State of the Art Buisleidingen

State of the Art Buisleidingen

Rapport ten behoeve van de Interdepartementale Projectorganisatie Ondergronds Transport en Buisleidingen (OTB)

Contactpersoon bij de opdrachtgever: Drs. R.M.M. Berns Ministerie van Economische Zaken Directoraat-Generaal voor Energie Postbus 2010 2500 EC Den Haag tel. 070-3797376 fax. 070-3798072 E-mail: [email protected]

TRAIL Onderzoekschool, Delft, mei 1998 ir. J.G.S.N. Visser (Onderzoeksinstituut OTB, Technische Universiteit Delft)

drs. J.W. Konings (Onderzoeksinstituut OTB, Technische Universiteit Delft)

Inhoudsopgave

1 INLEIDING ......................................................................................................................................... 1 1.1 Achtergrond ................................................................................................................................... 1 1.2 Doel en onderzoekvragen............................................................................................................... 1 2 AANPAK.............................................................................................................................................. 2 3 CONCLUSIES ..................................................................................................................................... 3 3.1 Referentiekader .............................................................................................................................. 3 3.2 Marktanalyse .................................................................................................................................. 4 3.3 Technologische vernieuwingen ...................................................................................................... 5 3.4 De overige vragen .......................................................................................................................... 6 3.5 Ten slotte........................................................................................................................................ 6 4 UITWERKING VAN DE ONDERZOEKSVRAGEN...................................................................... 7 4.1 M.I Concretisering van de onderzoeksvragen t.b.v. het referentiekader ........................................ 8 4.2 M.II Concretisering van de onderzoeksvragen t.b.v. de Marktanalyse......................................... 16 4.3 M.III Concretisering van de onderzoeksvragen m.b.t. technologische vernieuwingen ................ 37 4.4 B.I Globale kosten (en bekostiging van een vijfde hoofdinfrastructuur)...................................... 50 4.5 B.II Geografisch geoptimaliseerde keten aansluitend op lokale systemen .................................. 52 4.6 B.III Versterking regio’s/sectoren? Economische effecten/rendementen..................................... 53 4.7 B.IV Toetsing aan beleidsnota’s mbt ruimtelijke inrichting......................................................... 55 4.8 J.I Bestuurlijk juridische kanten................................................................................................... 56 5 OVERZICHT LITERATUUR ......................................................................................................... 57

1. INLEIDING 1.1 Achtergrond Naar aanleiding van een motie van Van Heemst heeft minister Jorritsma een notitie met de hoofdlijnen van beleid ten aanzien van Ondergronds Transport en Buisleidingen aan de Tweede Kamer toegezegd. De planning is deze notitie in de vorm van een beleidsbrief begin 1998 aan de Kamer te doen toekomen. Voor de onderbouwing van de diverse onderdelen van de beleidsbrief zijn gegevens nodig uit afgeronde, lopende en geplande onderzoeken. Onderzoeken moeten de hoofdlijnen van het nieuwe beleid ondersteunen en schetsen en aanzetten opleveren voor de tekstvoorstellen van de beoogde beleidsbrief. De onderdelen van het onderzoeksprogramma dienen op elkaar aan te sluiten, zodat doublures worden vermeden, overlappingen tijdig worden gesignaleerd, aanvullingen en hiaten worden opgemerkt. Om die reden is een inventarisatie van de beschikbare gegevens op zijn plaats. Het onderzoeksprogramma Ondergronds Transport en Buisleidingen moet leiden tot een gedegen onderbouwing van de hoofdlijnen van het OTB-beleid, zodat men tot een verantwoorde integrale besluitvorming in de Tweede Kamer kan komen.

1.2 Doel en onderzoeksvragen Voorafgaand aan het onderzoeksprogramma Ondergronds Transport en Buisleidingen dient een ‘state of art’ studie op de geconcretