antwerpen. Sinds de jaren 70 is de afstand tussen bestuur en inwoners dan ook sterk vergroot. Deurne Noord stond geruime tijd evenmin op de beleidsagenda. Sinds de recente invoering van de districten binnen de fusiestad en de uitwerking van wijkontwikkelingsplannen is de band met het bestuur opnieuw aangehaald en staat de volkse voorstad, ondermeer met het wijkontwikkelingsplan terug op de beleidsagenda. Deze ontwikkeling is evenwel te recent om op het terrein merkbaar te zijn. De aangehaalde terugtrede van de (lokale) overheid viel nagenoeg samen met de economische crisis van de jaren 70 en 80, die het economisch draagvlak van de voorstad ernstig aantastte. Tegelijkertijd verschoof gedurende de naoorlogse periode de sociale consumptienorm, wat een sluimerend veranderingsproces in de bewoning meebracht. Geritmeerd door de rotatiecycli van verhuis- en generatiewissels verdween enerzijds een deel van de middenklasse en lagere middenklasse richting nevelstad waar met de fermette, icoon van hedendaags sociaal wooncomfort, de integratie in het postfordistisch bestel wordt nagestreefd. Anderzijds reproduceerde Deurne Noord zijn rol als overloopgebied voor de Antwerpse negentiende eeuwse gordel. Het van in oorspong substandaard woningpatrimonium in wijken als Conforta is immers aantrekkelijker dan het patrimonium van wijken als Stuyvenberg en Seefhoek.


117

Deel 2. en uitsluiting

A.

Interactie tussen morfologische karakteristieken en de ruimtes van armoede

De globale problematiek van Deurne-Noord.

Door de net geschetste ontwikkeling treedt in Deurne-Noord een sluimerende mutatie op. De stokoude Chicago School of Sociology indachtig, zou Deurne-Noord, met enige overdrijving, een onuitgesproken zone of transition kunnen worden genoemd. Met betrekking tot de interactie tussen de eerder besproken morfologische karakteristieken en de ruimtes van armoede en uitsluiting kunnen, met betrekking tot Deurne-Noord als geheel volgende specifieke aspecten worden aangestipt: A.1. Bodemcondities. Deurne-Noord is grotendeels op de erg drassige en laaggelegen gronden tussen de tweemonding van de Kleine en Grote Schijn gerealiseerd. Het stedenbouwkundig plan en de bouwvoorschriften gingen stilzwijgend aan dit gegeven voorbij en promotoren als Conforta die deze volkswijken grotendeels realiseerden negeerden het gegeven straal. Conforta schrijft zich daarmee in de lange rij wijken en buurten uit de screening en andere gekende probleemwijken in Vlaanderen die op ongeschikte, waterzieke gronden werden gerealiseerd. De Barakken in Menen, het Rabot bij Gent, de omgeving van de Fonteinstraat in Leuven, de Dam, Deurne-Noord, delen van Merksem in Antwerpen, Krottegem te Roeselare, het Broek te Vilvoorde, het Buda-eiland te Kortrijk, etc., de rij is schier eindeloos. Het spreekt voor zich dat het samengaan van ongeschikte bodem en goedkope (speculatieve) woningbouw geen duurzame verstedelijking oplevert. Op lange termijn leidt de combinatie van enerzijds veroudering, afschrijving, opwaarts verschuivende sociale consumptienormen en anderzijds structurele bouwtechnische vochtproblemen nagenoeg steeds tot verloedering. In Deurne Noord (Conforta, Kronenburg, etc.) heersen op dit ogenblik geen dramatische condities van verloedering, wat evenwel niet wegneemt dat de combinatie van bodemgesteldheid, gebrekkige bouwtechnische condities, veroudering, sociale mutaties een sluimerende tijdbom opleveren die de wooncondities van de wijk ondergraven. A.2. Coherentie en differentiatie Het Algemeen Plan van Aanleg uit 1913 (en de daaropvolgende beperkte aanpassingen) heeft de residentiestad Deurne Noord, globaal gesproken een coherente en sterke structuur opgeleverd. De overwegende invulling met eengzinswoningen (stedelijke rijwoningen) verleent Deurne-Noord verder een homogeniteit. Niettemin leidde de in verspreide slagorde plaatsgrijpende invulling van de voorstad tot een differentiatie. Deze heeft te maken met de oorspronkelijke verspreide kernvorming binnen de tot pakweg 1960 ‘permanent’ ontluikende voorstad, de ermee gepaard gaande verschillen in woningouderdom (en verouderning) en woningtypes (waaronder de hybride kwartierwoningen onder de vorm van het rijwoningtype). Deurne-Noord verkreeg aldus een ambivalent karakter: enerzijds een globaal genomen coherente stedenbouwkundige structuur, anderzijds een wijkdifferentiatie die een sluimerende sociale segregatie schraagt. Zoals eerder uiteengezet, voltrekt zich in Deurne-Noord, dat globaal als een latente zone of transition kan worden gekenmerkt, een sluimerend mutatieproces. In de verantwoordelijke beleidsomgang met dit mutatieproces ligt dan ook een belangrijke beleidsuitdaging besloten. Vanuit de ruimtelijke invalshoek kunnen hierbij twee interventieregisters worden bespeeld:

1. substandaard woningpatrimonium. Een opwaardering van het substandaard woningpatrimonium is hierbij vanzelfsprekend een belangrijk punt.


118

De engheid van een belangrijk deel van het eengezinswoningpatrimonium (breedte van 3.7 m) is uiteraard niet te verhelpen (tenzij door kostelijke samenvoegingen of radicale afbraak van gehelen). Wel laten beperkte ingrepen toe de kwaliteit van dit patrimonium zowel op ruimtelijk, functioneel als bouwtechnisch vlak (de structurele vochtproblematiek) op te krikken. De hybride woningtypes (feitelijk gecamoufleerde kwartierswoningen) stellen belangrijkere problemen. In een volgend luik (3.4. exploratief ontwerp) worden hiertoe via ontwerpmatig onderzoek een aantal krijtlijnen uitgezet. Doel van deze krijtlijnen is deze woningstock niet te laten verloren gaan als vangnet voor de onderste segmenten van de bevolking, maar tegelijkertijd een minimale kwaliteit ervan te garanderen.

2. De ‘civieke armatuur’, of de betekenis van het publiek domein Zoals uiteengezet in de bespreking van de stedenbouwkundige structuur, ligt in de ‘civieke armatuur’ van Deurne-Noord een erg sterk punt dat deels de minderwaardigheid van het woningpatrimonium compenseert. Deurne Noord steekt hiermee schril af tegen de wijken in de negentiende eeuwse gordel die een degelijke stedenbouwkundige structuur ontberen. Het Rivierenhof bijvoorbeeld is niet enkel een belangrijke en majestatische decompressieruimte voor de (relatief) dense voorstad, maar koppelt tegelijkertijd het functioneren van Deurne-Noord aan het functioneren van de Antwerpse agglomeratie. Het lijkt ons een goed voorbeeld van ‘integrerende’ stedenbouw, waarbij de bewoner op verschillende niveau’s geïntegreerd wordt (wijk, sector, agglomeratie) en stedelijkheid (het op elkaar betrekken van verschillende schaalniveau’s (en dus publieken) wordt aangemaakt. De ‘civieke armatuur’ van Deurne-Noord beperkt zich evenwel niet tot het Rivierenhof, maar behelst ook het assenstelsel dat de ruggengraat van Deurne-Noord vormt en in belangrijke mate een meerwaardigheid induceert. Alleen is deze meerwaardigheid hier in belangrijke mate slechts een latente capaciteit. Ze wordt, zoals eerder aangestipt, niet benut. Een weloverwogen ontwikkeling van het publieke domein zou deze capaciteit kunnen ontwikkelen.

B.

Onderdelen van Deurne Noord.

B.1. Kronenburg en de Tweemontstraat. B.1.1.

De persistentie van de achterstelling door een layering van perifere condities.

Het gebied tussen de Bisschoppenhoflaan en het kanaal is uit de bovengaande analyse naar voor gekomen als een territorium met een specifiek karakter. Het ontleent dit karakter aan een layering van condities die op elkaar inhaken: het van in oorsprong perifeer karakter ten opzichte van Deurne dorp/Turnhoutse baan (de tweemonding van Kleine en Grote Schijn), de geologische conditie (vallei van de Kleine Schijn), de introductie van een industriële wig tussen Merksem en Deurne langsheen het kanaal die zich ent op de aangehaalde geologische conditie en die het karakter van het gebied versterkt als randzone, de vervloeiing van een industriële zone en de residentiestad die daardoor ontstaat, de relatieve afsnijding van Kronenburg van de rest van Deurne Noord door de Bisschoppenhoflaan en de structurering van het belendende gebied (Kronenburg, etc.) volgens de longitudinale aswerking van de Bisschoppenhoflaan waardoor een zekere enclavering ontstaat, de gerichtheid van de ‘civieke armatuur’ van Deurne-Noord op Deurne dorp/Turnhoutse baan en het Rivierenhof, wat de perifere conditie van de noordelijke zone tussen kanaal en Bisschoppenhoflaan versterkt. Zoals eerder reeds werd aangestipt valt dit gebied buiten de reikwijdte van het parksysteem van de Antwerpse agglomeratie (Rivierenhof) dat tijdens het interbellum werd uitgebouwd. De compensatie die het parksysteem en de ‘civieke armatuur’ kan betekenen voor de substandaard woningkwaliteit speelt daardoor hier veel minder. Deze layering van ‘perifere’ en andere condities (nevenschikking industrie/wonen, etc.) maken het geDe alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

119

bied het meest fragiele van geheel Deurne-Noord. Doorheen de gehele ontwikkelingsgeschiedenis van Deurne-Noord blijkt zich hierdoor een persistentie van het perifere karakter af te tekenen. Het omvattende Algemeen Plan van Aanleg ten spijt, blijkt er op geen enkel ogenblik een doortastende herstructurering te worden doorgevoerd die deze situatie omkeert. Het omvattende Algemeen Plan van Aanleg bestendigde het eerder. Dit alles maakt evenwel niet dat Kronenburg daarmee een dramatisch achtergestelde buurt zou zijn, maar wel de meest fragiele van Deurne-Noord dat zich, zoals eerder aangestipt, als een zone of transition begint te manifesteren. In het gebied tussen Bisschoppenhoflaan en kanaal wordt het labiele karakter van de omgeving versterkt door de postindustriële transformatie (achteruitgang van het in oorsprong al wat perifere industriegebied langsheen het kanaal) die zich vanaf de jaren 70, 80 manifesteerde.

B.1.2.

De Tweemontstraat

Het meest uitgesproken komt dit aangehaalde labiele karakter tot uiting in de Tweemontstraat dat we eerder als plooi in het stadslandschap van de residentiële voorstad karakteriseerden. In oorsprong uitvalsweg, onvolkomen weliswaar, maar niettemin met een continue doorstroming, veranderde deze van statuut. Ze wordt een achterin gelegen straat, een excentrisch scharnierruimte tussen een perifeer industriegebied langsheen het kanaal en de wijk Kronenburg. Doorgaand verkeer werd ingeruild voor beperkt bestemmingsverkeer. Het straatprofiel wordt plotsklaps overmaats. De bebouwing, oorspronkelijk gerealiseerd op maat van de ‘staatsbaan’ en in interactie met de continue doorstroming, blijft plotsklaps verweesd achter. Een impliciete vacatie treedt op. De Tweemonstraat verkrijgt door dit alles een uitgesproken perifeer karakter, ze wordt een plooi in het stadslandschap van de residentiële voorstad. De aangehaalde postindustriële conditie versterkt het marginale karakter van deze straat. De vermelde vacatie wordt benut voor gebruiken die tussen de plooien van het normale vallen. Huisjesmelkerij, huisvesting van asielzoekers in de ‘gecamoufleerde’ kwartierswoningen en kleine appartementsblokken (ondermeer door de OCMW’s van niet Antwerpse gemeenten) manifesteert zich prominent. B.2. De westflank van Deurne-Noord B.2.1.

Algemeen probleem van de breuk.

Zoals reeds meermaals aangehaald vormt de verhakkelde zone tussen de negentiende eeuwse gordel van Antwerpen en Deurne een belangrijk ruimtelijke breukgebied. De opeenstapeling van ruimtelijke en functionele barrières en scherpe schaalbreuken maakt van dit tussengebied een eigensoortig terrain vague dat de belendende stadsfragmenten op zichzelf terugwerpt. Deurne-Noord heeft evenwel voldoende kritische massa zodat deze breuk op zich geen onoverkomelijk probleem opwerpt. Langsheen de gehele westflank van Deurne-Noord onstaat op die wijze een rafelige rand waar achterzijdes uitgeven op het vermelde terrain vague.

B.2.2.

Turnhoutse en Schijn Poort

Turnhoutse Poort Ter hoogte van de Turnhoutse en Schijn poort onstaat er evenwel wel een morfologisch aansluitingsprobleem. Aan de Turnhouste poort breekt de continue bebouwing langsheen de Turnhoutse baan plotsklaps af ter hoogte van de kruising met de Grote Schijn. In de interstitiële ruimte tussen Grote Schijn en autosnelweg werden twee woonblokken plompverloren geplaatst.


120

Schijnpoort Zoals eerder uiteengezet is de Schijnpoort een oneigenlijke poort die, bij gebrek aan primaire wegen langs de stadszijde geen vlotte infiltratie toelaat in de stad. Langs de voorstadszijde mondt de Bisschoppenhoflaan uit op de Schijnpoort, maar evenzeer de eerder aangehaalde bypass richting Bredabaan/Merksem (waartoe het eerste segment van de Tweemontstraat werd gerecupereerd en geherprofileerd). De Schijnpoort fungeert tegelijkertijd als toegang tot de autosnelwegring en tot de Singel en wordt met de belangrijke functie van het Sportpaleis bij gelegenheid zelf een verkeersbestemming. Hierdoor verwordt de Schijnpoort tot een grootschalige draaischijf waar verschillende verkeerstromen wisselen van verkeersweg (autosnelweg, singel, lei, etc.). De woonkwaliteit van het meest westelijk stuk van Kronenburg dat ruimtelijk haast in de Schijnpoort inschuift, komt door deze overdaad aan zware verkeersdrukte sterk onder druk. Deze bouwblok lijkt wel een langzaam eroderende stootsteen geprangd tussen verschillende uit elkaar vliedende verkeerstromen. De frontbebouwing langsheen de Schijnpoort wordt dan ook gekenmerkt door gedeeltelijke leegstand en minderwaardige woonkwaliteit. In tweede orde staat, om dezelfde redenen, de bebouwing langsheen het eerste segment van de Tweemontstraat sterk onder druk. In de aanloop tot de brug over het kanaal komt deze straat op een talud te liggen wat de bestaande bebouwing verder in de verdrukking plaatst en privacyproblemen opwekt. Ook in deze straat is de woonkwaliteit dus beperkt. Frequente te koopstellingen en leegstand op de hogere verdiepingen bevestigen dit. In beide gevallen erodeert het verkeer het wonen uit. B.3. Deurne dorp en Turnhoutse baan. Het laatste afzonderlijke gebied binnen Deurne Noord is Deurne-dorp en het verlengde ervan langsheen de Turnhoutse baan. De problemen die samengaan met veroudering, de net aangehaalde erosie van het wonen door het verkeer blijken hier in evenwicht gehouden met een zekere gentrificatie die in Deurne dorp optreedt en de commerciële ontwikkelingsdynamiek die de permanente doorstroming langsheen de Turnhoutse baan oplevert. Deze gentrificatie blijkt zich uit te breiden in de oude ‘steegjes’ die dwars op de Turnhoutse baan naar de vallei van de Grote Schijn/het Rivierenhof doorsteken. Een deel van de houten woningen die hier opgetrokken zijn, restanten van de militaire erfdienstbaarheden, worden zorgvuldig gerenoveerd en zijn een gegeerde plek voor jonge gezinnen. De rust van de semi-publieke steegjes op een boogscheut van de stad en de nabijheid van het Rivierenhof compenseren de kleine woningoppervlakte. Enkel op het uiteinde van de steeg, in de rand tussen Rivierenhof en Deurne dorp zijn enkele marginale woonomstandigheden aan te stippen, geprangd tussen een steeg aan de voorzijde en een bospad aan de achterzijde.


121


122

3.2.

Typologische analyse in Kronenburg: elementen voor een typologie van marginale woonvormen

Verstedelijkingsgeschiedenis en bouwfases: de genese van een tweeledig woningpatrimonium 1880-1918 De aanleg van de Tweemonstraat heeft de verstedelijking van het gebied ten noorden van de dorpskern van Oud Deurne geïnitieerd. Vanaf 1880 wordt op aandringen van de provincie overwogen een nieuwe steenweg aan te leggen naar de Schijnpoort. Deurne vond dit niet nodig, zelfs nadelig, maar de bestendige deputatie drong er op aan. De gemeente geeft in 1885 de opdracht voor het ontwerp 60 . Met de aanleg van de Tweemontstraat ontstaat er een nieuwe invalsweg ter hoogte van de Schijnpoort, een stadspoort in de Brailmont-omwalling ter hoogte de voormalige samenvloeiing van het Groot en het Klein Schijn (Den Tweemont). De vaart, het latere Albertkanaal (grosso modo verlopend volgens het tracé van het Klein Schijn) vervoegt hier de stad. Aanvankelijk functioneerde deze weg volgens een enge militaire logica. Ze bestaat uit het aaneenrijgen van bestaande grillige tracés en de aanleg van een missing link tussen de Schijnpoort en een bestaande wegsectie. Een rationele rechtstreekse verbinding voor deze missing link (volgens het tracé van de latere Bisschoppenhoflaan) voorgesteld door de provincie en de dienst voor Bruggen en Wegen, wordt door de militaire genie afgekeurd en vervangen door een gedesaxeerd en afgebogen tracé, rondom een bestaande hoeve en volgens de hoogtelijnen, die loodrecht aansluit op de verbinding Deurne – Merksem overheen het Albertkanaal61 . De vreemde knik ter hoogte van de Schijnpoort vormt een aanleiding voor het aanleggen van een tweede brug over het kanaal naar Merksem. Al vlug wordt niet meer strikt de hand gehouden aan de militaire erfdienstbaarheden rondom de Brialmontvesting. In 190662 wordt de vesting overigens gedeclasseerd. Vanaf dat moment wordt de nieuwe uitvalsweg een uitgelezen locatie voor de vestiging van woningen en bedrijvigheid in de nabijheid van het kanaal. Het gebied fungeert als overloopgebied voor de nabijgelegen industrie in het havengebied, het krijgt de functie van achterhaven. De verstedelijking van het gebied komt op gang in de periode 1901–1914 met de bouw van een 70-tal woningen in de Tweemontstraat en de Merksemsesteenweg die samen de eerste sectie van de nieuwe uitvalsweg vormen. Ook vestigen er zich de eerste bedrijven. Het azijn-bedrijf van Bal en Co had zich al in 1885 bevestigd aan het kanaal ter hoogte van de Merksemsesteenweg. De woningen en panden die opgetrokken worden langs deze wegen getuigen van het gemengd industriële en residentiële karakter van de verstedelijking. In de bochten van de Tweemontstraat worden arbeiderswoningen opgetrokken van twee of drie bouwlagen met kleine spits toelopende tuintjes. Daarnaast worden er grotere panden opgericht van 3 tot 4 bouwlagen die lijken op grote herenhuizen. Wellicht zijn de meeste van deze woningen echter in gebruik geweest als een soort kwartierswoningen waar er per verdieping een appartement-achtige woning verhuurd werd. Dit gaat zeker op voor de gebouwen van 4 bouwlagen en voor de gebouwen waarbij er op het gelijkvloers een doorgang naar het achterliggende terrein voorzien is. Meestal geeft ze toegang tot een magazijn of een atelier. In een geval bevindt er zich een klein beluik met arbeiderswoningen op het achterliggend terrein. Een groot perceel in de centrale sectie waar de Tweemontstraat wordt aan de straatkant verkaveld tot percelen voor burgerhuizen. Aan de kanaalzijde worden achterliggende industriële panden opgetrokken. Inmiddels was sinds 1907 de Studie-commissie voor de Inrichting der Antwerpse Agglomeratie aan het werk gegaan om de verstedelijking verder vorm te geven nu de vesten hun militaire belang hadden verloren. Onder impuls van de invloedrijke stedenbouwkundige Stübbe en op instigatie van Leopold II wordt er een internationale wedstrijd georganiseerd voor het gebied van de gedeclasseerde vesten en de aangrenzende gebieden in het voormalige schootsveld waaronder Deurne63 . Het winnend plan van de Parijse ontwerper Prost wordt echter niet uitgevoerd. De vesten blijven overigens nog zeer lang bestaan en zullen pas na de 2e wereldoorlog nagenoeg volledig verdwijnen om plaats te maken voor de E3, de Ringautoweg rond Antwerpen. Het elan van de Studie-commissie leidt dan in 1913 waarschijnlijk tot de De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

123

opmaak van een plan voor de aanleg van de wijken ‘Gebroektens’ en ‘Kerkevelden’, het gebied gelegen tussen de kern van Oud Deurne en de Tweemontstraat in het noorden, opgesteld door de in 1908 aangestelde bouwmeester van Deurne Edw. Van Not64 . In 1922 krijgt dit plan bij KB de waarde van een rooilijnenplan.

Het interbellum Op enkele details na zal dit in plan de loop van de 20ste eeuw met horten en stoten (vanaf ongeveer 1925 tot 1970) gerealiseerd worden. Na de eerste wereldoorlog, in een eerste fase vooral in de Tweemontstraat, maar vooral vanaf 1925 zal de bebouwing van Kronenburg op volle toeren draaien. Er vindt een professionalisering van de woningbouwmarkt plaats. Bouwondernemingen zoals Vooruitzicht bouwen talrijke woningen maar vooral de N.V. Comptoir général du bâtiment – Bouwonderneming Conforta neemt een groot deel van de woningbouw binnen het plan van 1913 van Van Not voor haar rekening. In de periode van 1925 tot 1930 levert de gemeente niet minder dan 1293 bouwvergunningen af aan deze maatschappij65 . De eigenaars van de maatschappij, Dries en Jansens baten ook een aannemersbedrijf en bouwonderneming uit die zich in 1924 op nr. 174 in de Tweemontstraat heeft gevestigd en treden daarenboven op als ontwerper van de woningen. Deze weinig heilzame constructies waar bouwheer, aannemer en ontwerper een en dezelfde instantie zijn, werden pas in 193966 bij de reglementering van het architectenberoep verboden. Om kopers te beschermen tegen belangenvermenging bij promotorbouw (bouwheer en aannemer zijn een en dezelfde instantie) is het nog wachten tot de wet Breyne van 1971. Conforta richt zich expliciet op de werkende klasse, kleine bediendes. Bij de voltooiing van haar 1000ste woning klinkt de slogan ‘Elke burger, Elke werkman zijn huis. Daar zorgt Conforta voor’ en worden twee woningen aan kinderrijke gezinnen geschonken67 . Nochtans zijn woekerwinsten het hoofddoel. Om maximale aantallen woningen te kunnen bouwen op de gronden in eigendom forceert de maatschappij een toelating van het gemeentebestuur en de provincie om woningen met een gevelbreedte van 3,7 meter te bouwen in plaats van de gangbare 5 meter68 . Ook wordt er geëxperimenteerd met kleine panden die bestaan uit boven- en benedenwoningen en rijwoningen met bewoonde kelderverdiepingen. Hier wordt de basis gelegd voor een gebrekkig woningpatrimonium dat te kampen heeft met ingewikkelde eigendomsstructuren. Sommige woningen delen per twee een beerput, elders belemmert de opdeling in boven- en benedenwoningen renovaties. Vochtige kelders en souterrains zijn de regel. Het gebied ‘Gebroektens’ is een laaggelegen zone tussen het Grote en het Kleine Schijn dat in het vestingconcept van Brialmont fungeerde als innundatie of strategisch overstromingsgebied. De eigentijdse pers haalt de wantoestanden reeds over de hekel: er wordt onvoldoende opgehoogd, straten blijven jarenlang onverhard, de maatschappij bouwt zonder vergunning en houdt zich niet aan de bouwregels69 . De Conforta-ontwikkeling is een sterk staaltje van ontspoorde private volkshuisvesting70 . In Kronenburg bouwt Conforta in de Tweemontstraat (108 woningen), de Meyerstraat (58 woningen), de Van Cortbeemdenlei (95 woningen), de Van Duyststraat (9 woningen), de Van Hallestraat (50 woningen) en in de Torremansstraat (27 woningen)71 . Conforta neemt daarmee het gros van de bouwactiviteiten uit de periode tot 1930 voor haar rekening (347-Confortawoningen op een totale productie van 459 huizen). Conforta bouwt in Kronenbrug vooral smalle rijwoningen met gevelbreedtes van 3.7 tot 5 meter en met 2 of drie bouwlagen. De smalste woningen hebben een souterrain met daarboven 2 bouwlagen. In Kronenburg zijn geen boven- en benedenwoningen gebouwd. Op de hoeken van de Meyerstraat bouwt de maatschappij kleine appartementsgebouwtjes van 4 bouwlagen. Daarnaast bouwen particulieren rijwoningen in de westelijke secties van de Van Duyst en de Van Amstelstraat en in de Van der Delftstraat. Er worden nu ook een aantal grotere appartementsgebouwen opgetrokken op de Tweemontstraat, blokken van 4 bouwlagen met een centrale traphal en appartementen aan weerszijden. Panden met doorritten naar achterliggende functies werden verder opgetrokken langs de Tweemontstraat. De industriële ontwikkeling blijft dus verder nauw verstrengeld met de woonontwikkeling. In het inter-


124

bellum komen er vooral kleine bedrijven bij als schrijnwerkers, bouwondernemingen, diamantateliers of meubelmakers die zich tussen de woningen nestelen, naast enkele grotere bedrijven die zich in de Tweemontstraat vestigen zoals een verffabriek, een limonadefabriek, een afdeling van Bell. De woonvoorraad van het gebied richt zich in hoofdzaak op arbeiders die de kleine rijwoningen kopen of appartementen huren. Het gebied wordt een overloopgebied voor Stuyvenberg en de Seefhoek. Volgens een bevoorrechte getuige verhuizen veel havenarbeiders naar de wijk.

Na Wereldoorlog Twee In de eerste periode na WO II gaat de bouwactiviteit in Kronenburg grotendeels op de ingeslagen weg verder. Langs de Tweemontstraat komen er nog een aantal appartementsgebouwen bij, de westelijke delen van de Van Cortbeemdelei, de Van Duyst- en de Van Amstelstraat worden verder bebouwd met rijwoningen of met panden die per bouwlaag in appartementen opgedeeld worden. De dubbele structuur van de woningmarkt in Kronenburg met enerzijds rijwoningen in eigendom (aangezet door Conforta) en anderzijds appartementenbouw in vrij kleinschalige gebouwen, in hoofdzaak bestemd voor huurders, krijgt verder vorm. Centraal blijft een gedeelte van het rooilijnenplan van Van Not echter lange tijd onafgewerkt omdat een groot perceel niet verkaveld wordt. Twee oude landelijke paden te midden van enkele weiden en velden blijven hier nog fungeren als kortsluiting tussen de Tweemonstraat en de Bisschoppenhoflaan die op het einde van de jaren ’50 eveneens nog volledig onbebouwd is. Gilberte: “Kronenburg, dat waren hier vroeger allemaal weiden, gras, hofkes, beekjes. Aan ’t kasteeltje daar waren alleen bunkers en weien, koeien en boomgaarden. Op de Bisschoppenhoflaan waren ze de huizen nog aan het bouwen.” De laatste faze in van verstedelijking tussen 1950 en 1970 sluit dit hiaat. De Van Cortbeemdelei en de Van Duyststraat worden eindelijk aaneengeregen. In dit centrale stuk wijkt het stratenplan ook deels af van het plan Van Not. De Van Amstelstraat sluit met een knik aan op de Van Duystraat en de René Heylenstraat beperkt zich tot een verbinding tussen de Van Amstelstraat en de Van Cortbeemdenlei. In het opvullen van dit hiaat wordt een nieuw appartementstype ingezet. De auto is immers gemeengoed geworden en het nieuwe type met 2 bouwlagen voor appartementen boven gelijkvloerse garages getuigt daar van. In de zelfde trant worden er ook appartementen zonder garages gebouwd. Het type komt zowel in de Tweemontstraat als in de Van Amstelstraat terug. Het opvullen van het hiaat in de wijk wordt in extremis aangegrepen om alsnog enkele publieke voorzieningen in de wijk te bouwen. In de Van Duyststraat wordt een school en een zwembad gebouwd,dat recent vervangen is door een reeks bejaardenflats en een dienstencentrum van het OCMW. Aan de René Heylenstraat worden enkele sociale appartementen gebouwd en een parochiecentrum. De bebouwing langs de Bevernagelei wordt afgewerkt, voornamelijk met appartementen en enkele handelszaken. Ook langs de Bisschoppenhoflaan worden appartementen gebouwd boven garages of handelszaken gaande van een bandencentrale en autohandel, tot een wasserette, een videotheek, cafés, een frituur, ....

Tweeledig woningpatrimonium Deze bouwgeschiedenis geeft ten dele een verklaring voor de tweeledige structuur van de woningmarkt vandaag in Kronenburg. De wijk kent een vrij hoog percentage appartementen. Op 1971 woningen zijn er 1056 appartementen, (54%), 53% is bewoond door de eigenaar72 . Kronenbrug telt 5% huurhuizen, wat het beeld bevestigt van een wijk met enerzijds huurappartementen en anderzijds huizen in eigendom. Huurhuizen zijn er bijna niet te vinden, wat bevestigd wordt door bevoorrechte getuigen en bewoners. Abdelhakim: “Et louer une maison, ce n’est pas possible ici dans le quartier ? Comment ? Louer une maison ? Non, non, c’est plus... ça dépend de votre revenu d’argent. Mais j’ai constaté qu’on écrit toujours appartement, appartement, il n’y a pas une maison à acheter. Il n’y pas de maison à louer. Parce que les


125

PERCELEN 2001

1 appartement / verdieping

rijwoningen conforta + andere

meerdere appartementen / appartementen na jaren ‘50 verdieping + sociale woningbouw

WONINGTYPES 0


50

125m

126

gens sont habitues a prendre toujours un appartement. Pour louer une maison il faut beaucoup d’argent. Je pense vingt mille comme ça, je peux acheter, c’est mieux pour louer.” Gezien de typologie van de 350-tal Conforta-woningen in Kronenburg, in hoofdzaak kleine eengezinswoningen, gebouwd voor de private koopmarkt, kunnen we aannemen dat een goed deel van de 900 eigendomswoningen precies uit deze Conforta-woningen bestaan. Deze woningen zijn te klein om als appartementen ingedeeld te worden wat deze aanname verder ondersteunt. Het karakter van de speculatieve volkshuisvestingsoperatie gericht op de koopmarkt is de kiem geweest van een zeer kwetsbaar en slecht patrimonium. Wat onderhoud en renovatie betreft hangt de woonkwaliteit af van de mogelijkheden van de eigenaars. Daar komt bij dat de renovatielast in het gebied zeer zwaar is gezien de zeer slechte vochthuishouding. Dit contrasteert met andere interbellum volkshuisvestingswijken (bvb. de Far West, Faubourg en Kassei in Vilvoorde, waar ook ondermeer ook gecombineerde boven- en benedenwoningen werden gebouwd die een gemeenschappelijk sanitair delen) die door de publieke sector gerealiseerd zijn en die vandaag structurele renovatieoperaties ondergaan. Niettemin hebben talrijke eigenaars deze inspanningen gedaan, kelders zijn geplastificeerd, gevels bekleed met nepbakstenen, met pleister- en verflagen. Gilberte: “De kelders van die Confortawoningen waren vroeger heel nat, er wordt in die kelders gewoond. Geregeld liep het daar onder, dan waren de meubels nat. Nu hebben ze andere pompen geplaatst en nu is dat wel minder.” Gevolg is dat deze eigenaars volgens een bevoorrechte getuige ondanks alles erg gehecht zijn aan hun woningen, zelfs sterker dan bijvoorbeeld de bewoners van de Arena-tuinwijk in Deurne-Zuid. Daarnaast suggereert de bouw van een groot aandeel appartementen dat een aantal eigenaren in oorsprong Kronenburg, en vooral de Tweemontstraat, zagen als interessante vestigingslocatie voor bedrijvigheid, waarbij in de marge, de overblijvende ruimte (de hogere bouwlagen of de terreinen grenzend aan de Tweemontstraat) opgevuld werden met opbrengsteigendommen met appartementen voor arbeiders. Ook de bouw van panden die per bouwlaag ingedeeld werden als appartement suggereert dat een deel van de eigenaren hier vooral bouwden met het oog op het realiseren van opbrengsteigendommen of op zijn minst de verhuur van appartementen in het zelf bewoonde pand als bijkomende inkomsten benutten. Gilberte’s vader had een klein vleesverwekend bedrijfje dat het gelijkvloers van de woning en mettertijd ook de tuin innam. Zelf woonde het gezin op de eerste verdieping. Boven was er vroeger een zolder, maar haar vader had dat omgebouwd tot een appartement dat verhuurd werd.


127

Ruimtelijke spreiding van marginaal wonen in de wijk Marginaal wonen is in Kronenbrug het meest zichtbaar in de Tweemontstraat. In de sectie waar de straat een bocht maakt ter hoogte van de brug aan het Sportpaleis en de aansluitende sectie valt de aanwezigheid van Oost-europese bewoners op door hun intensieve straatgebruik. Kinderen spelen er op straat, tapijten hangen te drogen op de hekken van de bedrijven, muziek schalt door de straten. Openstaande voordeuren laten verloederde trappenhuizen zien, kelderramen tonen opgestapelde rommel. De Tweemontstraat telt een zeer groot aantal leegstaande panden, de helft van de 80-tal leegstaande panden in Kronenburg, dat daarmee het hoogst scoort voor Deurne Noord73 . De neergang van deze straat vindt zijn oorsprong in haar degradatie van uitvalsweg tot ontsluitingsstraat voor de bedrijvigheid aan het Albertkanaal. Met de aanleg van de Bisschoppenhoflaan verliest de Tweemontstraat haar statuut als uitvalsweg. De weg wordt door de Nationale overheid overgedragen aan de gemeente. Door deze degradatie krijgt de industriële ontwikkeling tussen Albertkanaal en Tweemontstraat vrij spel. De initiële ontwikkeling als drager van de wijk die doorstroming en toe-eigening door bezoekers garandeert, wordt de pas afgesneden. De Tweemontstraat wordt de rand, de uithoek, de grens van de wijk waar niemand komt die er niet woont of werkt. De industrie ondergaat een schaalvergroting tegenover de oorspronkelijke ontwikkelingen met ateliers, schrijnwerkerijen en dergelijke. Vooral het zwaar verkeer dat deze bedrijven met zich mee brengen, belast de straat en de hele wijk: volgens een bevoorrechte getuige en het wijkontwikkelingsplan passeert er om de 7 minuten een vrachtwagen met betonmolen, in de weekends en ’s nachts parkeren er vrachtwagens, de geïnterviewde bewoners klagen over het lawaai en over de kassei-bestrating. Ilse: “En heb je hier geen last van voorbijrijdende vrachtwagens? Jawel, verschrikkelijk, dat is hier erg, zuh, vooral ‘s morgens en tegen een uur of vier, vijf, dan begint dat hier, hé. Met de camions die thuiskomen, die gaan parkeren, dat is wel verschrikkelijk. En ‘s morgens om vijf uur, als die vertrekken, dat maakt ook heel veel lawaai. Dan staan die eerst een half uur met de motor te draaien. Maar wij slapen hier aan de voorkant, dus mijn kinderen hebben er eigenlijk niet zo veel last van. Just alleen van het sportpaleis als er iets te doen is. Dat hoort ge hier tot binnen. Dat is erg, zuh. En is het dubbel glas dat ge hebt laten steken? Ja, en toch hoort ge dat nog erg. En zeker als het heel warm is en ge laat de ramen open.” Abdelhakim : “Et les camions ? Toujours. Il faut imaginer qu’il y a un immeuble qui bouge. Surtout les camions de béton, qui toujours traversent la route. On a toujours le bruit. Ce que je pense les pierres qu’on a déposées par terre, c’est… , le chemin n’est pas bien réglé.” De Tweemontstraat verenigt de onmogelijke combinatie van woonstraat en industriële ontsluitingsweg. Het hybride karakter van de weg komt het sterkst tot uiting in de straatgevelwand aan de zijde van het kanaal. Ze bestaat uit stukken gesloten straatgevelwand met woningen en appartementen, afgewisseld met bedrijfspanden en open terreinen en bedrijfstoegangen met achterliggende loodsen, hangars en terreinen voor opslag. Deze situatie komt bovenop de problemen die Kronenburg als geheel minder aantrekkelijk maken als woongebied: de dichte bebouwing, het stenige en weinig groene karakter van het openbaar domein, het gebrek aan publieke voorzieningen (van scholen is de wijk wel goed voorzien), het gebrek aan winkels en ontspanningsmogelijkheden, parkeerdruk en overlast vanwege het Sportpaleis74 . Alle geïnterviewde bewoners doen boodschappen in de Aldi of de Lidl aan de Slachthuislaan, achter het Sportpaleis. Er wordt bijna niet lokaal gewinkeld. Wenchell, een Nigeriaanse vrouw met twee kinderen, het gezin van Marokkaanse origine (Abdelhakim) en het Kosovaarse-Roma gezin (Basri) doen ook nog boodschappen in de stad, in Afrikaanse, Marokkaanse of Turkse winkels. Wenchell en Basri gaan respectievelijk ook naar een Engelstalige kerk en een Turkse moskee in de stad. Door de specifieke ligging en hybride conditie van de Tweemontstraat wordt de algemene woonproblematiek van de wijk in deze straat verscherpt.


128

Woningtypes in het grijze wooncircuit Aan de hand van de bewonersinterviews en de gesprekken met de bevoorrechte getuigen wordt het mogelijk een beeld te krijgen van het gebruik van de woningtypes vandaag en na te gaan hoe de types zich verhouden tot het grijze wooncircuit. Voor de woongeschiedenissen van de verschillende bewoners wordt verwezen naar het rapport van ISEG. Volgende bewoners werden geïnterviewd. -

erkend Kosovaars vluchtelingengezin (Romzigeuners) met 7 kinderen op een klein appartement met twee slaapkamers (Basri) - Belgisch huishouden met drie kleine kinderen in een noodkoopwoning in slechte staat die ze pas terug hebben verkocht en binnen een kleine maand moeten verlaten (Ilse) - alleenstaande Belgische vrouw op de eerste verdieping van een woning in slechte staat die eerst haar eigendom was (Gilberte) - Belgische alleenstaande vrouw die een jaar in een vluchthuis verbleef, sinds een jaar op een kamer met douche en kookgelegenheid, maar gemeenschappelijk toilet (Anja) - Nigeriaanse vrouw met twee kinderen in België, met jaarlijkse verblijfsvergunning, in een klein appartement op de eerste verdieping (Wenchell) - Marokkaans koppel zonder kinderen op een appartement, vorige appartement in slechte staat (Abdelhakim) Van de types die in de bouwgeschiedenis aan bod kwamen zijn er slechts twee waar er weinig of geen indicaties van zijn dat er grijs wonen plaats vindt. Dit zijn de grotere rijwoningen uit het Interbellum en de periode na WOII die vooral in de Van Cortbeemdlei, de Van Amstelstraat en de Van Duystraat enzovoort terugvinden, kortom de straten in de ‘binnenzijde’ van Kronenburg, en niet de ‘randen’ Tweemontstraat – Bisschoppenhoflaan. Dit zijn over het algemeen de betere woningen, enkelen zijn recent zelfs grondig gerenoveerd, zoals in de Bevernagelei. Voor een deel gaat dit ook op voor de Confortawoningen in deze straten. De Confortawoningen in de Van Cortbeemdelei bijvoorbeeld lijken in vrij goede staat te zijn, hoewel er zeker niet kan uitgesloten worden dat er ook in deze straten slechte Confortawoningen zijn die bijvoorbeeld in het noodkoop-circuit zitten. De appartementen die vanaf de jaren ’50 gebouwd zijn, bijna de volledige bebouwing van de Bisschoppenhoflaan en de centrale sectie van Kronenburg zelf, lijken evenmin in het grijs wooncircuit opgenomen. We onderscheiden drie types waar er grijs wonen voorkomt. Het gaat enerzijds om noodkoop van (kleine) rijwoningen en anderzijds om residuele huur in appartementen die gekenmerkt worden door overbezetting en/of door slechte hygiënische en bouwfysische condities. Wat de appartementen betreft wordt een onderscheid gemaakt tussen kleinere panden waar er slechts 1 appartement per verdieping wordt verhuurd en grotere panden waar er meerdere appartementen per verdieping worden verhuurd. Het eerste type past veelal binnen het gabariet van een (grotere) rijwoning. Het tweede type wordt gekenmerkt door een grotere bouwbreedte- en diepte. Bij de types zijn grondplannen van de woningen van de geïnterviewde huishoudens gevoegd. Deze plannen zijn gemaakt op basis van foto’s en plaatsbezoeken in combinatie met kaartmateriaal op schaal 1/500. De opgegeven afmetingen en oppervlaktes zijn dan ook benaderingen. Om privacy-redenen zijn geen foto’s van de buitengevels bij de grondplannen gevoegd.


129

Woningtypes in het grijs wooncircuit - 1: panden met 1 appartement per verdieping In de Tweemontstraat

De woning van Basri

- 20m -

- 15,5m -

- 9m -

- 7,5m -

- 2,5m -

0 De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

+1

9 personen - 67 m2

+2 130

Type 1: panden met 1 appartement per verdieping Hier moet een onderscheid gemaakt worden tussen panden die opgetrokken zijn met de bedoeling er appartementen te verhuren en rijwoningen die later per verdieping opgedeeld zijn in appartementen. Dit laatste is niet steeds eenduidig uit te maken: sommige panden lijken vrij groot om als rijwoning in gebruik geweest te zijn (grote gevelbreedte, grote bouwdiepte), maar de verschillende ruimtes die op de traphal uitgeven hebben toch een eigen deur, die nu vaak afgesloten is. Deze gebouwen kunnen op gelijkvloers ook een appartement hebben, maar vaak is het gelijkvloers ingenomen door een winkel, door een inrijpoort die toegang geeft tot een achterliggend magazijn en in een geval zelfs tot een achterliggend beluikje. In deze appartementen kunnen we van grijs wonen spreken in geval van overbezetting en/of slechte bouwfysische en hygiënische toestand. Dit type treffen we aan de Tweemontstraat waar de panden vaak volledig door zwakkere huurdersgroepen als asielzoekers of bestaansminimumtrekkers bezet zijn. In gesprekken met bevoorrechte getuigen kwamen een viertal van deze panden in de Tweemontstraat ter sprake. Het gaat enerzijds om drie naast elkaar liggende panden van 4 bouwlagen. Voor het eerste pand werd melding gemaakt van een persoon die OCMW-steun genoot maar vervolgens ‘afgeschaft’ (het lokale jargon wanneer iemand zijn OCMWuitkering verliest) was en die op de bovenste verdieping van het pand woonde. De bevoorrechte getuige meldde dat de dakbedekking boven de traphal lekte en dat de bewoner door de vloer was gezakt. De volgende twee panden vormen een dubbelhuis en worden betrokken door in totaal 4 onderling verwante Oosteuropese families. Hier zou ook sprake zijn overbezetting. In het vierde pand woont Basri en zijn gezin. Het grootste probleem met de woning van Basri en wellicht het hele pand, is de overbezetting. Basri woont met zijn vrouw en 7 kinderen op een appartement met 2 slaapkamers van ongeveer 67 m2 groot. Bouwfysisch is het gebouw min of meer in orde: er is dubbelglas, de zekeringkast in de woning zelf ziet er vernieuwd uit, er zijn geen opmerkelijke vochtplekken in de leefruimtes. De wc en douche zijn ondergebracht in het achterste deel van de aanbouw in een piepkleine vochtige ruimte. De rest van aanbouw doet dienst als keuken, waar ook de gasgeiser hangt, de keuken is relatief rommelig en niet erg hygiënisch. Er is slechts een gaskachel om het hele appartement te verwarmen, die in de zitkamer aan de straatkant staat. Daarnaast is de slaapkamer van de ouders. Ondanks het feit dat Basri er nog maar een jaar woont en al nieuw huis op het oog heeft, zijn deze beide laatste kamers goed ingericht en zelfs vrij overdadig versierd met zijden bloemen, bidtapijtjes, een mariabeeldje (het zijn nochtans moslims) en dergelijke. Overal liggen er tapijten op de grond, schoenen worden uitgedaan op de overloop. In de slaapkamer achteraan liggen de matrassen tegen de muur opgestapeld, kleren en beddengoed zitten waarschijnlijk in de vuilniszakken tegen de andere muur. In deze kamer en de kamer die rechtstreeks op de overloop uitgeeft staan geen meubels. Hier worden waarschijnlijk ’s avonds de matrassen uitgespreid om de kinderen te slapen te leggen. Ze vinden de woning veel te klein, missen een buitenruimte en hadden liever een gelijkvloerse woning. Neef van Basri: “Woont hij hier graag nu? Hij kan hier niet zo goed wonen, want het huis is een beetje te klein voor hem. En hij betaalt veel geld. Hij wil ook graag een huis dat er een beetje beneden is. Hij wil niet altijd naar boven. Al de kinderen moeten ook naar school gaan... Ze eten brood, cola. Hij betaalt te veel huur, 20.000 is veel. ... De vrouw probeert ook iets te zeggen: Met zoveel kinderen en maar twee slaapkamers. De douche is ook veel te klein. Ze heeft geen terras om de kleren te drogen. Hoeveel slaapkamers zijn er hier? Deze, die daar en die daar in het midden. Dus er is eigenlijk een hal hiernaast, dit is de woonkamer en dan twee slaapkamers? Ja. Slapen alle kinderen bij elkaar? Ja, alle kinderen samen en de man en vrouw alleen. Dat gaat niet zo, alle kinderen samen. ... En ze hebben geen terras? Nee, geen terras. Waar hangen ze de was te drogen? Op de deuren, daar, kijk! (was hangt aan kapstokken of gewoon over de deur gegooid van de slaapkamer) Het huis is veel te klein.” Er is ook te veel lawaai van de buren op straat die te laat buiten blijven. “Hij kan hier ook niet wonen omdat er hier teveel Kosovaarse mensen zijn en die blijven hier ook de nachten tot twee, drie uur ’s nachts. .... Ja, die roepen altijd en tot ’s nachts, twee drie uur, die blijven buiten, die praten. Maar hij pakt De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

131

De woning van Basri


132

zijn kinderen en gaat normaal slapen. Maar als ge slaapt dan stoort dat. Die andere mensen, als die praten, je kunt niet buiten gaan en zeggen ‘Hei, kun je binnen gaan’. Dat gaat niet.” Er zitten kakkerlakken in het appartement. Ze zullen dus nieuwe meubels moeten kopen wanneer ze verhuizen. “Hij heeft hier ook kakkerlakken. Kun je niemand zoeken die speciaal voor die kakkerlakken komt? Hij heeft dat ook al aan het OCMW gevraagd. ... Als ge hem een ander huis brengt, dan kan hij dat allemaal niet meepakken, want het zit vol kakkerlakken. Als ge dat meepakt, neem je dat mee naar het andere huis, want van één kakkerlak komen er andere. Je moet alles in het huis laten en alles nieuw nemen.” Basri wilt vooral weg uit het appartement omdat het te klein is en er geen buitenruimte is. Hij zou ook liever beneden wonen. Hij heeft al een huis op het oog op nr. 20 (Tweemontstraat of Van Der Delftstraat). Hij heeft wel familie in de buurt wonen: zijn broer woont er en de jongen die voor hem tolkt woont ook in de buurt. Nochtans zou hij niet zo graag tussen zoveel Kosovaren wonen, hoewel het ook Rom zijn. Ten tijde van de oorlog in Kosovo werden Rom door de Albanezen sterk geviseerd, verschillende werden het slachtoffer van aanslagen. Vele Rom vluchtten daarop naar Servië maar Basri was daar waarschijnlijk ook niet welkom. Neef van Basri: “Met zijn ‘wit haar’ (het is eerder wat grijzig) dachten ze dat hij een Albanees was. Ze zeiden dat hij maar naar Albanië moest gaan. Ze hebben hem geslagen. Daarom is hij vertrokken. Iedereen vertrok toen.” Wanneer dit woningtype voorkomt in de straten van het ‘binnengebied’ van Kronenburg als de Van Amstelstraat, de Van Duyststraat en de Van Cortbeemdelei geeft het wellicht minder vlug aanleiding tot grijze woonsituaties. Drie geïnterviewde bewoners betrekken dergelijke appartementen in. Daarnaast is er nog een Oosteuropees gezin dat door het OCMW was aangedragen als mogelijke interviewkandidaat. Het gezin werd echter ‘afgeschaft’ (verloor zijn OCMW-uitkering) omdat de echtgenoot werk gevonden had, zodat er geen interview kon plaatsvinden. Nochtans is de woonsituatie van dit gezin zeer slecht. Ze betrekken met 8 personen het gelijkvloers van een pand dat aan de gevel te zien als winkel gefungeerd heeft. De deur sluit niet en er is een raam gebroken in de deur. Deze familie zoekt al heel lang een andere woning maar vindt niets. De dochter van 15 jaar loopt reeds gedurende 1 jaar geen school meer. Boven hen betrekken de huisbaas en een familielid van hem twee appartementen. De woonsituatie van Gilberte kan ook als problematisch bestempeld worden. Bij de twee andere geïnterviewde gezinnen, Wenchell en Abdelhakim, werden er nadelen genoteerd, maar was de woonsituatie zeker niet slecht. Abdelhakim is evenwel nog maar pas verhuisd vanuit een slecht appartement in de Tweemontstraat. Gilberte woont op de eerste verdieping van een woning die vroeger haar eigendom was. Haar vader richtte het gelijkvloers en de tuin in als een vleesverwerkend bedrijfje. Het gezin woonde op de eerste verdieping, de verdieping erboven werd als appartement verhuurd. Gilberte werkt niet meer en staat op de dop. “Is ze nu op pensioen? Neen, ze dopt nu. Ze krijgt maar weinig dopgeld omdat ze zelf ontslag heeft moeten nemen. Ze werkte zo goed dat haar baas haar geen ontslag wilde geven. Haar moeder had haar hals gebroken en zij moest haar verzorgen. Haar moeder moest dan altijd luisteren naar het lawaai van de fabriek ernaast. Ze is dus thuisgebleven, ze hadden het pensioentje van haar moeder, wat huurgelden [van het appartement boven vermoedelijk], en haar dop.” Gilberte heeft last met haar gezondheid, van reuma, ze is heel zenuwachtig. Naar eigen zeggen is ze dat geworden door veel bandwerk te doen. Ze is ook wantrouwig en wilt niet dat we haar woning bezoeken. Omdat ze het onderhoud van het huis niet meer aankon, heeft ze het verkocht. “Nu heeft ze het huis verkocht. Zelf woont ze nog op de eerste verdieping. Ze zijn nu boven de muren al


133

aan het afkappen. Ze gaan dat volledig opnieuw bezetten. Zij gaat dan daarna boven wonen, alles is nog niet af. Heeft ze dat bij de verkoop overeengekomen of ze daar mag blijven wonen? Dat weet ze niet meer. Boven was het vroeger een zolder, maar haar vader had dat al omgebouwd tot een appartement. Waar zij nu woont is het een diepe beneden: er is een eetkamer, een slaapkamer, een keuken en een douche. Er zijn eigenlijk twee slaapkamers, haar vader heeft er een muur tussen gezet, zodat het twee kamers werden. Beneden op het gelijkvloers heeft de huidige eigenaar nu zijn opslagruimte, het is een soort klusjesman of een aannemer. ... Het is een karweiman die de woning gekocht heeft. Hij gebruikt het magazijn om zijn betonmolens te zetten, om deuren te maken, vensters te maken. Hij heeft veel werk. Zijn gewone werk heeft natuurlijk voorrang. Hij werkt alleen in het huis als er tijd over is. Het kan voor haar geen kwaad dat het boven nog niet klaar is. Ze zit goed beneden. Het zal er wel schoon worden. Ze weet niet of ze zal mogen blijven. Ze heeft dat niet in het contract laten zetten. ... De 18-jarige dochter van de karweiman helpt met het opknappen van de boven. Ze kappen het oude pleisterwerk af. Ze heeft die beitel eens vastgepakt, maar amaai dat ging niet meer. Al die plakkerij gaat vernieuwd worden. Vroeger werkte ze wel in het huis, muren afslissen, houtwerk schilderen, dak gerepareerd, met latex schilderen, nu kan ze dat allemaal niet meer. Daarom heeft ze het verkocht. Nu wordt ook de elektriciteit vernieuwd, alles wordt gelijk het moet zijn. Er zijn nieuwe kasten geplaatst in de kelder. Ze heeft het huis verkocht omdat alles versleten was, ze kon dat niet meer onderhouden. De ramen waren rot, nu worden

Woningtypes in het grijs wooncircuit - 1: panden met 1 appartement per verdieping Panden in de Van Amstelstraat, de Van Duyststraat en Van Cortbeemdelei

De woning van het Oosteuropees gezin met 8 kinderen


134

die allemaal vervangen door plastic. Er staan al twee ramen klaar in de gang. Ze moeten wel nog geplaatst worden. Hij gaat ook een badkamer installeren.” Gilberte heeft weinig zekerheid over het woonsituatie. Ze heeft vertrouwen in haar huisbaas, maar heeft geen garanties. Intussen mankeert er allerlei aan haar woning. “Haar eigen badkamer is eigenlijk kapot. Haar bad is ingestort, doorgezakt. Nu wast ze zich aan de lavabo, wanneer haar zoon eens langskomt vraagt ze dat hij haar rug eens wast. Als ze eens bij hem is neemt ze een bad. Maar laatst geraakte ze er niet meer uit. Haar zoon was aan het strijken, die doet dat allemaal, en ze moest hem roepen om haar te helpen. Ook haar keuken is vervallen, de plakkerij valt er af. Ze kan dat nu zelf niet meer veranderen, het gaat toch allemaal uitgebroken worden. .... Heeft ze last van vocht? Ja, in de muren, door de slagregen. Wat wil je, dat huis is versleten. Het is een huis van voor de oorlog. ... Het zou toch goed zijn om terug een douche te hebben. Dat is toch heerlijk zo gewoon kunnen douchen, of een bad dat is ook heerlijk. Nu moet haar zoon haar rug wassen, ze kan er zelf niet aan. Een nieuw bad staat al klaar in het magazijn.” Er is een klein terras gemaakt op het dak van het magazijn, maar dat gebruikt ze niet. De appartementen van Abdelhakim en Wenchell zijn in goede staat. Abdelhakim is pas getrouwd en heeft nog geen kinderen, het appartement is zeker ruim genoeg. Hij woont op de 2de verdieping onder het dak.

De woning van Abdelhakim

- 18m -

- 13m -

- 6m -

0


+1

2 personen - 70 m2

+2

135

De woning van Wenchell

- 18m -

- 14m -

- 5m -

0

3 personen - 63m2


+1

+2

136

Er zijn ter hoogte van het dak wel enkele vochtplekken. Het ontbreken van een buitenruimte is voor hem een gemis. Toch is het een hele verbetering tegenover het appartement in de Tweemontstraat. Abdelhakim: “Parce que… apparemment que j’ai un autre appartement mais c’est un peu serré. Je viens de déménager. Euh donc ce mois ci je viens pour m’installer plus exactement. … L’autre appartement c’est dans le même quartier ? C’est à Tweemontstraat. Parce que là on a beaucoup de problèmes là bas. Avec les gens, des étrangers comme ça. Il n’y a pas de respect. Il y a peu de comment dirai-je …. Les garçons qui font leur bavardage comme ça. Parce qu’on vit pas calme, c’est pour cela que j’ai déménagé ici. … Là bas c’est un appartement. Il y a un problème d’électricité, problème de gaz, parce que c’est un appartement … l’autre fois la police qui sont intervenu pour faire sortir les gens parce que cela c’est dangereux pour vivre. Vous êtes obligé de partir ? Oui c’est mieux. ... Au Tweemontstraat c’est quelle adresse ? Tweemontstraat il y a … Mais là bas, j’y suis avec ma femme, euh, je ne me rappelle pas très bien le numéro. L’appartement il y a Kosovo. Les gens de Kososvo. C’est à droite lorsqu’on descend cette ( ? ). Là il y avait beaucoup d’appartements ? Oui il y a beaucoup d’appartements. C’était des gens de Kosovo vos voisins ? De Kosovo et en même temps il y a des marocains aussi.” Wenchell leeft alleen met haar twee kinderen, een jongetje van 3 jaar en een jongetje van enkele weken. Het appartement is groot genoeg voor haar en de 2 kinderen. De indeling is niet ideaal. De kinderkamer is lang en smal. Haar eigen slaapkamer geeft rechtstreeks toegang tot de kinderkamer en tot de smalle kleine badkamer die aan de achtergevel ligt. Haar slaapkamer heeft geen rechtstreeks raam naar buiten. Ook zij mist een buitenruimte voor het drogen van de was en om haar zoontje te laten spelen. Wenchell: “Is there a balcony? No. Nothing. Do you miss it, to go outside? Yes. That’s why I, when I get an other apartment, maybe I can get a last floor, maybe they will have a place to play. And also for drying the laundry. Yes, you see, I wash my clothes with my hands. I can’t go to the washing, it’s a lot of money, I have to save that. Because I am strong, I can wash them. I dry them outside then (op de overloop aan de trap). And it is big enough for you and your children? But there is no place for him to play. All his toys now, most of his toys, I throw them, I put them in the room, because he has enough place to play in his father’s place. So when he is here, there is not enough place, that’s why he is always jumping around.” Haar onderbuur klaagt over lawaai. Wenchell: “And here again the mother of the houseboss is giving me problems to. That my son plays too much, it is disturbing. So they gave me quick notice, now they say that I have to leave here for November. Normally we have three years contract. But I cannot leave when I don’t get an apartment, I have to take care for my baby too. So I speak to my ‘socia’, I try to look for an apartment, they always say to me they cannot work with socia. I have seen nice places, but they cannot work with socia. If I am working they can give me an apartment. So there is nothing I can do. I try to look for an apartment, but if I didn’t find an apartment for November, I still be here. I have to speak to my socia, we have a three years contract. The mother is disturbing me. Because, you can see if you are walking, it’s noisy (stampt op de vloer om het aan te tonen), it’s not my fault. Seven o’clock I wake up, I douche my baby to take him to school. Maybe the baby is crying, when he want to eat, she says I am disturbing too. But I have to wake up early to take my son to school. She always complains.”


137

Woningtypes in het grijze wooncircuit - 2: de rijwoning


138

Type 2: de rijwoning In de gesprekken met bevoorrechte getuigen kwamen twee Confortawoningen ter sprake in de Tweemontstraat, gelegen aan de kanaalzijde van de straat, ter hoogte van het kruispunt met de Bevernagelei. Het zijn rijwoningen met 2 bouwlagen. In de ene woning woont een jong koppel in bij de ouders van een van beide partners. In totaal delen 5 mensen er een zeer kleine woning. Even verderop woont een alleenstaande invalide man, die bijna altijd op zijn dorpel de straat gadeslaat. Hij moet zijn gevel laten renoveren. Bij een bevoorrechte getuige is er sprake van een man die in de ‘kleine huisjes’ woont die voor klusjes een beroep doet op de Bond Zonder Naam omdat hij niets anders kan betalen (misschien dezelfde persoon?). Wonen wordt in deze Confortawoningen marginaal wonen bijvoorbeeld door overbezetting (het eerste voorbeeld) of in geval van noodkoop: men koopt een slechte woning om te ontsnappen aan de dure huursector en heeft dan niet meer de middelen om ze op te knappen zodat de woonsituatie slecht blijft. Andere gezinnen zitten zowat op de rand van de noodkoop: ze slagen er net in om wat oplapwerk aan de woning te laten uitvoeren maar een structurele renovatie gaat hun middelen te boven. Aan de overzijde van de Tweemontstraat is er een rijtje met smalle Confortawoningen met souterrains. Verschillende woningen zijn verloederd, andere worden gerenoveerd, een met steun van het Vlaams Woningfonds. Ilse, haar man en haar drie kinderen wonen in een rijwoning in de bocht van de Tweemontstraat ter hoogte van het Sportpaleis. Deze woning is vermoedelijk in het begin van het Interbellum gebouwd, voor de Conforta-operatie. De woning is iets groter dan de Confortawoningen maar wel van een gelijkaardige typologie. De trap zit dwars in het midden van de woning, tussen de voor- en de achterkamers. Ilse en haar gezin zijn noodkopers. Ze kochten de woning in 1997 en deden er belangrijke investeringen, maar desondanks blijven er problemen met de elektriciteit en met vocht. Ilse: “Jullie hebben dat huis hier gekocht? Ja. Wanneer? Hoh, in 1997. In mei 1997 hebben wij dat gekocht. … En waarom zijn wij hier komen wonen? Goedkoop, het was hier heel goeiekoop. Hoeveel heb je betaald? Een miljoen vijf. Alles tesamen. Afin, een miljoen twee, maar zo, hé. Met beschrijf bij dan een miljoen vijf. Ja..... Heb je er ondertussen al wat aan gedaan, of er al geld ingestoken? De ramen zijn allemaal vernieuwd, het dak is vernieuwd. Er is hier gas binnen gebracht. Want dat was hier niets, alleen alles op elektriciteit. Dus de gas hebben wij hier moeten aansluiten. Het dak hebben we moeten vernieuwen, de ramen. Dat was allemaal, hout, hé, dat was allemaal kapot. En kun je schatten hoeveel geld je er al ingestoken hebt? Ho, daar vraagt ge me wat, hé, ik weet dat zelf niet. Dat kan ook nog eens over een miljoen gaan? Of is dat wat overdreven? Ho, ik weet het niet, ik zou het echt niet weten. Allé ja, als ge ongeveer uitrekent hoeveel het dak heeft gekost en de ramen en de deuren, dan zitten we toch al aan de 500, en het gas dan nog binnenbrengen, pak zo iets van een 600 voor alles. En de elektriciteit is niet vernieuwd? Nee. En valt ze wat mee? Euh, dat gaat. Maar behalve als ge de keuken en de badkamer gebruikt, dat gaat niet tezamen. Als ge het wasmachine opzet beneden, en hier gaat ge het licht aansteken, pats, dan vliegt alles hier dicht, dat gaat niet, hé. Dus. Tja. Daar hebben we niets aan gedaan. ... En is er hier ook een kelder aan het huis? Ja, er is een klein kelderke, maar er staat altijd wel wat water in, dat is een heel groot probleem. Dan moogt ge dat water allemaal laten weghalen en dan de volgende dag staat dat er terug. ... En van vocht, heb je daar ook last van, want ik zie dat het behang zo een beetje loskomt? Nee, dat is door mijn kinderen. Haha. Neeneenee. In de gang hebben we pas behangen en de kinderen waren dat allemaal aan ‘t lostrekken. Maar wij hebben inderdaad last van vocht boven. In de kinderkamer en in ons slaapkamer. Dat is heel verschrikkelijk. We dachten ‘Dat is van ‘t dak, maar dat is niet van ‘t dak, dus dat is van de buitenmuren. De buitenmuren moeten allemaal opnieuw gedaan worden. De oudste dochter heft astma gekregen als gevolg van het vocht en de schimmel. Ilse: “Maar het is eigenlijk, mijn kinderen slapen beter in een frisse kamer dan in een warme kamer. En zeker dan mijn oudste dochter, want die astma. Die mag niet in een kamer…Dat is ook een stuk van de reden dat wij het verkocht hebben, omdat voor het huis zelf, met de schimmel, en voor mijn oudste


139

De woning van Ilse - 4m -

- 19m -

- 14m -

- 9,5m -

5 personen - 130m2

0


+1

+2

140

dochter ook, omdat die elke keer, om de paar maanden naar het ziekenhuis moest. Dat was niet te doen, dat was zo een hoge rekening. Dat was juist alleen voor mijn oudste dochter dat wij er heel veel tegenaan moesten smijten voor het ziekenhuis. En dan nog dat we willen gaan verhuizen voor de schimmel. Want daardoor is het eigenlijk begonnen met haar, dat het hier verergerd is.” Ze hebben de woning verkocht omdat ze een nieuwe woning wilden kopen in Kapellen maar die koop gaat niet door omdat ze geen lening krijgen. Ze hebben vroeger veel schulden gehad. Nu zijn ze op zoek naar een appartement. Hoewel de woning ruim genoeg is slagen Ilse en haar gezin er niet in die ruimte te benutten. Ze hebben de middelen niet voor een grondige renovatie. De indeling van de woning is slecht: de ruimtes op het gelijkvloers worden onderbenut. Ilses: “Ja. Dan is er beneden nog een klein kamerke, dan heb je de badkamer. Die is ook beneden? Ja. Dan hebt ge de veranda en dan hebt ge het koerke. Ge hebt altijd hier de woonkamer gehad? (op de eerste verdieping) Ja, altijd zo gedaan. En beneden, waarvoor werd dat gebruikt? Vroeger was dat voor mijn honden, de hondenkamer, waar nu al die rommel staat. Dat was de hondenkamer. Daar is mijn teef bevallen. Daar hebben we altijd een hondenkamer van gemaakt. De jongste, die we nu nog hebben, daar hebben we van gezegd, die gaat buiten, dan gaan we dat houden voor alles op te stapelen. Nu hebben we die in de gang gezet van de badkamer.” Er is een kleine koer aan de woning, die toch ruim genoeg is om er een kleine stadstuin van te maken. De koer wordt nu echter vooral als hondentoilet gebruikt. Ilse: “En dan ook voor de klein mannen, er is hier genen hof of zoiets aan, hé. Als we hier nu een hof hadden, dan hadden we gezegd, dan blijven we hier wonen. Maar er is hier niets, hé, just een klein koereke, dat is wel aan deze kant heel slecht. Dat zijn allemaal koerkes. ... Nu geef je natuurlijk heel veel geld uit omdat ze niet buiten kunnen spelen hier, maar als ze een hof hebben, geef je eigenlijk bijkanst niets uit, want dan kunnen ze in de hof spelen. Dat is dus het groot verschil, hé.”


141

Woningtypes in het grijze wooncircuit - 3: panden met 2 of meer wooneenheden per verdieping


142

Type 3: panden met 2 of meer appartementen per verdieping In de gesprekken met de buurttoezichter en het OCMW kwam een gebouw ter sprake dat ‘afgekeurd’ (onbewoonbaar verklaard) is door de dienst voor hygiënisch woontoezicht. Het gebouw moet tegen eind oktober ontruimd zijn. Tijdens het veldwerk lijkt het erop dat er vooral Oosteuropeanen in het gebouw huizen. Het pand dateert van het interbellum. Wellicht is hier ook sprake van overbezetting en slechte hygiënische condities. Een ander gebouw aan de overzijde van de straat huisvest ook Oosteuropeanen. Vensters zijn gebroken, muziek schalt door de ramen naar buiten. Anderzijds vermeldt de buurttoezichter dat andere gelijkaardige blokken in de Tweemontstraat totaal geen problemen stellen. Anja is een jonge alleenstaande vrouw die een gemeubelde kamer bewoond op de 3de verdieping, onder het dak van een appartementsgebouw op de kop van het bouwblok tussen de Tweemontstraat en de Bisschoppenhoflaan. Het pand dateert vanuit het Interbellum en heet overigens ‘Kronenburg’. Op het gelijkvloers is het café Oosterweel, op de eerste en de tweede verdieping worden telkens 4 appartementen of studio’s verhuurd, op de dakverdieping zijn er 5 studio’s of kamers. Het OCMW heeft hier 7 cliënten, er is een groot verloop aan bewoners in het pand. Naast Anja woont een bevriend koppel dat een kamer heeft die nog kleiner is dan de hare. De kamer is zeer klein, 12m2. Anja houdt er twee katten. Anja leeft nu van het bestaansminimum van het OCMW omdat ze wegens zwartwerk haar werkeloosheidsuitkering verloren heeft. Anja beschrijft de woning: “Wat heb je hier, een douche? Een douche, een keukentje en dan de ‘living’, ja, een kleintje. Alles wat hier in de keuken staat, stond dat hier? Ja, dat was eigenlijk gemeubeld. Dus het bed enzo... Ja, dat stond hier, alleen de TV, da’s van mij. En de kast, de frigo stond die hier ook? Ja, en de kast ook. En werkt alles goed? Just dat warm water hier, dat werkt op elektriek, dus... het duurt wel efkens vooraleer ge warm water hebt. Zeker tien minuten het water laten lopen voor dat het warm is. Voor de rest is alles in orde. ... En de verwarming is die in orde, krijg je het warm in de winter? Ja, dat is goed. En in de zomer niet te warm? Ja. Jaaa, dan is het veel te warm, dan staat mijn venster open, mijn deur open en dat helpt nog niet. (ze heeft een matrasovertrek voor het raam gespannen, er is geen gordijn of andere verduistering) Het is ook onder het dak, hé. Ja. Is er een toilet op de kamer? Dat is buiten. Buiten op de gang, een gemeenschappelijk toilet? Ja, alleen hier boven, met vier of zo gebruiken wij dat.” Anja over de rest van het gebouw: “En de anderen, beneden, hebben een eigen toilet? Die hebben een eigen toilet. Zijn die ook groter? Ja, die zijn groter, maar ja, die betalen ook meer. Daar is ook de elektriek apart. Dat zijn alleen die hier boven waar dat de elektriek inbegrepen is. De rest betaalt apart. Die van het eerste betalen 13 en die van het tweede 12. De rest 10 overal. Wie onderhoudt het gemeenschappelijke, het toilet? Dat spreken wij onderling af. En de trappen enzo. De trappen, dat is er maar één van dees verdiep die dat doet, dat is die Poolse. Die doet dat. Dat is zo afgesproken? Met de huisbaas is dat zo afgesproken, ja. ... En zijn er regels, die hier ergens uithangen, waar je je aan moet houden? Just, na tien uur moet de deur hier beneden op het nachtslot. En geen lawaai niet meer op de gang, dat is normaal, hé en voor de rest eigenlijk niets. En de brievenbussen, is dat wat in orde? Die kan je alleen niet op slot doen, dus iedereen kan hier in uw brievenbus. Er zijn er een paar die op slot zijn, maar dat moeten we zelf doen, zegt hij. Dat vind ik wel stom. Maar zolang dat er niemand iets aan doet. Er is niemand die dat gaat doen, zijn eigen slot maken. Het is al een jaar dat ik hier woon dat ze zeggen ‘Er komen nieuwe brievenbussen’, maar ik zie er niets van, zuh. En beneden, dat halleke, wordt dat ook onderhouden? Dat is allemaal door die Poolse, hé. Die doet eigenlijk alle gemeenschappelijke delen? De trappen dat gangske beneden. Die wordt daar voor vergoed? Die betaalt minder huur, ik denk dat die maar een 7.000 aan huishuur betaalt.” Inmiddels schort er wel het een ander aan de kamer. Toch denkt ze er nog langer te blijven wonen, vooral omdat het goedkoop is en ze zo kan sparen. Als ze blijft zal ze wel proberen de kamer wat op te knappen. Toch zou ook de eigenaar nog wat werken moeten doen: Anja’s deur is kapot na een inbraak en de lichte wanden op overloop zijn nooit goed afgewerkt of behangen. Het is duidelijk dat de kamers op dakDe alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

143

De woning van Anja

- 5m -

- 7,5m -

- 2,5 m -

1 persoon - 12m2

+3

+1, +2

0


144

verdieping later zijn ingericht. Anja: “En ben je van plan om hier weg te gaan? Dus nu in oktober is mijn contract verlopen, dus ik weet niet wat de huisbaas gaat doen, dat verlengen of dat hij mij gaat buiten gooien. Maar dat denk ik niet, want anders had ik al lang een brief moeten krijgen. Dus ik ga afwachten wat de huisbaas gaat zeggen, anders blijf ik hier nog een jaartje wonen en kan ik in dat jaar rustig verder zien en sparen, hé. Dus... Ik denk dat ik dat beter kan doen. En ben je van plan om er dan iets aan te veranderen? Ja, dan ga ik wel behangen hier. Als je nog een jaar mag blijven, ga je het hier in orde brengen? Ja, want mijn katten gebruiken diene muur als krabpaal. Daar aan de douche is dat al helemaal kapot gekrabd, dat papier, hé, dus ik zal wel moeten behangen.


145

Wooncultuur: verschillende manieren van omgaan met een tijdelijke woonsituatie Op Gilberte die in Kronenbrug opgegroeid is en er altijd gewoond heeft, en Wenchell die met haar eerste partner in de Vam Amstelstraat woonde, zijn alle geïnterviewde bewoners in Kronenburg terechtgekomen omdat ze er goedkope huisvesting gevonden hebben. Van de zes geïnterviewde bewoners zijn er drie die (tijdelijk) in hun huidige woning willen blijven wonen, de rest wilt op korte termijn weg. Zoals uit het voorgaande blijkt heeft dit voor Basri en zijn gezin en voor Ilse en haar gezin heeft dit rechtstreeks te maken met de slechte woonsituatie: overbezetting, slechte hygiëne, slechte bouwfysische toestand. Verder missen alle gezinnen met kinderen speelruimte en klaagt bijna iedereen over het gebrek aan een buitenruimte voor de kinderen of voor het drogen van de was. Voor alle bewoners is hun huidige woonsituatie tijdelijk. Ilse en haar gezin hadden de bedoeling langer in de woning te blijven maar slagen er niet in de woning aan hun wensen aan te passen. Enerzijds blijft het huis ondanks alle renovatie inspanningen te vochtig, en anderzijds slagen ze er niet in de woning goed te onderhouden en de ruimte te benutten: een poging om te behangen mislukt, de voorkamer blijft een rommelkot, de koer is het domein van de honden. Ilse vertelt dat haar man een zeer moeilijke jeugd heeft gehad en een alcoholprobleem had, eigenlijk nog altijd heeft. Nochtans heeft hij een redelijk goed inkomen, maar het beheer van het budget is voor het gezin een probleem. Hun huis is nooit echt goed leefbaar geraakt waardoor het wonen er een tijdelijk karakter heeft gekregen. Anja beschouwt haar woning ook als tijdelijk. Ze heeft haar kamer niet echt ingericht. Alle meubels waren er al, een matrasovertrek doet dienst als gordijn, er hangt ergens een poster. Ze zou nu toch overwegen om eens opnieuw te behangen. Haar voornaamste doel is goedkop wonen en haar geld sparen voor later,d at is ook haar enige drijfveer om er nog langer te blijven wonen. Ze stelt lage eisen. Een bed, een TV, een Playstation en een douche zijn voor haar voldoende, dat ze de WC met anderen moet delen vindt ze wel een nadeel. Haar keukenmeubel met vuur en dampkap zijn grotendeels overbodig: ze laat dagelijks een dagschotel meebrengen van de frituur om de hoek. Ze wilt vooral met rust gelaten worden en brengt haar tijd vooral door met TV-kijken of even buiten te gaan zitten. ’s Avonds komt ze niet buiten. Vooral haar twee poezen zorgen voor een knusse sfeer in haar kamertje. Ondanks het feit dat Basri nog niet zo lang in zijn te kleine appartement woont en op korte termijn weer weg wilt, heeft hij zijn eigen wooncultuur meegebracht in het appartement. Veel energie is geïnvesteerd in het inrichten van de zitkamer en de slaapkamer van de ouders. Bij ons bezoek worden we hoffelijk ontvangen. De schoenen gaan uit op de overloop, het gebruik dat ook bij andere traditionele woonwagenbewoners, als voyageurs en foorreizigers geldt (zie Aarschot). De zitkamer doet met haar inrichting dienst als representatieve ontvangstkamer, bijna zoals in de traditionele rijwoning de voorkamer vroeger vooral diende voor het ontvangen van gasten. De salontafel wordt dichterbij geschoven, mevrouw biedt ons te drinken aan, de kinderen hangen rond de vader en luisteren naar wat hij en zijn tolkend neefje vertellen. Misschien rest er bij het gezin nog iets van de traditie van de nomadische wooncultuur waardoor een aangename en verzorgde woonomgeving ook in een tijdelijke situatie belangrijk wordt geacht. Abdelhakim heeft zijn nieuwe appartement grondig aangepakt. Hij laat ook zijn oude meubels in zijn appartementje in de Tweemontstraat achter. Abdelhakim: “Vous avez peint les murs ? Oui j’ai peint les murs moi-même. C’est moi qui ai fait tout ça. … Vous avez aussi peint les portes ? Oui. Quand vous veniez ici, c’était en mauvais état ? Oui, vraiment mauvais parce que là bas j’ai fait le plafond, le plafond qui tombe. J’ai fait un petit peu le gypse. Il y a des fissures comme ça, mais je pense que ça va aggraver avec l’hiver, avec la pluie. C’est un appartement très ancien. … Vous avez acheté de nouveaux meubles pour venir ici ? Ce n’est pas nouveau, c’est occasion. Oui, mais vous les avez acheté maintenant.” Nochtans zou hij wel onmiddellijk verhuizen als hij iets beters in de buurt zou vinden. Abdelhakim: “Vous avez un contrat pour trois ans ? Non, une année. C’était vous qui avez demandé d’avoir un contrat d’une année parce que vous cherchez autre chose ? Oui, si jamais je trouve quelque chose qui m’intéresse, un appartement, je peux partir. Lorsqu’il est plus beau, peut être en bas, je…”


146

Wenchell had niet de bedoeling op korte termijn te verhuizen. Haar buurvrouw die ook haar huisbazin is, heeft haar huuropzeg gegeven omwille van het lawaai. Haar woning is goed ingericht, ze heeft goede meubels en een uitgebreide baby-uitzet. Ze leeft nochtans van een kleine OCMW-uitkering. Gaan werken kan ze niet omdat ze een tijdelijke verblijfsvergunning heeft, maar ze kan wel nog af en toe rekenen op steun van de vader van haar oudste zoon. Ze mist haar familie in Nigeria, waar haar oudste dochter nog woont. Centraal in de zitkamer, boven de TV hangen grote foto’s van haar familie in Afrika. Wenchell woont graag in Kronenbrug. Met de vader van haar oudste zoontje heeft ze in de Van Amstelstraat gewoond. Ze zoekt dus iets nieuw in Kronenburg. Gilberte tenslotte vreest dat ze misschien zal moeten verhuizen omdat de dochter van haar huisbaas haar appartement zal inpalmen. Het kan haar echter allemaal niet veel schelen. Ze leeft van dag tot dag en stelt weinig eisen, ze ziet wel wat er op haar afkomt en ondergaat alles. Omdat we haar woning niet hebben kunnen bezoeken weten we niets over de inrichting van haar appartement. Ze lijkt zich neer te leggen bij alle mankementen in haar appartement en neemt geen initiatief om er aan te verhelpen. Toch zou ze zo graag opnieuw kunnen douchen of een bad nemen.


147

De woonomgeving Kronenbrug als transitwijk Hoewel enkele van de geïnterviewde bewoners weg willen omwille van de problemen met hun woning zelf, spelen factoren in de omgeving nog bijna een grotere rol. Algemene problemen waar in het WOP sterk de nadruk op ligt zijn de verkeersoverlast in de Tweemontstraat, het gebrek aan winkels en de overlast van het Sportpaleis door parkeerdruk en nachtlawaai. Deze klachten komen ook terug bij de geïnterviewde bewoners die in de Tweemontstraat wonen of in de nabijheid van het Sportpaleis. Abdelhakim: “Vous avez parfois le bruit du Sportpaleis ? Oui, il y a des journées, si vous avez une voiture, vous ne pouvez pas trouvez de parking. Si jamais vous retourner chez vous en retard, vous ne trouvez pas de parking. C’est un gros problème ça. Parce que les gens viennent de toutes les régions pour assister lorsqu’il y a des fêtes comme ça. De plus il y a des gens qui ont beaucoup bu l’alcool. Comme ça pendant la nuit, je pense vers une heure du matin comme ça.” Daarnaast is voor velen het publiek van de wijk een probleem. Ten eerste is de autochtone bevolking wantrouwig of afwijzend tegenover de vreemdelingen die in de wijk instromen. Nochtans hebben ze geen echte problemen met die groepen en vormt dit publiek niet de echte reden om de buurt te verlaten. Ilse: “Als ge hier geire woont, valt dat mee, maar als ge hier niet geire woont, dan is dat hier niet te doen. Wat wil je daar mee zeggen, is het de buurt… Ja, de buurt, hé, iedereen woont hier niet meer geire, genen enkele Belg nie meer. Alle Belgen verhuizen hier, zunne. Dat wordt hier allemaal, er zitten Marokkanen, Joegoslaven, Turken… Dat is hier verschrikkelijk, zunne. En is het daarom dat je hier terug weg wou of zijn er andere redenen? Nee, niet alleen om dat, gewoon omwille van familieproblemen eigenlijk zo, dat we het hier verkocht hebben. Dat we ergens anders wouen gaan wonen.” Anja: “En wat vind je hier van de buurt? Behalve die Marokkanen is dat hier wel goed, maar ik heb hier ook niet veel contacten in de buurt. Ik kom bijkan niet buiten. En met de Marokkanen heb je daar last mee? Ik heb daar in het begin veel last mee gehad, maar nu niet meer. Die van een paar huizen verder heb ik veel last mee gehad, maar nu is dat over.” Gilberte merkt de verandering in de wijk maar trekt het zich eigenlijk weinig aan. Er wonen nu allemaal nieuwe mensen in de wijk. Ze ziet zich zelf bijna als een uitstervend ras, samen met de andere oude madammekens die nog over zijn van vroeger. Abdelhakim en Basri van hun kant willen er weg omdat ze niet graag in een buurt wonen waar er veel van hun eigen volksgenoten wonen. Voor Abdelhakim zijn de Kosovaren ook een probleem. Abdelhakim: “Tweemontstraat il y a … Mais là bas, j’y suis avec ma femme, euh, je ne me rappelle pas très bien le numéro. L’appartement il y a Kosovo. Les gens de Kososvo. C’est à droite lorsqu’on descend cette .. ? … La vérité, je ne veux pas beaucoup de Marocains comme ça. Un quartier un peu ou il y a des flamands comme ça tranquille hein. Parce que les garçons des marocains, des étrangers, ils sont un peu gênant. Déjà des problèmes … Pour louer un appartement comme Marocain, vous pensez que c’est plus difficile ? Oui c’est plus difficile. Moi je pense qu’on loue mieux un appartement a un Flamand qu’a un Marocain. Parce qu’on se connaît, on se connaît notre caractère. Donc, toujours des difficultés avec les Marocains. Donc si vous changez de client, ça va.” Abdelhakim getuigt ook van de sociale controle in zijn gemeenschap : Il y a des règles pour les visiteurs ? Parce que vous constatez les familles marocaines sont un peu comment dirai-je, conservateurs, parce qu’il faut respecter les gens. Les gens qui habitent ici doivent avoir une épouse, parce que tous ce sont des familles. Il ne faut pas louer a quelqu’un qui n’a pas d’épouse. …” Toch betekent de aanwezigheid van andere Marokkanen ook dat er ervaringen kunnen uitgewisseld worden of dat er onderlinge steun is. Abdelhakim: “Parce qu’il y a un voisin la bas à la Tweemontstraat parce qu’il a des problèmes comme ça il a acheté une maison là bas. Est-ce qu’il y beaucoup de marocain qui achètent des maisons ? Oui oui, tous mes camarades que je rencontre disent ‘je dois acheter une maison’ c’est mieux. … Les maisons qu’ils achètent, ils sont en ordre ? Non, la plus grande parti, ils sont mal organisés. Donc ils font des efforts pour renouveler les maisons. J’en connais un garçon qui vient d’acheter, il a tout renouvelé la maison. Il a tout refait avec le gypse. Il a gratté les


148

murs jusqu’à ce que le brique ça se voie, puis il a remis le gypse. Il fait ça lui-même ? Avec ses camarades qui lui aident comme ça et lui-même.” Ook voor Abdelhakim is het verwerven van een woning een volgende stap, van zodra zijn inkomen er wat op vooruit gaat en hij een vast contract heeft. Neef van Basri : “Hij kan hier ook niet wonen omdat er hier teveel Kosovaarse mensen zijn en die blijven hier ook de nachten tot twee, drie uur ’s nachts. ... Ja. Hij wil hier weg, want hier zijn veel Kosovaarse mensen. Aan die kant en aan die kant zijn het allemaal Kosovaren. En daar zijn ook Kosovaren. Zijn het Albanezen of zijn het ook Rom? Het zijn allemaal Rom. Maar het zijn geen vrienden van hem? Het zijn vrienden, maar die praten alleen maar met hem. Maar hij vindt het niet goed dat ze allemaal hier wonen? Nee. En dat is omdat hij last heeft van het geroep? Ja, die roepen altijd en tot ’s nachts, twee drie uur, die blijven buiten, die praten. Maar hij pakt zijn kinderen en gaat normaal slapen. Maar als ge slaapt dan stoort dat. Die andere mensen, als die praten, je kunt niet buiten gaan en zeggen ‘Hei, kun je binnen gaan’. Dat gaat niet.” Voor Basri vormde het feit dat zijn broer er reeds woonde echter de rechtstreekse aanleiding waarom hij hier terecht is gekomen. Neef van Basri: “En hoe heeft hij dit appartement gevonden? Die is dan hier langs gekomen, heeft de plakket gezien, te huur en heeft die nummer genomen. Hij heeft dan aangeroepen en gezegd OK, je kunt de huis krijgen en dan is hij hier gekomen. Hij kwam hier langs, dus hij kwam hier al in de buurt soms? Hij kende hier al mensen? Ja. Had hij hier al familie wonen in de buurt? Hij heeft ook zijn broer, die woont hier. En toen hij bij zijn broer op bezoek kwam, heeft hij dat bord gezien? Ja.” De laatste twee getuigenissen geven een indicatie dat Kronenburg, evenwel in mindere mate dan andere Antwerpse wijken, fungeert als eerste stap in een traject dat nieuw toegekomen Marokkaanse of OostEuropese migranten doorlopen. De reeds aanwezige leden van de groep zijn een steun voor de nieuwkomers. Abdelhakim over dit fenomeen, dat zich vooral in andere Antwerpse wijken situeert: “Oui. Il y a donc, une autre chose. Parce que plus souvent les gens qui viennent, ils ne sont pas en règle avec leurs papiers comme ça, ils sont illégaux. Donc il vous connaissent, ou quelqu’un vous connaissent, et vous dit ‘cette personne là, il faut l’aider.’ Et vous le faites aussi ? Oui oui, parce qu’on ne sait jamais. Aussi pour le logement ? Oui il y a des gens qui sont malades, pour soigner, pour acheter des médicaments. Il faut l’aider. Ca dépend de votre … On n’est pas obligé de donner un prix bien fixe. Il vous donne une idée, 500 francs, mille franc, deux mille francs, ça dépend. Les gens qui sont illégales ici, ils sont aussi logé mauvais ? C’est une catastrophe pour eux. Il faut imaginer comme une dizaine de personnes dans un appartement, donc c’est difficile de vivre. Vous avez vu ça dans ce quartier ci ou c’est plus loin ? Plus loin, plus loin. Donc une chambre pour trois personnes comme ça (wijst op de grootte van de voorkamer van hun living) c’est difficile, problèmes de respiration. Il y a des gens qui fument beaucoup, l’autre qui boit, ce n’est pas … Donc il y a toujours des problèmes, les gens qui supportent ça pendant quelque temps ça va.” Ook voor Anja is Kronenburg maar een tussenstap. Voor Gilberte en Wenchell daarentegen niet. Wenchell woont er graag, net omwille van de andere bewoners. Wenchell: “And why do you like this neighbourhood? It is calm, it is very calm, not too much people. But now there is a little Albanians, but I don’t care for them and they don’t care for me. I live here for a long time, it is very calm. They are friendly. When I was in Van Amstel, they were very friendly. So that is why I wanted to come back. … Cause I saw an apartment in Van Amstel. If I am working, they have to give me [the apartement].” Het feit dat ze geen deel uitmaakt van een migrantengroep die sterk in de wijk aanwezig is, heeft het voor haar misschien wel gemakkelijker gemaakt om in de buurt vrienden te maken. Toch kan ze er moeilijk een nieuw appartement vinden: “So I speak to my ‘socia’, I try to look for an apartment, they always say to me they cannot work with social [de eigenaars willen niet verhuren aan Wenchell omdat ze leeft van een bestaansminimum van het OCMW (=social)]. I have seen nice places, but they cannot work with social. If I am working they can give me an apartment.”


149

Kronenburg als wijk in transitie Terwijl grijze woonvormen als overbezette appartementen, kamerwonen en noodkoop aanleiding geven tot een groot verloop van bewoners, leidt de aanwezigheid van een slecht rijwoningpatrimonium dat op de koopmarkt aangeboden wordt, ook tot een meer permanente instroom van nieuwe bewoners. Het verhaal dat Abdelhakim doet is illustratief. Gezien de lage prijzen is Kronenbrug ondermeer voor Marokkanen interessant om er woningen te kopen. Het is een fenomeen dat zich overigens in heel Deurne Noord voordoet en een verschuiving vormt van wat er in Borgerhout heeft plaatsgevonden75 . Deze Marokkaanse groep van ‘noodkopers’ staat blijkbaar sterker dan kansarme gezinnen zoals dat van Ilse omdat ze op een groter sociaal netwerk kunnen beroep doen en daardoor hun renovatieproject wel tot een goed einde kunnen brengen. Dit geldt niet alleen voor hulp bij het klussen in huis of het vinden van goedkope aannemers maar ook op het vlak van kennis van financierings- en subsidiekanalen zoals het Vlaams Woningfonds en dergelijke. Dit fenomeen komt ook in Vilvoorde aan bod. Een Afrikaanse man uit Vilvoorde had van een Marokkaanse vriend uit Antwerpen de raad gekregen een lening aan te vragen bij het Vlaams Woningfonds. Ook in de Tweemontstraat is het Vlaams Woningfonds al actief met de renovatie van een Confortawoning. Deze permanente instroom zou een aanleiding kunnen geven tot het ontstaan van een nieuwe groep in de wijk die een tussenpositie inneemt tussen de autochtone bewoners en de transit-bewoners. Tot op heden staan deze drie groepen volgens bevoorrechte getuigen en het Wijkontwikkelingsplan echter in oppositie tegenover elkaar. De ‘belgen’ staan wantrouwig tegenover de ‘Marokkanen’ en deze beide laatste groepen zien de ‘oosteuropeanen’ als nieuwe ‘zondebokken’.


150

3.3.

Beleidsomgang

Woonbeleid De module wonen in het WOP en Krot Op: haperende instrumenten van het woonbeleid Het beleid erkent Kronenburg als probleemwijk, zeker sinds het Vlaams Blok bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen in Kronenburg het hoogste stemmenpercentage haalde over Vlaanderen (bij het stedelijk wijkkantoor spreekt men van 80 a 90% procent Blok-stemmers). Wonen is als een van de vijf modules opgenomen in het Wijkontwikkelingsplan voor Deurne Noord van januari 2000 maar men heeft er volgens een bevoorrechte getuige tot op heden nog weinig concrete acties rond genomen. Men heeft vooral gewerkt rond ‘samenleven’ en ‘jongeren’. Vooral de acties die het Wijkontwikkelingsplan naar voor schuift rond het voeren van een actief woonbeleid met een gericht gronden pandenfonds en een gerichte aan- en verkooppolitiek komen niet van de grond. Hoewel de stad over een fonds beschikt en het OCMW en sociale huisvestingsmaatschappijen in een groot stuk van Deurne Noord, inclusief Kronenburg, over voorkooprecht beschikken, wordt er volgens een bevoorrechte getuige bij geldgebrek geen gebruik gemaakt van de instrumenten die Vlaamse Wooncode, het kamerdecreet en de krot- en leegstandsbelasting ter beschikking stellen. Dit zijn nochtans de meest structurele instrumenten die in het WOP naar voor geschoven worden om de problematiek van het wonen aan te pakken. Rond leegstand en verkrotting zal er binnenkort wel actie gevoerd worden. Men is van plan de Krot Opoperatie die de politie reeds voert in Antwerpen Noord ook in te zetten in Kronenburg. De politie gaat achter de eigenaars van verkortte en leegstaande woningen aan. Ze worden beboet volgens de mogelijkheden van krot- en leegstandsbelasting en worden vervolgd. Het parket beschouwt deze nieuwe vormen van huisjesmelkerij als witte boordencriminaliteit 76 . Hoewel de situatie in bijvoorbeeld de Dambruggestraat of in Stuivenberg veel schrijnender is, is er ook in Kronenbrug sprake van een eigenaar die verschillende grote panden verhuurt. Daarnaast richten een aantal van de voorgestelde instrumenten zich vooral op kleinschalige ingrepen en ondersteuning van kleinere en minder kapitaalkrachtige eigenaars. Het gaat dan bijvoorbeeld om gefragmenteerde bouwblokrenovatie, kleinschalige inbreidingsgerichte projecten, eigenaarsparticipatie, premiestelsels voor woningverbetering (WOP). Ook op dit vlak zijn er nog geen acties ondernomen. Financiering van deze operaties kan een probleem vormen. Sociale woningbouwmaatschappijen zijn bijvoorbeeld niet erg thuis in dit soort van kleinschalige operaties. De Deurnse maatschappij ‘Sociaal Wonen’ heeft contact opgenomen met Wijkontwikkeling om locaties voor nieuwe projecten te selecteren. Volgens een bevoorrechte getuige zijn er intenties bij Sociaal Wonen om iets te doen met de hoekpanden in Kronenbrug. Er is een voorbereidende screening gedaan, maar er worden voorlopig geen concrete acties ondernomen. Wel heeft Sociaal Wonen recent een aantal appartementen gekocht in de Tweemontstraat (de types uit de jaren ’60 met garages op het gelijkvloers). Voor Sociaal Wonen heeft de vernieuwingsoperatie in het oud centrum van Deurne Noord (uitvloeisel van Herwaarderingsgebied uit de jaren ’80, zie sites screening STAL, ROSE, GRAP, BLIN) op dit ogenblik voorrang. De VHM raadde Sociaal Wonen overigens af om panden te verwerven in de Tweemontstraat, omdat de woonkwaliteit er zo slecht is. De ingrepen die het plan voorziet zijn eenzijdig gericht op ondersteuning van eigenaars, terwijl Kronenbrug meer dan 50% huurwoningen, vooral appartementen, bevat. Op het vlak van verhuring wordt er ten volle gerekend op de invoering van het conformiteitsattest. Uit de inventaris van huisvestingsdienst blijkt dat er tot op heden nog maar voor 5 panden een conformiteitsattest is aangevraagd. 2 panden hebben een vergunning gekregen, een is geweigerd en twee andere zijn nog in onderzoek. Kronenburg telt een duizendtal huurwoningen. Ondermeer de gefaseerde invoering van het instrument, waarbij er tot november 2002 enkel voor huurwoningen en kamers van voor 1919 en voor nieuwe kamers of panden die in appartementen worden opgedeeld, verplicht een conformiteitsattest moet aangevraagd worden77 ,


151

toont aan dat het conformiteitsattest een vrij passief instrument blijft. Er wordt ook gerekend op het sociaal beheersrecht dat toelaat eigenaars die niet willen of kunnen opknappen te verplichten hun pand voor lange termijn aan de stad te verhuren die de panden dan na renovatie opnieuw op de markt kan brengen. Een sociaal verhuurkantoor zou deze taak op zich kunnen nemen maar vandaag is er geen svk actief in Deurne. De transit-functie die Kronenburg vandaag vervult voor een heel aantal bewoners wordt in deze plannen niet verdisconteert. Door vooral de nadruk op de eigenaars te leggen kan in theorie wel aan het fenomeen van noodkoop verholpen worden, maar toch lijkt het erop dat de problematiek van de huurmarkt groter is. Ook de Krot Op-actie heeft op dat vlak een keerzijde. Het is zeker nodig de slechte wooncondities aan te pakken en eigenaars voor hun verantwoordelijkheden te stellen, maar de actie zou er kunnen toe leiden dat het huidige cliënteel van de huisjesmelkers gewoon verdrongen wordt als gevolg van een renovatieoperatie en stijgende huurprijzen. Voor het grootste deel van de geïnterviewde bewoners zijn de lage woonkosten de eerste reden om in Kronenburg te wonen. Ze zien het als een tijdelijke stap van waaruit ze proberen hun woonsituatie te verbeteren. Dit geldt voor Abdelhakim die van plan is op termijn een woning te kopen en intussen zo min mogelijk aan huisvesting wilt spenderen, voor Anja die haar kleine kamer liefst nog een jaar langer houdt tot ze werk gevonden heeft. Ook kunnen sommige bewoners gewoon nergens anders terecht. Weinig eigenaren zijn bereid te verhuren aan grote gezinnen als dat van Basri of het gezin met 6 kinderen dat door het OCMW ‘afgeschaft’ werd en al lang op zoek is naar een andere woning maar niets vindt, zeker niet wanneer het gaat om vreemdelingen, asielzoekers of illegalen. Kronenburg en ook Antwerpen Noord zijn stadsdelen met een woningmarkt die aan deze vraag beantwoorden. Vooralsnog kan noch de sociale huursector, noch de sector van de sociale verhuurkantoren of enig ander publiek wooninitiatief een alternatief bieden voor deze doelgroep.

Huisvesting van erkende vluchtelingen, asielzoekers en illegalen In de loop van het onderzoek (eind 2000) kwam de problematiek van huisjesmelkerij in Antwerpen Noord volop in de belangstelling te staan door de grote toestroom van asielzoekers. Berichten over OCMW’s van overal te lande die asielzoekers dumpen in Antwerpse buurten doen de ronde. In januari komt KINA, een organisatie die crisisopvang van daklozen, bij huisuitdrijvingen en woningbranden en ook asielzoekers verzorgt voor de OCMW’s uit het arrondissement Antwerpen, in opspraak omdat ze asielzoekers huisvest in goedkope hotels. Een gesprek bij KINA wijst uit dat het gaat om een systeem van noodopvang dat tijdelijk onder druk is komen te staan door de grote toevloed van asielzoekers. De OCMW’s blijven zelf verantwoordelijk voor het vinden van een meer definitieve opvang. De organisatie heeft tijdelijk op meer hotels een beroep moeten doen en de normale verblijfsduur van enkele dagen liep uit tot een gemiddelde van 14 dagen. Vanuit haar werking heeft KINA een goed zicht op het grijze wooncircuit in de regio hoewel er geen systematische verwerking van de gegevens gebeurt en men schaars is met het delen van -zij het anekdotisch- materiaal. Vragen naar ruimtelijke spreiding van fenomenen van grijs wonen en naar verschillen in werkwijze bij de betrokken OCMW’s worden steevast ontweken. Na de persheisa is men op zijn qui-vive. KINA plaatst kanttekeningen bij de berichten over de dumppraktijken in het Antwerpse. Een bevoorrechte getuige: “Matrassenverhuur komt zeer veel voor. In welke buurten? Iedereen weet wel welke buurten dat zijn. Het zijn de OCMW’s die huisvesting zoeken en KINA ziet dan waar de mensen terecht komen, ze krijgen ook vaak contracten te zien. KINA bleef wel in contact met die sociaal assistenten maar ze mengden zich niet in het zoeken van huisvesting, ze zeiden niet: ‘je mag die mensen daar niet naar toe sturen.’ Het is een dubbele situatie: hoewel ze zeer slecht wonen hebben de asielzoekers in Antwerpen vaak betere mogelijkheden op het vlak van mobiliteit, het volgen van lessen, zwart werk, opgenomen worden in een gemeenschap, steun van kameraden. De ene helpt de ander. Ze merken dat bij het binnenkomen. Als het een rus was zeiden de andere russen: ‘die zullen wij wel opvangen.’ Zij hebben dus het fenomeen gezien en geregistreerd maar zijn er niet intussen gekomen. De Belgen zitten in het zelfde circuit. Mag je de OCMW’s deze werkwijze wel verwijten? De mensen zijn er vaak tevreden. Ze weten dat ze niks beters kunnen vinden.” De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

152

De getuigenissen uit Kronenburg gaan voor een stuk in dezelfde richting, ondermeer die van Abdelhakim over het ondersteunen van illegale Marokkanen. Nabijheid van werk en de mogelijkheid om taallessen te volgen zijn voor Basri en Abdelhakim van belang. Abdelhakim wilt dicht bij zijn werk blijven wonen. Hij doet interimarbeid bij een industriële schoonmaak firma in Merksem, net over het kanaal. Abdelhakim: “Vous n’avez pas pensé vous inscrire pour un logement social ? Oui oui exactement. Je vais essayer pour m’inscrire. J’ai pas essaye pour le moment parce que mon travail, le bureau c’est proche, je ne peu pas habiter plus loin, si non, on va rater parfois le tram ou bien le bus, je vais arriver plus tard, je risque de perdre mon travail. Je veux être toujours proche, puisque je n’ai pas de voiture. Avec le temps si jamais j’aurai de voiture, même si j’habite loin, ce n’est pas de problème.” Zowel Basri als Abdelhakim zijn ingeschreven voor Nederlandse taallessen. Het lijkt er op dat het aanmoedigen van Lokale Opvang Initiatieven waarbij OCMW’s veel meer middelen krijgen wanneer ze asielzoekers zelf in de eigen gemeente huisvesten de aantrekking van de grote steden en buurten als Antwerpen Noord en Kronenburg niet zal doen verdwijnen. Nu de asielzoekersstroom geluwd is, voorspelt Coomans een nieuwe golf van illegalen, eens de regularisatieprocedure afgerond is. Een ander gevolg hiervan is dat geregulariseerde en erkende vluchtelingen ten laste komen van het OCMW waar ze verblijven. Hierdoor komt een grote groep bijkomend ten laste van het OCMW van Antwerpen. Deze mensen blijven vanaf dan op een meer permanente basis in de stad waardoor de druk op deze wijken niet noodzakelijk zal afnemen.

Besluit Er is nood aan meer structurele oplossingen voor het patrimonium van slechte huurwoningen in Kronenburg. Strategieën zijn nodig waarbij het bewonerssegment dat nu vooral een beroep doet op dit patrimonium niet verdreven wordt, maar waarbij een minimale woonkwaliteit toch gegarandeerd wordt. Zoniet verschuift het probleem gewoon naar elders.

Beleidsomgang met impact in de ruimte Thema ruimtelijke ordening in het WOP Samengevat kunnen de ruimtelijke ontwikkelingen die in het wijkontwikkelingsplan voorgesteld worden, gegroepeerd worden onder twee hoofdingen. Tegenover een aantal bovenlokale ingrepen die op stapel staan, stelt men een aantal eisen. Daarnaast worden eerder kleinschalige ruimtelijke ingrepen voorgesteld. Bovenlokale ingrepen: • verdere ontwikkeling Sportpaleis (tot congrescentrum) door de Provincie • verbreding Albertkanaal door het Vlaams Gewest. • heraanleg opittencomplex Schijnpoort door het Vlaams Gewest. Voorgestelde houding: • • •

betere communicatie met hogere overheden en inspraak bovenlokale ingrepen aanwenden voor return voor de wijk men eist een algemeen plan en visie op het gebied Slachthuis – Dam – Schijnpoort - Lobroekdok – Sportpaleis nu dat gebied via een gewestplanwijziging ‘stedelijke ontwikkelingszone’ is geworden. Dit impliceert dat er voor elke stedenbouwkundige aanleg, terreinbezetting of bouwproject, verkeersorganisatie of bestemmingswijziging van bestaande gebouwen, een BPA (nu RUP) moet opgemaakt worden, wat men als belangrijke oppurtiniteit ziet.


153

Kleinschalige maatregelen ter verbetering woonomgeving Functieverweving - Kronenburg van speelarm naar speelrijk Beeld en ruimtelijke kwaliteit - Nieuw leven en kleur - Groenstructuur en verlaning - Knooppunten en toegangspoorten ‘Groen in de straat, boeiende architectuur, merktekens’ ‘Barrières wegwerken, knooppunten’ Pleidooi voor aanleg groen en voortuintjes Het project ‘Buitengewone buurt’ van de KBS is een eerste stap in de realisatie van deze kleinschalige ingrepen die de omgevingskwaliteiten in de wijk moeten opdrijven: aanleg pétanquebaan, beschildering van een fabrieksmuur, aanleg van een speelterrein / agoraspace op braakliggend stuk grond aan de Tweemontstraat. Evaluatie De kleinschalige ingrepen voorzien in het WOP hebben weinig of geen impact op het grijs wonen en de slechte woonomstandigheden in Kronenburg. Deze projecten zijn er meer op gericht te tonen aan de bewoners dat er iets gebeurt. Ook het project ‘Ik woon in een monument’ moet in dit kader geplaatst worden. Sensibilisering en positieve beeldvorming zijn de voornaamste resultaten van deze projecten die dan ook misschien vooral politieke doelen heiligen. De vraag naar een positieve return voor de wijk en de eis om een coherente ruimtelijke visie op een groter gebied te ontwikkelen zijn veel fundamentelere uitgangspunten waarvan wel een groot impact mag verwacht worden. De vraag is alleen over welke instrumenten de stad en het district beschikken om dit van de hogere overheden en andere ‘stakeholders’ in het gebied af te dwingen.

Mobiliteitsplan Antwerpen78 Het deelplan Merksem – Deurne noord is reeds aangezet. Er zijn scenario’s voor de synthesenota opgemaakt door Langzaam Verkeer en Iris Consulting. Algemeen voorziet men het uitdoven van de industrie langsheen de eerste sectie van het kanaal, zowel aan de zijde van Merksem als aan de zijde van Deurne. Het globale concept is dat deze zone vooral woonbestemming krijgt en dat verderop naar Metropolis toe meer en meer kantoren komen. Men voorziet ook dat er zo een verbinding komt tussen metropolis en sportpaleis en dat beide bvb. parkeerfaciliteiten zullen delen. De aanleg van een nieuwe brug zou volgens een bevoorrechte getuige dusdanig vormgegeven worden dat er onderdoor zichten mogelijk worden, zeker na het verdwijnen van de zandhopen van de betonfabrieken en dergelijke. Men heeft ook overwogen om in het bruggenhoofd een parking te voorzien. Die onderdoorgang zou moeten toelaten een groot park aan te leggen dat een nieuwe verbinding met Stuivenberg mogelijk maakt en met het Lobroekdok. Eventueel kunnen pleziervaart en kantoren een plaats krijgen in en rond het Lobroekdok. De bevoorrechte getuige spreekt over een stedelijk beeld waarin gerefereerd wordt aan Barcelona en Kop van Zuid. Dit is de lange termijn visie. Op korte termijn voorziet men concreet voor Kronenburg het plaatsen van verzinkbare paaltjes waar bewoners een code of een kaart voor hebben die men kan optrekken wanneer er activiteiten zijn in het Sportpaleis. Gezien de voorstellen voor Merksem, waar men het verkeer wilt wegduwen uit het centrum, valt te verwachten dat de Bisschoppenhoflaan meer verkeer te slikken zal krijgen, ook met wegnemen van de


154

Metropoolstraat. De bevoorrechte getuige ziet de Bisschoppenhoflaan fungeren als een soort ringweg die zowel het centrum van Merksem als van Deurne Noord ontlast. Het srpeekt voor zich dat de gevolgen voor Kronenburg geen echte verbetering van de huidige toestand vormen. Daarom moet de oversteekbaarheid van de laan verbeterd worden, via plaatsing van verkeerslichten. Men voorziet de aanleg van een bijkomende brug over het albertkanaal op grondgebied Schoten die een nieuwe lokale verbinding zou creëren tussen de Bredabaan en de parallelweg (Metropoolstraat) en de Bisschoppenhoflaan die aansluit bij de 2e havenontstluiting. OSA stelt voor de brug aan het Sportpaleis weg te nemen (zie ontwerpvoorstel verder). In het schema van het mobiliteitsplan blijft daar autoverkeer. Men ziet eerder de Deurnebrug als in hoofdzaak voetganger en fietsersbrug. Het gabarit daar laat nu niet toe om fietspaden aan te leggen. Op de brug aan Schijnpoort kan wel verkeer teruggedrongen worden. Men voorziet de heraanleg van de oprit van de ring: stuk verschuiven richting Turnhoutsebaan zodat die niet meer rechtstreeks aansluit op de Schijnpoort. De Schijnpoort moet een stedelijk karakter krijgen. De herinrichting die men voor de Bredabaan in Merksemcentrum voorziet (soort van zone 30) moet voldoende weerstand inbouwen om verder te verhinderen dat deze verbinding als sluiproute fungeert voor het verkeer op de ring richting Breda, samen met het verminderen van de drukte op de ring als gevolg van de aanleg van de Oosterweelverbinding (vervolledigen ring). Men voorziet ook het wegnemen van het autoverkeer op de Ijzerbrug (een brug verder richting Dam) en die te vervangen door enkel fiets, bus, tram die dan het nieuwe station (gekoppeld aan de aanleg van het HST-spoor) Antwerpen Noord zal bedienen. Deze optie wordt naar verluidt ondersteund door openbare werken. De opsplitsing van het mobiliteitsplan ter hoogte van Kronenbrug leidt er toe dat het gebied als een periferie benaderd wordt die best wat extra verkeer kan gebruiken. Kronenburg fungeert opnieuw als dumpplaats en blijft nog steeds buiten het blikveld van het (mobiliteits)beleid. Nochtans is niet de overlast van het Sportpaleis in eerste instantie verantwoordelijk voor de degradatie van het woonweefsel in Kronenburg maar wel het dubbele statuut van de Tweemontstraat als bedieningsweg voor de aanliggende woningen enerzijds en van de (zware) industrie anderzijds. De concentratie van het grijs wonen in de Tweemonstraat is een nagenoeg rechtstreeks gevolg van de verkeersonleefbaarheid, de lawaaierige kasseibestrating, ... die urgent een doortastende oplossing vergt. Het mobiliteitsplan biedt hierop alleen een abstract uitdovingsscenario voor de bedrijvigheid dat alleen op lange termijn werkt.


155

VESTING 1880 ?

voorgestelde groenstr infratructuur radiaal wegenpatroon industriele infrastructuur bestaande groenstructuur voorgestelde groenstructuur radiaal wegenpatroon industriele bestaande groenstructuur ? PARKSYSTEEM PARKSYSTEEM 0

500

2500m

?


156

3.4.

Exploratief ontwerp

De tweeledigheid morfologie - typologie die het OSA-onderzoekt structureert vindt in het exploratief ontwerp voor Kronenburg een expliciete toepassing. Grosso modo en samenvattend kan het bestaan van grijs wonen in Kronenburg teruggevoerd worden op enerzijds de aanwezigheid van een gebrekkig woningpatrimonium (de Confortawoningen en aanverwante types, typologie) en anderzijds op de ruimtelijke enclavering en periferisering van het gebied die de wijk en vooral de Tweemontstraat stigmatiseert, waardoor het appartementen-patrimonium tot het onderste segment van de huisvestingsmarkt is gaan behoren en vandaag vooral nog de allerzwaksten op die markt (vreemdelingen en asielzoekers) huisvest (morfologie). De ruimtelijke enclavering is in belangrijke mate het gevolg van (sectorieel opgevatte) infrastructuuraanleg die grootschalige breuken veroorzaakt in de stadsstructuur (autosnelwegviaduct, kanaal, verkeersplein Schijnpoort, brug over kanaal, Bisschoppenhoflaan). De overmatige verkeersintensiteit op die infrastructuur versterkt bovendien het breukeffect van de aangehaalde wegen. Het ontwerpvoorstel richt zich op deze twee niveaus.

Morfologie Op dit niveau wordt het hoopvolle voluntaristische standpunt van het WOP bijgetreden waarbij er een krachtige return voor de wijk verwacht wordt in het kader van de geplande bovenlokale ingrepen. Daarom wordt een infrastructuurontwerp / alternatief ontsluitingssysteem op grotere schaal uitgedacht. Dit is denkbaar gezien de geplande verbreding van het Albertkanaal die in zijn kielzog ingrijpende vernieuwingen van de infrastructuur (bruggen) sowieso noodzakelijk maakt. In tegenstelling tot de aanzetten in de mobiliteitsplannen voor Merksem en Deurne wordt voorgesteld de brug aan het Sportpaleis weg te nemen en te vervangen door een nieuwe brug voor enkel tram en voetgangers / fietsers. Deze brug kan smaller worden uitgevoerd. In plaats van met taluds kan het bruggenhoofd op pilotis worden gerealiseerd. Dit creëert ruimte voor het Sportpaleis en substantiële ademruimte voor de wijk, die verbindingen toelaat met de ontwikkelingen rond het Lobroekdok en verderop het spoorwegemplacement Dam - Schijnpoort. Op die wijze ontstaat een zachte en grootschalige verbinding tussen Deurne en Stuyvenberg-Dam. Anderzijds kan de voorgestelde infrastructuuroplossing plaats bieden aan een alternatieve ontsluiting van de industrie langsheen het kanaal, via het jaagpad, waardoor de brede Tweemontstraat een andere inrichting kan krijgen. De straatgevel aan de kanaalzijde wordt een Januskop die tegelijk de achterkanten van de industrie aan de kanaal zijde moet afwerken en een nieuwe ‘woonstraat’-gevel vormt in de Tweemontstraat. Deze optie gaat uit van een realistischer scenario van symbiose tussen industrie en wonen waarin geleidelijk verschuivingen kunnen optreden van zware industrie-activiteiten (zoals de bouwgrondstoffen) naar kmo’s en wonen. Op die wijze kan een hybride open ruime ontstaan tussen kanaal en Tweemontstraat die en bedrijventerrein en park is. Ze verlengt de reeds aangehaalde zachte groene ruimte van het voormalige Dam-Schijnpoort emplacement, over het Lobroekdok tot langsheen het Albertkanaal. De gehele ruimte (waarvan het deel Dam-Schijnpoort reeds voorzien is) draait (voormalige) achterkanten om tot centrale collectorruimte van Noord-Oost Antwerpen. De ruimte realiseert op die manier een parkstructuur op grootstedelijk niveau, die complementair kan worden uitgewerkt ten opzichte van de meer zuidelijk gelegen ‘groene vingerparken’ in Antwerpen (Rivierenhof, Middelheim). Zoals in de analyse van Kronenburg uiteengezet reikt de invloedzone van het bestaande Antwerpse parksysteem niet tot Kronenburg, net als ze evenmin tot in Merksem, Stuyvenbeg of Dam reikt. Met de voorgestelde uitbreiding van het geplande park Dam-Schijnpoort tot aan Kronenburg kan deze achterstelling van Noord-Oost Antwerpen (Dam, Stuyvenberg, Kronenbrug, Merksem) opgeheven worden. Deze schaalvergroting en de intergratie in dit opzet van bestaande (het Sportpaleis) en nieuwe voorzieningen is belangrijk om het een grootstedelijke functie te geven (die aanvullend is tegen over deze van de bestaande parken). Dit garandeert dat het park een meerschaligheid (en dus stedelijkheid)


157

xxxx tramlijnen

xxxxx industrie/kmo+ontsluiting

xxxxx wonen+buurtgroen

xxxx groen+voetgangers/fietsers

ONTWERPVOORSTEL ONTWERPV OOR STEL 0


100

250m

158

verkrijgt (van buurtpark tot grootstadspark) en dus erg verschillende publieken bereikt. Dit laatste is van wezenlijk belang om wijken als Kronenburg daadwerkelijk uit hun isolement (en dus uitsluiting) te halen. Kortom, bij de inrichting van de openbare ruimte wordt het mediërende vermogen van de ruimte ten volle aangesproken: mediëren tussen wonen en bedrijven, tussen wonen en verkeer, tussen schalen, tussen voetgangers en gemotoriseerd vervoer. Dit ontwerpniveau is wellicht het meest strategische omdat het inspeelt op concrete ruimtelijke ingrepen die in de toekomst gepland zijn. De operatie om de brug aan het Sportpaleis te degraderen tot fietsvoetgangers en trambrug kan een besparing met zich meebrengen die een ‘return’ voor de wijk haalbaar moet maken. Het doorknippen van de auto-relatie Schijnpoort-Bredabaan via de brug aan het Sportpaleis kan overigens helpen om de doelstelling van het mobiliteitsplan waar te maken, namelijk dat de Bredabaan geen alternatief mag worden voor de Ring. De Bredabaan mag geen doorgaand verkeer hebben. Het heeft dan ook geen zin een shortcut tussen ring en Bredabaan in stand te houden (voor gemotoriseerd verkeer). Veel interessanter lijkt het een nieuwe brug te voorzien in het verlengde van de Krijgsbaan zodat een bijkomende tangentiële verbinding ontstaat op een veel correcte afstand van de ring dan de huidige. Deze nieuwe verbinding is overigens voorzien in het Provinciaal Structuurplan Antwerpen.


159

De woning van Ilse

- 19m -

- 14m -

- 9,5m -

- 4m -

0

+1

+2

Schema 1: ontwerpvoorstel voor de aanpassing van de smalle rijwoningen


160

Typologie Op het niveau van de typologie / architecturale schaal doen we een voorstel voor elk van de 2 problematische types: -

-

In een eerste schema (de woning van Ilse geldt hier als typevoorbeeld) worden de interventiemarges afgetast die de smalle 3,7 m brede Conforta-woningen bieden, die evenwel over 3 bouwlagen beschikken. De analyse van de woning van Ilse toont aan dat er nog heel wat onbenutte ruimtes overbleven (gelijkvloers, stadstuintje) die ingezet kunnen worden om tot een leefbaar type te komen. Niettemin zal er steeds een afweging moeten gemaakt worden van de kosten die het verbeteren van de bouwfysische kwaliteit van de woningen (vochtwering, isolatie, ...) met zich meebrengen tegenover de optie van (eventueel groepswijze) afbraak en vernieuwbouw. In het tweede en derde schema worden de interventiemarges afgetast van de (hybride) appartementstypes (per bouwlaag opgedeelde rijwoningen of bredere panden met achterliggende ateliers, de woning van respectievelijk Abdelhakim en Basri gelden hier als typevoorbeelden). Ze zijn vooral problematisch in geval van overbezetting en door gebrek aan buitenruimte (al was het maar een balkon of terras) en bergruimte (natte en onbruikbare kelders) en door gebrekkige akoestische isolatie. Een prioritaire actie zou de suggestie van de sociale woningbouwmaatschappij kunnen zijn om hoekpanden aan te pakken. Een mogelijke piste bestaat er in om systematisch de gelijkvloerse verdiepingen van deze gebouwen, zeker wanneer ze over een doorrit naar het achterliggende deel van het terrein beschikken, vrij te maken en om te vormen tot een gemeenschappelijke ruimte bestaande uit een nieuwe, ruimere gemeenschappelijke toegang (met plaats voor koetsen en dies meer), bergingen, een kleine gemeenschappelijke tuin of koer waar fietsen gestald kunnen worden en was kan drogen. Voor panden aan de kanaalzijde van de Tweemontstraat kunnen de doorritten een poreuze straatwand opleveren die de toegang tot het geplande ‘park’ aan het Albertkanaal beregeld. De kleine collectieve buitenruimtes op het gelijkvloers kunnen bij dit ‘park’ aansluiten. Deze ingreep kan gepaard gaan met het uitbreiden van appartementen met een kamer op de boven- of onderliggende verdieping via een bijkomende interne trap, het hertekenen van het interieur met lichte wanden om bruikbare sanitaire ruimtes en keukens te realiseren, zonder de constructie ingrijpend te wijzigen. Deze optie blijkt enkel haalbaar voor de types met een gevelbreedte vanaf een 6-tal meter (deze optie bleek bijvoorbeeld niet haalbaar voor de woning van Wenchell die slechts 5 meter breed is). Voor de smallere types kan overwogen worden de gebouwen (opnieuw) als eengezinswoning voor grotere gezinnen in te richten (en dus het gebruik aan te passen aan de structuur).

Hogervermelde ingrepen vergen evenwel een daadkrachtig instrumentarium. Voor de eerste optie kan een efficiënt renovatiepremiesysteem soelaas bieden, wellicht aangevuld met technische expertise die tegen sociale tarieven door de Woonwijzer zou kunnen geleverd worden. Voor de tweede optie lijkt minstens de uitbouw van een efficiënt sociaal beheer en een sociaal verhuurkantoor dat ook renovaties op zich kan nemen nodig. Ander alternatief is de grootschalige verwerving via een effectief gronden pandenbeleid door SHM’s of andere organisaties die voorkooprecht kunnen uitoefen. Deze beide instrumenten zijn nodig opdat de ‘Krot op’-actie daadwerkelijk ook als resultaat zou hebben dat de verkrot en onaangepast verklaarde panden na sanering opnieuw op de markt zouden komen en te vermijden dat ze als kankercellen het hele weefsel zouden aantasten. Deze opties roepen niettemin de nodige vragen op zoals hoe het midden te houden tussen een ad hoc versus gestuurde en geplande globale aanpak?


161

De woning van Basri

- 20m -

- 15,5m -

- 9m -

- 7,5m -

- 2,5m -

0

+1

+2

Schema 2: ontwerpvoorstel voor de transformatie van het appartementstype

A. A.

B.

1.

2. 2. 3.

2.

1. Gemeenschappelijke toegang 2. Bergingen 3. Gemeenschappelijke koer


A. duplex B. appartement

162

De woning van Abdelhakim

- 18m -

- 13m -

- 6m -

+1

0

+2

2.

Schema 3: ontwerpvoorstel voor de transformatie van het hybride rijwoningtype

1. A. A. B.

2.

C.

3. 3.

1. Gemeenschappelijke toegang 2. Bergingen 3. Gemeenschappelijke koer


A. duplex B. appartement C. studio

163


164

4.

GEVALSTUDIE VILVOORDE


165


166

4.1.

Morfologische analyse Vilvoorde: elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting

Inleiding. Dit luik, valt net als de andere morfologische case-studies (Deurne en Aarschot), uiteen in twee delen: -een ruwe en (op het thema armoede en uitsluiting toegespitste) historisch-morfologische schets van de ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis van de site -een analyse van de interactie tussen morfologische karakteristieken en de ruimtes van armoede en uitsluiting uit de screening. Deze analyse levert de basisgrammatica en vocabularium voor de opbouw van de taxonomie van ruimtes van armoede, die in de conclusie wordt samengesteld uit het materiaal van de verschillende case-studies (Deurne, Vilvoorde, Aarschot) en teruggekoppeld aan de screening van snedes uit het Vlaamse stadslandschap.

Historisch-morfologische lectuur van Vilvoorde en ommeland. De stadsfiguur als brug over de Zennevallei. Vilvoorde tijdens de pre-industriële tijd (1770). Deze historisch-morfologische interpretatie van het pre-industriële lectuur is in hoofdzaak gebaseerd op een lectuur van de Ferraris-kaart (1777), aangevuld met de Vandermaelenkaart (1854). Het is uiteraard een selectieve lectuur, waarbij op vier aspecten wordt ingezoomd die in de ontwikkeling van de stad en haar ommeland belangrijk zullen blijken te zijn voor het ontstaan van ‘ruimtes van armoede’. -de stad als brugfiguur. -de oost-weststadstructuur en radiaal hinterlandpatroon. -interstitiële ruimtes. -overzijdes. De stad als brugfiguur. Vilvoorde is tijdens de pre-industriële tijd een haast archetypische Vlaamse stad. Ze vormt een brug over de Zennevallei. Als zodanig vormt ze één van de talloze kleinsteden die ontstonden op de kruising van bevaarbare rivieren en wegen over land en die samen het dichte kleinstedennetwerk in Vlaanderen uitmaken. Vilvoorde maakt in die zin deel uit van een keten, min of meer op regelmatige afstand ingeplante steden langsheen de Zenne (Tubeke, Halle, Brussel, Vilvoorde, Mechelen). In Vilvoorde verknopen de Zenne en de landroute Aalst-Vilvoorde-Leuven (een route parallel aan de belangrijkere route over Brussel). Een militaire omwalling omgordt de stad en onderscheidt ze op die manier duidelijk als een geheel -een Gestalt- van het natuurlijke rivierdal. De langgerekte stad over de brede vallei realiseert een inversie van het dallandschap: mineraal versus groen, cultuur versus natuur. De oostweststructuur van de stad en een uitwaaierend radiaal patroon in het hinterland. De hoofdstructuur van de stad is, omwille van haar brugfunctie, oost-west en deze sluit uiteraard aan op de handelsroute Aalst-Leuven. Doordat het slechts één van de weinige rivierovergangen is, wordt Vilvoorde vanzelfsprekend het convergentiepunt van het wegenpatroon in het hinterland. Reeds binnen de vest wordt op de oost-west-as van de stad, een radiale uitzwerming van uitvalswegen geënt. Ze maken naast de hoofroute Aalst-Leuven, verbindingen over land mogelijk richting Mechelen, Houtem, Peutie, Haren, Koningslo, Neder over Heembeek, en organiseren het hinterland van Vilvoorde. Ook hier is het rivieren en bekenstelsel bepalend. Langsheen de uiterwaardewegen van de rivieren nestelen zich langs weerszijde van de rivieroevers dorpen (bv. langsheen de Woluwe: Machelen, Diegem, Zaventem, Nossegem, St. Stevens Woluwe, St. Pieters Woluwe, etc.)


167

TOPO- EN HYDROGRAFIE

DORPEN EN WEGEN OP VALLEIFLANKEN

INTERSTITIELE RUIMTES EN OVERZIJDES

FERRARRIS 0 200

PRE-INDUSTRIËLE TIJD

1000m

Houtem

Grimbergen

Peuti

Machelen

Haren


Diegem

168

Interstitiële ruimtes en de aankondiging van de afzondering. Tijdens het Ancien Régime reeds werd de Zenne als waterweg ontdubbeld met een kanaal (BrusselWillebroek), wat een eerste amendering van stadsstructuur bewerkstelligt. Het zuid-westelijk stuk van de vest wordt hierdoor feitelijk overbodig (het kanaal neemt de vestfunctie feitelijk over). Hierdoor onstaat een vacatie en verkrijgt het gebied tussen stadsvest en kanaal een interstitieel karakter dat geaccentueerd wordt door de aanwezigheid van de Zenne. Het gebied is niet enkel geprangd tussen kanaal en stad, het wordt ook een gebied ‘tussen twee waters’. Dit bijzonder ‘eiland’-achtig, ‘interstitieel karakter –noch stad, noch hinterland- maakt het blijkbaar geschikt voor de inplanting van een tuchthuis. Het lijkt, zowel programmatorisch als ruimtelijk, een proto-moderne ingreep, en eerste zet op het schaakbord dat de compacte synergetische en ‘inclusieve’ stad zal fragmenteren, uiteenleggen en segregeren. Het tuchthuis realiseert een bijzondere los-vast verhouding met stad, nabij (uiteindelijk is het immers een stedelijke functie) maar toch afgezonderd (eiland-karakter). Het tuchthuis is inderdaad één van de eerste ‘disciplinaire’ instellingen. Als ‘buiten’-gewoon gecatalogeerde (gestigmatiseerde) bevolkingsgroepen worden er in ‘afgezonderd’ van de ‘gewone’ bevolking en op een ‘efficiënte’ manier beheerd. De ‘grote opsluiting’79 vat aan. Dit alles is echter niet meer dan een aankondiging. In globo blijven Vilvoorde en haar hinterland op de vooravond van de industriële revolutie, Ancien-Régime ruimtes: een inclusieve compacte en synergetische stad enerzijds en een platteland met samenhangende dorpen. Overzijdes Tot slot is op de Ferrariskaart op de linkeroever van de Zenne, los van Vilvoorde, maar er erg dicht tegenaan gelegen, het gehucht Borgt merkbaar. Het behoort niet tot het territorium van Vilvoorde en onstond rondom een 8ste of 9de eeuwse burcthmotte. Het onstond in de vallei van de Tangebeek, die het plateau doorsnijdt dat de Zenne afboordt. Borgt, dat in essentie een agrarisch gehucht bij een kasteeldomein is, zal zich al snel tegelijkertijd tot een soort ‘voorgeborchte’ van de stad ontwikkelen. De havenactiviteit die gepaard ging met de aanleg van het kanaal is verantwoordelijk voor deze ontwikkeling80 . Een marginale ‘ontluikende’verstedelijking ent zich met andere woorden op de landelijke nederzetting. Borcht maakt geen deel uit van de stad, maar heeft er wel een nauwe, zij het ambivalente relatie mee. Het is de overzijde en tegelijkertijd het voorgeborchte. De relatie met Vilvoorde is in elk geval veel sterker dan met Grimbergen waar het evenwel bestuurlijk toe behoorde (en hoort). Ten opzichte van Grimbergen was het een perifeer (landelijk) gehucht. Dit hybride karakter (periferie én overzijde, stedelijk voorgeborchte én landelijk gehucht) verleent Borcht een bijzondere karakter dat zijn latere ontwikkeling (tot een ruimte van armoede) sterk zal beïnvloeden.

De distorsie van Vilvoorde tijdens het industriële tijdperk (1830-1900). Industrialisatie in de schaduw van de grootstad: verstedelijking geleed/gestructureerd door infrastructuurbundel Tijdens de negentiende en twintigste eeuw wordt Vilvoorde en haar ommeland overspoeld door verschillende ontwikkelingsgolven die haar aanzien fundamenteel zullen veranderen. Het is onmogelijk naast het infrastructurele geweld dat zich op het gebied stort te kijken: spoorweglijnen (lijn Brussel-Mechelen en aftakking naar Leuven) en spoorwegemplacementen (Schaarbeek-Haren), nieuwe steenwegen (Schaarbeeklei, Haachtsesteenweg), gehertraceerde steenwegen (Mechelsesteenweg) en wegen, express en autosnelwegen (Woluwelaan, E19 Brussel-Antwerpen), een verbreed kanaal, nieuwe kanaalaftakkingen en aanhorende kanaalkades. Deze zwaarwichtige infrastructurele ingrepen hebben erg uiteenlopende, maar steeds fundamentele gevolgen voor zowel de structuur als textuur van de stad. De pre-industriële oost-weststructuur van de stad wordt ontwricht. De stad wordt als het ware opgeslokt in een strakke en grootschalige noord-zuid gerichte infrastructuurbundel (kadeweg, kanaal, zenne, harense


169

Infrastructuurbundel

Dwarse ontwikkelingen en lintbebouwing

TOPOGRAFIE 1964 0 200

Verhakkelde ladderstructuur

INDUSTRIEEL TIJDPERK

1000m


170

steenweg, schaarbeeklei/nieuwe mechelsesteenweg, spoorlijn). Deze infrastructuurbundel tussen kanaal en spoorlijn vormt het structurele kader van een lineaire, noord-zuid gerichte stadsontwikkeling. De negentiende eeuwse ontwikkeling van Vilvoorde is uiteindelijk niet veel meer dan het vollopen van dit structuurkader: naar het zuiden toe in het ‘Broek’ vooral met industrie (tot deze ontwikkeling botst op het grote spoorwegemplacement van Schaarbeek-Haren. In noordelijke richting zwenkt het kanaal in noordwestelijke richting, waardoor een bredere zone ontstaat en hier eerder een nevenschikking ontstaat van industriële ontwikkeling langs de kanaalzijde en residientiële ontwikkeling in het gebied geleed door de oude, nieuwe Mechelsesteenweg en spoorweg. De oorspronkelijke stad lijkt niet veel meer dan een relict in deze langgerekte stadsstructuur. De brede Schaarbeeklei (overlopend in de nieuwe Mechelse steenweg) doorklieft overigens de oude stad en ontwricht de stadsstructuur. Dat de kerk vandaag haast langs een perifere invalsweg lijkt aangemeerd in plaats van verankerd in het (verdwenen) stadsweefsel is exemplarisch voor dit proces van openrijten van de bestaande stadsstructuur. De nieuwe infrastructuren zijn inderdaad grootschalig en veroorzaken een chronische schaalbreuk tussen de grootschalige structuur van de stad en het fijnmaziger overgeleverde weefsel van de stad. Lineaire structuur en uitloper van de grootstad Deze hele ontwikkeling maakt van Vilvoorde haast een uitloper van de Brusselse grootstad. De hele kanaalzone van Brussel ontpopt zich tijdens de negentiende, begin twintigste eeuw tot één langgerekte industriestad. Vilvoorde is er de uitloper van. Ten noorden van Vilvoorde zwenken de verschillende infrastructuurlijnen uiteen in verschillende richtingen en lost de lineaire structuur dus op. In het zuiden markeert het grote spoorwegemplacement het onderscheid tussen Vilvoorde en Brussel. Het ruimteverslindende spoorwegemplacement werd door Brussel zo ver mogelijk in zijn eigen periferie gedropt. Vilvoorde van zijn kant duwde de zware en vervuilende industrie zo ver mogelijk tegen Brussel aan. Vilvoorde als verhakkeld laddersysteem. De distorsie van een oost-west-stadstructuur tot een noord-zuidgerichte infrastructuurbundel is sinds de negentiende eeuw voorgoed in de stedelijke structuur van Vilvoorde gebrand/geponst. De harde noordzuidinfrastucturen vormen ook de hoofdstructuren van de stad die tegelijkertijd door hun grootschaligheid en aard (kanaal, spoorwegtalud, 2x2 lei/steenweg) forse breuken veroorzaken in het verhakkelde stadsweefsel. Heel wat vroegere oost-westverbindingen in het wegennetwerk worden er gewoon door afgesneden en lopen dus dood. De Vilvoordse stadsstructuur lijkt wel een soort samengeperste ui met langgerekte schillen. In oost-west-richting zijn tijdens de verstedelijking nauwelijks gelijkwaardige structuren uitgebouwd. Het brengt mee dat de oost-west-verbindingen in Vilvoorde uiterst moeizaam verlopen. Overgangen respectievelijk over het kanaal (verbrande brug, vilvoorde centrum, buda) en de schaarbeeklei en onder het spoorwegtalud zijn zeldzaam. Ze zijn ook telkens apart ontwikkeld op plaatsen waar het respectievelijk voor het spoor, de lei/steenweg, Zenne, kanaal, Harense steenweg het best uitkwam. Dit brengt mee dat er geen aaneensluitende oost-westverbindingen de stad structureren. De oost-west verbindingen fungeren met andere woorden als een soort bajonetverbindingen waarbij telkens delen van de noord-zuidstructuur moeten gebruikt worden. De structuur van Vilvoorde kan dus als een verhakkeld laddersysteem worden beschouwd. Elke trede in de ladder realiseert, zonder veel hiërarchisch onderscheid, een fragmentaire oost-westverbinding. Secundaire dwarse ontwikkelingen: Borcht, Woluwevallei en Trawoolbeekvallei. De distorsie van de oost-weststructuur van de stad tot een noord-zuid lineaire band verhindert evenwel niet dat naast de ontwikkeling binnen de krijtlijnen van de noord-zuidbundel ook een secundaire dwarse ontwikkeling plaatsgrijpt langsheen de oost-west gerichte uitvalswegen, die per slot van rekening de oorspronkelijke bestaansreden van de stad waren: een brugfunctie over de vallei langsheen de route Aalst-Leuven. Gezien het nonchalante laissez faire beleid op stedenbouwkundig vlak staat nergens een rem op verstedelijking. De historische uitvalswegen kennen dan ook hun typische lintbebouwing die van


171

de sequentie van gehuchten één langgerekt continuüm lintbebouwing maakt. Deze wordt in de nabijheid van Vilvoorde aangevuld door meer substantiële gebouwde weefsels. Langs de oostflank van Vilvoorde worden de vallei van de Woluwe en van de Trawoolbeek , en de parallelle uiterwaardewegen, de generator van industriële ontwikkeling (in oorsprong dikwijls watergebonden industrie: papier en karton, etc.). Zoals gebruikelijk tijdens de eerste industriële ontwikkeling gaat het om een ‘wilde’ verstedelijking waar industrie, handel en (speculatieve) huisvesting elkaar in een bonte nevenschikking verdrukken. Langs de westflank van Vilvoorde groeit Borcht tijdens dezelfde periode uit tot het proletarische voorgeborchte van de stad.

Vilvoorde tijdens de tweede industriële revolutie en het fordistische tijdperk (1920-1970) Ontdubbelde structuren. Zoals eerder terloops vermeld, ontdubbelen een aantal wegen die tijdens de industriële tijd aangelegd worden, bestaande verbindingen. De Schaarbeeklei ontdubbelt de Harense steenweg. De Mechelse steenweg krijgt een nieuw tracé, parallel aan het bestaande om een betere doorstroming doorheen het centrum van Vilvoorde mogelijk te maken. Deze ontdubbeling beperkt zich niet tot de aangehaalde noord-zuidgerichte lijnen. Op de westoever bijvoorbeeld wordt de oorspronkelijke verbinding, samen met de realisatie van een nieuwe brug, meer zuidwaarts verlegd en (als de Vuurkruisenlaan) doorgetrokken doorheen de bestaande stad (waar ze ter hoogte van de vest en spoorwegtalud vastloopt). Hiermee wordt dus tegelijkertijd een snelle parallelweg gerealiseerd aan de oorspronkelijke oost-westgerichte hoofdstraat van Vilvoorde. De hoofdstructuur van Vilvoorde wordt hierdoor een T-figuur (Vuurkruisenlaan en Schaarbeeklei-Mechelsesteensweg). Langs de oostflank van de stad ontdubbelt de Luchthavenlaan de oude Leuvense steenweg. De meeste van deze (op zich verantwoordbare) ingrepen zijn vrij onomzichtig gerealiseerd. De oorspronkelijke verbindingen blijven doorgaans als doelloos relict in de stadsstructuur liggen. Soms worden ze feitelijk nagenoeg afgesloten (zoals de Harensesteenweg). De statuutswijziging van de oorspronkelijke wegen, heeft uiteraard verregaande implicaties voor de latere ontwikkeling van het doorsneden gebied. Niet zelden raakt het geënclaveerd. De motor van stedelijke ontwikkelingsdynamiek –de doorstroming- valt er in elk geval stil. Dikwijls impliceert het de neergang van een gebied, maar dit is geen automatisme. Het wegvallen van de zware verkeersdruk, het overblijvende bredere profiel, het gedeeltelijk statuut van vacatie dat het verkrijgt, kan het ook juist een vrijplaats maken, een beschutte complementaire plaats. Woluwelaan Vanaf de jaren 20 tot vrij recent werd gewerkt aan de systematische transformatie van de Woluwevallei in een parkway: de Woluwelaan. Op het eerste zicht verandert die niet zo veel aan de fundamentele structuur van de stad. Er wordt bij wijze van spreken een bijkomende noord-zuidgerichte band toegevoegd aan de verhakkelde ladderstructuur van de stad. Een nadere beschouwing leert dat de Woluwelaan tegelijkertijd de aankondiging inhoudt van een nieuwe ontwikkeling die zich hoe langer hoe meer bevestigt: nieuwe infrastructuren gaan (in een weide boog) voorbij aan de stad. Bij de Woluwelaan is dit niet dramatisch. Ze fungeert in feite ook deels als oostelijke ring van Vilvoorde en vermijdt uiteraard doorgaand verkeer in het centrum. Heterocliete weefsels en homogene woonwijken. De tot nog toe aangehaalde infrastructuren bepalen in feite de structuur van Vilvoorde, het levert het kader waarbinnen de stedelijke en industriële ontwikkeling kon plaatsgrijpen. Het gros hiervan is, gezien de geringe overheidsinterventie terzake, het resultaat van privaat investeringen die het besproken rooster incrementeel invullen. Bij deze invulling ontstaat haast spontaan een functionele differentiëring: zware De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

172

en vervuilende industrie in het broek, aanhakend aan het spoor of het kanaal, kleinschaliger industrie, gemengd met residentiële ontwikkeling langsheen de aangehaalde dwarse secundaire ontwikkelingsstroken, etc. Handel langsheen uitvalswegen en leien differentieert zich op analoge wijze. De functionele en schaaldifferentiatie die ‘spontaan’ ontstaat is evenwel nooit zuiver. Zuivere zonering ontstaat niet spontaan. Nagenoeg overal is een functionele en schaalvermenging aan de orde; soms erg minimaal, soms substantieel. Het spreekt voor zich dat deze niet onproblematisch is. Wat het wonen betreft daarentegen, wordt de private en speculatieve ontwikkeling vanaf de jaren twintig aangevuld met de realisatie van sociale woonwijken zoals Kassei, Far West, Faubourg, Marie-José-wijk (in het Broek)), etc. Op die wijze ontstaan in het heterocliete weefsel van Vilvoorde homogene eilanden en enclaves.


173

Bypasses in 1e orde: Woluwelaan en N211

Woon- en industrieverkavelingen

TOPOGRAFIE 1994 0 200

Bypasses in 2e orde: snelwegen

POSTINDUSTRIËLE TIJD

1000m


174

Vilvoorde in de postindustriële tijd (1970-2000) Van convergentiepunt naar perifeer relict in een stedelijk netwerk waar alle stromen langsheen vlieden. Vilvoorde was oorspronkelijk een oost-westgerichte brugfiguur waar alle wegen naartoe convergeerden. Tijdens de industriële tijd transformeerde Vilvoorde tot een noordzuid gerichte infrastructuurbundel in de schaduw van de grootstad Brussel. In de postindustriële tijd komt Vilvoorde daarentegen in een nieuwe conditie van netwerkstedelijkheid te liggen. De belangrijkste infrastructuuringrepen vinden op een nog hoger schaalniveau plaats: de luchthaven van Zaventem, de autosnelweg naar Antwerpen, de autosnelwegring, de tot (deel-)ring voltooide Woluwelaan, etc. In zekere zin bestendigen elementen als de autosnelweg en de luchthaven de noordzuidgerichte segmentering van de structuur. Het zijn ook evenveel zwaarwichtig breuklijnen of vlakken in de stedelijke structuur. De conditie verandert evenwel fundamenteel. De nieuwe infrastructuren doorklieven immers niet langer de stad (zoals de industriële infrastructuren (spoor, schaarbeeklei, etc.), maar omzeilen de stad, ze gaan er in een wijde boom langsheen. Als ze de stad noodzakelijkerwijze zouden moeten dwarsen zoals met de snelwegring, wordt dit uit de weggegaan, door er overheen te vliegen. De stad verliest zijn centraliteit. Het is niet langer een convergentiepunt. Er wordt langs en overheen gegaan. Met een beperkt aantal tussenstukken wordt de verbinding tussen stad en netwerk gerealiseerd (bv. Luchthavenlaan). De (oudere) Haachtse steenweg vervult een gelijkaardige rol in dit omzeilen van de stad. Het is langsheen deze nieuwe infrastructuren (autosnelweg, snelwegring, luchthaven) en meer in het bijzonder in de aansluitingen erop, dat de nieuwste ontwikkelingsgolven het territorium van Vilvoorde verder innemen (bvb. langsheen de Woluwelaan, langsheen de ring (VTM, etc.), Brucargo langsheen de Haachtsesteenweg, etc.). Implosie van de industriestad De stad muteert dus tot een netwerkstad die opleeft op de golfslag van de flows. De bestaande stad blijft als een relict achter waarover, of langsheen wordt gegaan. Maar er is uiteraard meer aan de hand. De bestaande industriestad implodeert ook. De industrie, economisch draagvlak van de stad, wordt grotendeels van de kaart geveegd en slaagt grote en kleine gaten in het weefsel van de stad. Uiteengelegde stad Parallel met de naoorlogse uitbouw van de netwerkinfrastructuren ontluikt de suburbanisatie die de bestaande stad verder uitloogt. In Vilvoorde manifesteert deze zich vooral in lintbebouwing. Verkavelingen blijken beperkt. De sociale woningbouw in het postfordistisch bestel blijkt de tendens tot uiteenleggen van de stad te volgen. In het gehucht Houtem bv. wordt een grootschalig woningbouwcomplex ingeplant, temidden het platteland.


175


176

Marginaal wonen in Vilvoorde. elementen voor een taxonomie van de ruimte van armoede en uitsluiting In dit luik wordt de interactie geanalyseerd tussen de morfologische karakteristieken van het Vilvoordse stadslandschap die in de vorige paragraaf werden behandeld en de ruimtes van armoede en uitsluiting die in de screening (faze 1) werden gedetecteerd. De interactie tussen structuur en wonen wordt met andere woorden in kaart gebracht, benoemd, gethematiseerd en geïnterpreteerd.Uit deze analyse wordt vervolgens het basisvocabularium en de grammatica gedistilleerd voor de opbouw van de taxonomie van ruimtes van armoede, die in een volgend luik wordt samengesteld uit het materiaal van de verschillende case-studies (Deurne, Vilvoorde, Aarschot) en teruggekoppeld aan de screening van snedes uit het Vlaamse stadslandschap.

Marginaal wonen in Vilvoorde Uit de screening (het veldwerk, gesprekken met bevoorrechte getuigen, kaarten luchtfoto-analyse, beleidsdocumenten, rapporten en studies allerhande) werden in de screening van het Vilvoordse stadslandschap een aantal gebieden en sites gedetecteerd. Het gaat om een veelheid aan ‘ruimtes van armoede’ waarin ofwel marginaal/grijs wonen kon worden vastgesteld ofwel een latent risico terzake kon worden vermoed. In wat volgt worden deze gesitueerd en geargumenteerd in hun relatie met het morfologische kader waarbinnen ze functioneren. De vesten case-studies in het samenspel van vacatie en interstitiële ruimten. Tuchthuis Zoals aangestipt in de morfologische analyse ontstond door de aanleg van het kanaal, nog tijdens de Oostenrijkse tijd, een specifiek tussengebied, een interstitiële ruimte (we noemden ze ‘tussen twee waters’ die deels door de langs deze westzijde overbodig geworden vesten werd bepaald en het gebied ten westen ervan tot aan het kanaal. De bijzondere karakteristieken van de site (vacatie, interstitieel karakter, nabijheid bij de stad en tegelijkertijd afgezonderd van de stad) maakte ze blijkbaar geschikt voor de inplanting, evenzeer nog tijdens het Ancien Régime, van het tuchthuis. Het lijkt ons, zowel programmatorisch als ruimtelijk, een veelbetekende, proto-moderne ingreep, en eerste zet op het schaakbord dat de compacte synergetische en ‘inclusieve’ stad zal fragmenteren, uiteenleggen en segregeren. Het tuchthuis realiseert een bijzondere los-vast verhouding met stad, nabij (uiteindelijk is het immers een stedelijke functie) maar toch afgezonderd (eiland-karakter). Het tuchthuis is inderdaad één van de eerste ‘disciplinaire’ afzonderingsinstellingen. Als ‘buiten’-gewoon gecatalogeerde (gestigmatiseerde) bevolkingsgroepen worden er in ‘afgezonderd’ van de ‘gewone’ bevolking en op een ‘efficiënte’ manier beheerd. De ‘grote opsluiting’ (M. Foucault) vat aan. Een bijzondere ruimtelijke conditie wordt hier aan een bijzonder programma gekoppeld. Ringboulevard en stationswijk. Tijdens de verdere ontwikkeling van Vilvoorde zal de vest tijdens de negentiende eeuw uiteindelijk volledig geslecht worden. Ze wordt volledig vacant en kent naderhand een erg ongelijksoortig herbruik. Het noordelijk segment ervan wordt, zoals in heel veel steden, planmatig omgezet in een brede boulevard die deels als binnenring functioneert. Het oostelijk en zuid-oostelijk segment wordt opgenomen in de planmatige aanleg van de stationswijk en belendend park (Hanssenspark). Ook dit is niet zo uitzonderlijk. Stationswijken zijn in België de zeldzame uitzondering op de regel. Ze werden tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw strak gepland. Stedenbouwkundig zo oordeelkundig gepland als ze moge geweest zijn, vandaag deelt de Aarschotse stationswijk het lot van de meeste stationswijken in Belgische steden, waar verloedering aan de orde van de dag is. Ze vormen een specifieke case binnen de problemaDe alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

177

tiek van negentiende eeuwse gordels. Het specifieke ligt hem in de eendimensionaliteit van de problematiek. Als stedenbouwkundig geheel (draagkracht van het publieke domein) blijven deze wijken doorgaans overeind. De problematiek stelt zich hier op het niveau van het uitgeleefde weefsel, de verouderde typologie en de aanwezigheid van specifieke types (goedkope hotels en aanverwante die soms verglijden naar kamerverhuur, etc.). In Aarschot is het probleem niet uitgesproken. In de screening werd in de stationswijk bijvoorbeeld geen marginaal wonen gedetecteerd. Trawoolwijk Het zuidelijke segment van de vesten kende een minder gepland herbruik. De aanleg van de Schaarbeeklei zorgde voor een sterke noord zuid doorsnijding met verschillende lijnen: Zenne, Schaarbeeklei, Harensesteenweg (overlopend in de Koepoortstraat). De verschillende noord-zuidlijnen leiden elk tot

sl achthuisst r

trawool

0

200

1000m

VACANTE VESTEN


178

adhoc en nevengeschikte interventies. De belangrijkste ervan, de vacante zone van de vesten tussen de Schaarbeeklei en Zenne liep tijdens de negentiende eeuw vol met dense speculatieve arbeiderswoningbouw. (Trawoolstraat, Kasteelstraat, Herlaerstraat, Tuchthuisstraat). Aan de andere zijde van de Zenne stond reeds het tuchthuis. Deze ‘Trawoolwijk’ is vandaag in globo geen ruimte van armoede, al heeft ze een aantal karakteristieken die er een voldoende voedingsbodem voor zijn. Ze fungeert feitelijk als enclave, geprangd tussen het vroegere tuchthuis, de erg druk bereden (nauwelijks oversteekbare) Schaarbeeklei en het industriegebied ‘Het Broek’, dat sinds jaar en dag meer weg heeft van een industrial wasteland. De dichtheid van de speculatieve arbeiderswijk verleent ze anderzijds, omwille van haar beperkte omvang, onvoldoende kritische massa om op zich zelf te functioneren. Ze is ook te geïsoleerd om eigen voorzieningen te kunnen dragen. Het komt ons dan ook voor dat de verdere evolutie van de wijk sterk afhankelijk zal zijn van de herontwikkeling van het Broek. Ruimtelijke en programmatorische integratie lijken ons op dit meso-niveau de noodzakelijke voorwaarden om te vermijden dat door de mutatie van de wijk ze op termijn in een neerwaartse spiraal terecht komt. Ziekenhuizen Het westelijk segment kende, net als het zuidelijke, een gefragmenteerde, ad hoc invulling. Ten noorden van het Tuchthuis en net boven de nieuwe kanaalbrug werden tussen stad en Zenne (die hier tot net tegen het kanaal komt) twee ziekenhuizen ingeplant. De ruimtelijke logica lijkt ons nauw aan te sluiten bij deze van het Tuchthuis zodat we er niet verder moeten op ingaan. Slachthuisstraat In het noordwestelijke segment tenslotte, waar de afstand tussen kanaal en stad vergrootte, vormde de voormalige vesten tijdens de negentiende eeuw opnieuw een soort tussengebied, geprangd tussen zwaar vervuilende industrie die zich langsheen de kanaalkades ontwikkelde en de bestaande stad. De vacante vesten waren met andere woorden evenzeer een interstitiële ruimte, een plooi tussen industriezone en stad. Ze werd ad hoc opgevuld met het slachthuis (de vesten waren immers publieke eigendom) en speculatieve arbeiderswoningbouw. Geen boulevard of park hier (geen mediatie met andere woorden) maar een opvulling met slachthuis en enge, net eendere straat met dicht op mekaar gepakte speculatieve arbeiderswoningen, zoals in eender welke negentiende eeuwse gordel. Het slachthuis (waarvan de vestigingslogica in de rij van het Tuchthuis en de ziekenhuizen te plaatsen was) is ondertussen al lang naar het stort van de geschiedenis verwezen, net als de vervuilende industrie (met als erfenis een zwaar vervuilde bodem). De woningen van de Slachthuisstraat staan er niettemin nog steeds als relict. Komende van de brede ringboulevard en Bolwerklaan levert de aanblik een eind van de wereldervaring. De problematiek van deze Slachthuiswijk is nauw verwant met deze van de Trawoolwijk, zodat we er hier niet meer bij stil moeten staan. Haar mutatie hangt af van de wijze waarop ze bij de herontwikkeling van het voormalige industrieterrein geïntegreerd wordt, met andere woorden van het al dan niet aanwenden van het mediërend vermogen van de ruimte.

Het samenspel van vacatie en interstitiële ruimtes: 4 ontwikkelingscondities. Alles bij elkaar genomen levert de mutatie van de vacante vestruimte van Vilvoorde dus een staalkaart met een viertal ontwikkelingscondities: 1.

geplande herontwikkeling.

(stationswijk) Volledige kaalslag en geplande herontwikkeling. Vandaag stelt zich in dergelijke gebieden (soms) een specifieke negentiende eeuwse gordelproblematiek (mutatie van types, bv. verglijden hotels naar kamerverhuur).


179

2.

significante reconversie in betekenisvol publiek domein en verder ongeplande herontwikkeling

(bolwerklaan, ringboulevard rondom binnenstad Hier stelt zich vandaag nauwelijks een probleem. De draagkracht en ‘latente’ kwaliteit van de omgeving structureert de ontwikkelingen rond deze boulevards en structureert ze. 3.

ongeplande ad hoc opvulling met buitengewone programma’s

(tuchthuis, ziekenhuizen, slachthuis) Deze programma’s benutten het interstitiële karakter van de vacante ruimte. Sommige ervan zijn ruimtes van uitsluiting in de meest letterlijke zin van het woord. 4.

ongeplande opvulling met ‘ordinaire’ programma’s

(slachthuisstraat, trawoolwijk). Ze zijn vandaag, in het geval van Vilvoorde, enkel als potentiële ruimtes van uitsluiting en armoede te catalogeren. De industriële implosie van de jaren 70, sloeg het economisch draagvlak van deze wijken weg. Hun verdere evolutie hangt er ons inziens af van het feit of bij de herontwikkeling van de belendende gebieden het mediërend vermogen van de ruimte wordt aangesproken. Ontdubbelde wegen Case-studies van ontdubbelde wegen Zoals duidelijk mocht blijken uit de historisch-morfologische analyse is de ontwikkeling en verstedelijking van Vilvoorde, net als die van de doorsnee Belgische provinciestad nauwelijks stedenbouwkundig gepland. De ontwikkeling van Vilvoorde is daarentegen veeleer de facto gestuurd door de aanleg van infrastructuren (spoor, kanaal, rivier, steenwegen, autosnelwegen, etc.). Een belangrijk effect van deze specifieke ontwikkelingswijze is het ontstaan van ontdubbelde wegen. 1.

De ontdubbelde steenweg

De Schaarbeeklei ontdubbelt de Harensesteenweg, de Luchthavenlaan ontdubbelt de Leuvensesteenweg, de Rubensstraat ontdubbelt de Grimbergsesteenweg (die zelf al de ontdubbeling was van de Borgtstraat), de Hendriklei ontdubbelt de Mechelsesteenweg. Borchtstraat De effecten van deze ontdubbelingen zijn niet steeds gelijk. De Rubensstraat bv. ontstaat in samenhang met een verplaatsing van de brug over het kanaal. De Grimbergsesteenweg (en vroeger de Borgtstraat) die vroeger aansloten op de brug, raken daardoor feitelijk afgesneden van het netwerk. Het worden culde-sacs. Het verklaart deels waarom Borcht zich als een soort enclave ontwikkelde. Het wegvallen van doorstroming stopte de ontwikkelingsdynamiek, of correcter gesteld, kanaliseerde de ontwikkeling in een specifieke eenzijdige richting: die van een proletarisch voorgeborchte. Er ontstaat bij wijze van spreken een ontwikkelingsdynamiek met twee snelheden: betere en functioneel gemengde bebouwing (woningbouw, voorzieiningen, etc.) langsheen de Rubensstraat-Vuurkruisenlaan, nagenoeg uitsluitend speculatieve arbeiderswoningbouw in het geënclaveerde Borcht. Urbanity (menging, verschil, ontwikkelingsdynamiek) follows flows, wordt wel eens gesteld, en dit lijkt hier van toepassing. Handel en horeca die vroeger sterk vertegenwoordigd waren in de Grimbergsestraat deemsteren weg. De betere bebouwing die in oorsprong ook langs deze uitvalsweg werd gerealiseerd raakt geminoriseerd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het Borcht reeds in de jaren 80 werd aangestipt als ‘herwaarderings-


180

gebied’: een problematisch woonpatrimonium in Borgt (beluiken, speculatieve woningbouw) en een inzakkend voorzieningenniveau (winkels, cafés) wat te wijten is aan: -de postindustriële conditie (wegvallen economisch draagvlak) -onvoldoende draagvlak van de wijk zelf (te kleine kritische massa) -afwezigheid van doorstroming (waardoor het draagvlak van de wijk dus niet kan worden aangevuld door externe gebruikers) Harense steenweg De ontdubbeling van de Harensesteenweg door de aanleg van de Schaarbeeklei leidt tot een andere

houtemse stwg faubourg borcht leuvense stwg kassei

soc. woningen 20e

3 fonteinen

GROTE RING BRUSSEL

LUCHTHAVENLAAN

MIDDENRING BRUSSEL

0

200

1000m

NOORD-ZUID VERSCHUIVING


181

ontwikkeling. De afsnijding is hier minder uitgesproken, al is ook hier de doorstroming marginaal t.o.v. van deze langsheen de Schaarbeeklei. Ontwikkeling viel hier niet zozeer stil door de ontdubbeling, maar werd veeleer in een specifieke richting geduwd: industriële vestigingen. De gemengde lintbebouwing die de Harense steenweg kenmerkte sinds begin negentiende eeuw (wonen, handel, industrie) wordt opgeslokt door de hoe langer dominanter wordende industriële vestigingen. Hoe meer zuidwaarts, hoe dominanter de industrie. De Harense steenweg wordt de inwendige slagader van de industriezone Broek en plaatst de woonfunctie letterlijk en figuurlijk in de schaduw. De statuutswijziging van de steenweg

verbrande brug

mechelse stwg

far west

olmstr

harense stwg

romeinse stwg buda

foorkramers

0

200

1000m

OOST-WEST VERSCHUIVING


182

die gepaard gaat met de ontdubbeling, leidt in dit geval dus tot een functiewijziging. De bestaande woningen zijn als een palimpsest, relicten die overblijven nadat een vloedgolf industrialisatie er overheen trok. Het spreekt voor zich dat dit een problematische woonconditie opleverde. De implosie van de industrie kan vandaag vervuiling en overlast dan wel aanzienlijk gereduceerd hebben, de vervuilde grond, de industrial wastelands en ruines waar het wonen vandaag in ingebed zijn levert anderzijds evenmin bijdrage tot de duurzaamheid van de wijk en bestendigt dus de marginaliteit van het woonmilieu. De ontdubbeling van de Harense steenweg brengt mee dat de Schaarbeeklei voorkant wordt en de Harense steenweg een achterkantsconnotatie verkrijgt. Dit impliceert evenwel niet dat de wooncondite van de Schaarbeeklei zelf als interessant te beschouwen valt. Het wonen is hier slechts marginaal aanwezig en heeft sterk te leiden van enerzijds de buitengewone verkeersdruk op de lei en de schaalbreuk tussen deze infrastructuur en deze van het woonweefsel. Hendriklei De ontdubbeling van de Mechelsesteenweg door de Hendriklei leidde veel minder dan in voornoemde cases tot een afsnijding, loskoppeling van het netwerk van de oorspronkelijke weg. Op die wijze ontstaat veeleer een complementariteit tussen de Mechelsesteenweg en de Hendriklei. Het wat breder profiel en de beperktere verkeersdrukte verlenen de Mechelsesteenweg een zekere allure. Neemt niet weg dat deze steenweg deels de slagader werd van het noordelijk segment van de negentiende eeuwse gordel van Vilvoorde. Houtemse steenweg en Leuvensesteenweg Analoge, maar minder uitgesproken voorbeelden in Vilvoorde zijn de Leuvense steenweg (ontdubbelt door de Luchthavenlaan) en de Houtemse steenweg (ontdubbelt door Rollewagenstraat). 2.

Ontdubbelde wegen in het perifeer bebouwd landschap.

Romeinse steenweg/Koningslo, Drie fonteinen Naast de aangehaalde cases van ontdubbelde wegen die ingebed zijn in het volledig verstedelijkte areaal, komen uit de screening ook een aantal cases boven drijven van ontdubbelde wegen in meer perifere lokaties. De oude Romeinse steenweg te Koningslo of de Gemene Beemdenstraat te Neder over Heembeek zijn hier een goed voorbeelden van. De Gemene Beemdenstraat wordt evenwel verder, onder een andere categorie besproken. De oude Romeinse steenweg kent een tweevoudige ontdubbeling. Op het hoger schaalniveau is hij ontdubbeld door de kanaalweg. Te Koningslo is hij recenter ontdubbeld door een nieuw tracé. De achterstelling is dus dubbel. De reeds aangehaalde fenomenen zijn ook hier geldig, maar breken slechts door in verzwakte vorm. Te Koningslo zijn bv. beluikachtige weefselbrokken op te merken. Alleen verwerft de achterstelling geen kritische massa. Het fenomeen van ontdubbelde wegen is evenwel geen eenrichtingssysteem (afsnijding, onderbreken van de doorstroming en daardoor draineren van de ontwikkelingsdynamiek).Langsheen de nieuwe wegen doet zich soms, zoals reeds aangehaald bij de Schaarbeeklei, een omgekeerd fenomeen voor. Verkeersoverlast en schaalbreuk beuken in op de leefbaarheid van de woonomgeving. In een meer perifere context is in dit verband het geïsoleerde Drie Fonteynen aan te halen, een volks gehucht dat ontstaat ter hoogte van een voormalige sluis op het kanaal, die daarna muteert tot drukke verkeersverbinding richting Brussel (en de oude wegen op het plateau van Neder over Heembeek ontdubbelt). Tegelijk past Drie Fonteynen in de logica van het relicten en de infrastructuur die verderop aan bod komt.


183

Diffuse sporen van ontluikende stedelijkheid Relicten en infrastructuur Buda en Verbrande Brug De ‘spontane’ verstedelijking die het Belgisch stadslandschap kenmerkt en voorkomt uit de laissez faire attitude heeft als gevolg dat doorheen de tijd, overal in het territorium diffuse verstedelijkingspatronen werden uitgezaaid. Bij nader toezicht zijn deze niet zo willekeurig. Punten in het territorium met een latente centraliteit, zoals infrastructurele knooppunten bijvoorbeeld zijn typische locaties waar in de negentiende eeuw verstedelijkingsnucleï opduiken. Het zijn bijna steeds hybride bebouwingspatronen: een stedelijke typologie in een verder ongerept landelijke context. Ze staan ook steeds op zich. Ze sluiten zelden aan op bestaande gehuchten of dorpen. In zekere zin is het een soort geatomiseerde stedelijke periferie die hier opduikt, de permanent ontluikende stad in homeopathische dosis. Typische voorbeelden hiervan zijn de ‘nesten’ bebouwing die zich bijvoorbeeld enten op de Verbrande brug ten noorden van Vilvoorde of de bebouwing in de onmiddellijke omgeving van de Budabrug ten zuiden van Vilvoorde aan de rand van het Broekgebied. Een paar woningen, wat cafés, een logementshuis, veel meer is het zelden. De conditie van dit wonen (dat wel steeds beperkt in omvang is) is steeds precair. In het ene geval wordt door latere infrastructuuringrepen de latente centraliteit (knooppunt) van de plek onderuit gehaald, zoals bij Buda waar de brug verplaatst in de loop van de geschiedenis werd verplaatst. De homeopathische dosis stedelijkheid wordt geaborteerd voor het zijn status van ontluiking kan ontgroeien en opgeslokt in het industriële patchwork van de kanaalzone. In het andere geval behoudt het knooppunt zijn latente centraliteit, maar komt het onder zware druk te staan door de immer aanzwellend verkeersoverlast, zoals bij de Verbrande brug, waardoor de beperkte kwaliteit van de ontluikende stedelijkheid er onderuit wordt gehaald. In beide gevallen, hoewel kwantitatief marginaal, ontstaan hierdoor condities die als voedingsbodem voor het grijze wonen kunnen gelden: verouderd patrimonium, goedkoop, achterstallig onderhoud, verkeersoverlast in combinatie met isolatie. Het zijn de kieren en spleten van het stadslandschap waar het marginaal wonen, bij gebrek aan alternatief, zich, haast onzichtbaar omwille van het diffuus en geïsoleerd karakter, in nestelt.

Relicten in tussengebieden en gemene gronden Gemene Beemdenstraat. Bijzondere relicten ontstaan wanneer een aantal condities samenvallen, zoals in de Gemene Beemdenstraat en haar omgeving. Zoals de straatnaam suggereert gaat het hier in oorsprong om gemene gronden. De site is geprangd tussen het plateau van Neder over Heembeek waar de Brusselse suburbanisatie oprukt enerzijds en industriële ontwikkelingen langsheen het kanaal. De aanleg van de kanaalweg maakt dat het tegelijkertijd de reeds besproken conditie van ‘ontdubbelde’ wegen in zich draagt. We zouden het als een terrain vague, een tussengebied, een plooi tussen die twee stedelijke condities kunnen beschouwen, die een bijzondere lading verkrijgt door het bijzonder statuut van de site (gemene gronden), waardoor het bij wijze van spreken een vanzelfsprekende locatie werd voor het woonwagenpark (hier voor foorkramers) dat er neerstreek. Het laat immers toe het ‘buiten-gewone’ programma (woonwagenpark) te enten op het ‘buiten-gewone’ statuut van de plek. Het wordt een site in de marge. Ze draagt het beeld van het kamp in zich. Dit wordt verder uitgewerkt in de conclusies. Ten noorden van het aangehaalde woonwagenpark voor foorkramers, bevinden zich, in verspreide slagorde nog een aantal percelen waarop zich woonwagenbewoners (foorkramers maar ook actief in het circuit van de tweedehands autohandel) nestelen. Ze maken evenzeer gebruik van enerzijds de aange-


184

haalde tussengebied-conditie en anderzijds de conditie van ‘ontdubbelde wegen’. Als zodanig zijn beide woonvormen (woonwagenpark, woonwagenstaanplaats) ingebed, fungeren ze als relicten van een voorbije traditionele/nomadische orde in het perifere stadslandschap van de Brusselse agglomeratie.

Woonwagenterrein Gemene Beemdenstraat

De verhakkelde ladderstructuur Het structureel ontbreken van oost-westverbindingen en de schaarse spoorwegonderdoorgangen heeft in de zone ten oosten van de Schaarbeeklei, zoals eerder aangehaald geleid tot een verhakkelde ladderstructuur, waarbij verschillende tredes van de ladder tot cul de sacs werden gereduceerd en andere wel oneigenlijk gebruikt worden als oost-west sluipverbindingen. De spontane verstedelijking en industrialisatie leidde ertoe dat langs sommige van deze bajonetverbindingen nesten woningbouw, cafés en dergelijke gerealiseerd werden, later ingebed in een oeverloos deken industriële panden. De plekken waarop die woningbouw ontstonden zijn vergelijkbaar met de relicten als die aan de Verbrande brug of Budabrug. Ook hier kan gewaagd van een latente centraliteit, omdat het verplichte passageplaatsen tussen oost en west waren. De doorstroming blijft door het laddersysteem evenwel beperkt en tegelijkertijd belastend omdat het overgeleverde profiel van de tredes niet aangepast is aan het zwaar verkeer dat er doorraast. De paradox is dus te weinig en tegelijkertijd te veel (of de verkeerde sluik-) doorstroming. De overspoeling van dit gebied begin twintigste eeuw met industriële panden maakt van de flarden woningnesten in dit gebied als kleine relicten, onzuiverheden, ingesloten raken in een industriezone. De notie palimpsest blijkt toepasselijk. Net als bij de Verbrande brug of Buda gaat het om een ondertussen afgeleefd, goedkoop en diffuus verspreid patrimonium dat aan alle condities voldoet om in het grijs wooncircuit te belanden, wat trouwens gedeeltelijk reeds zo is. Negentiende eeuwse gordel en volkswoningwijken. Negentiende eeuwse gordel en volkswoningwijken negentiende eeuwse gordel te Vilvoorde. Als sterk geïndustrialiseerde stad heeft Vilvoorde uiteraard zijn negentiende eeuwse gordelproblematiek: de speculatief aangedreven en nauwelijks gereguleerde stadsuitbreiding uit de negentiende begin twintigste eeuw. In Vilvoorde articuleert deze zich op verschillende wijzen, naargelang de richting van stadsuitbreiding: de Borcht aan de overzijde van het kanaal, de omgeving van de Mechelse steenweg, de gewezen vesten (met de Stationswijk en Trawoolwijk), het Broek geprangd tussen kanaal en Schaarbeeklei, de spoorwegenclaves tussen Schaarbeeklei en de spoorlijnen, het gebied langsheen de oude Leuvense steenweg (en de Trawoolbeekvallei). De problematiek van deze gordel is genoegzaam gekend. We staan er dan ook niet bij stil. De meeste sites met grijs/marginaal wonen werden overigens al aangeraakt vanuit de eerder besproken en morfotypologisch gekleurde thema’s (vesten, ontdubbelde wegen, diffuse sporen van ontluikende stedelijkheid). In elk van aangehaalde fragmenten negentiende eeuwse gordel verknopen deze thema’s zich op een eigen wijze.


185

volkswoningwijken Gezien het schaalverschil tussen de infrastructurele elementen die die hoofdstructuur van de stad uitmaken en het weefsel, of met andere woorden, gezien het schaalverschil tussen het industriële maatpak van de stad en de omvang van het residentiële areaal, was er gedurende de hele twintigste eeuw heel wat marge binnen de bestaande structuur voor aanvulling. Van deze marge is in de twintigste eeuw gebruik gemaakt door de sociale woningbouwsector. Tuinwijken als Faubourg, Far West, woningwijken als MarieJosé (in het Broek) en tot op zekere hoogte Kassei (op de linkerkanaaloever) nestelen zich binnen het grote mazennetwerk van de industriële stad. Het zijn corrigerende initiatieven: degelijke woningtypes, coherente stedenbouwkundige structuur, met een verzorgd publiek domein, publieke plaatsen, groen, voorzieningen, etc.. Op dit ogenblik is de systematische (doorgaans harde) renovatie van het verouderde sociale woningpatrimonium in een aantal fazen geprogrammeerd. Er kon worden vastgesteld dat het gedreven bestuur van de sociale woningbouwmaatschappij deze opdracht (die overigens de algemene Vlaamse beleidslijn met betrekking tot de sociale huisvestingssector volgt) erg ter harte nam. Voor zover een deel van dit (verouderde) sociale woningbouwpatrimonium binnen een screening van het marginale wonen werd gedetecteerd, zou het dus op termijn uit deze categorie verdwijnen. De ‘verouderde’ woningen worden immers binnen het aangehaalde programma aangepast aan de hedendaagse sociale consumptienorm. Daarmee zou de sociale woningbouwsector feitelijk uit ons betoog moeten verdwijnen. Er kan bij dit hele renovatieprogramma niettemin een wat kwaadwillige kanttekening worden geplaatst. Het komt ons voor dat dit ‘verouderde’ patrimonium gunstig afsteekt ten opzichte van het private grijze wooncircuit. De gunstige centrale locatie, de omgevingskwaliteit, voortkomend uit de hoogwaardige aanleg in het verleden enerzijds (we denken aan de tuinwijken bv.) en de degelijkheid van de woningtypes (zelfs al gaat het dikwijls om types die het existenzminimum benaderen en zonder ‘modern’ komfort) steken schril af tegen de het particuliere grijze wooncircuit, die zoals bekend, het quasi-monopolie heeft voor de huisvesting van de kansarme bevolking. Vandaar exorbitante prijsvorming, huisjesmelkerij, etc. Met andere woorden, de verouderde sociale woningstock (die al lang is afgeschreven en waarvan de huurprijzen dus bijzonder laag kunnen worden gehouden), biedt wat we een minimale woonkwaliteit zouden willen noemen. Menswaardig wonen wordt hier gegarandeerd. In theorie zou dit historische patrimonium als een strategische stock ingezet kunnen worden om het marginale wonen ‘binnen’ de sociale huisvestingssector te integreren. Het zou, in theorie één van de hefbomen kunnen zijn om het de facto monopolie van de huisjesmelkerij op de ‘grijze woonmarkt’ te bestrijden. Het zou bovendien de drempel (lage huur) tot de sociale huisvestingssector verlagen naar een aantal doelgroepen toe, die vandaag buiten de boot van de sociale huisvestingssector vallen. Met wat chagrijnigheid zou de renovatiepolitiek van de VHM kunnen beschouwd worden als een middel waarmee de sociale woningstock ge(re)normaliseerd wordt op een niveau waarmee het de doelgroepen die officieel het sociale huisvestingsbeleid legitimeren (de kansarmen, minder begoeden) feitelijk uitsluit (gezien het optrekken van de huurprijzen na zware renovatie, de impliciete dwang om zich te confirmeren aan de sociale consumptienorm en ‘hedendaagse’ wooncultuur, etc.). In theorie laat een tactische omgang met deze stock in het toewijzingsbeleid (spreiding) toe het ‘marginale wonen’ te absorberen binnen het normale wonen (met andere woorden een ‘traditioneel’ integratie-beleid te voeren i.p.v. een ‘modern’ afzonderings/uitsluitingsbeleid). Met andere woorden (en steeds met een dosis kwaadwilligheid) zou kunnen gesteld worden dat de renovatiepolitiek onrechtstreeks de uitsluiting reproduceert. We gaan er uiteraard niet van uit dat dit de doelstelling is, het zou evenwel wel een pervers neveneffect kunnen zijn van een goedbedoelde renovatiepolitiek. Dit alles is uiteraard geen pleidooi om de sociale woningstock te laten ‘verkrotten’. Het is wel een pleidooi om de renovatieprogrammatie in een breder perspectief te plaatsen dan het louter technische (moderne comfortnormen halen, normalisatiebeleid) en om een tactische en strategische omgang met de De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

186

sociale woningbouwstock met het oog op een insluitend beleid (ipv onrechtstreeks uitsluiting te reproduceren). Aangezien het gedetailleerd onderzoek, in overleg met de stuurgroep gericht werd op Borcht, kon geen gedetailleerd onderzoek verricht op de op het eerste zicht onproblematische sociale huisvestingsstock. Het lijkt ons niettemin nuttig in een vervolgonderzoek de hierboven geformuleerde hypothese te verifiëren. Snelle observatie suggereert dat zowel qua locatie (centrale ligging), omgevingskwaliteit als typologische kwaliteit deze (zelfs sterk verouderde) stock een behoorlijke ‘existenzminimkwaliteit’ van het wonen oplevert en dus de basisvoorwaarden voor menswaardig wonen creëert. Een deel van deze stock werd overigens in de loop van de geschiedenis geprivatiseerd. Soms leidde dit op termijn tot de

m echelse stwg

houtem se stwg faubourg

borcht leuvense stwg kassei 3 fonteinen soc.woningen 20e

harense stwg

0

200

1000m

19de EEUWSE GORDEL


187

intrede van kapitaalkrachtiger bevolkingsgroepen, maar verre van altijd. Overdracht van generatie op generatie behoudt het patrimonium binnen een zelfde bevolkingscategorie, wat overigens gestimuleerd wordt door het ‘cité’ karakter van een aantal van deze wijken. De hele hierboven gevoerde discussie over de erfenis van de volkswoningbouwsector en over de negentiende eeuwse gordel, kan uiteraard op een algemener stedenbouwkundig niveau getild. Uiteindelijk gaat het hier om de mutatie en transformatie van negentiende en twintigste eeuwse weefsels, volgens al dan niet marktconforme of marktcorrigerende principes. Geïsoleerde laatfordistische woonwijken De splendid isolation van Houtem Tijdens de jaren 70 kent België, gestuwd door een laatkeynesiaanse poging om met grootschalige woonprogramma’s van de toenmalige NMH en NMKLM de economische crisis te kenteren, een kortstondige, maar specifieke volkswoningbouwepisode. Voortbouwend op het functionalistisch gedachtengoed uit de fordistische era worden monofunctionele woonwijken gerealiseerd. Het nieuwe aan deze woonwijken is hun quasi industriële schaal en afzondering. In tegenstelling tot de tuinwijken en naoorlogse wijken worden ze (ver) buiten de stad gepland en zijn ze niet langer onderdeel van een samenhangende stadsuitleg. Het zijn (net als de toenmalige industrie en kmo-zones) autonome, op zichzelf functionerende wijken. De stad wordt niet langer als een geheel gepland, maar uiteengelegd. Sociale woningbouw wordt de facto een medium waarmee specifieke bevolkingsgroepen uit de stad (en in de periferie) worden gestoten. De sociale woonwijk te Houtem is hier een goed voorbeeld van (net als Sledderlo bij Genk, etc.). Het spreekt voor zich dat deze wijk, die als element stedenbouwkundig degelijk is gepland en door kwalitatieve woningen wordt gekenmerkt, niet meteen tot de ruimte van armoede en uitsluiting hoort. Niettemin vertoont ze een aantal kenmerken die haar functioneren negatief beïnvloeden: de ruimtelijke isolatie, de voorzieningen- en mobiliteitsarmoede, het onderhuidse stigma van de ‘cité’, van een aparte wereld te zijn. De wijk is niet deelachtig aan een groter geheel en maakt dus geen stedelijkheid aan. Ze reproduceert, zij het op het bescheiden niveau van een provinciestadje (en dus beheersbaar) de prangende banlieue-problematiek die Frankrijk voor onoverkomelijke problemen plaatst. We gaan er hier niet diep op in omdat ze qua opzet en aard erg vergelijkbaar is met de wel besproken sociale woonwijk Gijmelberg te Aarschot uit dezelfde periode.


188

M ECHELEN

HOUTEM

AALST

PEUTIE

VILVOORDE

LEUVEN

KONINGSLO

rom einse stwg HAREN

NEDER OVER HEEM BEEK

0

200

1000m

UITEENGELEGDE STAD OP TRADIONEEL PATROON


189


190

4.2.

Typologische analyse in Kassei en Borgt: elementen voor een typologie van marginale woonvormen

Vooraf: selectie van de gevalstudie en spreiding van grijs wonen op de linkerkanaaloever De screening uitgevoerd in Vilvoorde, leverde een groot aantal sites op waar er mogelijk grijs wonen voorkomt. Vooral de spreiding van ‘nesten’ van marginaal wonen in Vilvoorde is opvallend, terwijl het in absolute aantallen slechts om een beperkt aantal gevallen gaat. Vaak komen er in dergelijke ‘nesten’ slechts een of een paar verouderde of erg kleine woningen voor, die soms nog verlaten zijn of op het punt staan gerenoveerd te worden. Zo vonden we een zeer uiteenlopend scala aan grijze woonvormen, gaande van de oude sociale woningbouwcomplexen met woningen die vandaag substandaard zijn in Vilvoorde uit de jaren ’20. Deze woningen zijn nu het voorwerp van grote renovatieinspanningen vanwege de Intervilvoordse Maatschappij voor de Huisvesting (vanaf nu kortweg de Intervilvoordse) over verouderde rijwoningen, beluikwoningen, goedkope hotels tot woonwagens. In overleg met de stuurgroep werd beslist om de gevalstudie in Vilvoorde uit te voeren in de Kassei, een buurt op de linkerkanaaloever en de Borgt, op grondgebied van de gemeente Grimbergen, die een geheel vormt met de wijk Kassei. De aanwezigheid van een verouderd weefsel met beluiken in de Borgt waarin ogenschijnlijk zeer weinig interventiemarge zit, is in feite een type-conditie die in veel 19de eeuwse gordels van kleinere steden wordt teruggevonden, van waar ook de beleidsrelevantie van deze keuze. In het gebied Borgt – Kassei treffen we ook nog woonwagenbewoners aan. Uit gesprekken met bevoorrechte getuigen kwamen ook nog andere sites van marginaal wonen in de linkerkanaaloever aan bod. Zo moet de aanwezigheid van woonwagenbewoners in Kassei, aan de oprit van de nieuwe kanaalbrug, gekaderd worden in een ruimere aanwezigheid van foorkramers en woonwagenbewoners op de rand van de Brusselse kanaalzone in Neder-over-Heembeek dat in de morfologische analyse aan bod kwam. Ook is er gebleken dat een aantal geïnterviewde bewoners relaties hebben met deze gemeente. Naar het noorden toe kwam zowel in het relaas van bevoorrechte getuigen (OCMW Grimbergen) als in het relaas van

Woonwagenbewoners aan de kanaalbrug in Vilvoorde

Woonwagenbewoners kanaalzone Neder-over-Heembeek


Woonwagenterrein Gemene Beemdenstraat

191

een bewoonster (Helga) het gehucht Verbrande Brug ter sprake. In het gesprek met het OCMW van Grimbergen was er sprake van slechte woningen, huisjesmelkerij en een goedkoop hotel in Verbrande Brug. Deze sites op de linkerkanaaloever zijn een aanvulling van de screening. Volgende bevoorrechte getuigen werden bevraagd met betrekking tot de Borgt en Kassei: • • • • • • • • •

Koert Van Petegem, sociaal assistent en Luc Penninckx, directeur Intervilvoordse Maatschappij voor de Huisvesting Els Franssens, buurtwerkster Buurtcentrum De Kassei, OCMW Vilvoorde Veronique Collart, huisvestingsverantwoordelijke en Christine Van Hellemont, sociaal assistente Borgt, OCMW Grimbergen Geert Conaerts, sectiehoofd dienst Ruimtelijke Ordening en Huisvesting,stad Vilvoorde Telefonische contacten met Gaetan Vandersmissen, sociaal urbanisator stad Vilvoorde De heer Janssens, directeur sociale huisvestingsmaatschappij Providentia, Asse Telefonisch onderhoud met mevrouw Mets, SIF-medewerkster gemeente Grimbergen Telefonisch onderhoud met Hilde De Stordeur, diensthoofd ruimtelijke ordening gemeente Grimbergen Het gesprek met Bob Monsecour, aalmoezenier van de woonwagenbewoners, in het kader van de case in Aarschot, leverde ook enkele interessante gegevens op voor de Vilvoordse case, net als een telefonisch onderhoud met Dirk Beersmans.

Zoom op de verstedelijkingsgeschiedenis van de Borgt en Kassei: de arbeiderswoning in verschillende maten en gewichten Zoals reeds uit de historisch-morfologische analyse van Vilvoorde bleek, vormt de Borgt een zeer oude nederzetting op de linkeroever van de Zenne: “Reeds tijdens de Romeinse bezetting, enkele decennia vóór onze tijdrekening, doorkruisten een aantal belangrijke wegen de omgeving van Grimbergen. ... Een tweede oude weg is deze van Asse, een belangrijke Romeinse nederzetting, naar Mechelen [De Romeinse steenweg]. En tenslotte bestond ook de verbinding van Leuven met Dendermonde over Vilvoorde. Bij de kruising van deze belangrijke weg met de Zennerivier, ontstond in de 8ste-9de eeuw een burcht. De plaatsnaam “Borgt” en een 15-meter hoge motte, vormen daar nu nog de overblijfselen van.”81 Op de Ferrariskaart zien we een klein gehucht, uitgelegd in twee lusvormige straten, volgens het tracé cvan de voormalige slotgrachten, tussen de weg van Grimbergen naar Vilvoorde en de zuidflank van de oude burchtheuvel. Het gaat om een nederzetting die de arbeiders huisvestte die door de aanleg van het kanaal Brussel - Willebroek en de daarmee gepaard gaande havenactiviteiten in Vilvoorde aangetrokken werden82 . De lokale adel huist even verderop in de vallei van de Tangebeek in een groot kasteeldomein. Tegen de eerste helft van de 19de eeuw heeft het gehucht een eigen molen op de Tangebeek en een kerk. Op dat ogenblik is er ook een nieuwe meer rechtstreekse verbindingsweg tussen Vilvoorde en Grimbergen aangelegd ten zuiden van de Borgt, op de flank van een groot agrarisch plateau dat zich ten zuiden naar Koningslo uitstrekt (de eerste verschuiving waarvan sprake in de morfologische analyse). Langs deze nieuwe uitvalsweg, maar ook loodrecht erop, waar kleine wegen en voetpaden de weg kruisen, worden arbeiderswoningen gebouwd. Dit is de aanzet van de klassieke 19de eeuwse voorstadsontwikkeling die zal uitgroeien tot de Kassei. Ook rond de Leuvensesteenweg vond in dezelfde periode een dergelijke ontwikkeling plaats. In de Borgt worden de twee grote lussen verder opgedeeld met insteekstraten en beluiken in 2de orde. In het begin van de 20ste eeuw is de ontluikende voorstad rond de uitvalsweg uitgegroeid tot een eigen parochie met een kerk en een school. De steenweg is inmiddels uitgegroeid tot een bescheiden winkelstraat met talrijke cafés83 . Ten zuiden van de steenweg naar Grimbergen worden vanaf de jaren ‘20 sociale woningen gebouwd, op de top van het plateau, en volgens de tracés van de oude noordoost – zuidwest verlopende voeten landwegen (ondermeer de restanten van de Romeinse steenweg). Er ontDe alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

192

steenweg + ontluikende voorstad

Borgt + sociale woonwijk Kassei ‘20

Tussenzones slibben dicht

VERSTEDELIJKING


193

sociale woningen 1920 + later (rood)

beluikwoningen

grotere arbeiderswoningen

WONINGTYPES


194

staat zo een min of meer symmetrisch systeem van drie entiteiten: centraal ligt de steenweg met de ontluikende voorstad, ten noorden daarvan de Borgt en ten zuiden de sociale woonwijk van Kassei. De sociale woonwijk en de Borgt liggen op enige afstand van de steenweg. De tussenzones slibben vooral in het interbellum verder dicht met grotere arbeiderswoningen. Zo groeit de Kassei uit tot een min of meer aaneengesloten voorstad, waarin de Borgt wordt opgeslokt. Vanaf de jaren 1950 wordt de woonwijk op Kassei verder aangevuld met sociale woningen en hogerop op het plateau met private verkavelingen. De Borgt wordt aangevuld met twee sociale woonblokken, terwijl rondom het voormalige kasteeldomein van de Tangebeek de duurdere private verkavelingen van Grimbergen aangelegd worden. Bij de aanleg van een nieuwe brug over het kanaal Brussel – Willebroek wordt de steenweg Grimbergen – Vilvoorde opnieuw verlegd. De Rubensstraat, gelegen in de sociale woonwijk Kassei, wordt opgenomen in het tracé van de nieuwe verbinding die als drukke en ruim bemeten verkeersas Kassei in twee snijdt. Deze verstedelijkingsgeschiedenis geeft een inzicht in de deelentiteiten binnen de dubbel-voorstad KasseiBorgt en geeft een verklaring voor de verspreiding van de grijze woningtypes in het gebied. De kleinste en oudste arbeiderswoningen, echte beluikwoningen zonder eigen buitenruimte, in insteekstraten, komen vooral voor in de Borgt, in de binnenzijde van de twee grote bouwblokken en in enkele insteken langs de Grimbergse/Vilvoordsesteenweg. Langs de Grimbergsesteenweg en in de Borgt komen grotere arbeiderswoningen, burgerwoningen en enkele winkels voor, gebouwd aan het einde van de 19de eeuw. De tussengebieden tussen Grimbergsesteenweg en respectievelijk de Borgt en de sociale woonwijken van Kassei worden vooral ingenomen door grotere arbeiderswoningen (vooral uit het interbellum) en burgerwoningen. De bouwblokken zijn hier groter dan in de Borgt, maar zijn wel vaak deels ingenomen door magazijnen, opslagplaatsen en garages. Grijs wonen komt in Kassei-Borgt vooral voor in de oude beluikwoningen en voor een deel in het slechtere patrimonium van de grotere 19de eeuwse en interbellumwoningen. Hier zijn het dan nog vooral woningen die geen of een zeer kleine buitenruimte hebben die in een segment van de koopwoningmarkt terecht komen waarin lage inkomensgroepen een plaats vinden. Hoewel het misschien overdreven is om te spreken van echte noodkoop, blijkt uit de interviews met de bewoners dat het vooral gezinnen zijn die noch in de private noch in de publieke huurmarkt een woning vinden die hier een woning kopen. De sociale woningen in Kassei van het begin van de 20ste eeuw nemen zoals gezegd een aparte plaats in het grijs wooncircuit in, omdat ze omwille van een afwijkende historische consumptienorm niet meer aan het hedendaags comfort zijn aangepast. De geplande renovaties zullen hier op korte termijn verandering in brengen. Tenslotte is de vestiging van woonwagenbewoners op een restgebied, ontstaan door de aanleg van wegeninfrastructuur, een typisch illustratie van het feit dat informeel wonen plekken opzoekt die buiten het blikveld vallen, op restgebieden die aan de aandacht van beleid en ontwikkeling ontsnappen.

Sociale woningbouw jaren ‘20 op Kassei


195

Andere grijze woonvormen op de linkerkanaaloever Naast deze woonvormen kwamen in de gesprekken met bevoorrechte getuigen nog een aantal andere grijze woonvormen aan bod, die echter buiten het gebied van de Borgt-Kassei gelegen zijn. Volgens de mensen van het OCMW van Grimbergen is er in de Borgt 1 kamerwoning. Daar woont een cliënte van hen. Daarnaast komt kamerwonen in de gemeente nog voor aan de Vilvoordsesteenweg en in StrombeekBever. Tenslotte wordt nog melding gemaakt van een goedkoop hotel aan de Verbrande Brug waar OCMWcliënteel soms verblijft en van een huisjesmelker die woningen verhuurde in slechte staat aan OCMWcliënten. Deze woningen zijn recent afgebrand. In Borgt wilde het OCMW ooit asielzoekers opvangen in een oud klooster. Als gevolg van zware buurtprotesten (ondermeer aangewakkerd door pamfletten van het Vlaams Blok) is dit nooit doorgegaan.

Sociaal-economische schets van Kassei en Borgt84 Een echte sociaal-economische typering van Kassei en Borgt valt buiten het opzet van deze casestudy die zich vooral richt op de fysiek-ruimtelijke karakteristieken van het grijs wonen. Niettemin leverden de gesprekken met de bevoorrechte getuigen enkele elementen op die de buurten sociaal-economisch typeren, zoals in verband met het profiel van de bewoners, het voorzieningenniveau en dergelijke. Deze worden gaandeweg verwerkt in de volgende paragrafen. Een kwalitatief overzicht van het huisvestingspatrimonium kwam reeds aan bod in de verstedelijkingsgeschiedenis. Hier bespreken we kort enkele gegevens in verband met een specifieke bewonersgroep die indicatief is voor het voorkomen van armoede, namelijk de bestaansminimumtrekkers. Voor Vilvoorde konden we beschikken over een anonieme adressenlijst per straat van het aantal bestaansminimumtrekkers. Het ging om een recente maandelijkse momentopname. Hieruit bleek dat in Kassei de bestaansminimumtrekkers zich vooral situeren in de sociale woonwijk. Daarnaast bevinden er zich enkelen de straten rond de Grimbergsesteenweg.


196

Voor Grimbergen leverden gesprekken met bevoorrechte getuige een beeld van de vertegenwoordiging van bestaansminimumtrekkers. De Borgt springt op dit vlak zeker niet naar voor, vroeger wel. Nu komt er procentueel meer OCMW-cliënteel van de Verbrande Brug, een sociale woonwijk in Molenveld en in Strombeek. Wat betreft het afsluiten van de gasvoorziening valt het volgens een bevoorrechte getuige bij het OCMW op dat het er weinig zijn uit de Borgt. Blijkbaar zijn er daar weinig achterstallen. Men overweegt om de decentrale zitdag van het OCMW in de Borgt, een keer per week, af te schaffen als gevolg van het klein aantal cliënten uit de buurt. De cliënten komen vooral uit de sociale woningbouwblokken.

Woningtypes in het grijze wooncircuit Hoewel de gesprekken met de bevoorrechte getuigen interessante informatie opleverden voor een groter gebied op de linkerkanaaloever, werden de bewonersinterviews beperkt tot de Kassei en de Borgt. Er werd geen interview gedaan met de woonwagenbewoners op het terrein aan de oprit van de kanaalbrug in Vilvoorde omdat deze woonvorm reeds uitgebreid in kaart gebracht is in de gevalstudie over Aarschot. Een bevoorrechte getuige maakte melding van bewoners van de oude sociale woningen in de Kassei die gebruik maakten van de sanitaire voorzieningen in het nieuwe Buurtcentrum Kassei dat sinds 4 jaar bestaat. Dit illustreert de verouderde bouwkundige toestand van het woningpatrimonium. Nochtans kon er met deze mensen geen afspraak geregeld worden. Tijdsgebrek en de aandacht van de stuurgroep voor interventiestrategieën in het 19de eeuwse weefsels in de Borgt maakten dat er geen verdere pogingen ondernomen werden om bewoners van dit verouderd sociaal woningpatrimonium te interviewen. Volgende bewoners werden geïnterviewd: •

Kongolees gezin met 5 kinderen, deels verbouwde eigen woning in de wijk Kassei, Nachtegaalstraat (Marie en Pierre). • Marokkaans gezin met 2 kinderen, verbouwde eigen woning in de wijk Kassei, Grimbergsesteenweg (Najima). • Alleenstaande vrouw (met volwassen kinderen) in sociaal appartement in de Borgt, Verbindingsweg (Helga). • Alleenstaande jonge vrouw met kind wonend in een sociaal huurappartement in de Borgt. Het interview is afgenomen in de slechte huurwoning in de Van Engelgomstraat van haar vriend, die twee kinderen heeft uit een vorig huwelijk die in de weekends bij hem logeren (Liesbet). • Angolees gezin met 6 kinderen in een recent verworven eigen woning in de Borgt, Van Engelgomstraat (José). • Alleenstaande Chileense politiek vluchtelinge (met volwassen kinderen) in een slechte huurwoning in de Borgt, Jan en Jozef Belstraat (Rosa). Het interview werd afgenomen in het bijzin van haar dochter die meestal het woord heeft gevoerd. • (Weduwe in een eigen woning in de Borgt) Er werd een extra interview afgelegd aangezien het laatste interview weinig informatie opleverde met betrekking tot de onderzochte problematiek. De interviews beperkten zich tot bewoners van arbeiderswoningen in de Kassei (Marie en Pierre) en in de Borgt (vriend van Liesbet, José, Rosa) en een gezin dat in een grote burgerwoning woont aan de Grimbergsesteenweg (Najima). Tenslotte werd ook nog een bewoonster geïnterviewd in een van beide sociale woningbouwblokken van de Borgt (Helga). Haar verhaal leverde interessante informatie op over het leven in de Borgt en ten dele over het beleid van de sociale woningbouwmaatschappij Providentia. Het interview met Liesbet leverde zowel informatie op over de woonsituatie in de oude arbeiderswoningen in de Borgt als over het beleid van de sociale woningbouwmaatschappij Providentia. Aangezien ISEG deze case niet behandelde worden de woongeschiedenissen van de verschillende bewoners behandeld bij de bespreking van de woningtypes.


197

Type 1: Beluikwoningen Beluikwoningen (Lauwersstraat, Jan en Jozef Van Belstraat, Van Den Berghestraat (nu gerenoveerd door Grimbergense goedkope woning (overgenomen door Providentia), Van Engelgomstraat). Deze woningen vinden we terug langs insteekstraten, zowel vanaf de Grimbergsesteenweg in Kassei, als in de Borgt. Het gaat om beluikwoningen bestaande uit een of anderhalve verdieping met een zadeldak.

Type 2: arbeiderswoningen van voor 1919 Liesbet De vriend van Liesbet huurt een kleine woning in de Van Engelgomstraat. Hij is gescheiden. Zijn kinderen van 2 en 6 jaar wonen een weekend op twee bij hem. Voorheen woonde hij in de sociale woonwijk Houtem, in een privé gehuurd appartement boven de winkel van de eigenaar. Hij werkt in een bedrijf dat keukens maakt in Sint Genesius Rode, van waar hij ook afkomstig is. Hij verdient tussen de 45 en de 50.000 frank per maand. Liesbet verblijft regelmatig in de woning in de Van Engelgomstraat, hoewel ze een sociale woning heeft in de blok van Providentia vlakbij. Zij heeft een dochter van 8 jaar, Sara. Liesbet is in haar jeugd in de Borgt komen wonen: “U bent in de tijd met uw moeder naar hier verhuisd? Ja. Wij kwamen van Nederover-Heembeek, dan hadden mijn ouders op Molenveld een huis gebouwd. En daarna gescheiden en dan is mijn moeder hier komen wonen. En ik heb dat hier gehaat van den eerste minuut dat ik hier was.” De vader van Liesbet’s dochter had drugsproblemen en zat in de gevangenis toen Sara geboren werd. Het kind heeft Liesbet’s naam. Ze woonden toen in Vilvoorde. Liesbet heeft dan nog samen gewoond met een vriend op haar appartement, maar 3 jaar geleden heeft die haar geslagen en op straat gezet. Het OCMW had toen geen opvang voor haar. Liesbet: “Mijn ex-vriend heeft mij drie jaar geleden letterlijk buiten gestampt. En ik stond met de klein op straat. Zij was maar 5 jaar. En waar moest ik slapen? We waren half Woningtypes in het grijs wooncircuit - 1: beluikwoningen Kassei

Beluikwoningen Borgt


198

november. Bij het OCMW moest ik niet gaan aankloppen want zij moesten alles vrijhouden voor moesten er politiek vluchtelingen binnenkomen. Ik zeg: ‘En ik dan?’ ‘Ja sorry, wet is wet. Wij moeten doen wat dat wij ons opgelegd krijgen.’ ” Liesbet heeft dan 3 maanden bij haar moeder gewoond vooraleer ze haar eigen appartement opnieuw kon betrekken. Liesbet en haar vriend hebben de woning in de van Engelgomstraat eerder toevallig gevonden: “Heeft hij speciaal hier iets gezocht om in de buurt te zijn? Ja, dat was nogal dringend en daarmee is hij hier terecht gekomen. ... Euh, gewoon met het voorbij komen dat we die affiche hier zagen, want anders ik kom hier praktisch nooit in die straat. Gebeld en ja het was dringend en OK ja moeten nemen.” Er is geen geschreven contract, alleen een document van de huurwaarborg. De woning staat op een driehoekig perceel. Er is een kleine inkomhall die uitgeeft op de leefkamer. De zijbouw in de driehoekige punt bevat de badkamer die tegelijk de keuken is. Er staat een oud bad, en een gasgeiser. De vriend van Liesbet heeft er zelf een splinternieuwe keuken geïnstalleerd. Hij kon het materiaal goedkoop krijgen bij het bedrijf waar hij werkt. De keuken steekt schril af bij de rest van de woning. Vanuit de leefkamer gaat er een wankele metalen spiltrap naar de bovenverdieping. De trap heeft geen leuning. De bovenverdieping bestaat uit twee kamers. Vooraan slaapt de vriend van Liesbet en zijn kleinste kind, achteraan slaapt zijn grootste kind. De kamer achteraan is vochtig. Er is geen buitenruimte aan de woning. In de leefkamer zijn er achteraan enkele glasbouwstenen in gemetst, verder zijn er geen ramen aan de achterzijde van de woning waardoor de woning vrij donker is. De vriend van Liesbet had weinig keus op de woningmarkt. Liesbet: “Heeft hij lang moeten zoeken om iets te vinden? Hij heeft niet speciaal gezocht om hier iets te vinden? Hier was het goedkoopste. De ander huizen dat was allemaal 16, 17, 18 (duizend), dat was ietske te veel. En hoeveel is het hier? Nu 12 (duizend). Wat dat ook teveel voor wat dat het is. Allee, hier is een deur, voor de rest kunt ge hier nergens niet buiten, genen achteruit. De ramen die niet open kunnen, ja daar is dus geen raam (wijst op de glasbouwstenen in de achtergevel). Dat is nog teveel, 12. ... Nu is hij aan het zoeken naar iets anders? Ja. Woningtypes in het grijs wooncircuit - 2: Arbeiderswoningen voor 1919


199

- 7,00m -

De woning van de vriend van Liesbet

- 4,00m -

0


3 (4) personen - 75 m2

+1

200

Ook naar een sociale woning? Daar maakt hij ... Dus zijn inkomen is te hoog voor aan een sociale woning te geraken en zijn inkomen is te laag voor eigenlijk iets degelijks te kunnen huren. Want ne keer ge zegt, ok , dat staat mij hier aan, 2 – 3 slaapkamers, ’t is hier een beetje schoon , ’t is hier een beetje onderhouden, dan zit ge al direct tegen de 20.000,-. En als ge dan nog een beetje onderhoudsgeld moet betalen, dat is niet alles he.” Hij moet zich dus tevreden stellen met een woning met de nodige gebreken. De verhuurder woont relatief ver en is weinig geneigd reparaties uit te voeren. Liesbet: “Is de eigenaar van hier? Die woont in Charleroi. Moest er iets kapot zijn ... (nadrukkelijk) Daar. Veegt. Hij. Zijn. Voeten aan. Het regent binnen in de keuken, het regent binnen in de slaapkamer van achter en zijn opmerking is: ‘Ah ja dat is vorig jaar allemaal gerepareerd geweest.’ ... Maar wat dat ik wel moet zeggen, over 2 jaar met ne storm is hier boven een stuk van de schouw naar beneden gevallen. En den dag zelf zijn ze gekomen om de andere losliggende stenen weg te halen en voor dat direct te herstellen. Dat wel. Dan hadden de mensen gebeld voor te zeggen, ‘Kijk uw schouw is ingevallen’ en dan was hij hier direct. Maar nu dat er iemand woont euh, blijkbaar niet. Gaat hij er vanuit dat uw vriend het zelf wel repareert als er iets is? Ja, nu dakwerken is niet meer voor de huurder. En, vooral het is gehuurd zonder contract, dus euh ... Het huis bestaat hier uit de living. Dat is de ... De hall en het toilet. En hiernaast, u mag komen zien, zonder lachen, ... keuken en badkamer ... Er is wel centrale verwarming? Ja, die maakt verschrikkelijk veel lawaai. Die zou dringend hersteld moeten worden, volledig ontkalkt worden. Vanachter kun je dus niet buiten? Veel huizen hier in de straat hebben geen achterkant, ge kunt er alleen langs de voordeur in. ... De elektriciteit is die in orde? Neen. En ook er zijn hier veel stopcontacten die niet werken. De draden lopen door een vals plafond. Daar ligt enorm veel stof tussen, dat is allemaal ... Hij gebruikt zo weinig mogelijk elektriciteit om zeker te zijn dat er toch niks zou gebeuren. Wanneer je twee toestellen ineens aanzet, dan valt de stroom misschien uit? Dat het zou uitvallen niet, maar dat er hier en daar een oververhitting zou komen, dat ... Boven wordt er geen elektriciteit gebruikt, alleen de verlichting en de wekkerradio. Is er TV-distributie? Die is er wel maar die is niet aangesloten. Telefoon ligt hier ook. Maar die prise die hangt daar zo helemaal van de muur. Ik vermoed dat die nooit niet zal aangesloten worden.” Rosa Rosa huurt een woning in de Van Belstraat. Ze is een Chileense politiek vluchtelinge die als gevolg van haar werk als plattelandsverpleegster en vakbondsvrouw na een 2-jarige gevangenschap, gedurende dewelke ze ook gefolterd werd, en er op volgend huisarrest in 1977 het land is uitgezet. Ze is 66 jaar en heeft 5 volwassen kinderen. Ze is gescheiden en woont alleen. Voor ze naar de Borgt verhuisde woonde ze in een huurappartement in Jette. Hoewel ze een opleiding als verpleegster heeft, heeft ze in België steeds als poetsvrouw gewerkt. Ze heeft een pensioen van 23.000 frank, terwijl de huishuur 11.000 frank bedraagt. De woning is een rijwoning van gemiddelde grootte, de ruimtes zijn goed ingericht. Haar kinderen hebben haar bijgestaan met het inrichten van de woning. Dochter van Rosa: “Ici en fait, on a trouvé cette maison il y a sept ans, six ans. Ca fait sept ans. Et alors la maison ici c’était vraiment un chantier. C’était des gens qui vivaient avec un chien. C’était, mais, dégoûtant. Alors … ma sœur et mon frère ils ont beaucoup travaillé, changer le balatum. Ici, c’était des fumeurs très exagérés, parce que le mur était noir. C’était vraiment une poubelle. Alors ils ont du tout rafraîchir. A l’étage il n’y avait pas de salle de bains. Il n’y avait rien que la toilette. Alors mon frère et mon époux ils ont fait, ils ont partagé la chambre et ils ont fait une petite douche avec une toilette. Une petite salle de bains ils ont fait. Et alors on a fait un jardin comme ça. On a fait un petit coin jardin comme ça. On a mis la pelouse … Il a été très correct. Par exemple, ici le plafond est tombé. Celui là, mais ici aussi celui ici, il allait craquer. Alors comme il est tombé là, on s’est arrangé, mon frère a tout cassé, alors il a donné deux ou trois mois à ma mère. Et alors c’est mon frère, mon mari qui ont travaillé ici.” Nochtans zijn sommige delen van de woning niet echt bewoonbaar gemaakt. Op de zolder en in de kelder liggen massa’s materiaal opgeslagen die de vorige huurder heeft achtergelaten, zoals auto-onderdelen en banden. Hier worden de verborgen gebreken van de woning zichtbaar: het oude pleisterwerk op latwerk komt los, in de kelder staat schimmel.


201

- 9,00m -

- 15,00m -

De woning van Rosa

- 5,00m -

0


+1

1 persoon - 100 m2

+2

202

Het grootste probleem vormt een lek bij de aanpalende eigenaar waardoor er water binnen sijpelt tot in de keuken op het gelijkvloers toe. Dochter van Rosa: “Et ici après, le monsieur à coté, il est mort. C’était un petit vieux qui y vivait. Il est mort. Une fois qu’il est mort, quelqu’un d’autre a racheté la maison. … Et ce monsieur, au fait j’ai appris ça hier, il voulait remonter le toit. Il voulait encore ajouter un étage. Mais la commune n’a pas accepté parce qu’il ne peut pas aller plus haut que les autres toits. Alors ce monsieur comme on ne lui a pas donné l’autorisation, il a laissé ça comme ça. Ah non. Mais regardez le mur. {wijst op grote vochtplek op de schouw}. Alors, au début c’était une petite tache. Mais en hiver quand il pleut l’eau elle coule, jusque par terre. Alors on a parlé avec le propriétaire, on comprend le propriétaire, lui il est avec les assurances, il est en jugement. Pour vous dire que le monsieur d’à côté, il n’a même pas été au jugement. Il ne s’est pas présenté. Alors maintenant ce qu’ils ont fait, ils vont lui mettre une amende. C’est ça hein maman, une amende par jour. Parce q’il ne réagit pas. Mais en attendent, maman est comme ça. Ca sent mauvais. Cet hiver elle a été malade. Elle est encore malade. Un rhume, on a dur à le faire partir. Le propriétaire il ne sait rien faire en attendent. Alors on paie quand même onze mille francs de loyer. Ecoutez, ce n’est pas donné pour avoir ça. … Normalement si le monsieur ne fait pas vite quelque chose, tout ça va tomber. Parce que le plâtre est humide. Le problème est qu’il touche la chambre aussi en haut. Et le propriétaire d’ici, qu’est-ce qu’il fait ? Il dit qu’il ne sait rien faire tant que c’est en jugement. Avant que les avocats ne trouvent pas un accord, que le juge ne décide pas … Ca traîne. On est là, on est vraiment coincé. … Pour vous dire, le propriétaire on lui disait ‘dites monsieur, il y a ça,’ il venait tout de suite. C’est un homme très gentil. Mais depuis qu’il y ça, il ne veut plus toucher à la maison. Parce qu’il dit, ‘les assurances doivent trouver un accord, le jugement …’ Et voilà, on est là. On avait tapissé la chambre en haut, mais c’est foutu.” Daarnaast is de woning ook slecht te verwarmen. Dochter van Rosa: “On a le radiateur là {eigenlijk is het een gaskachel}. Mais ici on ne peut pas mettre, parce qu’il y ce chose {vochtige plek op de schouw waardoor er geen gaskachel op aangesloten kan worden}. … Ici la salle de bains est en haut, il n’y pas de chauffage dans la salle de bains, ça joue tout ça. Il y seulement un radiateur dans la chambre avant (eigenlijk gaskachel). Il ne peut pas chauffer la chambre arrière ni la salle bains. On a mis un radiateur électrique, mais souvent elle prend un bain et elle attrape un rhume. Alors comme c’est une vielle installation, on paie beaucoup, on paie 19.900,- pour le gaz et l’électricité. Compter qu’elle dîne souvent chez moi, donc on ne cuisine pas ici, c’est quand même cher. On appelle chez Sibelgaz pour dire que ce n’est pas possible mais ils disent que c’est une vielle installation. Le propriétaire dit qu’il ne peut rien y faire. C’est un petit problème. Rosa : Pour moi c’est un grand problème, vous savez.” Zoals reeds duidelijk werd, wijt de dochter van Rosa de gezondheidsproblemen van haar moeder aan haar woonsituatie. Dochter van Rosa: “Elle a eu un rhume qui ne partait pas, qui est chronique. Le docteur a dit que ça doit être l’humidité. Puis elle a le rhumatisme, qui s’aggrave à cause de l’humidité, qui rentre dans la peau.” Gezien deze slechte woonsituatie heeft Rosa een aanvraag ingediend voor een sociale woning in Grimbergen. De woonsituatie speelt blijkbaar geen rol in de prioritaire toewijzing van een sociale woning. Wel zou Rosa terecht kunnen in een appartement dat binnenkort afgewerkt wordt in Grimbergen. Het feit dat Rosa vreemdeling is en dat zij noch haar dochter Nederlands spreken bemoeilijkt de toegang tot een sociale woning. Dochter van Rosa: “ [on dit] ‘Demandez dans d’autres sociétés [d’habitation] à Bruxelles’, mais ça on ne veut pas. Et a Vilvorde ? A Vilvorde ils sont très difficiles pour les étrangers. Ça fait 23 ans qu’on est en Belgique. Ma maman, on a fait la demande pour la carte belge, par ce que c’est vraiment stupide. On a fait nos études ici, on a fait notre vie ici et on est étranger, c’est stupide.” Nochtans moet ook gezegd worden dat de dochter van Rosa hoge eisen stelt aan de sociale woning. Zo hebben ze reeds een woning in de blokken de Borgt zelf geweigerd. Hun wens is erg specifiek: “Mais seulement ma mère, elle manque de l’air. Alors on a demandé un rez-de-chaussée, par ce qu’elle avait de l’arthrose, un rez-de-chaussée et alors avec une chambre en préférence parce que ce n’est pas bien quand vous mangez, vous faites tout dans la même pièce hein, un flat. Alors nous, on avait demandé un petit appar-


203

tement, avec une chambre à part. Une chambre à coucher et en préférence une petite cour, vous voyez il ne faut pas un jardin hein, une petite cour qu’elle puisse prendre l’air.” Gezien het krappe en vaak eenzijdige aanbod is het weinig waarschijnlijk dat dit droomappartement uit de bus komt.

Type 3: arbeiderswoningen van tijdens en na het Interbellum Pierre en Marie Pierre en Marie zijn respectievelijk 35 en 24 jaar geleden vanuit Congo naar België gekomen. Ze hebben 5 kinderen en wonen sinds 10 jaar in Kassei, in een woning die ze zelf gekocht hebben (bouwjaar 1942). Ze hebben de woning die 1.8 miljoen frank heeft gekost, gekocht met een lening van het Vlaams Woningfonds. Voordien hebben ze afwisselend in sociale huurwoningen gewoond en gehuurd op de privé markt. Uiteindelijk bedroeg de laatste huur die ze betaalden voor een sociaal appartement in Neder-overHeembeek 24.000 frank (ze werkten toen nog beiden en hadden toen slechts 3 kinderen ten laste), wat meer was dan de aflossingen voor hun hypothecaire lening tegen 3%. Het wonen in een sociale woning was voor hen geen oplossing. Pierre: “On habitait dans le privé. On a quitté le privé, on est venu dans le sociale. Bon dans le sociale avant privé, puis sociale, privé, sociale, ... Donc on a fait privé – sociale plusieurs fois. Comment ça venait que vous changiez tout le temps ? On changeait par ce que le sociale c’étaient des arnaqueurs aussi. Donc heu, soit vous tombez dans une belle maison où il fait très froid, ou vous mettez vos mains au mur et ça collait au mur, vous avez des fissures par tout. On a toujours eu la malchance de tomber dans des maisons comme ça. … La première maison sociale qu’on a quitté c‘étaient des maison ou tu mettais la main comme ça et ça collait par ce qu’il faisait froid. ... Vous savez aussi, au lieu d’habiter dans ces maisons, ces HLM où il y a des … Au dessus de toi il y a une vielle personne, en dessous il y a encore une ou à côté. Eux ils ont leur façon de vivre, puisqu’on aime beaucoup … vous voyez, il y a tout le monde qui arrive ici. Ben il viennent ici, on reste, on parle on discute, .. Mais dans des appartements … C’est pas dans les habitudes Belges. De recevoir beaucoup de gens à la maison, de parler, le nuit ou le jour, c’est pas dans vos habitudes ici. Donc il faut une maison, on vient, il y de traditions de chez nous qui se font dans les maison. Pas pour égorger les moutons par ce que c’est interdit. (Lacht). C’est ça, comme vous ici vous faites les communions dans des restaurants, nous on les fait dans des maisons. Beaucoup de gens font des prières, ce qu’ils appellent des groupes de prière. Bon il y a un groupe qui vient ici, qui font des prières et puis ils s’en vont … Il y a des choses comme ça, il y des traditions qui … il ne faut pas exposer ça dans la rue. Et alors dans un appartement ...” Pierre is nu met vervroegd pensioen, zijn vrouw werkt nog. De woning is een rijwoning van gemiddelde grootte. Na de aankoop zijn Pierre en Marie gestart met een grondige renovatie van de woning. Hun beperkte kennis op het vlak van de aankoop van een woning, de bouwsector, de wetgeving en dergelijke heeft het renovatieproject van de woning bemoeilijkt. Pierre: “C’est à dire que nous ce qu’on a fait … Quand on est arrivé ici, c’était en plein été, donc on ne savait pas, nous sommes parmi les gens qui habitent ici, qui ont acheté des maisons ici, nous sommes parmi les premiers. C’est maintenant depuis 11 ans. On ne s’attendait pas à beaucoup de choses, c’étaient des surprises comme ça bon, on ne savait pas comment on achète une maison. On est passé par plusieurs … des déceptions, de ceci, bon on c’est trouvé dans des situations assez difficiles. Maintenant bon on commence à un peu à voir clair quoi. Financièrement ? Financièrement oui, on s’est trouvé en des situations difficiles aussi. Maintenant on a compris et on essaie de donner des conseilles aussi aux autres, parmi les Africains qui veulent acheter ou des trucs comme ça. Regarder, voilà écoute, il faut ceci, il faut ça, il faut ouvrir les yeux. Par ce que tous les gens qui vendent des maisons ils ne sont pas corrects. … Alors on essaie de dire voilà ça, ça et ça, et là dedans c’est des maffiosi. Il faut faire attention, sinon on se retrouverait là la corde au cou. … Avant on avait l’entrée ici. … C’était sombre, on a fait un peu d’éclairage, mais je trouve que ce n’est pas encore assez. On a mis ça comme ça en attendant, on va mettre quelque chose qui laisse passez beaucoup plus de lumière. {over het daklicht bestaande uit opale kunstof kanaalplaten} On aime beaucoup quand il y a beaucoup de lumière. C’est dommage que là, il


204

Woningtypes in het grijs wooncircuit - 3: arbeiderswoningen van het Interbellum en later

faut aller de nouveau à la commune et tout {wijst naar voorgevel, waar ze het raam willen vergroten}. Il le faut pour faire passer beaucoup de lumière, on va y mettre cinq ans, comme on a mis ici pour demander l’autorisation … Il y a des gens vous savez, il y a la loi de soixante deux, qui dit que quand on a une véranda on peut mettre modifier la véranda, mais qui ne donnent pas accès à ce genre d’information. Donc qui après par la suite on apprend qu’il faut aller chercher la matrice cadastrale. Là bas on dit que la maison date de 42, qu’il y avait une véranda et qu ‘on peut modifier et tout ça. On vous fait perdre pas mal de temps. Pour un renseignement. On a été plusieurs fois dévoyés. Ou bien ce sont des employés qui ne comprennent pas. Par ce que c’est, je pense pas que les employés ne comprennent pas. Vous avez toujours des gens qui vous dévoient. … On se méfie toujours pour ne pas se trouver là avec des situations difficiles.” Ze hebben met een architect gewerkt voor de bouwaanvraag, maar dan is het project overgenomen door een aannemer die tegelijk de plannen verder uit werkte. Er zijn scheuren in de aanbouw, het buitenschrijnwerk is gebrekkig (van Turkse makelij, aangepast aan Turks klimaat maar niet aan Belgische regen en wind), er zijn in de keuken tegels die loskomen. Pierre zou wel een zaak willen aanspannen tegen die aannemer maar er is geen verhaal tegen hem mogelijk aangezien hij niet geregistreerd is. Nochtans is de globale indeling van de woning goed. Op het gelijkvloers zijn zo goed als alle binnenmuren verwijderd zodat er een leefruimte ontstaat met een open plan. De keuken en eetplaats bevinden zich in de aanbouw achteraan. Er is slechts een heel kleine buitenruimte aan de woning, een koertje van 2 bij 2 meter, waar bouwmaterialen en afval gestapeld worden. Dit vind Marie wel een gemis: “On a presque tout fait refaire, toute la maison hein. On a tout fait ici. C’était pas comme ça. On a cassé les murs, on a agrandi. C’était des anciennes maisons avant hein. Je ne sais pas si vous voyez avec les murs. On a tout cassé pour agrandir. Avec cinq enfants il faut quand même beaucoup d’espace. Si non. Avant il y a un petit jardin ici. Non, le petit cour qu’on a trouvé depuis que je suis là. Vous ne trouvez pas


205

De woning van Pierre en Marie

- 9,00m -

- 15,00m -

- 2,50m -

- 5,00m -

0


+1

7 personen - 175 m2

+2

206

dommage qu’il n’y ait pas de jardin ? Ah oui, ça je l’ai dit. En plus j’ai dit que les autres terrains là, ils ont mis un hangar. Ils pouvaient mettre un jardin pour les enfants et tout. C’est ça qui me manque le plus, le jardin pour les enfants comme ça ils pourraient jouer. … Mais c’est dommage que c’est resté la comme ça. C’est tout. Le hangar là c’est le propriétaire d’avant d’ici. Ca appartenait à cette maison. C’est ça que je disais, s’il avait l’idée de mettre un jardin pour nous ce serrait bien. Non il dérange pas, non cela ne me dérange pas.” Gezien hun krappe financiële toestand gebeurt de afwerking stap voor stap. Uit het gesprek blijkt dat ze betalingsproblemen hebben (gehad) voor de nutsvoorzieningen. Vooral toen ze nog in een sociale woning woonden was dit een probleem. Pierre: “On travaillait pour Sibelgaz hein. C’était du travail pour Sibelgaz, on payait Sibelgaz et on ne savait pas vivre. Maintenant on a trouvé une autre façon de faire les choses. On essaie de se libérer de Sibelgaz petit à petit. … Parfois il y des gens qui préfèrent ne pas avoir le téléphone, pour seulement se servir du téléphone mobile. C’est à dire ce qu’on fait, on donne aux enfants un téléphone mobile. On coupe le téléphone ici par ce que, comme ça quand le téléphone part, ils ne sont pas obligés de téléphoner à partir de la maison. Dès que la carte est finie, il faut attendre, chaque enfant il attend, à la fin du mois on rachète une carte pour pouvoir téléphoner. Par ce qu’à partir d’ici, il va commencer de téléphoner, beaucoup de parents font ça maintenant hein. On reçoit, mais pas à partir de la maison téléphoner.” Delen van verlaagd plafond op het gelijkvloers moeten nog afgewerkt worden, de keuken moet nog afgewerkt worden, de badkamer moet nog verder geïnstalleerd worden. José José en zijn vrouw hebben 6 kinderen en zijn afkomstig van Angola en wonen sinds 1993 in België. Tot begin van dit jaar hebben ze in verschillende een- of tweekamerhuurappartementen in Brussel gewoond, het laatste in Sint-Joost-ten-Node in een twee-kamer-appartement. Ondanks het feit dat ze reeds lange tijd bij verschillende bouwmaatschappijen in het Brusselse op de wachtlijst voor een sociale woning stonden, is er hen gedurende een wachttijd van 5 jaar nooit een woning aangeboden. Ze sinds januari 2001 in de Van Engelgomstraat in de Borgt. Een vriend van José suggereerde dat hij bij het Vlaams Woningfonds kon informeren naar een goedkope lening. Op korte tijd heeft het gezin dan een woning (bouwjaar 1946) gevonden in de Borgt, via een aankondiging in de Vlan, het Brusselse huis-aan-huis-blad. José: “Alors j’ai posé le problème, on m’a parlé du Vlaams Woningfonds, j’ai posé le problème. Ils nous ont acceptés. J’ai commencé à chercher une maison. Comment êtes-vous venu trouver une maison à Grimbergen ? Oui, c’était à travers du journal Vlan ! J’ai consulté le Vlan ! on a vu qu’il y avait une maison en vente, on a localisé l’adresse. Nous sommes venus, on a rencontré les anciens propriétaires qui vendaient la maison. Et puis on a parlé, on est tombé d’accord et j’ai apporté le problème chez Vlaams Woningfonds. Et ils ont envoyé un technicien, il est venu voir. Ils ont trouvé que la maison était bien compatible à ma famille et ils ont accordé l’argent. Vous avez du chercher longtemps pour trouver cette maison ? Vous avez vu plusieurs maisons ? Non, heureusement non, parce que c’était la première maison que nous avons vue. Et puis nous sommes vite restés ici, nous n’avons pas cherché ailleurs. C’était la première occasion. Et le revendeur nous a dit que nous étions les premiers qui ont visité la maison et nous l’avons acheté. Le prix de la maison était intéressant ? C’est à dire, le prix c’était le plafond qui était fixé par le Vlaams Woningfonds, qu’on ne pouvait pas dépasser. Le Vlaams woningfonds détermine. Il dit vous êtes huit, vous avez droit à un prêt d’autant, vous ne pouvez pas dépasser. … cette maison était le prix que le Vlaams Woningfonds nous a accordé.” De woning is vrij ruim. Gezien het na-oorlogse woning van jongere datum dan de andere woningen in de Borgt, en van betere kwaliteit. Met een bijkomende lening van het Vlaams Woningfonds is er centrale verwarming geïnstalleerd. De woning is groot genoeg omdat de aanbouwen over twee verdiepingen zijn opgetrokken. José is ook van plan om nog een badkamer bij te maken op de eerste verdieping: “Il y a une


207

De woning van José

- 9,00m -

- 14,00m -

- 3,50m -

- 3,75m -

- 6,00m -

0

+1

8 personen - 170 m2

+2

chambre en haut qui va servir d’une autre salle de bains, ça je vais faire, mais c’est pas encore cette [année]. … Vous allez changer la salle de bains vers là haut ? Non non, l’autre va rester là. Parce qu’on est huit vous voyez et avec les filles et les garçons, le matin si tout le monde doit partir, il faut vite faire si non ça ne va pas. Et les femmes ça prend un peu de temps, nous, entre temps on pourra se laver en haut.” Over het algemeen is de woning dus goed in orde, maar toch zijn er enkele kleinere problemen. De aanbouw op +1 is vrij krakemikkig opgetrokken. De trap naar +2 is rudimentair, zonder leuning. Tijdens vochtige perioden staat er water in de kelder. Het belangrijkste minpunt aan de woning is het gebrek aan een buitenruimte. De woning beschikt enkel over een smal balkon dat uitkijkt over een lager gelegen achterliggend terrein. José: “Il y a encore un jardin ? Oui il y a un petit jardin là derrière. Ce que vous voyez la c’est le jardin. [Er is eerst een veranda en dan een klein balkonnetje, van een echte tuin is geen sprake] … Pour le jardin, vous trouvez que c’est assez grand ? Non, ce n’est pas assez grand. Parce que c’est le premier été qu’on va passer ici. Ce n’est pas assez grand franchement, mais c’est un peu l’espace nécessaire pour prendre de l’air. Ce n’est pas grand, ce n’est pas grand. Les enfants, les petits, ce n’est pas assez grand pour eux pour y jouer ? Ce n’est pas assez grand mais ils jouent quand même.”


208

Type 4: burgerwoningen van voor 1919 Najima Najima woont met haar man en haar drie kinderen sinds 5 jaar aan Grimbergensesteenweg, in de Borgt. Najima blijft momenteel thuis , maar hoopt opnieuw te gaan werken wanneer haar jongste naar school gaat. Ze heeft moeite om een crèche te vinden. Haar man heeft een schoenmakerswinkel in Brussel. Ze zijn verhuisd vanuit een privaat huurappartement in Sint Gillis. Ze zijn per toeval in Kassei terecht gekomen. Najima: “Donc on a cherché en fonction de nos moyens et puis de ce que la banque nous a octroyé, donc ce n’était pas, je ne visais pas spécialement donc cette commune. Ca c’est fait comme ça, ce s’était…. Vous avez mis longtemps pour trouver une maison qui vous convenait ? Oui quand–même assez bien quoi. Donc à ce moment là déjà les prix des maisons augmentaient. Maintenant c’est encore pire. Par ce que moi j’ai des amis qui cherchent aussi et eu donc, les prix grimpent énormément. A part de ce quartier, ici à Vilvorde, vous avez aussi cherché au tours de Bruxelles et à Bruxelles même ? Oui tout à fait. A la fin vous êtes venu ici par une annonce ? Par une annonce dans le journal. Donc je ne connaissais absolument pas ni Vilvorde, ni par ici quoi. Donc heu … Ca c’est fait comme ça par hasard.” De woning is eigenlijk een grote burgerwoning die opgedeeld is in twee woningen en twee afzonderlijke percelen. Najima en haar gezin betrekken het rechtse deel van de woning. Dit bestaat uit een hoofdvolume met een doorrit naar een achtergelegen garage. Najima: “À côté de la porte, il y un grand … Il y a un garage. Ca donne aussi à l’arrière ? Oui c’est tout un grand garage derrière. Nous on a normalement que l’entrée, mais du fait que monsieur fait rentrer les voitures, il est carrossier et tout, alors on lui laisse le passage. Et vous avez une place pour votre voiture ? Oui, tout à fait.” Deze situatie maakt dat er geen eigen buitenruimte is aan de woning, maar Najima hoopt een stuk gemeentegrond die vlak bij de woning ligt te kunnen huren als tuin. Najima: “Est-ce que vous avez un jardin ici ? Non, j’ai un, il y a un emplacement qu’on peut louer ça. Ca je vais essayer d’avoir ça pour les enfants. C’est un terrain donc qu’on peut louer à la commune. C’est ici à l’arrière ? Oui juste derrière. Je ne sais pas avoir accès, par ce qu’il y a un garage derrière, mais si non il suffit de sortir et de, bon pour les enfants pour jouer. Vous voudrez louer ça personnellement où avec plusieurs personnes ? C’est à dire c’est déjà

Woningtypes in het grijze woncircuit - 4: burgerwoningen


209

De woning van Najima

,00

m-

- 7,50m -

- 11,00m -

-5

-8

,00

m-

0

3 personen - 115 m2

+1

loué par deux personnes. Ce que moi j’allais faire c’est demander à une des deux personnes, c’est quandmême assez grand, s’il y a possibilité d’avoir une parti, par ce que c’est énorme derrière. C’est aménagé ? Non, il faut l’aménager, il faut le travailler. C’est juste la commune qui veut que ça reste, allez, que les gens n’y déposent pas …, allez pour que le quartier soit propre quoi. Le monsieur à côté il en a fait un grand jardin, donc il a déjà un petit jardin et il en a fait un … Et l’autre monsieur aussi, il a aménagé pour sa petite fille un petit coin jardin et … pour cultiver des petites choses quoi.” De woning is voldoende groot. Het gelijkvloers van de woning is gerenoveerd, er is nieuwe elektriciteit en centrale verwarming aangelegd. Vooraan is er een grote zitruimte, achteraan is er een ruime keuken en eetplaats, verlicht met een groot daklicht. De renovatie van de bovenverdieping (ondermeer de installatie badkamer) is nog in uitvoering. De woning is algemeen vrij goed in orde. De vreemde eigendomssituaties en het gebrek aan een eigen buitenruimte zijn de voornaamste problemen.

Type 5: sociale appartementen Helga De woning van Helga is een sociaal appartement in een van de twee woonblokken die de sociale woningbouwmaatschappij Providentia heeft in de Borgt. Liesbet woont in dezelfde blok. Het zijn gebouwen uit de jaren ’60 of ’70, die door Providentia werden overgenomen bij de opslorping van de Grimbergense sociale huisvestingsmaatschappij. Gezien de recente datum van de woningen en hun goede uitrusting gaat het hier geenszins om marginale woonvormen. We gaan dan ook niet dieper op de woningtypes. Het interview met Helga leverde wel interessante informatie over de woonomgeving in de Borgt en de werking van de sociale woningbouwmaatschappij. Deze elementen komen verderop aan bod.


210

Woningtypes - 5: sociale appartementen

De woonomgeving De Borgt als dorp De geïnterviewde bewoners kunnen over het algemeen het rustige en dorpse karakter van de Borgt en het aansluitende deel van Kassei appreciëren. Tegelijk zijn de groene zone van het voormalige kasteeldomein, rond de vijvers en Tangebeek en het grote watervlak van het kanaal vlakbij. De industriële vestiging van Caterpillar ten noorden van de Borgt is met een groene buffer afgescheiden van het gehucht. Pierre en Marie zochten expliciet de rust en kalmte op. Pierre vergeleek met enige dichterlijke overdrijving de woonomgeving met het Afrikaanse dorp, terwijl Marie vooral de praktische voordelen benadrukt. Marie : “Je venais de Neder-over-Heembeek. J’ai trouvé que ici c’était plus calme pour les enfants. J’aimais bien le quartier c’était vraiment …, on dirait un petit village comme ça. J’ai aimé ce côté là. C’est pour ça que je suis venu par ici. … Oui, j’ai quand même cherché longtemps, j’ai cherché par Vilvorde, par Grimbergen des maisons. Et à l’époque on n’avait pas de voiture. Moi je voulais plus aller à la campagne, pas rester en ville. ... Pierre : en plus la campagne ça rappelle un peu l’Afrique … Marie : C’est même pas ça, hein, tu es plus calme avec les enfants quoi. Pierre : C’est plus calme et un village en Afrique c’est … Pierre: Et puis la ville pour les enfants, c’est la drogue, c’est … habitudes.” Ook José is best tevreden over de omgeving. José: “Le quartier, comment il vous plait ? Le quartier il est très beau, il est calme, c’est ce que je cherchais. Le calme, je suis un homme comme ça, les gens sont calme, j’aime un quartier calme.” Ook Najima is positief over de sfeer in de buurt. Ze vindt de sociale contacten ook meer duurzaam in een buurt waar er vooral eigenaars zijn : “Oui, tout à fait. … Et comme c’est tous des gens qui ont des maisons, le contact est différent. Par ce qu’a Bruxelles, ce qu’il y a, c’est que c’était souvent des locataires et tout, donc, qui restent pendant trois ans, et déménagent. Donc le contact n’est pas le même. Tant qu’ici c’est souvent des gens qui ont une maison, qui sont propriétaire, alors le contact est différent. C’est plus durable. Oui, voilà, il y a une meilleure entente, et ça c’est … Avec les voisins, il n’y a pas de problèmes. Non, pas du tout, on s’entend assez bien. Par ce que la dame à côté c’est une dame qui est seul, sa fille elle habite un peu plus loin, donc heu, s’il y a quelque chose qui se passe, on s’entend quand même assez bien, par ce que bon, on avait quelque chose d’ici qui est tombé chez elle, par ce qu’elle a une coupole, dans ça cuisine. Bon, on l’a arrangé par ce que c’était de notre côté qui est tombé. Donc on s’entend quand même assez bien. On essaie d’avoir un meilleur contact avec eux quand même.” Nochtans heeft de dorpse sfeer voor Liesbet ook een keerzijde. Kleinburgerlijkheid en roddels maken dat zij en haar vriend zo snel mogelijk weg willen uit de buurt. Ook de verloedering en vuiligheid in sommige straten spelen een rol. Liesbet: “Hij is van Sint Genesius Rode. Hij heeft een jaar of acht in Vilvoorde gewoond, en nu hier. En hij wilt hier zo vlug mogelijk weg. Van hier. Het is een tijdelijke oplossing? Het is gewoon de buurt. Hoe komt dat hij weg wilt omwille van de buurt? Awel ja, ge moet


211

buiten gewoon een beetje rondwandelen. De properheid. Daar langs die kant, waar de frituur staat en langs de sporthal, daar is het nog redelijk proper. Daar zijn de mensen nog iets menselijk, maar hier is dat dus niet te doen. ... Ondanks het feit dat er mankementen zijn aan de woning en dat het te duur is voor wat het is, is het toch omwille van de buurt dat hij zou willen verhuizen? Ja, ja. Zelfs als moest dat hier volledig opgeknapt worden, dan bleef hij niet. Ik ook niet dus. Neen. Heeft dat ook met roddels te maken? Ook. Vooral. De roddels, de properheid van de mensen. Het mekaar het licht in de ogen niet kunnen verdragen. Hier langs deze kant is het vooral de properheid van de mensen. Want ze zagen en ze reclameren wel allemaal hoe vuil dat het is, maar ze laten hun kinderen wel: ‘Ja smijt dat daar maar dat papier.’ Zelf smijten ze brood, aardappelschillen en zo en dan komen ze zagen van: ‘Ai er zitten ratten.’ Iedereen komt hier wonen, niemand heeft genen hond. En zagen op de honden. En die honden en al die vuiligheid op den trottoir ... En ze wonen hier nog geen maand en ze hebben minstens ook enen hond. Die ze dan liefst van al, he, vlak voor de mensen hun deur zo. Hier is vorig jaar een nieuw speeltuintje gezet geweest. Dienen draad hebben ze daar al helemaal afgebroken. Die klimplanten die hebben den tijd nog niet gehad om deftig te wortelen of ze hebben die er al uit getrokken. En ik vind dat dat hier een beetje de mentaliteit is: ‘Zolang dat mijn kinderen buiten zijn ben ik gerust. Dat ze buiten uitsteken wat dat ze willen.’ Dat gaat niet. Ik woon hier 20 jaar, ik heb dat hier zo helemaal zien veranderen. Is dat gekomen omdat er andere mensen in de huizen gekomen zijn? Neen, de Borgt is hier altijd een beetje stiefmoederlijk behandeld geweest door Grimbergen.” Een bevoorrechte getuige meldde dat wanneer iemand van het OCMW ergens een huisbezoek aflegt, de hele straat dat onmiddellijk weet. Het is opvallend dat vooral de bewoners met een Belgische achtergrond een negatief beeld van de buurt geven en van de sociale omgangsvormen in de buurt. Ook Helga maakte hier melding van. Zij woonde lange tijd aan de Verbrande Brug, een paar kilometer naar het noorden en heeft vooral haar sociale contacten daar nog en in het nabijgelegen Humbeek. Ze raakt niet in de lokale sociale netwerken binnen. Het enige aanknopingspunt voor Helga was de wekelijkse mis, maar sinds enige jaren is die er niet meer. Het lijkt erop dat met het verdwijnen van de pastoor het katholieke verenigingsleven voor een stuk uitgehold is. Helga: “Hier is niks voor oude mensen. Die doen hier niks. Het is daarmee dat ik naar het Kassei moest gaan he. Er is hier niks. Ze zouden hier evengoed kunnen iets inrichten dat mensen daar zouden kunnen naar toe gaan. Maar hier is echt niks, er is hier... Nu zeker dat we geen mis meer hebben ook niet. Ze hebben de kerk helemaal moeten renoveren. Dus we hebben al jaren dat we niet meer naar de mis kunnen gaan. En dat miste ik ook. Ik ging hier naar de mis en dan ging ik gaan pétanquen. Maar als ik nu wil naar de mis gaan ik moet naar de Verbrande Brug of ik moet naar ’t Kassei. Maar die mensen verzetten ulle niet meer in de winter voor zo ver te gaan ook niet. Nu wordt hier geen mis meer gedaan? Neen, maar er gaat verandering in komen, want pater Karel die had op de verbrande Brug, die had dat (wijst op de kerk van Borgt) en die had de Kassei. Maar nu gaat pater Karel naar Merchtem. Hij wordt bevorderd. Die jongen is te slim om hier te blijven, dat is echt waar. Dat is een jonge pastoor? Ja , maar dat is nen toffen dat is ongelofelijk. En die gaat weg en dan komt er pater Johan van Grimbergen van de abdij. Maar dan moeten we ook nog zien, want op de Verbrande Brug heeft die zoveel verenigingen opgericht. Dat ging daar allemaal. De Brug die leeft. We hebben de naam ‘de Brug die leeft’ he. De Brug die leeft door de verenigingen. De ene helpen de andere. Pater Karel was daar de miester over he. Maar wat gaat er gebeuren? Want Karel kwam hier ook de mis doen. En al jaren niet meer. Ja hij kon niet. En gaat pater Johan dat nu doen, ik hoop het. Want sommige mensen die willen graag hier naar de mis.Die kunnen dat niet meer om naar het Kassei te gaan. Ge moet al vervoer hebben om naar de Brug te gaan. En hier ja. Dat is dood. Dat leeft hier niet. Die Borgt leeft niet. Dat is een dode dinges. Dat is echt. Je kunt hier niet... En Pater Karel, ik babbelde veel met hem he, die zei zo se ‘zeg’ zegt em ‘Helga, ik weet niet he, maar ik krijg geen voeling met de Borgt’ zegt hij. Ik zeg ‘Pater Karel, ge moet geen illusies hebben want ik ook niet’. Ik .. Dat is hier niks, voor ne keer bij een te komen of richt ne keer iets in, dat is niks. Zou dat ook aan de mensen liggen? Ja, ik denk dat wel, want de Borgelonen, de mensen die hier altijd gewoond hebben dat is een volk apart se, dat moet ik wel zeggen. Die nemen geen contact. In de andere blok, dat zijn daar veel van dezelfde familie. En die vormen nen blok. Die doen niks als alleen hier te zitten te breien te naaien en babbelen. {Wijst naar het grasveld benenden aan de andere blok}. Daar De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

212

geraakt ge niet binnen. Ik denk dat die mij ook nooit niet aangepakt hebben, dat had misschien anders geweest. ... Ik kwam van Humbeek en ik was precies een vreemde die hier binnenkwam. Die hadden voor mij geen aandacht. En daarmee heb ik dat ook niet gedaan. Ge gaat toch niet zomaar bij die mensen ‘O ik ben hier’ dat gaat niet. Ge moet aangehaald worden. En ze moeten u bevallen. Ja dat ging niet. Nee dat is spijtig.” Helga maakt duidelijk dat het verenigingsleven in de Borgt weinig om het lijf heeft. Liesbet maakte daarnaast nog melding van het verdwijnen van de lokale voetbalclub. Volgens een bevoorrechte getuige is het verenigingsleven in Kassei van oudsher veel sterker. De buurt kent bijvoorbeeld ook een zeer groot aantal cafés, vooral rondom de Grimbergsesteenweg.

Voorzieningen: publieke voorzieningen, recreatie, openbaar vervoer en winkels Het dichtbebouwde weefsel van de Borgt en het aansluitende deel van Kassei maakt dat er vrij weinig pleintjes of publieke speelterreinen zijn. Er is een aangelegde kinderspeeltuin op het grasveld voor de sociale woningbouwblokken van Providentia, maar dat richt zich enkel naar kleine kinderen tot 6 jaar. Verder wordt er wel veel gebruik gemaakt van het Domein Drie Fonteinen waar er sport en spelvoorzieningen zijn en een bos. Bijna alle geïnterviewde bewoners maken er gebruik van. Alleen Najima vond het te ver om te voet met haar nog jonge kinderen naar toe te gaan. Er zijn nog een aantal andere recreatievoorzieningen in de buurt. In Borgt is er een sporthal met zaalsporten voor kinderen en jongeren. Er is ook een jeugdbeweging waar de dochter van Liesbet naar toe gaat. Daarnaast is er de werking van het buurthuis in Kassei met ontspanningsmogelijkheden voor bejaarden (dienstencetrum met dagelijkse activiteiten, pedicure, douches, uitstappen), een werking voor vrouwen, en spelnamiddagen voor kinderen. Dit buurtcentrum in Kassei is tegelijk een gedecentraliseerd aanspreekpunt voor talrijke Vilvoordse diensten. Er is een meldpunt van de politie, een sociaal assistente van het OCMW houdt er regelmatig zitdagen, net als de sociaal assistent van de Intervilvoordse sociale huisvestingsmaatschappij. Het schoolopbouwwerk, de juridische dienst en het PWA-kantoor is er eveneens vertegenwoordigd De gemeentelijke diensten en andere publieke instanties zijn dus zeer goed vertegenwoordigd in de Kassei. Voor de Borgt ligt dat enigszins anders. Het OCMW overweegt haar wekelijkse halve zitdag in de Borgt op te geven. De poetsvrouw van de sociale huisvestingsmaatschappij Providentia fungeert als enig aanspreekpunt voor de bewoners. Daarnaast is er nog de werking van de gemeentelijke sporthal. In Kassei is er een stedelijke en een vrije basisschool. In de Borgt is de Katholieke basisschool recent opgeslorpt door de gemeenteschool. De school kampt met plaatsgebrek en zou aan kwaliteit hebben ingeboet. Liesbet: “Euh de kinderen zitten in containers. En euh dus er waren nog twee zusterkes. De kerkgemeenschap heeft het kloostergebouw verkocht. Met de bedoeling dat het diende tot verbetering van de school. Dus van die containers weg te hebben, van dat klooster een beetje te herbouwen, voor daar klaslokalen in te maken, misschien een bibliotheek, misschien een beetje een andere speelruimte. Wat doet meneer den burgemeester? Voorlopig wil hij daar politiek vluchtelingen in zetten. Nu, niks tegen politiek vluchtelingen. Maar op Molenveld staat een volledig schoolgebouw leeg. En ik vind dat niet kunnen dat hier kinderen in rotte containers moeten zitten terwijl dat hij hier politiek vluchtelingen gaat inbrengen. ... Die school is te klein. ... Die containers mochten daar niet staan, die staan in groene zone. Op zijn eentje ging hij het gewestplan veranderen zodanig dat die containers daar wel mochten staan.” Dochter van Rosa: “Mon fils il va à saint Nicolas, avant, il allait ici à Borgt, chez les Flamands. C’était une école catholique et elle est devenue une école communale. Alors, elle a dégradé. J’ai du le changer, parce que ça devenait Chicago, les petits hein ! Il revenait toujours griffé, saigné, des bleus, … Ils n’allaient pas à apprendre, ils allaient à se frapper. C’est quand même un grand changement parce que les écoles catholiques ils ont un enseignement très fort, très disciplinés. Et devenir une école communale où tout est permis. Alors on l’a changé à Neder-over-Heembeek. Côté flamand ce n’était pas possible, c’était rempli. Alors on l’a mis en français.”


213

Over de verbindingen met het openbaar zijn de meningen bij de geïnterviewde unaniem. De verbinding met Vilvoorde laat veel te wensen over, de verbinding met Brussel is veel frequenter. Deze situatie gaat nagenoeg letterlijk terug op configuratie van het wegennetwerk in de Borgt en Kassei. Terwijl alle oude verbindingen dor de wijk voorheen op een punt samenkwamen en van daar het kanaal en de Zenne overstaken naar het stadscentrum, verloopt deze verbinding nu via de verlegde Rubensstraat-Vuurkruisenlaan. Alle lokale sluiten onrechtstreeks via een moeilijke bocht op deze verbinding annex nieuwe en monumentale brug aan, terwijl ze rechtstreeks uitgeven op de Brusselsesteenweg, de steenweg op de kanaaloever die via Vivloordsesteenweg en de Havenlaan tot aan Brusselse kleine ring leidt. Marie: “Alors qu’on avait pas de voiture, il fallait trouver le bus pour les enfants, par ce que … les enfants ils étaient quand même déjà a l’école francophone, je ne vais pas les mettre dans une école flamande maintenant et le bus qui est tout près. On a regardé, mon mari il travaille à Bruxelles, le bus était tout près ...” Liesbet: “Zo ver is Vilvoorde niet, het enigste probleem is de bus. Dus hier stopt wel een bus aan de vaartkant, maar die rijdt niet in het weekend en in de week komt die maar alle twee uur. Die komt dan juist op de uren dat er niemand op de bus komt. ... Het zou natuurlijk beter zijn moesten de bussen rijden. Op regelmatiger uren, niet alle 2 uur.” José: “Oui, on va à Vilvoorde, ici de l’autre côté du canal ou alors vers Grimbergen, ici il y a un Delhaize aussi. Ou alors carrément a Bruxelles. Parce que le problème est que, c’est beaucoup plus facile de prendre un bus et d’aller à Bruxelles, que par exemple d’aller à Vilvorde ici à côté. Parce qu’il n’y a pas de bus qui va là. Le seul bus qui passe par ici qui va à Vilvoorde, il passe après deux heures. L’autre bus qui passe par Grimbergen, il passe après une heure. Alors qu’il y a un bus là sous le pont, le terminus [ ?et traverser ?], celui là on prend facilement on va à Bruxelles faire des achats, et revenir. C’est beaucoup plus facile que d’aller à Vilvoorde d’attendre le bus pendant deux heures. Vous venez avec les colis des courses, c’est incompatibles ça.” Het citaat van José toont reeds aan dat de lokale winkelvoorzieningen in de Borgt en Kassei niet erg goed zijn. Nochtans zijn er op de Grimbergsesteenweg een groot aantal kleinhandels. Najima : “Moi je suis tombée, il faut le dire, dans une rue où c’est quand même la possibilité d’avoir tout. Il y a une boulangerie, il y avait même deux boulangeries, il y a une deuxième qui a terminé. Il y l’épicerie, il y a une librairie, donc je trouve c’est …. Ça va, je suis tombé bien. ... Pour les supermarchés c’est toujours en voiture qu’il faut aller? Oui en générale, par ce que la c’est …” Voor de andere bewoners, die het ook minder breed hebben dan Najima en niet over een wagen beschikken, is het probleem dat deze lokale winkels duur zijn en een beperkt aanbod hebben. Liesbet: “Hier is nen boekenwinkel, hier is een algemene voedingswinkel, waar veel vervallen producten in de rekken staan, en nen bakker en nen beenhouwer. Maar alles heeft zijn sluitingsdag de woensdag, behalve de boekenwinkel. Dus als wij woensdag een brood willen hebben dan moeten wij ons heel rap spoeien dat wij boven op Kassei een brood gaan halen zijn. Want om tien uur is hij uitverkocht, allee tien uur is misschien een beetje vroeg. Ah en hier is een frituur. Doet u vooral boodschappen hier? De boekenwinkel, den bakker, den beenhouwer, zelden, algemene voedingswinkel dat is dan meestal zondags voor tabak. Of een dag in de week mag de klein koeken meenemen naar het school en die gaan we daar ook halen. En voor de rest als het echt een dringend geval is, ‘Oh shit mijn boter is op,’ maar voor de rest zo weinig mogelijk. En anders gaat u naar Vilvoorde? Ja, Vilvoorde.... Boodschappen doet u ook altijd met de fiets. Met de fiets, ne keer met mijn moeder. Euh. Uw moeder heeft wel een wagen? Ja. Dan doet u vaak samen boodschappen? Dikwijls te voet. lijk nu wordt het beter weer. Dat kan mij zo allemaal niet schelen. Zo ver is het niet. Ik ben het gewoon van te voet of met de fiets naar Vilvoorde te gaan. ... Gaat u veel naar Aldi? Het meeste is Colruyt. Op de Schaarbeeklei? Ja. Nu ik weet wat dat ik waar moet gaan halen. Dus dan is dat gemakkelijk. Delhaize soms ne keer. Niet te veel want, ik moet van Delhaize niet hebben, gewoon door het feit, het is daar al duurder dan op een ander. En het is mij opgevallen,


214

omdat ik dikwijls witte producten koop, met de feestdagen is daar niks van witte producten te vinden. Vorig jaar heb ik gezien dat GB dat ook gedaan heeft. Lijk chips, de borrelnootjes, de toastjes, dat was allemaal weg. Delhaize is daar mee begonnen en nu blijkbaar volgt GB. En dat is de hoofdreden waarom dat ik niet veel meer naar Delhaize ga, omdat ze zo smerig doen omdat ze de mensen verplicht om naar duurdere artikelen te gaan. Het is niet zo dat ze allemaal verkocht zijn, want ik heb gezien dat ze ze uit de rekken halen. ‘Ze hebben het nodig ze kopen het toch.’ Ze hebben mij gehoord ook. Awel ja de waarheid mag gezegd worden. Ik ben niet de enigste die witte producten koopt, ik ben misschien de enigste die mijn mond open getrokken heeft, maar ze weten het ondertussen toch. Nen arme mens is gene stomme mens.”

Kassei en Borgt en ‘de andere’: hangjongeren en drugs Kassei heeft, net als Vilvoorde in het algemeen, reeds geruime tijd een belangrijke vreemdelingengemeenschap. Het gaat dan vooral om Marokkanen en in mindere mate om Spanjaarden en Italianen85 . Het groot aandeel sociale woningen ten zuiden van de Rubensstraat is daar niet vreemd aan. Recent blijkt er volgens bevoorrechte getuigen ook een kleine Afrikaanse gemeenschap de weg naar de Kassei en de Borgt gevonden te hebben. In de Borgt is er daarnaast nog een instroom van Joegoslavische gezinnen. Zowel volgens de bevoorrechte getuigen als volgens de geïnterviewde bewoners zijn deze nieuwe groepen goed geïntegreerd. De Afrikaanse gemeenschap is nog klein. De Joegoslavische gezinnen zijn meestal als vluchtelingen naar hier gekomen maar hebben snel werk gevonden en Nederlands geleerd. volgens een bevoorrechte getuige bevordert het feit dat ze geen Franstalige achtergrond hebben hun integratie. Sommigen zijn actief in de autohandel of als automechanicus, een familie zou een aantal panden in eigendom hebben in de Borgt en verhuren. Er zijn geen indicaties dat het zou gaan om slechte woningen of huisjesmelkerij. Volgens een bevoorrechte getuige zijn de woningen die deze Joegoslavische familie in de Borgt verhuurt te duur voor OCMW-cliënteel. Helga schetst de evolutie in de Borgt treffend: “Hier zijn ook veel kleine woningen. Ja maar die oude mensen ja die sterven natuurlijk. Daar komen niet zo veel geen jonge mensen van eigen volk niet meer. Dat wordt hier meer allemaal vreemdelingen. Diene Joegoslaaf die hier rechtover zo een stukske garage heeft, ik geloof dat die hier al tien huizen gekocht heeft. Als de kinderen het niet willen inkomen dan wordt dat verkocht he. En daar komen altijd maar vreemden en vreemden. Ik heb daar niks tegen ze tegen die vreemden, pas op he, want veel zijn veel vriendelijker dan hier de mensen van de Borgt. Dat moet ik ook wel zeggen. Echt waar. Dat moet ik ook wel zeggen. Maar, dat dat, er komt een heel ander volk. Die Joegoslaaf verhuurt die dan aan familie of vrienden van hem? Neeneen. Vanwaar komen die allemaal, ik weet het niet. Die doet hier natuurlijk goede zaken. Als ge dat allemaal kunt opkopen en ge verhuurt dat. Pas op, ik heb daar niks tegen he, hij mag dat doen. Als de ander mensen ... Maar ik vind dat de kinderen meer zouden moeten hier blijven. ... Die Joegoslaven, heeft u daar ooit contact mee? Neen. Renoveert hij die huizen? Ik heb nog nooit geen huis gezien van hem die gerenoveerd is. {intussen staan we door het raam naar beneden te kijken op het weefsel van de Borgt} Want dat stoort ook he. Hij heeft hier ... pas op he, hij doet daar niks mee he. Dat zijn wrakken van auto’s die daar staan. Dat is toch ook geen zicht. Hij heeft daar dan nog zo een kot tegen gesmeten, maar natuurlijk met die boom ziede dat nu niet meer, maar in de winter ziet ge daar dwars door. Dat is ook geen zicht he. Daar zouden ze toch serieus iets anders mee kunnen doen met dat. Maar kijk lijk als die twee huizekes. Die mensen hier van dat links, die zijn gestorven alle twee. Awel dat is ook van die Joegoslaaf die dat gekocht heft Ge moet dat daar zien liggen, dat is niet proper. Ziet die mensen spreken bijna onze taal. Die kinderen spelen hier wel maar dan ook alleen. Zo kunde geen contact hebben.” Liesbet: “Hier wonen ook een paar Joegoslavische families. Kosovaren, Albanezen. Zijn dat die families waarvan de kinderen rondhangen? Dat zeggen ze wel. Daar zijn er ook bij. Maar er zijn meer Belgen. En ze zouden beter hun hand over hun kop houden en zien waar dat hun kinderen en wat dat die uitsteken. Want dat zien ze niet. Ze zien alles van een ander maar van hun eigen zien ze niks. De meeste Kosovaarse die hier komen wonen, dat zijn die waar dat mijn dochter mee mag spelen. Met die van hier mag ze niet De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

215

spelen. Ik heb dat niet graag. Boven mij woonde er een. Die is hier ook weggelopen. Diene zei van: ‘Meisje jij moet weg hier. Niet goed voor kinderen, weg hier.’ Die heeft werk gevonden, die heeft een beetje geld op zij gezet en fwt, weg. Moest die hier nu wonen, die valt steendood. Die komt hier soms nog. Maar alleen bij zijn, bij zijn ... allee ja het is allemaal neef he. ‘Dat is neef, dat is neef.’ Die anderen, vormen die een gemeenschap? De meeste die hier wonen dat zijn deftige mensen. Die laten hun kinderen niet tot 10 – 12 uur op straat spelen. Die volgen hun kinderen op naar het school. En ja ik weet wat dat ze hier allemaal zeggen. Ze mogen dat zeggen, maar van die die hier wonen (wijst op de hoek). Dat, ne kleine van 2 jaar dat om elf uur ’s nachts ‘wei wei wei’ op straat loopt te roepen en te tieren. Het straat over loopt. Dat is kweenie hoe dikwijls dat wij horen (piepende banden van een auto) ‘Ja de kleine loopt weer over straat.’ Dat ze daar over zagen, jawel. Maar de anderen, neen, daar moeten ze niet over zagen. Dat ze zagen over die Marokkanen, die hier niet wonen en die hier komen een beetje ambras maken. Wat doen ze hier? Ambras. Die zijn 12 – 13 jaar. Ze hebben hier een kameraadje wonen bij ons in den blok. Ze hebben er twee wonen in den anderen blok. Dat zit daar op den trap de mensen te verwijten. In de mensen hun gezicht te spieken. Dat zit daar bij ons tot 6 – 7 uur ’s morgens drugs te roken op het zesde dat ik het riek tot bij mij binnen dat ik zeg van: ‘Maar enfin ik heb toch genen joint gerold.’ Ah ja. Ik ben beginnen roken toen dat ik 21 jaar was. In Kassei wonen Marokkaanse gezinnen. Het is van daar dat ze komen. Hier in de Borgt zelf niet? Hier wonen ook Marokkanen maar die zijn intussen ook allemaal ouder geworden. Ik denk niet dat er daar veel problemen zijn. Het is met de jongeren dat er altijd de problemen zijn. En ze worden altijd jonger en jonger. Ze weten niet wat doen, dus steken ze maar van alles uit.” Blijkbaar zijn het deze Marokkaanse en Belgische jongeren die zich met drugs bezighouden die het meest als een probleem ervaren worden. Deze problemen speelden een rol bij de weigering van Rosa voor het sociaal appartement: “Mais le problème, c’est qu’ici, ... ici derrière, il y a des buildings, mais c’est beaucoup de jeunes. Et c’est très mouvementé, parce qu’il n’y a pas tellement d’étrangers là, c’est plus flamand, mais … il y a souvent la police. Moi je trouve pour quelqu’un âgé il faut quelque chose de plus calme, de plus sûre. Qu’elle n’ait pas peur d’aller sortir ! Par contre là, quand vous aller au parc, souvent ils sont dans le coin, les motos, ils rigolent, bon, ils fument leur joint. La police est souvent là. Et alors elle avait dit, ‘oui mais, là c’est possible’. Non parce que si c’est pour qu’elle ait peur du matin au soir, ça ne sert à rien. Parce que ma maman est seule, elle est pensionnée.” Liesbet: “De Polis? Die zien wij hier bijna nooit. Rijkswacht? Die rijden hier alleen rond als hier niks te doen is. Drugs? Dat is hier Chicago aan het worden. Dat is hier niet te doen. Hier zijn kinderen, 12 – 13 jaar, die zitten aan de XTC-pillen. Zijn drugs echt een probleem in de wijk of doet zich dat sporadisch zo eens voor? Neen, neen, dat is hier ieder weekend, loopt iedereen zo zot als een achterdeur ... om zijn pillen te hebben. En als ze het woordje ‘Speed’ horen, oh la dan zijn ze nog rapper. En als ge dat wilt doen, OK, doet dat als ge 25 jaar zijt met uw volle verstand Maar hier aan 12 – 13 – 14 – 15 jaar. Hier is ook helemaal geen controle op. De ouders trekken hun er niks van aan, ‘Ze zijn nog zo jong, ze misdoen niks.’ En zelf al zien ze dat ze iets misdoen dan zeggen ze nog, ‘Mijn kind is een engelke.’” Het Vlaams Blok speelt in op dit drugs-probleem. Hun stickers tegen de legalisering van drugs zijn prominent aanwezig zijn in het straatbeeld van de Borgt. De meningen bij de geïnterviewden over het politie-optreden tegen het fenomeen zijn blijkbaar verdeeld.

Tot slot: Kassei en Borgt als nichemarkt in de suburbane gordel rond Brussel - spanningen tussen nieuwkomers en achterblijvers in de Borgt Een aantal van de geïnterviewde personen is ‘per toeval’ in de Borgt of Kassei terecht gekomen, ze hebben niet gericht gezocht naar een woning in deze buurt. Ze zijn hier uiteindelijk terecht gekomen omwille van het feit dat de woningprijzen hier binnen de grenzen vielen van wat voor hen betaalbaar was. Dit geldt voor Najima, voor José, Pierre en Marie en deels ook voor de vriend van Liesbet, zoals uit de citaten hoger reeds bleek.


216

Dit illustreert dat Kassei en Borgt, zeker tot voor kort, gebieden waren met relatief lage woningprijzen in de bredere suburbane gordel rondom Brussel. Ze vertegenwoordigen een nichemarkt waar het eigen woningbezit in een suburbane context voor lagere inkomens binnen het bereik komt. Het oude woningpatrimonium en de relatief lage kwaliteit van de woningen noodzaken zware verbouwingswerken, waardoor het woonproject op termijn toch niet zo goedkoop uitkomt. De omgevingskwaliteit en grote dichtheid brengen met zich met dat in het goedkoopste woningpatrimonium in het gebied de eigen buitenruimte bijna steevast ontbreekt. Dit wordt ten dele gecompenseerd door de omgevingskwaliteiten, hoewel de buurt op het vlak van winkelvoorzieningen en ontsluiting met het openbaar vervoer duidelijk achtergesteld is. Opvalend is ook dat de openbaar vervoerverbinding naar Brussel beter is dan die naar Vilvoorde, hoewel de afstand naar Brussel veel langer is. Dit bestendigt de relaties van de gesuburbaniseerde Brusselaars met hun voormalige woonplaats, met hun vrienden, familie, winkelvoorzieningen, scholen. Deze situatie maakt dat vooral de Borgt en het aansluitende deel van Kassei een belangrijke instroom van Brusselse suburbanisanten kent. Tegelijk zien we in de Borgt een verzanding van het verenigingsleven en het sociaal weefsel, dat wellicht voor een deel stoelde op katholieke instellingen. Het getuigenis van Helga over het verdwijnen van de mis is tekenend, net als het getuigenis van de dochter van Rosa over de opslorping van de katholieke school door de gemeenteschool. Dat Grimbergen recent een liberale burgemeester kreeg is hier misschien niet vreemd aan. Het lijkt erop dat er heel wat ingrediënten aanwezig zijn die aanleiding geven tot samenlevingsproblemen en wederzijds onbegrip tussen verschillende groepen. Ook communautaire kwesties -de Borgt ligt immers in de Vlaamse Rand- spelen een rol. Tegelijk heeft het gebied ook de nodige troeven, zoals de vrij rustige omgeving en de nabijheid van een stedelijke kern. Dit vertaalt zich volgens een bevoorrechte getuige reeds in stijgende huurprijzen voor de betere woningen.


217

4.3.

Beleidsomgang

Welzijn Zoals hoger al aangegeven zijn in Kassei een heel aantal gemeentelijke diensten vertegenwoordigd in het buurtcentrum. De gemeente wilt deze politiek van gedecentraliseerde diensten in de wijken verder uitbouwen. In de Borgt is de situatie anders. Er is een gemeentelijke sporthal en het OCMW heeft er een zitdag, die op de helling staat omdat er te weinig vraag is. Het SIF-beleidsplan voor de gemeente voorziet de verdere uitbouw van jeugdwerking, een teken dat men het probleem van de ‘hangjongeren’ onderkent en een oplossing wil geven in de vorm van een aanbod van activiteiten.

Woonbeleid Sociale woningen Kassei kent een groot aantal sociale woningen, uit verschillende periodes en met verschillende types. De tuinwijk uit de jaren ’20 werd in latere periodes stelselmatig uitgebreid met appartementen en eengezinswoningen. Het oudere patrimonium is nu het voorwerp van een omstandige renovatie-operatie door de Intervilvoordse. Een bezoek aan een verbouwde woning toonde het ingrijpende karakter van deze verbouwingen met een grondige reorganisatie van de lokalen, het voorzien van een hoogtechnologische zonneboiler en dubbele beglazing tot en met een volledige gevelbekleding met sandwichpanelen, die qua kostprijs de nieuwbouw benadert. Gezien deze investeringen op de een of andere manier in de huurprijs doorgerekend moeten worden, kan men zich afvragen of deze operatie geen verschuiving in de doelgroep met zich mee zal brengen. In de Borgt is de maatschappij Providentia uit Asse actief, een van de grootste maatschappijen in HalleVilvoorde. Hun patrimonium bestaat uit: -

2 woonblokken met een 50-tal appartementen, die werden overgenomen na de opslorping van een Grimbergse sociale woningbouwmaatschappij. - Vervangingsbouw van een 6-tal woningen in Van Den Berghestraat. De maatschappij oefent als ze kan haar voorkooprecht uit in de Borgt om nieuwe sociale woningen te realiseren. Recent werd er een oud industrieel pand aangekocht waar er 12 woningen zullen opgetrokken worden. De maatschappij heeft geen permanente aanwezigheid of buurtwerking in de wijk, wat ze in een andere wijk met veel samenlevingsproblemen in Groot Bijgaarden wel heeft. Het onderhoudspersoneel moet de

Sociale woningbouw in de Borgt: blokken en vervangingsbouw in de Van Den Berghestraat


218

rol van aanspreekpunt van de maatschappij in de wijk enigszins vervullen. Niettemin klaagden de ondervraagde bewoners over het dynamisme van het onderhoudspersoneel en werd ook het gebrek aan onderhoud door de maatschappij (ondermeer van de gevels) aangehaald.

Sociale verhuurkantoren en overige instrumenten uit het woonbeleid Samen met andere huisvestingsmaatschappijen heeft Providentia het sociaal verhuurkantoor WEBRA (West Brabant) opgericht. Het OCMW van Grimbergen werkt met hen samen. Het kantoor heeft geen woningen in de Borgt. Op dit ogenblik worden er alleen woningen gehuurd en doorverhuurd die volledig in orde zijn, renovaties neemt het kantoor voorlopig nog niet tot haar rekening, hoewel haar hoedanigheid als consortium van sociale bouwmaatschappijen wel maakt dat WEBRA over de nodige expertise beschikt om (ver)bouwprojecten uit te voeren. Ook de mogelijkheden van sociaal beheer worden nog niet benut. Voor een bevoorrechte getuige bij WEBRA was het overigens niet zondermeer duidelijk uit de wetteksten van de Vlaamse Wooncode dat men inderdaad over dit recht beschikte. Hieraan moet toegevoegd worden dat er nog een aantal uitvoeringsbesluiten ontbreken om het sociaal beheersrecht daadwerkelijk in te zetten86 . De Intervilvoordse participeert niet in WEBRA. Wel voorzien de bindende bepalingen van het voorontwerp voor het Structuurplan Vilvoorde de oprichting van een sociaal verhuurkantoor, alsook het oprichten van een rollend fonds voor het financieren van het herwaarderingsbeleid87 . Wat leegstand betreft komt voor Kassei slechts een onbewoonbare woning voor op de Vilvoordse inventaris. In de Borgt staan er enkele woningen op de inventaris. Ondermeer het pand dat door Providentia gekocht werd kwam er op voor. In Vilvoorde verleent de gemeente comfortpremies en gevelpremies (naast premies voor de installatie van een regenwaterput, waterzuivering en beveiliging en de terugbetaling van de bouwtaks). Vooral de comfortpremies zijn van nut waar het gaat om het aanpassen van het verouderd woningpatrimonium. Voor woningen van 50 jaar of ouder kunnen premies verleent worden voor dakwerken en dakisolatie, buitenschrijnwerk en het voorzien van dubbele beglazing, de installatie van een eerste badkamer of wc. Over 1998, 1999 en 2000 werden een 26-tal premies verleent in Kassei, goed voor 10% van het totaal aantal verleende premies in Vilvoorde (terwijl Kassei over 15% van het totaal aantal woningen in Vilvoorde beschikt). Wat betreft de werking van het Vlaams Woningfonds in de huisvestingsmarkt in Kassei en Borgt kan verwezen worden naar de bevindingen uit de interviews hoger. Samengevat kunnen we stellen dat deze werking het midden houdt tussen een integratie-gerichte eigendomsbevordering enerzijds en het subsidiëren van noodkoop anderzijds. Vooral de louter technische evaluatie van de kwaliteit van de woning en de onderschatting van de renovatielast maakt dat toch nog problematische woonsituaties ontstaan. Het OCMW van Grimbergen beschikt over een woning in de Borgt. De woning is bouwtechnisch in orde en beschikt over twee slaapkamers. Een van beide slaapkamers is echter bereikbaar doorheen de andere wat maakt dat de woning moeilijk verhuurd raakt. Dit illustreert opnieuw de louter technische interpretatie van de woonkwaliteit waarin bijvoorbeeld planorganisatie geen rol speelt, hoewel een slechte planorganisatie niettemin tot duidelijke problemen leidt. Het OCMW van Vilvoorde heeft een sociale huurcel en beschikt over crisisopvang en doorgangswoningen (6 appartementen).


219

Beleidsomgang met impact in de ruimte Openbaar domein en infrastructuur In de Borgt is recent een groot deel van het openbaar domein heraangelegd. Op vele plaatsen is dit een erfachtige inrichting die de dorpse sfeer in de Borgt bestendigt. Vooral het pleintje aan de Van Den Berghestraat heeft pittoreske kwaliteiten. Hier bevinden zich enkele winkels, een achteringang van de sporthal, de tot sociale woningen gerenoveerde arbeiderswoningen en een klein monumentje. Opvallend is dat de Van Engelgomstraat en de Jan en Jozef Belstraat niet in deze heraanleg zijn opgenomen. Dit zijn eveneens de straten met de slechtste woningen. De bestrating ligt er verwaarloosd bij, met onduidelijke overgangen tussen de rijweg, het voetpad en een private strook voor de woningen, die elk hun eigen verharding hebben. Het blijven achterafstraatjes waarvan de ruimtelijke inrichting hun uitsluiting uit het dorpsweefsel bestendigt. In Kassei is recent de doortocht van de Rubensstraat heraangelegd, ondermeer met de aanleg van een rondpunt met een kunstwerk (een gestileerde kassei, hoe kon het ook anders). Daarnaast is er een vrij ondoorzichtig circulatieplan uitgetekend met doodlopende straten en eenrichtingsstraten om de aantakking van het lokale verkeer in Kassei op de Rubensstraat te regelen. De herinrichting van de Rubensstraat Vuurkruisenlaan verhelpt niet echt aan de problemen die geschapen werden door de aanleg van deze overmaatse doorgangsweg als ontdubbeling van de Grimbergsesteenweg. Enerzijds leidt de degradatie van de Grimbergsesteenweg en het ingewikkelde circulatiepatroon tot een gebrek aan doorstroming door de wijk met als gevolg de uitholling van het draagvlak voor de winkels en cafés in dit deel van de wijk. Anderzijds blijft de doorgaande beweging op de Rubensstraat - Vuurkruisenlaan veel te prominent aanwezig. Het straatprofiel van drie rijstroken is te breed, de wegen die op de straat aantakken zijn als secundaire connecties vormgegeven, de afsplitsing van de Grimbergsesteenweg blijft verborgen tussen schaamgroen. Heraanleg openbaar domein Van Den Berghestraat

Openbaar domein in de Van Engelgomstraat

Rubensstraat en Vilvoordse Haardplein


220

De Borgt als beschermd dorpsgezicht Een ruimte zone rondom de historische motte van de Borgt is beschermd als dorpsgezicht. Dit brengt met zich mee dat er geen wijzigingen mogen aangebracht worden aan de perceels- en stratenstructuur en dat de gabariten van de bestaande gebouwen moeten bewaard blijven. Dit maakt dat de typologie van uiterst kleine woningen, vooral in de insteekstraten als het ware bevroren wordt, wat een sanering van het gebied deels hypothekeert. Het gaat er daarbij niet om dat deze types per se moeten afgeschreven worden, maar wel dat een structurele renovatie binnen de krijtlijnen van dit beschermingsbesluit financieel en organisatorisch veel moeilijker uitvalt (denk maar aan opties als het samen nemen van 2 kleine woningen om er een grote van te maken). De vraag is of zo een zware renovatie wel opweegt tegen vervangende nieuwbouw in het gebied, die zowel een herstructurering van het openbaar domein als een structurele verbetering van de woningstock zou toelaten. Overigens resulteert dit beschermd statuut voor de projecten die Providentia in het gebied uitvoerde en nog op stapel heeft staan in de volledige afbraak en herbouw in een vrij matige façade-architetuur waarbij tegelijk de typologische mogelijkheden sterk ingeperkt zijn.

Herwaarderingsgebied Borgt Eind jaren 1980 werd er een voorstudie opgesteld door de intercommunale Haviland om de Borgt als herwaarderingsgebied te laten erkennen88 . Het herwaarderingsproject voor de Borgt dat in dit document vervat zit, hoewel niet goedgekeurd, is toch de aanzet geweest voor een beleidsmatige aandacht voor de Borgt, zij het met een enorme vertraging. Naast een uitgebreide inventaris van sociaal economische gegevens van de huishoudens en de staat van het woningpatrimonium neemt het document enkele, zij het vrij summiere, deeloperaties op die bedoeld zijn als concrete acties. Dit omvat uiteraard de voor een herwaarderingsgebied bijna obligate herinrichting van een aantal straten als woonerf. De principes van woonerfaanleg, met verspringingen en knikken, verkeersdrempels en bloembakken zijn uitvoerig opgenomen. De recente heraanleg van enkele doorgaande straten in de Borgt herneemt enkele van deze acties. Voor het overige wordt de renovatie of vervangingsbouw van verschillende panden en invulbouw op braakliggende percelen voorzien, steeds volgens het bestaande gabarit. De recente operaties van bouwmaatschappij Providentia hernemen deze principes. Van twee woningen op de hoek van de Van den Berghestraat die in het herwaarderingsrapport als prioritair te renoveren of door de gemeente aan te kopen wordt aangeduid, wordt vandaag gemeld dat ze nog niet op de leegstandsinventaris zijn opgenomen, maar dat ze wel leegstaan en te koop zijn. Wellicht dat er na 15 jaar uiteindelijk toch schot in de zaak van deze 2 woningen komt.

Structuurplanning In Grimbergen is het structuurplanningsproces nog niet echt opgestart. Men voorziet wel dat er de nodige aandacht zal gaan naar de Borgt en het verouderde woningpatrimonium daar. Het voorontwerp Structuurplan Vilvoorde is beschikbaar sinds september 200189 . Het richtinggevend deel en het hele structuurplan krijgt als centraal motto ‘de stad geherwaardeerd’ mee. We gaan hier niet verder in op de globale opties van dit structuurplan, we halen enkel een aantal punten aan die van belang zijn voor de problematiek van wonen en armoede. En wenst bijkomende sociale woningbouwprojecten te beperken en te spreiden in de tijd, gezien in Vilvoorde reeds 13% van het totale woningpatrimonium bestaat uit sociale huurwoningen bestaat (tegenover een Vlaams gemiddelde van 6%). In de gewenste ruimtelijke structuur wordt voor de deelruimte Tangebeek – Hoogveld – Drie Fonteinen, waar Kassei deel van uit maakt, vooral de nadruk gelegd op recreatie en groen. Dit veronderstelt een verbinding tussen enerzijds de Tangebeekvallei en het Domein Drie Fonteinen anderzijds. De rafelige bebouwingsrand van Kassei die uitloopt in fermetteverkavelingen moet afgewerkt en begrensd worden. Voor Kassei zelf worden geen specifieke ruimtelijke opties meegegeven. Wel moet de Rubensstraat (N211) het karak-


221

ter van een doortocht krijgen ter hoogte van de wijk. In de bindende bepalingen worden evenwel een aantal concrete uitspraken gedaan met betrekking tot het woonbeleid, zoals de oprichting van een sociaal verhuurkantoor en een rollend fonds. Specifiek voorziet men in de verder ondersteuning van de renovatie van het sociaal woningenpatrimonium in Kassei, en in de verbetering van de relatie tussen het stadscentrum en Kassei.


222


223

doorgaande beweging vs. doorstroming weefsel

kruispunten van doorstroming naar verdeling

kanaalzone van breuk naar stedelijke open ruimte

INFRASTRUCTUREN


224

4.4.

Exploratief ontwerp

Vooraf De Borgt als beschermd dorpsgezicht geeft aanleiding in de sociale woningbouwprojecten tot imitatiearchitectuur. Het verplicht respecteren van de gabariten legt sterke beperkingen op aan de typologische mogelijkheden van nieuwe bebouwing. Het bestendigen van de morfologie, twee grote bouwblokken, doorsneden door ‘gangen’ met beluikwoningen geeft op dezelfde manier aanleiding tot beperkte mogelijkheden op het vlak van het verbeteren van het openbaar domein. Het is onduidelijk welke marge er zit in de voorschriften van het beschermingsbesluit. Veel hangt uiteindelijk af van de adviezen die verleend worden door de administratie Monumentenzorg bij bouwaanvragen. Aangezien de interpretatie van deze voorschriften en de inschattingen van adviezen van de administratie Monumentenzorg de nodige onzekerheid meebrengen, wordt er in het ontwerpvoorstel abstractie gemaakt van dit beschermingsbesluit.

Elementen voor het ontwerp Het globale studiegebied, de Borgt en het aansluitende deel van Kassei is door de ‘ontdubbeling’ van wegen in het verleden en de wijze waarop infrastructuurknooppunten werden aangelegd een achtergelegen enclave geworden. Uitgangspunt voor het ontwerp is opnieuw een minimale doorstroming doorheen het gebied te realiseren (op verschillende schaalniveau’s). Daartoe wordt ten eerste het gebied op het hogere schaalniveau gepositioneerd tussen twee grotere open groene (of te vergroenen) gebieden, respectievelijk het voormalig kasteeldomein en de kanaalkade met daarbij aansluitend het wijdse watervlak van het kanaal zelf. De bebouwing van loodsen en bedrijven op de kanaalkade kent vandaag in hoofdzaak een residueel gebruik en komt op termijn vacant wat mogelijkheden biedt om de kanaalkade een open karakter te verlenen en te vergroenen. Beide ruimten –kasteeldomein en kanaalzone- fungeren enerzijds als lokale decompressiezone, anderzijds als open ruimte die een rol speelt op een hoger schaalniveau (en dus ook gebruikers van verschillende aard samenbrengt). Het zijn mediërende publieke ruimten die de integratie van de wijk in een groter stedelijk functioneren bewerkstelligen en het enclave karakter doorbreken. Vanuit hetzelfde oogpunt (om een gelijkmatige doorstroming te bewerkstelligen) wordt voorgesteld om de kruispunten op de N211 die vandaag de Rubensstraat als bevoorrechte route accentueren, aan te passen. Dit moet er zowel toe leiden dat de Rubensstraat haar snelwegkarakter ter hoogte van Kassei verliest en anderzijds dat de Grimbergsesteenweg opnieuw beter, zij het minimaal, doorstroomd wordt, wat ook de draagkracht van de handelszaken die daar gevestigd zijn ten goede moet komen. De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

225

Het studiegebied zelf, de oude kern van de Borgt, wordt aangepakt vanuit dezelfde logica: de realisatie van een doorstromingsdiagramma doorheen het weefsel van de twee grote bouwblokken. Een belangrijke oost-west beweging wordt in de bouwblokken geïncorporeerd. Ze realiseert en structureert een nieuwe publieke ruimte waarin bestaande voorzieningen als sporthal, jeugdhuis en bibliotheek worden opgenomen. In de ontwikkeling van west naar oost worden de twee bestaande bouwblokken uitgebreid met nieuwe weefselelementen die zich in de ‘open’ en groene ruimte tussen de bestaande bebouwing en het kanaal nestelen. In deze beweging wordt tegelijkertijd een transitie gerealiseerd van het traject doorheen het bouwblok naar een open landschapsstructuur waarin bebouwing wordt geplaatst. De vier bouwvolumes die in dit open gebied geplaatst worden, gaan een relatie aan met de bestaande sociale woonblokken. De gebouwtypologie van gestapelde rijwoningen over 4 bouwlagen is een tussenvorm tussen de appartementsgebouwen enerzijds en de rijwoningen anderzijds die de hoofdmoot uitmaken van het weefsel van de Borgt. Deze hybride bouwvorm garandeert het zicht op het kanaal en de fysische relatie van de ‘dense’ wijk met een groter open gebied van stedelijk niveau.

BESTAANDE TOESTAND 2 grote bouwblokken

publieke ruimte


bebouwde ruimte

open ruimte

226

Op het niveau van de bouwblokken werd afgetast welk deel van het patrimonium maximaal herbruikbaar is (zowel door renovatie, door betere ontsluiting, door verbetering van het openbaar domein, door het creëren van bijkomende buitenruimtes). Daarnaast wordt nieuwbouw voorgesteld, die het bestaande weefsel densifieert, articuleert en tegelijkertijd een nieuwe stedelijke figuur doet ontstaan. Als zodanig resulteert dit in een nieuw hybride type bouwblok met bebouwing in tweede orde die het eerder aangehaalde traject geleed (zie plan en snede). Er wordt gekozen voor eenvoudige maar volwaardige nieuwbouwtypes (rijwoningen, gestapelde rijwoningen, gelijkvloerse hofwoningen gecombineerd met gestapelde maisonnettes met ruim terras). Door de combinatie van bestaande woningen, gerenoveerde woningen en de verschillende nieuwbouwtypes ontstaat een gevarieerde set aan woningtypes die een antwoord kunnen vormen op een gedifferentieerde vraag (naar huishoudenssamenstelling en gezinsgroottes).

ONTWERPELEMENTEN te vernieuwen weefsel

oost-west verbinding publieke ruimte


sociale woningbouw en publieke voorzieningen

relatie kanaalzone

227

ONTWERPVOORSTEL

bestaande sociale woningbouw in het weefsel vernieuwing bestaande woningen nieuwe rijwoningen, stapeling van hofwoningen en maisonnettes bestaande vrijstaande appartementsgebouwen nieuwe hybride bouwvorm met gestapelde rijwoningen publieke functies

A

B’

B

A’


228

Kerncijfers Bestaand Voor de zone van het Herwaarderingsgebied. Dit komt grosso modo overeen met de volledige Brogt, de blokken van Providentia uitgezonderd (zie de streeplijn op plan). Inwoners: 770 (1986), 921 inwoners voor de Borgt in totaal Oppervlakte: 8 ha Aantal panden: 316 Openbare gebouwen: jeugdhuis – bibliotheek, sportzaal, school, kerk Ontwerpvoorstel 50 woningen worden afgebroken 28 woningen worden gerenoveerd 36 gestapelde rijwoningen in 3 hybride bouwstroken van 4 bouwlagen in het te creëren open landschap langs het kanaal. 46 nieuwe woningen als gestapelde rijwoningen (gelijkvloerse woning met tuin met erboven een maisonnette met een ruim dakterras) en een aansluitend kopgebouw. Saldo 32 extra woningen Publieke doorsteek die gemeenschapsvoorzieningen bedient Parkontwikkeling van de kanaalkade

park PARK

school PLOT

straat perceel STRAAT PLOT Tangebeek CANAL

burcht motte BORGT

perceel PLOT

straat perceel PLOT STRAAT

hofwoning+masionnette perceel STRAAT straat NEW TYPE PLOT

A

A’

bestaand weefsel

collectieve tuin+hybride bouwvorm

parkzone

B

kanaalweg

kanaal

B’ (gestapelde rijwoningen)


229


230

Noten 1 s.n., Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 1996, Voor de operationalisering en een kritiek op de notie van het ruimtelijk samenhangend geheel zie Loeckx, André, Martens, Marc, Neyens, Danny, Schreurs, Jan e.a., Onderzoek naar het omgaan met richtdichtheden, onderzoeksrapport, Leuven, 1998 2 Dit conceptueel kader is uitgewerkt in Kesteloot, Chris, Loeckx, André, Meert, Henk e.a., Lage inkomensbuurten: onderzoek naar ruimtelijke kwaliteiten en de mogelijkheden tot sociaal-economische integratie van de bewoners, niet gepubliceerd onderzoeksrapport, Leuven, 1999 3 Het RSV onderscheidt grootstedelijke gebieden, regionaal stedelijke gebieden, structuurondersteunende kleinstedelijke gebieden, kleinstedelijke gebeiden en kernen in het buitengebied. 4 s.n., Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 1996 5 ‘Een periferere lokatie is een lokatie op een zekere afstand van een stedelijk centrum. ... Een perifere conditie wordt gekenmerkt door de afwezigheid van een richtinggevende en complementaire centraliteit. ... veroorzaakt ... door de marginalisering van een bepaald gebied’ Heynen, Hilde, Loeckx, André, Smets, Marcel, ‘De periferie: analyse van een problematiek’ in: Directoraat-generaal XI, milieubescherming, nucleaire veiligheid en burgerbescherming, EGKS-EEG-Euratom, Stadsmilieu: bijdragen van deskundigen, Bureau voor de officiële publicaties der Europese Gemeenschappen, Brussel – Luxemburg, 1990, p. 1929 6 Sola-Morales, Ignasi de, ‘Terrain vague’ in: Quaderns, nr. 212, 1996, p. 34-43 7 Hubeau, Bernard (red.), De Vlaamse wooncode, lokaal woonbeleid en woonkwaliteit, Die Keure, Brugge, 1999 Hubeau, Bernard (red.), De Vlaamse wooncode, lokaal woonbeleid en woonkwaliteit: bronnenboek, Die Keure, Brugge, 1999 8 s.n., Nieuwe kwaliteitsnormen voor woningen: de Vlaamse wooncode en het kamerdecreet, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap Afdeling woonbeleid, Brussel, 1998 9 Kesteloot, Chris, Loeckx, André, Meert, Henk e.a., Lage inkomensbuurten: onderzoek naar ruimtelijke kwaliteiten en de mogelijkheden tot sociaal-economische integratie van de bewoners, niet gepubliceerd onderzoeksrapport, Leuven, 1999 10 Ibid. 11 Ibid. 12 Kesteloot, Chris, ‘De economische determinanten van de stedelijke structuren’, in: Ruimtelijke Planning, 20, jg. 3, 1994, p. 204-217 13 De Meulder, Bruno, De Decker, Pascal, ‘Over de plaats van de volkswoningbouw in de Vlaamse ruimte’ in: Huiszoeking, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 1999 14 Smets, Marcel, De ontwikkeling van de tuinwijkgedachte in België, Pierre Mardaga, Luik, 1977 15 Hirdina, Heinz, Neues Bauen, neues Gestalten. Das neue Frankfurt/die neue Stadt. Ein Zeitschrift zwischen 1926 und 1923, Elefanten Press, Berlin, 1984 16 Castells, Manuel, The informational city, Basil Blackwell, Oxford and Cambridge MA, 1989 17 Koolhaas, Rem, ‘The generic city’ in: Koolhaas, Rem, Mau, Bruce, Sigler, Jennifer (red.), S, M ,L , XL, 010 Publishers, Rotterdam, 1995, p. 1239-1264 18 Massey, Doreen, Spatial Division of Labour. Social Structures and the Geography of Production, Macmillan, London, 1984 19 Over de 19de-eeuwse gordels van Antwerpen en Brussel zie: Uyttenhove, Pieter, Soret, Kris, Tussen kant en wal: de 19deeeuwse gordel van Antwerpen: elementen voor een cultuur van de stad, Open Stad, Antwerpen, 1993 en De Meulder, Bruno, e.a., Studio Open Stad. Een stad in beweging. Drie jaar architectuurverkenningen in de Brusselse kanaalzone, CAd-Open Stad, Brussel-Kortrijk, 1998


231

20 Hall, P., ‘Chapter 12: The City of the Permanent Underclass’ in: Cities of Tomorrow. An Intellectual History of Urban Planning and Design in the Twentieth Century, Blackwell, Oxford, 1988 21 Website Dienst Huisvesting Kortrijk, www.kortrijk.be/huisvesting/woonregiefr.htm#spoorweg 22 Hoewel deze volgens een bevoorrechte getuige door allerhande acties stevig ingedijkt lijkt te zijn. 23 Mens en Ruimte, Onderzoek naar de permanente bewoning op campings in Vlaanderen, Vlaams Minister van Binnenlandse Aangelegenheden, Stedelijk Beleid en Huisvesting, Brussel, 1997 24 Door de respectievelijke geraadpleegde bevoorrechte getuigen. 25 Volgens een bevoorrechte getuige. 26 Voor Menen werd dit al geconstateerd in: Lampaert, Frieda, Goossens, Luc, Wrikken aan Wonen: de woonwereld van kansarmen in Vlaanderen en Brussel, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 1991 27 Ondermeer via de Belgische wet van 1847 die aanzette tot de verplichte verkoop en privatisering van woeste gronden. Zie: Meert, Henk, De geografie van het overleven: bestaansonzekere huishoudens en hun strategieën in een stedelijke en rurale context, niet gepubliceerde doctoraal proefschrift, Leuven, 1998. 28. S.n., Richtplan voor de ruimtelijke ordening en ontwikkeling van Zuiderkempen, Hageland, Noord-, Midden- en ZuidLimburg, Ministerie van openbare werken. Bestuur van de stedenbouw en ruimtelijke ordening, Brussel, 1967 29 Mens en Ruimte, Onderzoek naar de permanente bewoning op campings in Vlaanderen, Vlaams Minister van Binnenlandse Aangelegenheden, Stedelijk Beleid en Huisvesting, Brussel, 1997 30 Hoornaert, Steven, De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het hedendaagse stadslandschap. Case Kortrijk Menen, niet gepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 2001 31 Ibid. 32 Het voeren van interviews zou immers een zeer groot aantal verre verplaatsingen vereisen wat noch binnen het tijdsbestek, noch binnen het budget paste. 33 Van Hees, Ivo, Geyzels, Eli m.m.v. Adriaan Coeck, Stadskernvernieuwing Aarschot ‘De Gracht’, brochure van de Hertogelijke Aarschotse Kring voor Heemkunde, Aarschot, 2000 34 Peeters, Ria, De wederopbouw van Aarschot na de eerste wereldoorlog, niet-gepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 1980 35 Van Caenegem, J., Het kanalenvraagstuk in noord-oost-België in verband met eene Rijn-Scheldevaart en een kolenafvoerkanaal in Limburg, Jules Ceysens, Hasselt, 1922 36 Peeters, Ria, De wederopbouw van Aarschot na de eerste wereldoorlog, niet-gepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 1980 en Abels, Roland, Een stedenbouwkundige visie op het uitbreidingsgebied ‘Demervallei’ te Aarschot, niet-gepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 1985 37 Zie voor de historiek van het Albertfonds: Duvosquel, Jean-Marie, Deraeve, Jacques, Smets, Marcel (red.), Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Gemeentekrediet, Brussel, 1985 38 ibid. 39 Het is dan ook jammer dat de laatste barakkenbewoners, ondanks lang aandringen niet tot een gesprek bereid gevonden werden. 40 Heylen, P., Foto-inventaris ‘Krotwoningen’ in Aarschot, circa 1945-1950, Museum voor Heemkunde en Folklore Aarschot 41 Zie voor het idee van twee fases in de suburbanisatie: Indovina, Francesco, La città diffusa, DAEST, Venezia, 1990 en voor een toepassing daarvan op de zuiderkempen: Ryckewaert, Michael, Ruimtelijke transformaties in de nevelstad, analyse van woonpatronen en exploratief ontwerp in Vorst-Laakdal, niet gepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 2000 42 Zie de inventaris van de bestaande tweede verblijven Studie van de toeristisch rekreatieve infrastruktuur van het gewest Aarschot – Diest, I.I.S.R.O., 1971 (in het kader van de opmaak van het Gewestplan Aarschot –Diest). De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

232

43 De Groodt F.L.G.A. diverse plannen en voorontwerpen, nieuwe infrastructuur in en rond Aarschot, s.d., (circa 1960 - 1967), Archief van het stadhuis van Aarschot 44 Paragraaf gebaseerd op Van Hees, Ivo, Geyzels, Eli m.m.v. Adriaan Coeck, Stadskernvernieuwing Aarschot ‘De Gracht’, brochure van de Hertogelijke Aarschotse Kring voor Heemkunde, Aarschot, 2000 en gesprekken met een bevoorrechte getuige. 45 Deze evolutie is in Boortmeerbeek en Zemst aangetoond in: Meert, Henk, De geografie van het overleven: bestaansonzekere huishoudens en hun strategieën in een stedelijke en rurale context, niet gepubliceerd doctoraal proefschrift, Leuven, 1998 46 Volgens de uitbater van het kampeerterrein 47 zie voor de Wet de Taeye en haar implicaties ondermeer: De Meulder, Bruno ‘Hoofdstuk 5. Wonen tussen de gemeenplaats van de “fermette” en het stigma van het woningblok’ in: Bouwstenen van sociaal woonbeleid ‘45-’95. Deel 1, Vlaamse Huisvestigsmaatschappij, Brussel, 1997, pp. 295-335 48 Zie de kaarten met spreiding van bewoonde campings en weekendverblijven die het ISEG produceerde in het kader van het parallelle onderzoek ‘Omvang en ruimtelijk-economische dimensie van het grijze wooncircuit in Vlaanderen’, en de screening van de Zuiderkempen in het deel ‘Screening’ van dit rapport. 49 We moeten overigens opmerken dat de uiteengelegde nederzettingsstructuur en de informele woonvormen zich moeilijk lenen tot een traditionele morfo-typologische benadering zoals in een stedelijke context waar er vaak een nauwe relatie en onderlinge afhankelijkheid is tussen het stedelijk weefsel en de gebouwvormen. 50 Duvosquel, Jean-Marie, Deraeve, Jacques, Smets, Marcel, Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Gemeentekrediet, Brussel, 1985 51 zie ook: Kerff, Marcel, Kom, we zijn tebie. Voyageurs in Vlaanderen, Van Halewijck, Leuven, 2000 52 Vlaamse Regionale Indicatoren 2000, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 2001 53 Meert, Henk, ‘Campingbewoners verdienen beter’ in: Ter Zake Cahier, nr. 2, 2000, pp. 52-60 54 Omstandige beschrijving: zie Schobbens, J., Les Environs d’Anvers, Brussel, s.d., p. 73-83 55 Cfr. ‘Dampoort’, Ferdinandusdijk, Merksempolder, etc. 56 zie bv. :Cooreman, H., ‘Stedebouwkundige problemen, woningbouw en hernieuwing van Stadswijken’ in: Wonen, oktober 1960, (themanummer Antwerpen 1860-1960), p. 32-33. of Van Straelen, R. A., ‘De bepaling van de toekomstige Antwerpse agglomeratie: methodes en problemen’ in: Antwerpen, (10)1964, 1, p. 61, of De Brabander, G., Na-kaarten over Antwerpen, Brugge, 1988, p. 137. 57 Studie-commissie tot inrichting der Antwerpse agglomeratie, Wedstrijd voor het benuttigen der beschikbare gronden ten gevolge de slechting der versterkte omheining van Antwerpen, Antwerpen, 1911. 58 Vermandere, Martine (red.) Ik woon in een monument, AMSAB Instituut voor Sociale Geschiedenis, Antwerpen, 2001 brochure uitgegeven ter gelegheid van de tentoonstelling over de wijken Conforta, Kronenbrug, Deurne-Dorp, Arena en Unitas van 27 oktober – 24 november 2001, AMSAB, vzw Turninum Volksmuseum Deurne, Koning Boudewijnstichting 59 De Meulder, Bruno m.m.v. Oswald Devisch, Tom Louwette, Els Van Meerbeek, In de schaduw van de vesten. Het De Coninckplein en Antwerpen Noord, de morfologische transformaties van een glacis tot een grootstedelijke schaduwzone, niet gepubliceerd rapport, Leuven, 2001 in het kader van het onderzoek ‘Hier doen wij dat zo’, Lokale vertogen en praktijken met een weerslag in de stedelijke ruimte, in opdracht van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Sociaal Impulsfonds 60 Nooyens, F. Geschiedenis van Deurne. 2. Van 1648 tot heden, Gemeentebestuur Deurne, Deurne, 1982 61 Tracé Tweemontstraat, Ongedateerd plan archief District Deurne 62 Lombaerde Piet (red.), Vesting Antwerpen. De Brialmontforten, Pandora – Snoeck-Ducaju & Zoon, s.l., 1997, p. 108 63 Ibid. 64 Nooyens, F. Geschiedenis van Deurne. 2. Van 1648 tot heden, Gemeentebestuur Deurne, Deurne, 1982, pp. 669-677


233

65 Ibid. 66 Wet van 20/02/1939 67 s.n., Zo was ... Deurne,C. de Vries – Brouwers pvba, Antwerpen, 1972 68 Collegebesluiten Gemeente Deurne. Met dank aan AMSAB 69 s.n., Zo was ... Deurne,C. de Vries – Brouwers pvba, Antwerpen, 1972 en Lauwers Frans ‘De Confortawijk in Deurne’ in APC Magazine (Tweemandelijks tijdschrift van de Antwerpse Prentbriefkaarten Club), nr. 133, mei 2001, pp. 11-23 met dank aan AMSAB 70 In 1936 zal Armand Janssens, een van beide vennoten in de Conforta-constructie als leider van de Realisten, een fascistische en antisemitische partij, zwaar in opspraak komen naar aanleiding van de moord op de militanten Pot en Grijp van de Werkliedenpartij door een kandidaat van de Realistische partij. De slogan ‘Elke werkman zijn huis’ komt daarmee in een zeer wrang daglicht te staan. De Volksgazet, 25 mei 1936 met dank aan AMSAB 71 Nooyens, F. Geschiedenis van Deurne. 2. Van 1648 tot heden, Gemeentebestuur Deurne, Deurne, 1982, p. 826 72 s.n., Wijkontwikkelingsplan Deurne-Noord, Cel wijkontwikkeling - dienst voor samenlevingsopbouw, Antwerpen, 2000 en s.n., Wijkontwikkelingsplan Deurne-Noord, Tussentijds SIF-rapport, Cel wijkontwikkeling - dienst voor samenlevingsopbouw, Antwerpen, s.d. 73 s.n., Wijkontwikkelingsplan Deurne-Noord, Cel wijkontwikkeling - dienst voor samenlevingsopbouw, Antwerpen, 2000, p. 216 74 s.n., Wijkontwikkelingsplan Deurne-Noord, Cel wijkontwikkeling - dienst voor samenlevingsopbouw, Antwerpen, 2000 75 s.n., Wijkontwikkelingsplan Deurne-Noord, Cel wijkontwikkeling - dienst voor samenlevingsopbouw, Antwerpen, 2000 76 ‘Antwerps gerecht jaagt op huisjesmelkers’, De Standaard, 14/07/2001 77 Besluiten van de Vlaamse regering van 6 oktober 1998 (BS 30.10.1998) met betrekking tot huurwoningen en van 23 juli


234

1998 (BS 10.09.1998) met betrekking tot de uitvoering van het kamerdecreet 78 Deze bevindingen zijn vooral gebaseerd op een onderhoud met een bevoorrechte getuige bij het bureau Langzaaam Verkeer en gegevens over het mobiliteitsplan op http://www.antwerpen.be/Antwerpenmobiel/Studies/Mobiliteitsplan 79 Notie geïntroduceerd in Foucault, Michel, Surveiller et punir: naissance de la prison, Gallimard, Paris, 1975 80 Poumon, Emile, Vilvoorde: zijn ontstaan, zijn geschiedenis, Gallet, Vilvoorde, s.d. en Kockaert, Emiel, Beknopte kroniek van Vilvoorde, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, s.l., 1958 81 Zie www.grimbergen.be, onder Voorsteling Grimbergen – Historisch – Grimbergen 82 D+A Consult, Voorontwerp Structuurplan Stad Vilvoorde versie september 2001, zoals ter beschikking gesteld op www.vilvoorde.be, ‘deel 1: informatief gedeelte’ 83 ‘Staminees op de Kassei van 1922 tot nu’ in: Kasseikrant, nr. 1, april 2001 84 Op basis van de bevoorrechte getuigenissen en het SIF-plan Vilvoorde 85 Totaal aantal inwoners Kassei 5.097 waarvan 137 Marokkanen, 57 Spanjaarden en 49 Italianen (SIF-beleidsplan Vilvoorde 2000 - 2002). Daarnaast wonen er wellicht nog een heel aantal Belgen van buitenlandse origine in Kassei. 86 Vanhove, A., ‘Wonen en armoede. Wonen en armoede(beleid) door de bril van de werkers op het veld.’ In: Armoedebestrijding in Vlaanderen, Werknota 3: Recente evolutie inzake de huisvesting, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 2001 87 D+A Consult, Voorontwerp Structuurplan Stad Vilvoorde versie september 2001, zoals ter beschikking gesteld op www.vilvoorde.be 88 Cobbaert, G., Herwaarderingsgebied “De Borgt”, niet gepubliceerd studiedocument opgesteld door de intercommunale Haviland, s.l., s.d. 89 D+A Consult, Voorontwerp Structuurplan Stad Vilvoorde versie september 2001, zoals ter beschikking gesteld op www.vilvoorde.be


235


236

Bronnen


237

1.

MET BETREKKING TOT DE ONDERZOCHTE OMGEVINGEN

Kortrijk – Menen Boeken en artikels Demeyere, J. M. L., Vanneste, O., Theys, J. e.a., Richtplan voor de ruimtelijke ordening en ontwikkeling van de Westvlaamse Gewesten, Ministerie van openbare werken. Bestuur van de stedenbouw en ruimtelijke ordening, Brussel, 1968 Dewispelaere, Thérèse, De volkshuisvesting te Kortrijk in het licht van de wet de Taeye, niet-gepubliceerde eindverhandeling, Kortrijk, 1952 Duvosquel, Jean-Marie, Deraeve, Jacques, Smets, Marcel, Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Gemeentekrediet, Brussel, 1985 Hoornaert, Steven, De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het hedendaagse stadslandschap. Case Kortrijk - Menen, niet gepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 2001 Linters, Adriaan, Roose, Cl., De vlasvallei en haar kanalen, Vlaamse vereniging voor industriële archeologie, Gent, 1987 Maes, Ann-Sophie e.a., Dossier: De huisvestingsmarkt in de regio Kortrijk vanuit sociaal perspectief, Welzijnsconsortium, Kortrijk, 1996 Maes, Ann-Sophie, Dewaele, Trui, Dossier: De regio Kortrijk in Welzijnsperspectief, Welzijnsconsortium, Kortrijk, 1999 s.n., Kartografische benadering van de kans-arme wijken in de Brusselse agglomeratie, Koning Boudewijnstichting, Brussel, s.d. s.n., Onderzoek naar de huisvestingssituatie van bestaansminimumtrekkers in het administratief arrondissement Kortrijk, Regionale Welzijnsraad, Kortrijk, 1990

Andere bronnen Plannen Carte officielle des Chemins de Fer de la Belgique, 1908 Carte des Chemins de Fer Vicinaux de la Belgique, 1930 Brochures en magazines s.n., Brochure Dienst Huisvesting Kortrijk , Dienst Huisvesting, Kortrijk, 1998 Beleidsdocumenten s.n., SIF-beleidsplan Menen 2000 – 2002, OCMW Menen - Stad Menen, Menen, 1999 Internet www.kortrijk.be/huisvesting/woonregiefr.htm#spoorweg


238

Zuiderkempen – Noord Hageland Boeken en artikels Abels, Roland, Een stedenbouwkundige visie op het uitbreidingsgebied ‘Demervalei’ te Aarschot, nietgepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 1985 Duvosquel, Jean-Marie, Deraeve, Jacques, Smets, Marcel (red.), Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Gemeentekrediet, Brussel, 1985 Huysmans, Christel, ‘OCMW Laakdal helpt campingbewoners bij herhuisvesting’ in: ‘Creatief met camping, het campingprobleem in al zijn aspecten’, Ter Zake Cahier, februari 2000, p. 32-33 Janart, Michael, ‘Camping, het leven zoals het was?’ in: ‘Creatief met camping, het campingprobleem in al zijn aspecten’, Ter Zake Cahier, februari 2000, p. 42-44 Meert, Henk, De geografie van het overleven: bestaansonzekere huishoudens en hun strategieën in een stedelijke en rurale context, niet gepubliceerd doctoraal proefschrift, Leuven, 1998 Mens en Ruimte, Evaluatie van bestaande woonwagenterreinen en evoluties in de woonvorm, Ministerie vna de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Algemeen Welzijnsbeleid, Brussel, 1997 s.n., Richtplan voor de ruimtelijke ordening en ontwikkeling van Zuiderkempen, Hageland, Noord-, Midden- en Zuid-Limburg, Ministerie van openbare werken. Bestuur van de stedenbouw en ruimtelijke ordening, Brussel, 1967 Van Avondt, Gunther, ‘Gemeente Geel en opbouwwerk pakken samen campingproblematiek aan’ in: ‘Creatief met camping, het campingprobleem in al zijn aspecten’, Ter Zake Cahier, februari 2000, p. 3031 Peeters, Ria, De wederopbouw van Aarschot na de eerste wereldoorlog, niet-gepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 1980 Van Caenegem, J., Het kanalenvraagstuk in noord-oost-België in verband met eene Rijn-Scheldevaart en een kolenafvoerkanaal in Limburg, Jules Ceysens, Hasselt, 1922 KULeuven. Onderzoekscentrum voor Ruimtelijke Ordening, Voorlopig struktuurplan van het gewest Aarschot – Diest, Ministerie van Openbare Werken, Bestuur van Stedebouw en Ruimtelijke Ordening, s.n., 1968

Andere bronnen Plannen Abels, Roland, voorontwerp nr. 2 sociaal woningbouwproject ‘Orleanstoren’, 1995, (uitvoering 2001), Archief ‘Samenwerkende Bouwmaatschappij voor Goedkope Woningen’, Aarschot Bos, Louis, Plannen woningtypes A, B, D, E, O en H Gijmelbergwijk, 1967 – 1978, Archief ‘Samenwerkende Bouwmaatschappij voor Goedkope Woningen’, Aarschot Bos, Louis, Verkavelingsplan Gijmelbergwijk fase I, 1967, Archief ‘Samenwerkende Bouwmaatschappij voor Goedkope Woningen’, Aarschot Bos, Louis, Verkavelingsplan Gijmelbergwijk fase II, 1972, Archief ‘Samenwerkende Bouwmaatschappij voor Goedkope Woningen’, Aarschot De Groodt F.L.G.A. diverse plannen en voorontwerpen, nieuwe infrastructuur in en rond Aarschot, s.d., (circa 1960 - 1967), Archief van het stadhuis van Aarschot De Groodt, F.L.G.A. ‘Algemeen plan van aanleg’, 1955, Archief van het stadhuis van Aarschot


239

Pladet, A. ‘Nieuw ontwerp stad Aarschot – Samenplan’, algemeen inrichtingsplan voor de heropbouw van de stad Aarschot, 1919, Archief van het stadshuis van Aarschot Inventaris van de bestaande tweede verblijven Studie van de toeristisch rekreatieve infrastruktuur van het gewest Aarschot – Diest, I.I.S.R.O., 1971 (in het kader van de opmaak van het Gewestplan Aarschot –Diest) Foto- en prentbriefkaartenverzamelingen Heylen, P., Foto-inventaris ‘Krotwoningen’ in Aarschot, circa 1945-1950, Iconografie en fotoarchief, Museum voor Heemkunde en Folklore Aarschot Beleidsdocumenten Jaarverslag Project Gijmelbergwijk, Buurthuis ‘de Blokhut’, 1999 Van Hees, Ivo, Geyzels, Eli m.m.v. Adriaan Coeck, Stadskernvernieuwing Aarschot ‘De Gracht’, brochure van de Hertogelijke Aarschotse Kring voor Heemkunde, Aarschot, 2000


240

Antwerpen Noord – Deurne Noord Boeken en artikels Binnemans, Roger, Van Cauwenbergh, George m.m.v. Henk Bruers, Atlas van Antwerpen. Evolutie van een stedelijk landschap van 1850 tot heden, Ontwikkeling s.v., Antwerpen, 1975 Buyst, Erik, Bijdrage tot de Antwerpse urbanisatiegeschiedenis. Het verstedelijkingsproces in Deurne tussen beide wereldoorlogen, eindverhandeling, Leuven, 1982 Cooreman, H., ‘Stedebouwkundige problemen, woningbouw en hernieuwing van Stadswijken’ in: Wonen, oktober 1960, (themanummer Antwerpen 1860-1960), p. 32-33. De Brabander, G., Na-kaarten over Antwerpen, Van De Wiele, Brugge, 1988 De Meulder, Bruno m.m.v. Oswald Devisch, Tom Louwette, Els Van Meerbeek, In de schaduw van de vesten. Het De Coninckplein en Antwerpen Noord, de morfologische transformaties van een glacis tot een grootstedelijke schaduwzone, niet gepubliceerd rapport, Leuven, 2001 Lauwers Frans ‘De Confortawijk in Deurne’ in APC Magazine (Tweemandelijks tijdschrift van de Antwerpse Prentbriefkaarten Club), nr. 133, mei 2001, pp. 11-23 met dank aan AMSAB Lombaerde Piet (red.), Vesting Antwerpen. De Brialmontforten, Pandora – Snoeck-Ducaju & Zoon, s.l., 1997 Neutelings, Willem-Jan, ‘De ringcultuur’, Vlees en Beton, nr. 10, 1988 Nooyens, F. Geschiedenis van Deurne. 1. Tot 1648, Gemeentebestuur Deurne, Deurne, 1981 Nooyens, F. Geschiedenis van Deurne. 2. Van 1648 tot heden, Gemeentebestuur Deurne, Deurne, 1982 s.n., Zo was ... Deurne, C. de Vries – Brouwers pvba, Antwerpen, 1972 Schobbens, J., Les Environs d’Anvers, Brussel, s.d. Studie-commissie tot inrichting der Antwerpse agglomeratie, Wedstrijd voor het benuttigen der beschikbare gronden ten gevolge de slechting der versterkte omheining van Antwerpen, Antwerpen, 1911 Van Straelen, R. A., ‘De bepaling van de toekomstige Antwerpse agglomeratie: methodes en problemen’ in: Antwerpen, (10)1964, 1

Andere Plannen Tracé Tweemontstraat, Ongedateerd plan archief District Deurne Van Not, Edw. Ontwerp tot het aanleggen van een nieuw kwartier ter streke genaamd “Gebroektens en Kerkevelden”, 1913, archief District Deurne Perceels- en wegeniskaart Antwerpen, ca. 1980, Ontwikkelingsbedrijf Antwerpen

Kranteartikels ‘Antwerps gerecht jaagt op huisjesmelkers’, De Standaard, 14/07/2001 ‘Twee socialistische arbeiders te Antwerpen laf vermoord’, De Volksgazet, 25/05/1936 met dank aan AMSAB


241

Foto- en prentbriefkaartenverzamelingen Frans Lauwers, Prentbriefkaartenverzameling Deurne, met dank aan AMSAB, Martine Vermandere

Beleidsdocumenten s.n., Actualisering wijkontwikkelingsplannen Antwerpen-Noord en Oud-Borgerhout. Startrapport, Cel wijkontwikkeling - dienst voor samenlevingsopbouw, Antwerpen, 2000 s.n., Richtnota recht van voorkoop, Coördinatiedienst huisvesting – sociaal woonbeleid, Antwerpen, s.d. s.n., Wijkontwikkelingsplan Antwerpen-Noord, Buurtontwikkelingsmaatschappij, SOMA, Antwerpen, 1995 s.n., Wijkontwikkelingsplan Deurne-Noord, Cel wijkontwikkeling - dienst voor samenlevingsopbouw, Antwerpen, 2000 s.n., Wijkontwikkelingsplan Deurne-Noord, Tussentijds SIF-rapport, Cel wijkontwikkeling - dienst voor samenlevingsopbouw, Antwerpen, s.d. Studiegroep Omgeving, Ruimtelijk Structuurplan Provincie Antwerpen, Provincieraad Antwerpen, 2001 (zoals ter beschikking gesteld op www.provant.be)

Beleidsdocumenten uit archieven Collegebesluiten Gemeente Deurne. met dank aan AMSAB, Martine Vermandere Documenten Archief District Antwerpen (met dank aan de heer Abbeel, dienst ruimtelijke ordening)

Brochures en magazines Vermandere, Martine (red.) Ik woon in een monument, AMSAB Instituut voor Sociale Geschiedenis, Antwerpen, 2001

Internet www.antwerpen.be/Antwerpenmobiel/Studies/Mobiliteitsplan


242

Vilvoorde – Grimbergen Boeken en artikels De Maeyer, Jan, Heyrman, Peter (red.), Geuren en kleuren. Een sociale en economische geschiedenis van Vlaams-Brabant, 19de en 20ste eeuw, Peeters, Leuven, 2001 Guldentops, Frederik, Ruimtegebruik en integratie van Vilvoordse migrantenjongeren, eindverhandeling, Leuven, 1996 Kockaert, Emiel, Beknopte kroniek van Vilvoorde, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, s.l., 1958 Poumon, Emile, Vilvoorde: zijn ontstaan, zijn geschiedenis, Gallet, Vilvoorde, s.d.

Andere bronnen Plannen Perceels-en wegeniskaart Vilvoorde, dxf-formaat, Stad Vilvoorde Krantenartikels ‘Staminees op de Kassei van 1922 tot nu’ in: Kasseikrant, nr. 1, april 2001

Beleidsdocumenten Cobbaert, G., Herwaarderingsgebied “De Borgt”, niet gepubliceerd studiedocument opgesteld door de intercommunale Haviland, s.l., s.d. D+A Consult, Voorontwerp Structuurplan Stad Vilvoorde versie september 2001 (zoals ter beschikking gesteld op www.vilvoorde.be) Intervilvoordse maatschappij voor huisvesting, Jaarverslag 1999, Vilvoorde, s.d. s.n., SIF-beleidsplan Vilvoorde 2000 – 2002, Vilvoorde, 1999

Brochures, magazines s.n., Comfortabel, eigentijds, milieuvriendelijk, veilig wonen te Vilvoorde, brochure Dienst Ruimtelijke Ordening en Huisvesting, Vilvoorde, s.d.

Internet www.grimbergen.be www.vilvoorde.be


243

Basiscartografie voor elke geanalyseerde site Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden opgenomen op initiatief van Graaf de Ferrariskaart (ca. 1/25.000), ca. 1770, Heruitgave Koninklijke Bibliotheek van België en Gemeentekrediet van België, 1965 (Nationaal Geografisch Instituut) Vandermaelen, Ph.,Carte Topographique de la Belgique (1/20.000), Etablissement Géographique de Bruxelles, ca. 1830 (Nationaal Geografisch Instituut) Popp, P. C., Atlas Cadastrale de Belgique (diverse schalen), ca. 1850 (Koninklijke Bibliotheek Albertina, afdeling Kaarten en Plannen) Topografische kaart (1/20.000), Militair Geografisch Instituut, ca. 1890, ca. 1930 (Nationaal Geografisch Instituut) Topografische kaart (1/25.000), Militair Geografisch Instituut, ca. 1970, (Nationaal Geografisch Instituut) Topografische kaart (1/20.000), ca. 1990, Nationaal Geografisch Instituut GIS-Vlaanderen, Digitale zwart-wit orthofoto’s van Vlaanderen en Brussel (Vliegschaal 1/43.000), 1995, ter beschikking gesteld door de afdeling Ruimtelijke Planning van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap GIS-Vlaanderen, Digitale topografische kaart Vlaanderen (1/10.000), laatste analoge versie ca. 1980 (rasterformaat) van het Nationaal Geografisch Instituut, ter beschikking gesteld door de afdeling Ruimtelijke Planning van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap


244

2.

ALGEMENE BIBLIOGRAFIE

Boeken Akkermans, Paul, Herwaarderingsgebieden in Vlaanderen, Jef Boschmans, Brussel, 1984 Avramov, Dragana, Les sans-abri dans l’Union Européenne, FEANTSA, Brussel, 1995 Beersmans, Dirk, e.a. Goed wonen op eigen maat. Integratie van kwaliteiten van a-typische woonvormen in de sociale huisvesting, een toepassing vanuit de problematiek van het illegaal permanent wonen op campings in Vlaanderen, Vlaamse werkgroep campingbewoning, Antwerpen, 1999 Castells, Manuel, The informational city, Basil Blackwell, Oxford and Cambridge MA, 1989 Coutant, Isabelle, Politiques du squat, La Dispute, Paris, 2000 De Maeyer, Jan, Heyrman, Peter (red.), Geuren en kleuren. Een sociale en economische geschiedenis van Vlaams-Brabant, 19de en 20ste eeuw, Peeters, Leuven, 2001 De Meulder, Bruno, De Decker, Pascal, ‘Over de plaats van de volkswoningbouw in de Vlaamse ruimte’ in: Huiszoeking, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 1999 De Meulder, Bruno, e.a., Studio Open Stad. Een stad in beweging. Drie jaar architectuurverkenningen in de Brusselse kanaalzone, CAd-Open Stad, Brussel-Kortrijk, 1998 Dierckx, Daniele, m.m.v. De Cock, André , Vanhove, Annick, Armoedebestrijding in Vlaanderen werknota 3. Recente evolutie inzake de huisvesting, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 2001 Direction interdépartementale de l’intégration sociale, Premier rapport annuel sur la cohésion sociale en Région wallone, Ministère de la Région wallone, s.l., 2001 Directoraat-generaal XI, milieubescherming, nucleaire veiligheid en burgerbescherming, EGKS-EEGEuratom, Stadsmilieu: bijdragen van deskundigen, Bureau voor de officiële publicaties der Europese Gemeenschappen, Brussel – Luxemburg, 1990 Duvosquel, Jean-Marie, Deraeve, Jacques, Smets, Marcel (red.), Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Gemeentekrediet, Brussel, 1985 Foucault, Michel, Surveiller et punir: naissance de la prison, Gallimard, Paris, 1975 Hall, Peter, Cities of Tomorrow. An Intellectual History of Urban Planning and Design in the Twentieth Century, Blackwell, Oxford, 1988 Hirdina, Heinz, Neues Bauen, neues Gestalten. Das neue Frankfurt/die neue Stadt. Ein Zeitschrift zwischen 1926 und 1923, Elefanten Press, Berlin, 1984 Hubeau, Bernard (red.), De Vlaamse wooncode, lokaal woonbeleid en woonkwaliteit, Die Keure, Brugge, 1999 Hubeau, Bernard (red.), De Vlaamse wooncode, lokaal woonbeleid en woonkwaliteit: bronnenboek, Die Keure, Brugge, 1999 Indovina, Francesco, La città diffusa, DAEST, Venezia, 1990 Jackson, John Brinckerhoff, A Sense of Place, a Sense of Time, Yale University Press, New Haven, 1994 Jackson, John Brinckerhoff, Discovering the Vernacular Landscape, Yale University Press, New Haven, 1984 Kerff, Marcel, Kom, we zijn tebie. Voyageurs in Vlaanderen, Van Halewijck, Leuven, 2000 Kesteloot, Chris m.m.v. Vandenbroecke, Heidi, Van der Haegen, Herman, Vanneste, Dominique, Van Hecke, Etienne, Atlas van achtergestelde buurten in Vlaanderen en Brussel, Ministerie van de Vlaamse De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap

245

Gemeenschap, Brussel, 1996 Kesteloot, Chris, Loeckx, André, Meert, Henk e.a., Lage inkomensbuurten: onderzoek naar ruimtelijke kwaliteiten en de mogelijkheden tot sociaal-economische integratie van de bewoners, niet gepubliceerd onderzoeksrapport, Leuven, 1999 Koolhaas, Rem, Mau, Bruce, Sigler, Jennifer (red.), S, M ,L , XL, 010 Publishers, Rotterdam, 1995 Lampaert, Frieda, Goossens, Luc, Wrikken aan Wonen: de woonwereld van kansarmen in Vlaanderen en Brussel, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 1991 Loeckx, André, Martens, Marc, Neyens, Danny, Schreurs, Jan e.a., Onderzoek naar het omgaan met richtdichtheden, onderzoeksrapport, Leuven, 1998 Massey, Doreen, Spatial Division of Labour. Social Structures and the Geography of Production, Macmillan, London, 1984 Meert, Henk, De geografie van het overleven: bestaansonzekere huishoudens en hun strategieën in een stedelijke en rurale context, niet gepubliceerd doctoraal proefschrift, Leuven, 1998 Mens en Ruimte, Onderzoek naar de permanente bewoning op campings in Vlaanderen, Vlaams Minister van Binnenlandse Aangelegenheden, Stedelijk Beleid en Huisvesting, Brussel, 1997 Mens en Ruimte, Onderzoek naar de permanente bewoning op campings in Vlaanderen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 1997 Paugam, Serge (red.), L’exclusion, l’état des saviors, La Découverte, Paris, 1996 Roggemans, Marie-Laure, Denis, Pierre e.a., Transithuisvesting, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 1994 Ryckewaert, Michael, Ruimtelijke transformaties in de nevelstad, analyse van woonpatronen en exploratief ontwerp in Vorst-Laakdal, niet gepubliceerde eindverhandeling, Leuven, 2000 s.n., Armoedebestrijding in Vlaanderen, Werknota 3: Recente evolutie inzake de huisvesting, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 2001 s.n., Bouwstenen van sociaal woonbeleid ‘45-’95. Deel 1, Vlaamse Huisvestigsmaatschappij, Brussel, 1997 s.n., L’habitat prolongé en camping et parc résidentiel en Région wallonne, Fondation Roi Baudouin, Bruxelles, 1999, pp. 50-67 s.n., Nieuwe kwaliteitsnormen voor woningen: de Vlaamse wooncode en het kamerdecreet, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap Afdeling woonbeleid, Brussel, 1998 s.n., Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 1996 s.n., Vlaamse Regionale Indicatoren 2000, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 2001 Sibley, David, Geographies of Exclusion, Routledge, London, 1995 Smets, Marcel, De ontwikkeling van de tuinwijkgedachte in België, Pierre Mardaga, Luik, 1977 Social Exclusion Unit, Bringing Britain together: a national strategy for neighbourhood renewal, s.l., The Stationary Office Ltd, nr. 9, 1998 Social Exclusion Unit, Rough Sleeping, s.l., The Stationary Office Ltd, nr. 7, 1998 Uyttenhove, Pieter, Soret, Kris, Tussen kant en wal: de 19de-eeuwse gordel van Antwerpen: elementen voor een cultuur van de stad, Open Stad, Antwerpen, 1993


246

Van den Bussche, Hendrik, Cossey, Hubert, Arbeiders en wooncultuur, Hoger Instituut voor de Arbeid, Leuven, 1984 Vandenbussche, Johan, Sociale uitsluiting in plattelandsgebieden, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 1998 Vergara, Camilo José, The new American ghetto, Rutgers University Press, New Brunswick, 1995

Artikels De Meulder, Bruno, De Decker, Pascal, ‘Over de plaats van de volkswoningbouw in de Vlaamse ruimte’ in: Huiszoeking, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel, 1999 De Meulder, Bruno ‘Hoofdstuk 5. Wonen tussen de gemeenplaats van de “fermette” en het stigma van het woningblok’ in: Bouwstenen van sociaal woonbeleid ‘45-’95. Deel 1, Vlaamse Huisvestigsmaatschappij, Brussel, 1997, pp. 295-335 Giraud, Marie-Hélène, ‘La marge et le plein: un lieu de vie pour les Tsiganes’ in: Les carnets du paysage, nr. 5, 2000, pp. 24-34 Hall, P., ‘Chapter 12: The City of the Permanent Underclass’ in: Cities of Tomorrow. An Intellectual History of Urban Planning and Design in the Twentieth Century, Blackwell, Oxford, 1988 Heynen, Hilde, Loeckx, André, Smets, Marcel, ‘De periferie: analyse van een problematiek’ in: Directoraat-generaal XI, milieubescherming, nucleaire veiligheid en burgerbescherming, EGKS-EEG-Euratom, Stadsmilieu: bijdragen van deskundigen, Bureau voor de officiële publicaties der Europese Gemeenschappen, Luxemburg, 1990, p. 19-29 Hillier, Bill e.a., ‘Space syntax, a different urban Perspective’ in: Architects Journal, nr. 48, November 1983, p. 47-63 Jackson, John Brinckerhoff, ‘The Mobile Home on the Range’ in: Jackson, John Brinckerhoff, A Sense of Place, a Sense of Time, Yale University Press, New Haven, 1994 Jackson, John Brinckerhoff, ‘The Movabele Dwelling and How It Came to America’ in: Jackson, John Brinckerhoff, Discovering the Vernacular Landscape, Yale University Press, New Haven, 1984, pp. 88101 Kesteloot, Chris, ‘De economische determinanten van de stedelijke structuren’, in: Ruimtelijke Planning, 20, jg. 3, 1994, p. 204-217 Koolhaas, Rem, ‘The generic city’ in: Koolhaas, Rem, Mau, Bruce, Sigler, Jennifer (red.), S, M, L, XL, 010 Publishers, Rotterdam, 1995, p. 1239-1264 May, Jon, ‘Housing Histories and Homeless Careers: A Biographical Approach’ in: Housing Studies, Vol. 15, No. 4, 2000, p. 613-638 Meert, Henk, ‘Campingbewoners verdienen beter’ in: Ter Zake Cahier, nr. 2, 2000, pp. 52-60 Sola-Morales, Ignasi de, ‘Terrain vague’ in: Quaderns, nr. 212, 1996, p. 34-43 Vanhove, A., ‘Wonen en armoede. Wonen en armoede(beleid) door de bril van de werkers op het veld.’ In: Armoedebestrijding in Vlaanderen, Werknota 3: Recente evolutie inzake de huisvesting, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 2001


247

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN

OSA Onderzoeksgroep Stedelijkheid en Architectuur

De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap Onderzoek naar de ruimtelijke dimensie van armoede en de architectonische invulling van minimumgrenzen voor een kwaliteitsvol leven

Bijlagen Eindrapport januari 2002 PBO98/KUL/104

Promotor: Copromotor: Wetenschappelijk medewerker:

Bruno De Meulder André Loeckx Michael Ryckewaert

Auteurs: Bruno De Meulder, Michael Ryckewaert met medewerking van Tom Louwette, Els Van Meerbeek, Lai Tjong Chan, Laura Vescina, Oswald Devisch

De alledaagse ruimte van armoede en uitsluiting in het stadslandschap • Bijlagen

1

INHOUD Bijlage 1: Screeningresultaten – fiches ..................................................................................................... 3 1.1. Sites Kortrijk – Menen ............................................................................................................ 4 BARA ................................................................................................................................................................ 5 STGR ................................................................................................................................................................ 6 LAMU ................................................................................................................................................................ 7 TOMB ................................................................................................................................................................ 8 POST ................................................................................................................................................................ 9 PLUI ................................................................................................................................................................ 10 SPOO .............................................................................................................................................................. 11 ASTR ............................................................................................................................................................... 12 KONI ............................................................................................................................................................... 13 MARK .............................................................................................................................................................. 14 OOST .............................................................................................................................................................. 15 OPST .............................................................................................................................................................. 16 ANTO .............................................................................................................................................................. 17 WAMO ............................................................................................................................................................. 18 OVLE ............................................................................................................................................................... 19 VEEM .............................................................................................................................................................. 20 VENN .............................................................................................................................................................. 21 SABB ............................................................................................................................................................... 22 KAZE ............................................................................................................................................................... 23 PARA ............................................................................................................................................................... 24 KOEK .............................................................................................................................................................. 25 MURI ............................................................................................................................................................... 26 PURG .............................................................................................................................................................. 27 ROZE .............................................................................................................................................................. 28 WAHI ............................................................................................................................................................... 29 ZWDE ............................................................................................................................................................. 30

1.2. Sites Noord-Hageland – Zuiderkempen ................................................................................ 31 KKOR .............................................................................................................................................................. 32 GELR .............................................................................................................................................................. 33 OUMW ............................................................................................................................................................ 34 MONT .............................................................................................................................................................. 35 VEED .............................................................................................................................................................. 36 GIJM ................................................................................................................................................................ 37 ORLE .............................................................................................................................................................. 38 ZITT ................................................................................................................................................................. 39 N110 ................................................................................................................................................................ 40 OURF .............................................................................................................................................................. 41 MEER .............................................................................................................................................................. 42 NETE ............................................................................................................................................................... 43 LANG .............................................................................................................................................................. 44 OURT .............................................................................................................................................................. 45 BONE .............................................................................................................................................................. 46

1.3. Sites Antwerpen Noord – Deurne Noord .............................................................................. 47 DAMB .............................................................................................................................................................. 48 DAMP .............................................................................................................................................................. 49 CONI ............................................................................................................................................................... 50 GASS .............................................................................................................................................................. 51 DAMY .............................................................................................................................................................. 52 TMON .............................................................................................................................................................. 53 DAMS .............................................................................................................................................................. 54 CONF .............................................................................................................................................................. 55


2

EECK .............................................................................................................................................................. 56 MELK .............................................................................................................................................................. 57 BLIN ................................................................................................................................................................ 58 ROSE .............................................................................................................................................................. 59 STAL ............................................................................................................................................................... 60 GRAP .............................................................................................................................................................. 61 OUBO .............................................................................................................................................................. 62

1.4. Sites Vilvoorde ......................................................................................................................... 63 BUDA .............................................................................................................................................................. 64 TRAW .............................................................................................................................................................. 65 FARW .............................................................................................................................................................. 66 FAUB ............................................................................................................................................................... 67 DRIW ............................................................................................................................................................... 68 HARE .............................................................................................................................................................. 69 BORC .............................................................................................................................................................. 71 KASS ............................................................................................................................................................... 73 MECH .............................................................................................................................................................. 74 SLAC ............................................................................................................................................................... 75 HOST .............................................................................................................................................................. 76 LEUV ............................................................................................................................................................... 77 OLMS .............................................................................................................................................................. 78 PEUT ............................................................................................................................................................... 79 ROME ............................................................................................................................................................. 80 HOUT .............................................................................................................................................................. 81 MJOS .............................................................................................................................................................. 82

Bijlage 2: Bepaling relevantiescores ....................................................................................................... 83 Bijlage 3: Discussiefiches dd. 14 november 2000 ................................................................................... 92 Bijlage 4: Stratenplannen gevalstudies ................................................................................................... 93


3

1.1. Sites Kortrijk – Menen

WAMO

ASTR

DOEN MARK

OVLE

KOEK VENN

OOST

STGR

VEEM SPOO POST

PLUI

SABB WAHI KONI KAZE

ANTO ZWDE

OPST

MURI SABL

BARA

KRAA

PARA PURG

TOMB


4

BARA Barakken adres: Rijsel-Moeskroen-Vlamingen-Barakkenstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Menen

verouderd woningpatrimonium

19de eeuwse gordel

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota

kapitalistische industrialisatiefase 1850-1890

19de eeuwse buurt rondom Rijselsestraat, tussen Leie en Franse grens. Rijselsestraat als commercieel centrum (restaurants, winkels, lunapark,

morfologie

tattooshop, bloemenzaken, frans cliëneteel). Achtergelegen straten met oude

weefsel

arbeiderswoningen als residu van de woningmarkt. Vermenging aan randen met recentere sociale woningbouw, promotor-verkavelingen

beluik structuren steenweg

relevantiescore ruimtevarmoede 2.40

SCHAAL 1:10.000


5

STGR Stasegemstraat-Groeningekaai adres: Stasegemstraat-Groeningekaai

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Kortrijk


19de eeuwse gordel

nota

ontwikkelingsfase

19de eeuwse buurt met arbeiderswoningen langs kanaal Kortrijk-Bossuit. Migranten bewoners, deels woningen in goede staat. Middenin is groot


industrieel pand gelegen. Een rij woningen zonder tuinen grenst met

morfologie

achterkanten rechtstreeks aan pad langsheen kanaal.

weefsel


bouwblok weefsel structuren kanaal industriële vestiging

SCHAAL 1:10.000


6

LAMU Langemunte adres: arkeerterein Sportcentrum Langemunte

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Kortrijk

woonwagen geïsoleerd

stadsrand

nota

ontwikkelingsfase

Parkeerterrein die door groep noord franse zigeuners soms als standplaats gebruikt werd maar door repressief beleid onmogelijkgemaakt: installatie van

crisis van de fordistische bloei ’70-’80

bareel die enkel lage voertuigen toelaat, zelfde fenomeen is gemeld op een

morfologie

parking in Bissegem en Marke (zie Marke)

weefsel


structuren recreatieve voorziening

SCHAAL 1:10.000


7

TOMB Tombroek adres: Tombroekmolen-Candelestr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging


perifeer centrum

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota

pre-industriële fase

Landelijk gehucht op vlaams-waalse grens. Verkrotte arbeiderswoningen (beluiktypes) en verkrotte burgerwoningen. Valkbij oud tracé tramlijn

morfologie

Moeskroen-Kortrijk. Noord-afrikaans restaurant. Vlakbij op Waals

weefsel

grondgebied industriezone Moeskroen (elektriciteitscentrale)

landelijk beluik

Rollegem

structuren relevantiescore ruimtevarmoede 2.00

tramlijnen distributiepatroon van landarbeidersgehuchten

SCHAAL 1:10.000


8

POST Posthoornhoek adres: Lage Posthoornstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

beluikwoningen

nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Zone in tweede orde gelegen aan de steenweg Menen-Kortrijk (talrijke bordelen), tussen Menen en Wevelgem. Insteekstraten met talrijke


beluikwoningen.

morfologie


weefsel

Wevelgem

landelijk beluik structuren distributiepatroon van hoeves steenweg

SCHAAL 1:10.000


9

PLUI Pluimstraat adres: Pluimstraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Kortrijk

logementshuis

19de eeuwse gordel

kamerwonen (niet voldaan aan kamerdecreet)

ontwikkelingsfase



nota

morfologie

Gelegen tussen Veemarkt en Spoorlijn, ten oosten van station en Zwevegemsestraat. Oudere woningen, kamerwonen, vzw Mobo baat sociaal

weefsel

café en kringloopwinkel uit. Logementshuis nabij in Zwevegemsestraat.

bouwblok weefsel structuren


omwalling spoorweg

SCHAAL 1:10.000


10

SPOO Spoorweglaan adres: Spoorweglaan

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Kortrijk

logementshuis

19de eeuwse gordel


ontwikkelingsfase

nota


Verkrotte burgerwoningen stationswijk, ingenomen door cafés (waaronder groot noord-afrikaans café). Oud magazijn omgebouwd tot sociale

morfologie

woningbouw ‘Achturenhuis’ met buurtcentrum, privaat logementshuis

weefsel

(nachtverblijf). Kortrijkse grondregie koopt panden op voor herontwikkeling, stedenbouwkundig plan Nero.

traditioneel stedelijk weefsel structuren


station

SCHAAL 1:10.000


11

ASTR Astridpark adres: Astridpark-Brugsestraat-Weverstraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Kortrijk

beluikwoningen

19de eeuwse gordel

nota

ontwikkelingsfase

Buurt rondom Brugsestraat en Astridpark, een rijtje beluikwoningen in insteek vanaf Brugsestraat als verloren eilandje naast het Astridpark,


verkrotte woningen aan Brugsestraat, bewoond door migranten, naast

morfologie

toegangen tot beluiken in het bouwblok (zie Overleie)

weefsel


beluik structuren omwalling steenweg

SCHAAL 1:10.000


12

KONI Koningstraat adres: Koningstraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging


binnenstad

nota

ontwikkelingsfase

Achterstraat in stadscentrum Menen. Verouderde burgerwoningen (kamers), bordelen, soc. woningbouw Meibloem, jongerenwerking, buurthuis


en sociaal restaurant.

morfologie


weefsel

Menen

traditioneel stedelijk weefsel structuren

SCHAAL 1:10.000


13

MARK Marke adres: Kleine Marktstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Marke

woonwagen (nomaden) niet regulier terrein

nevelstad


ontwikkelingsfase

nota


Melding van zigeuners die standplaats gebruiken nabij oude school (groep noord franse zigeuners). Rand van oude dorpscentrum.

morfologie weefsel

relevantiescore ruimtevarmoede 1.20 structuren spoorweg industriële vestiging

SCHAAL 1:10.000


14

OOST Oost adres: Guldensporen-Kozakstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Wevelgem


nevelstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Zone in tweede orde gelegen aan de steenweg Menen-Kortrijk (talrijke bordelen), als ‘Faubourg’ (Vandermaelen) bij Wevelgem. Verschillende

morfologie

insteekstraten met beluiken.

weefsel beluik

relevantiescore ruimtevarmoede 1.20 structuren distributiepatroon van hoeves steenweg

SCHAAL 1:10.000


15

OPST Opstal adres: Zwingelstr-Opstal-Brugstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

beluikwoningen

perifeer centrum


ontwikkelingsfase

nota


Oude dorpstraat met kleine arbeiderswoningen, achterstraat door aanleg nieuwe verbinding Lauwe Wevelgem.

morfologie

Lauwe

weefsel relevantiescore ruimtevarmoede 1.20

landelijk beluik structuren distributiepatroon van landarbeidersgehuchten distributiepatroon van hoeves

SCHAAL 1:10.000


16

ANTO Sint Antoniusstraat adres: Sint Antoniusstraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Kortrijk

soc. woningb./kl. landeigend./groepswon. (basiscomfort)

19de eeuwse gordel

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Beluik tussen spoorlijn en Sint-Antoniusstraat. ‘Faubourg Saint Jean’ bij Vandermaelen. Woningen rug aan rug met woningen in Sint-Antoniusstraat.

morfologie

Bewoond, wagen zonder nummerlaat op voorerf. Nabij gelegen

weefsel

tuinwijkfragment, brandweerkazerne, industriele panden in binnengebied bouwblok.

beluik structuren


spoorweg

SCHAAL 1:10.000


17

WAMO Heule-watermolen adres: Watermolen-Izegemstraat-Heirweg

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Heule


voorstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Voormalig dorp binnen voorstadskroon van Kortrijk. Residu van enkele beluiken, vlakbij achterzijde shoppingcenter ring

morfologie weefsel


landelijk beluik structuren steenweg

SCHAAL 1:10.000


18

OVLE Overleie adres: Brugse-Overleie-Proosdijstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging


binnenstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Bouwblok met drietal beluiken of rekes, deels bewoond door studenten.

morfologie


weefsel

Kortrijk

beluik structuren omwalling steenweg

SCHAAL 1:10.000


19

VEEM Veemarkt adres: Veemarkt

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Kortrijk

beluikwoningen

19de eeuwse gordel

nota

ontwikkelingsfase

Beluiken bereikbaar vanuit Veemarkt. Woningen in relatief goede staat.



morfologie weefsel beluik structuren haven, dok

SCHAAL 1:10.000


20

VENN Venning adres: Vennestr-Damastweversstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging


voorstad

Kortrijk

nota

ontwikkelingsfase

Sociale woonwijk jaren ’20 tuinwijk tussen kanaal Kortrijk-Bossuit en industriële panden.

bloeiperiode jaren ‘20 morfologie


weefsel tuinwijk structuren industriële vestiging kanaal

SCHAAL 1:10.000


21

SABB Sabbestraat adres: Sabbestraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Menen


19de eeuwse gordel

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Ringweg rondom Menen, in voormalig schootsveld. Arbeiderswoningen, enkele rekes. Zie Wahisstraat.

morfologie weefsel


traditioneel stedelijk weefsel structuren schootsveld, glacis

SCHAAL 1:10.000


22

KAZE Leopoldpl-Arsenaal-Vaubanstraat adres: Leopoldpl-Arsenaal-Vaubanstraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Menen


19de eeuwse gordel

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

asielcentrum


nota

morfologie

Fragement 19de eeuws weefsel. Enkele speculatieve bouwblokken met arbeiderswoningen, een beluik (oa mislukte renovatie poging), kazerne

weefsel

omgebouwd tot brandweer en rode kruis asielcentrum.

beluik structuren

relevantiescore ruimtevarmoede 0.20 haven, dok kazerne, citadel

SCHAAL 1:10.000


23

PARA Paradijs adres: Schelpen-Paradijs-Vagevuurstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Rekkem


landelijk

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Landelijk gehucht nabij Moeskroensestraat (oud tracé tramlijn), een reke. Vlakbij soc. woningbouw Ten Bulke. Gelegen vlak bij Franse grens.

morfologie weefsel landelijk beluik

relevantiescore ruimtevarmoede 0.20 structuren tramlijnen distributiepatroon van hoeves distributiepatroon van landarbeidersgehuchten

SCHAAL 1:10.000


24

KOEK Koekuit adres: Koekuitplein

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Marke


nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Randzone van Marke met industriële vestigingen rond spoorweg. Tussen spoorweg en Leie enkele straten met oudere arbeiderswoningen.

kapitalistische industrialisatiefase 1850-1890 morfologie


weefsel landelijk beluik structuren spoorweg

SCHAAL 1:10.000


25

MURI Murisson adres: Murissonstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

beluikwoningen

landelijk

nota

ontwikkelingsfase

Landelijk gehucht nabij Moeskroensestraat (oud tracé tramlijn), beluikwoningen. Gelegen vlak bij Franse grens.


Rekkem

morfologie relevantiescore ruimtevarmoede 0.10

weefsel landelijk beluik structuren tramlijnen distributiepatroon van hoeves distributiepatroon van landarbeidersgehuchten

SCHAAL 1:10.000


26

PURG Purgatoire adres: Neerweg-Castertstr

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

beluikwoningen

landelijk

nota

ontwikkelingsfase

Landelijk gehucht nabij Moeskroensestraat (oud tracé tramlijn), verspreid enkele rekes. Aansluitend bij arbeiderswoonwijk Risquons-Tout van


Moeskroen. Gelegen bij Franse grens.

morfologie


weefsel

Rekkem

beluik structuren distributiepatroon van landarbeidersgehuchten tramlijnen

SCHAAL 1:10.000


27

ROZE Rozenstraat-Ooststraat adres: Rozenstraat-Ooststraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Menen

beluikwoningen

19de eeuwse gordel

nota

ontwikkelingsfase

Insteekstraat vanaf steenweg Menen-Kortrijk, voorstad in schootsveld Menen. Insteekstraat met beluikwoningen.

kapitalistische industrialisatiefase 1850-1890 morfologie


weefsel landelijk beluik structuren steenweg

SCHAAL 1:10.000


28

WAHI Wahisstraat adres: Wahisstraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Menen


19de eeuwse gordel

nota

ontwikkelingsfase

Ringweg rondom Menen, in voormalig schootsveld. Arbeiderswoningen, enkele rekes. Verlengde van de Sabbestraat. Eindigt aan het station van


Menen.

morfologie


weefsel traditioneel stedelijk weefsel structuren schootsveld, glacis

SCHAAL 1:10.000


29

ZWDE Zwevegemstraat-Sint Denijsstraat adres: Zwevegemstr-Sint Denijsstr-Van de Elzaslaan

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging

Kortrijk

beluikwoningen

19de eeuwse gordel


ontwikkelingsfase

nota


Bouwblok met magazijnen en fabriekspanden leeggemaakt, sociaal woningbouwproject De Smet-Vermeulen. In de omranding van het bouwblok

morfologie

blijven oudere arbeiderswoningen en verkrotte woningen over.

weefsel beluik

relevantiescore ruimtevarmoede 0.10 structuren industriële vestiging steenweg

SCHAAL 1:10.000


30

1.2. Sites Noord-Hageland – Zuiderkempen

OUMW

LANG

GIJM

OURF OURT

BONE ORLE

GELR

KKOR

NETE

VEED

MONT

ZITT

MEER


N110

31

KKOR Kaaskorf adres: Kaaskorf 1 en 2

deelgemeente: Houwaart

grijze woonvormen

ligging

tijdelijke constructies

nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Kaaskorf: informele woonwijk bestaande uit omgebouwde caravans, chalets, kleine fermette-achitge woningen worden recent opgetrokken, aarde wegen


met kleine geulen als waterafvoerkanalen, in recreatiegebied gelegen. Zie

morfologie

doctoraat Henk Meert.

weefsel


banale tuinwijk/verkaveling/schakeling vrije units structuren recreatieve voorziening heuvel bos

SCHAAL 1:10.000


32

GELR Gelrode, woonwagenterrein adres: Boonzakstraat

deelgemeente: Gelrode

grijze woonvormen

ligging


perifeer centrum

nota

ontwikkelingsfase

Zie TDR via (DB van VMC), op terrein van de kerkfabriek woonwagens, stacaravans

jaren ‘90 morfologie


weefsel structuren heuvel bos

SCHAAL 1:10.000


33

OUMW Oude Mechelsebaan, woonwagenterrein adres: Oude Mechelsebaan tss Gijmel en Gijmelhoek

deelgemeente: Gijmel

grijze woonvormen

ligging

woonwagen (nomaden) niet regulier terrein

nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Standplaats van enkele caravans op parkeerterrein van oude fabriek.

jaren ‘90


morfologie weefsel structuren heirbaan distributiepatroon van hoeves

SCHAAL 1:10.000


34

MONT Camping Montana adres: Veedijk

deelgemeente: Zittaart

grijze woonvormen

ligging

woonwagen op camping

nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Kampeerterrein met permanente bewoning.

bloei van het fordisme ’50-’60


morfologie weefsel camping structuren oprit/brug autosnelweg bos

SCHAAL 1:10.000


35

VEED Week-endhuisjes Veedijk adres: Veestraat-Hezemeer

deelgemeente: Klein Vorst

grijze woonvormen

ligging


nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Weekendverblijven in dennenbossen. Permanente bewoning.



morfologie weefsel vrijstaande volumes structuren bos

SCHAAL 1:10.000


36

GIJM Gijmelhoek woonwagenterrein adres: Gijmelhoekstraat

deelgemeente: Gijmel

grijze woonvormen

ligging

woonwagen op regulier terrein

nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Gemeentelijk woonwagenterrein, vaste standplaatsen.

jaren ‘90


morfologie weefsel banale tuinwijk/verkaveling/schakeling vrije units structuren bos

SCHAAL 1:10.000


37

ORLE Orleanstoren adres: Orleanstoren, Panoramaweg

deelgemeente: Aarschot

grijze woonvormen

ligging


stadsrand


ontwikkelingsfase

beluikwoningen

crisis jaren ‘30

nota

morfologie

Site bovenop de heuvel ten zuiden van het Aarschotse stadscentrum. Oude arbeiderswoningen, kleine houten woningen, kleine bungalow, bewoonde (omgebouwde) stacaravans en barakken.

weefsel

structuren relevantiescore ruimtevarmoede 1.00 heuvel steenweg

SCHAAL 1:10.000


38

ZITT Week-end huisjes Zittaart adres: Eindhoutsebaan-Zeggeman

deelgemeente: Zittaart

grijze woonvormen

ligging


nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Weekendverblijven in dennenbossen, nabij enkele voetbalvelden. Tot voor kort permanente bewoning. Huidige toestand onbekend.

bloei van het fordisme ’50-’60 morfologie


weefsel vrijstaande volumes structuren bos

SCHAAL 1:10.000


39

N110 Woonwagenkamp N110+E313 adres: kruising N110-E313

deelgemeente: Genendijk

grijze woonvormen

ligging

woonwagen op regulier terrein

nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Gemeentelijk woonwagenterrein nabij brug over autosnelweg. Inrichting minimaal (geen vaste sanitaire blokken per gezin).

crisis van de fordistische bloei ’70-’80 morfologie


weefsel vrijstaande volumes structuren oprit/brug autosnelweg

SCHAAL 1:10.000


40

OURF Ourodenberg, forains adres: Dennenlaan, Bloemsehoeve, Beuke- Sparrenweg


grijze woonvormen

ligging


stadsrand


ontwikkelingsfase

nota


Woonplaats van kermiskramers met diverse woningtypes: kleine bungalowtjes, houten woningen, woonwagens en stacaravans, afgewiseld

morfologie

met recente verkaveling fermettes.

weefsel banale tuinwijk/verkaveling/schakeling vrije units

relevantiescore ruimtevarmoede 0.80 structuren bos steenweg

SCHAAL 1:10.000


41

MEER Camping Meerlaar adres: Verboekt

deelgemeente: Klein Vorst

grijze woonvormen

ligging


nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Kampeerterrein op voormalig kasteeldomein Schollaert. Permanente bewoning.



weefsel camping structuren recreatieve voorziening kasteel vijver

SCHAAL 1:10.000


42

NETE Camping Netevallei adres: Eindhoutseweg

deelgemeente: Oosterlo

grijze woonvormen

ligging


nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Kampeerterrein met permanente bewoning uitgebouwd rond enkele vijvers in de Netevallei.



weefsel camping structuren vijver oprit/brug autosnelweg

SCHAAL 1:10.000


43

LANG Langdorp adres: Oude Mechelseb, Diepvenstr, Venneheidew,

deelgemeente: Langdorp

grijze woonvormen

ligging


nevelstad


ontwikkelingsfase



nota

morfologie

Uitgestrekt bosrijk gebied met tweetal kampeerterreinen, op het enen komt zeker permanente bewoning voor, voor het andere is de toestand onduidelijk. Verspreid komen weekendverblijven voor en ook illegaal gebouwde

weefsel

woningen.

structuren

relevantiescore ruimtevarmoede

0.30

heirbaan

vijver distributiepatroon van hoeves bos

SCHAAL 1:25.000


44

OURT Ourodenberg, Ter Heide adres: Ter Heidelaan, Liersesteenweg


grijze woonvormen

ligging

beluikwoningen

stadsrand


ontwikkelingsfase

nota


Rijtje oude arbeiderswoningen. Caravan op het voorerf.

morfologie


weefsel gekoppelde woningen structuren spoorweg steenweg

SCHAAL 1:10.000


45

BONE Bonewijk adres: Maalder, Tiense, Nieuw, Grote Bergstraat


grijze woonvormen

ligging


19de eeuwse gordel

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Oude arbeiderswijk gelegen op de heuvel ten zuiden van het stadscentrum van Aarschot. Recent renovatie van publiek domein, afbraak van een deel van

morfologie

de wijk en nieuwbouw soc. woningbouw.

weefsel bouwblok weefsel

relevantiescore ruimtevarmoede 0.10 structuren steenweg heuvel

SCHAAL 1:10.000


46

1.3. Sites Antwerpen Noord – Deurne Noord


47

DAMB Dambrugge-Trapstraat adres: Dambrugge-Trapstraat

deelgemeente:Borgerhout

grijze woonvormen

ligging

matrassenverhuur

19de eeuwse gordel


ontwikkelingsfase

logementshuis


nota

morfologie

Verbinding tussen Station Antwerpen Centraal richting Dam doorheen Stuivenberg. Door bevoorrechte getuige (GD) aangemerkt als ‘daklozen as’.

weefsel

Op verlengde deze as opvangcentrum OCMW (Van Schoonhove zie site

bouwblok weefsel

CONI) voor thuislozen (WOP 1995), in verlengde: Bredastraat: opvangcentrum voor politiek vluchtelingen (zie site DAMY)

structuren

Achtergestelde buurt St-Jansplein-Trapstr (Noordwijk)

schootsveld, glacis uitvalsweg/doorgaande verbinding


SCHAAL 1:10.000


48

DAMP Damplein adres: Joossensgng, Driesnellen, Breda, Damplein, Viaduct

deelgemeente:Antwerpen

grijze woonvormen

ligging

matrassenverhuur

19de eeuwse gordel


ontwikkelingsfase

nota


Buurt bevat Damstation en spoorwegemplacement. Oudere woningen met kamers aan Viaduct Dam, rond Damplein, in Bredastraat,

morfologie

kamerverhuurkantoor in Viaduct Dam.

weefsel

Achtergestelde buurt Dam (Dam-Schijnpoort)

bouwblok weefsel


structuren station spoorweg haven, dok uitvalsweg/doorgaande verbinding schootsveld, glacis

SCHAAL 1:10.000


49

CONI De Conincplein adres: De Conincplein


grijze woonvormen

ligging

matrassenverhuur

19de eeuwse gordel


ontwikkelingsfase

nota


Opvangcentrum OCMW (Van Schoonhove) voor thuislozen (WOP 1995), prostitutiebuurt, afrikaanse winkels.

morfologie

Achtergestelde buurt De Conincplein-Z. (Stationsw.)

weefsel bouwblok weefsel

relevantiescore ruimtevarmoede 1.80 structuren schootsveld, glacis spoorweg

SCHAAL 1:10.000


50

GASS Gas-Klamperstraat adres: Gas-Klamperstraat

deelgemeente:Borgerhout

grijze woonvormen

ligging


19de eeuwse gordel

matrassenverhuur

ontwikkelingsfase

nota


Buurt tussen Stuivenbergplein en spoorwegemplacement. mbt kamerwonen en huisjesmelkerij die algemeen is voor Stuivenberg,

morfologie

bemerkt bg (GD) dat het fenomeen zich hier zou concentreren. Politie zone

weefsel

city doet razzia om filieres op het spoor te komen, sociale zaken reageert op noden gemeld door politie.

bouwblok weefsel

Achtergestelde buurt Stuivenberg west (Noordwijk)

structuren schootsveld, glacis


SCHAAL 1:10.000


51

DAMY Dam Ijzerlaan adres: Bredastraat, Ijzerlaan, Merksemsestraat


grijze woonvormen

ligging


19de eeuwse gordel


ontwikkelingsfase

opvangtehuizen


nota

morfologie

Oude en kleine woningen Klakstraat-Smallestraat (zijstraat Ijzerlaan Bredastraat). Opvanghuis politiek vluchtelingen in Merksemsestraat,

weefsel

woningen met meerdere brievenbussen. Bredastraat als ‘tippelzone’

bouwblok weefsel

vooropgesteld. Achtergestelde buurt Ijzerlaan (Dam-Schijnpoort)

structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding


SCHAAL 1:10.000


52

TMON Tweemontstraat adres: Tweemontstraat

deelgemeente:Deurne

grijze woonvormen

ligging


voorstad


ontwikkelingsfase

nota

bloeiperiode jaren ‘20

Oude uitvalsweg, noord rand wijk Kronenburg, grens tussen woonweefsel en industristrook Albertkanaal. Door bevooorechte getuige (JDR) aangeduid

morfologie

als buurt in Deurne noord met grootste probleem van kamerwonen en

weefsel

huisjesmelkerij, bevoorrechte getuige (FF) merkt opschuiven van kamerwonen naar deze buurt en naar ‘Doksken’ Merksem (overzijde

bouwblok weefsel

Albertkanaal, Duivelshoek). Radiofragment ‘voor de dag’ mbt tot hoogste

structuren

percentage VB-stemmen te lande bij gemeenteraadsverkiezingen 2000 Achtergestelde buurt Kronenburg (enige in Deurne)

uitvalsweg/doorgaande verbinding kanaal


SCHAAL 1:10.000


53

DAMS Dam Slachthuiswijk adres: Langelobroekstr, Slachthuisln, Schijnpoort


grijze woonvormen

ligging


19de eeuwse gordel


ontwikkelingsfase



nota

morfologie

Buurt met groot aandeel sociale woningbouw ten westen van het slachthuis, renovatie in Slachterijstraat (zie WOP 1995). Oudere woningen in buurt

weefsel

Schijnpoort, burgerhuizen onderverdeeld in verschillende woningen

bouwblok weefsel

(brievenbussen), echter ook renovaties. Achtergestelde buurt Slachthuiswijk (Dam-Schijnpoort)

structuren omwalling


spoorweg haven, dok

SCHAAL 1:10.000


54

CONF Conforta adres: Conforta-Lakborslei-Meyers-De Sossastraat

deelgemeente:Deurne

grijze woonvormen

ligging

soc. woningb./kl. landeigend./groepswon. (gn basiscomf/wet

voorstad


ontwikkelingsfase

nota


Speculatieve arbeiderswoningbouw jaren ’20, Smalle rijwoningen (tot 3,3m smal) en appartementen in twee bouwlagen met indivuele voordeuren (4

morfologie

voordeuren naast elkaar), smalle hoekappartementsgebouwtjes tot 4

weefsel

bouwlagen. Deel van het project ligt in Kronenburg wijk. Achtergestelde buurt Kronenburg (enige in Deurne)

bouwblok weefsel structuren schootsveld, glacis


SCHAAL 1:10.000


55

EECK Ten Eeckhovelei adres: Ten Eeckhovelei

deelgemeente:Deurne

grijze woonvormen

ligging


voorstad


ontwikkelingsfase

nota

crisis jaren ‘30

Doorgaande verbinding tussen Schijnpoort - oud centrum Deurne Noord, kamerverhuur, oudere woningen, profiel gelijkaardig aan Conforta,

morfologie

bevoorrechte getuige (JDR) meldt dealen en druggebruik. Volkstuintjes

weefsel

tussen EECK en ring, nachtelijk bezoek brengt geen bewoning aan het licht.

bouwblok weefsel structuren


omwalling ring autoweg

SCHAAL 1:10.000


56

MELK Melkerijstraat adres: Melkerijstraat (industristrook Albertkanaal)

deelgemeente:Schoten

grijze woonvormen

ligging


stadsrand

nota

ontwikkelingsfase

Relict van oude verbindingsweg dwars over Schijnvallei (Kruiningerbrug) in industriestrook Albertkanaal. Cluster met oudere woningen, twee kleine

crisis kapitalistische industrialisatie 1890-WOI

bungalow-barakken van recentere datum tussen geschoven.

morfologie weefsel


gekoppelde woningen structuren kanaal industriële vestiging

SCHAAL 1:10.000


57

BLIN Blinde vlek adres: Stalinstraat

deelgemeente:Deurne

grijze woonvormen

ligging


voorstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Laatste rij woningen aan Stalin en Grapheusstraat, grenzend aan Rivierenhof en Districtshuis, ontbreekt op recentste topografische kaart.

morfologie

Beluikwoningen tussen straatje en bospad dat als achterkant van de

weefsel

woningen dienst doet. Een houten woning op het einde van de rij die bohemien levenstijl doet vermoeden (een Wolga-oldtimer voor de deur).

beluik structuren


steenweg bos recreatieve voorziening

ROSE

SCHAAL 1:10.000 GRAP

BLIN

STAL


58

ROSE Rosenstraat adres: Rosenstraat

deelgemeente:Deurne

grijze woonvormen

ligging


voorstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Beluik Deurne centrum. Vnl renovatie, niettemin enkele oudere en zeer kleine woningen, een barak uit tijdelijke materialen, woning met ramen uitgevend

morfologie

op muur erfscheiding. Bevoorrechte getuige (zie STAL)

weefsel beluik

relevantiescore ruimtevarmoede 0.15 structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding


59

STAL Stalinstraat adres: Stalinstraat

deelgemeente:Deurne

grijze woonvormen

ligging


voorstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Beluik Deurne-centrum. Vnl renovatie, ook houten woningen, migrantenbewoners. Volgens bevoorrechte getuige (JDR) hogere

morfologie

woningprijzen.

weefsel beluik

relevantiescore ruimtevarmoede 0.15 structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding


60

GRAP Grapheusstraat adres: Grapheusstraat

deelgemeente:Deurne

grijze woonvormen

ligging

tijdelijke constructies op regulier terrein

voorstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Beluik met ondemeer houten woningen, veel renovatie, enkele oudere woningen.

morfologie weefsel


beluik structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding


61

OUBO Oude Bosuillaan adres: Oude Bosuil-Jan Welterslaan

deelgemeente:Deurne

grijze woonvormen

ligging


stadsrand

nota

ontwikkelingsfase

Geïsoleerde hoeve als relict langs oude uitvalsweg, tgo Bosuilstadion en tussen ’50 appartementen.

crisis kapitalistische industrialisatie 1890-WOI morfologie


weefsel structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding

SCHAAL 1:10.000


62

1.4. Sites Vilvoorde


63

BUDA Buda adres: Budasteenw-Dobbelenberg-Bruul-De Verdunstr

deelgemeente:Haren

grijze woonvormen

ligging


nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Geïsoleerde woningfragmenten in industriezone; vooral kleinere en slechte woningen rond Bruulstraat, onder andere allochtonen.


Achtergestelde buurt Dobbelenbergstraat.

morfologie


weefsel structuren spoorweg kanaal station industriële vestiging uitvalsweg/doorgaande verbinding

SCHAAL 1:15.000


64

TRAW Trawool adres: Tuchthuis-Trawo

deelgemeente:Vilvoorde

grijze woonvormen

ligging


voorstad

kamerwonen (voldaan aan kamerdecreet)

ontwikkelingsfase

nota


Buurt rond oud Tuchthuis. Concentratie van bestaansminimumtrekkers in drie straten. Arbeiderswoningen in slechte toestand, onder andere met

morfologie

achterkanten rechtstreeks grenzend aan de Zenne, jeugdhuis Horizon. Pand

weefsel

Schaarbeeklei met verhuur van gemeublede studio’s, bestaansminimumtrekker.

bouwblok weefsel

-Binnen achtergestelde buurt Hanssenspark (centrum)

structuren kazerne, citadel


SCHAAL 1:10.000


65

FARW Far West adres: Marie Duchépark


grijze woonvormen

ligging


voorstad

nota

ontwikkelingsfase

Tuinwijk jaren ’20, woningtypologie: gekoppelde woningen bestaande uit klein gelijkvloers app en app verdieping met gezamenlijk sanitair en


voordeur, gedeelte verkocht, daar meestal verbouwd tot 1 woning;

morfologie

Intervilvoordse plant vernieuwing van eigen patrimonium dat nog overblijft die

weefsel

neerkokmt op volledige afbraak en nieuwbouw. -Achtergestelde buurt Far West-Duchehof (centrum)

tuinwijk structuren

relevantiescore ruimtevarmoede 1.05 uitvalsweg/doorgaande verbinding spoorweg

SCHAAL 1:10.000


66

FAUB Faubourg adres: Leuvensestwg-Hoveniers-Zavel-Steenvoortstr


grijze woonvormen

ligging


voorstad

nota

ontwikkelingsfase

Tuinwijk jaren ’20, gekoppelde woningen met achterontsluitingen, deels verkocht. Renovatie eigen patrimonium Intervilvoordse bezig, ontmanteling


en volledige heropbouw. De verkochte panden blijven in slechte toestand

morfologie

achter tussen de vernieuwde.

weefsel

Achtergestelde buurt Sint-Antonius (faubourg).

tuinwijk relevantiescore ruimtevarmoede 1.05

structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding

SCHAAL 1:10.000


67

DRIW Drie Fonteinen - woonwagenterrein adres: Vuurkruisenlaan-Brusselsesteenweg


grijze woonvormen

ligging


voorstad

nota

ontwikkelingsfase

2 of 3 percelen in eigendom van engebruikt door woonwagenbewoners in de krul van de oprit van Brusselsesteenweg (linkerkanaaloever) naar


Vuurkruisenlaan (nieuwe brug over kanaal), geen bouwvergunning

morfologie


weefsel structuren oprit/brug autosnelweg kanaal steenweg

SCHAAL 1:10.000


68

HARE Harensesteenweg adres: Harensesteenweg-Sluis-De Backer-Broekstraat


grijze woonvormen

ligging


voorstad


ontwikkelingsfase

nota


Deel dichtst bij centrum aangesloten bebouwing tussen industrie, enkele arbeiderswoningen met puntgevels type OLMS en HOST, verderop

morfologie

geïsoleerde fragmenten, slechte woningcluster langs dwarsverbinding naar

weefsel

Machelen (Broekstraat-Kerklaan), 5 oude, kleine en verwaarloosde woningen, 2 sociale woonblokken. Clustes worden in voorbereiding

traditioneel stedelijk weefsel

structuurplan als problematisch geduid en moeten op termijn verdwijnen

structuren industriële vestiging


uitvalsweg/doorgaande verbinding

1:20.000


69


70

BORC Borcht adres: Kleine Kerk-Van Engelgom-Walraevensstr

deelgemeente:Grimbergen

grijze woonvormen

ligging


voorstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Beluiken en straten met beluikwoningen in kringvormigpatroon rond kerk, nabij een oud kasteeldomein en motte (eigendomsstructuur na te gaan:

morfologie

speculatieve arbeiderswoningbouw door kasteelheer?) Vermoeden dat

weefsel

enkele woningen doorOCMW Grimbergen gerenoveerd zijn en in gebruik voor opvang vluchtelingen

beluik structuren


motte kasteel uitvalsweg/doorgaande verbinding

SCHAAL 1:10.000


71


72

KASS Kassei adres: Blaesenberg-Thael-Terniers-Memlingstr


grijze woonvormen

ligging


voorstad

beluikwoningen

ontwikkelingsfase

nota


Linkeroever Kanaal, bouwblokken met oudere woningen en beluiken in deel dichtst bij Borcht, hogerop tuinwijk jaren ’20 en sociale woningbouw uit

morfologie

latere periodes. Sociale wonigbouw in renovatie door Intevilvoordse

weefsel

maatschappij.

bouwblok weefsel


structuren steenweg uitvalsweg/doorgaande verbinding

SCHAAL 1:10.000


73

MECH Mechelsesteenweg adres: Mechelsestwg-Conscience-Marius Duche-Guido


grijze woonvormen

ligging


voorstad


ontwikkelingsfase

nota


Grote hohmogene arbeiderswijk rondom kazerne en steenweg gegroeid, oudere woningen, ook gentrificatie, stijgende prijzen.

morfologie

Verschillende bestaansminimumtrekkers, allochtonen, bevat spaans en

weefsel

portugees centrum, moskee. Randzone met industrie bevat kringloopwinkel/beschutte werkplaats televil,

bouwblok weefsel

ertegenover woonwagenterrein in eigendom van de bewoners met

structuren

bouwvergunning.

steenweg


industriële vestiging kazerne, citadel

SCHAAL 1:10.000


74

SLAC Slachthuisstraat adres: Slachthuis-Gendarmeriestr


grijze woonvormen

ligging


19de eeuwse gordel

nota

ontwikkelingsfase

Kleine arbeiderswoningen, sommige hoger opgetrokken.



morfologie weefsel bouwblok weefsel structuren omwalling

SCHAAL 1:10.000


75

HOST Houtemsesteenweg adres: Houtemsesteenweg


grijze woonvormen

ligging


voorstad

nota

ontwikkelingsfase

Rijtje speculatieve arbeiderswoningbouw, type met puntgevel aan de straat zoals ook terugkomt in OLMS, HARE, grotendeels vernieuwd, enkelen in


slecht onderhouden toestand. Enkele bestaansminimutrekkers

morfologie weefsel


bouwblok weefsel structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding

SCHAAL 1:10.000


76

LEUV Leuvensesteenweg adres: Leuvensestwg-Steenvoort-Wip-Hertz-Zavel-Perksest


grijze woonvormen

ligging


voorstad

nota

ontwikkelingsfase

Uitvalsweg doorheen Faubourg, rondom Levis-verffabriek, oudste deel nu afgebroken, arbeiderswoningen, homogeen geheel Wip-Hertzstraat en


Steevoortstraat, oudere woningen, volkscafé aan Windmolenplein, enkele

morfologie

bestaansminimumtrekkers.

weefsel


bouwblok weefsel structuren spoorweg

SCHAAL 1:10.000


77

OLMS Olmstraat adres: Olmstraat


grijze woonvormen

ligging


voorstad

nota

ontwikkelingsfase

Straat in uitbreidingszone jaren ’20 naast tuinwijk Far West met enkele speculatieve arbeiderswoningen met puntgevels, type HARE en HOST.


Gedeeltelijk in slecht onderhouden/verkrotte toestand, 3

morfologie

bestaansminimumtrekkers.

weefsel


bouwblok weefsel structuren spoorweg

SCHAAL 1:10.000


78

PEUT Peutie adres: Pastorie-Aarschotstraat

deelgemeente:

grijze woonvormen

ligging


perifeer centrum

nota

ontwikkelingsfase

Oude dorpskern met verspreid enkele oudere arbeiderswoningen, melding van bestaansminimumtrekkers in enkele straten

pre-industriële fase morfologie


weefsel bouwblok weefsel structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding

SCHAAL 1:10.000


79

ROME Romeinse steenweg - Koningslo adres: Roemeinsesteenweg-Steenstraat


grijze woonvormen

ligging

beluikwoningen

nevelstad

nota

ontwikkelingsfase

Relict van oude verbinding tussen nieuwe ontwikkelingen (verkavelingen Koningslo, mediapark rond VTM), hier en daar armoedig wonen (5


bestaansminimumtrekkers), ook gentrificatie: opgeknapte boerderijtjes in een

morfologie

restje landelijk gebied tussen de perifere ontwikkelingen

weefsel


structuren heirbaan

SCHAAL 1:12.500


80

HOUT Houtem adres: Rodenbachplein etc.

deelgemeente:Houtem

grijze woonvormen

ligging


perifeer centrum

nota

ontwikkelingsfase

Laagbouw sociale woonwijk jaren ’70-’80 en klein voorzieningencentrum met half hoogbouw. Problemen van bereikbaarheid, vervuiling openbaar domein,


Intervilvoordse vernieuwt de daken.

morfologie

relevantiescore ruimtevarmoede

0.00

weefsel

gemengde tuinwijk structuren distributiepatroon van landarbeidersgehuchten

SCHAAL 1:15.000


81

MJOS Marie Joséwijk adres: Marie Joséwijk


grijze woonvormen

ligging


voorstad

nota

ontwikkelingsfase

Homogeen geheel met woningen uit de jaren ’50-’60. Goede staat, te midden van industriezone Broek, wordt in voorbereiding structuurplan omschreven


als problematische wooncluster die op termijn moet verdwijnen

morfologie weefsel


gekoppelde woningen structuren uitvalsweg/doorgaande verbinding


82

Bijlage 2: Bepaling relevantiescores Het getal wordt bepaald door de scores van de grijze woonvormen (wit=0, grijs=1, zwart=2) die in de site voorkomen op te tellen. Dit wordt vermenigvuldigd met het geraamde percentage aan grijze woningen. Wanneer het om een achtergestelde buurt gaat, wordt een punt bijgeteld. In het Kortrijkse worden de herwaarderingsgebieden in de score betrokken (een bijkomend punt) omdat de herwaarderingsgebieden hier nog daadwerkelijk in het huisvestingsbeleid en de kansarmoedebestrijding betrokken worden.


83

Kortrijk – Menen Tabel 3: som woonvormen per site


84

De sites op grondgebied van de gemeente Kortrijk worden afzonderlijk behandeld omdat Kortrijk een actief beleid voert rond gemeentelijke herwaarderingsgebieden die een aanvulling zijn van de gewestelijke terwijl in Menen en Wevelgem enkel rond gewestelijke herwaarderingsgebieden gewerkt wordt. Tabel 4: berekening relevantiescore


85

Noord-Hageland – Zuiderkempen Tabel 5: som woonvormen per site


86

Tabel 6: berekening relevantiescore


87

Antwerpen Noord – Deurne Noord Tabel 7: som woonvormen per site


88



89

Vilvoorde Tabel 9: som woonvormen per site


90



91

Bijlage 3: Discussiefiches dd. 14 november 2000


92

Bijlage 4: Stratenplannen gevalstudies


93

DEURNE NOORD


94

KRONENBURG


95

AARSCHOT


96

VILVOORDE


97

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN OSA. Onderzoeksgroep Stedelijkheid en Architectuur

Recommend Documents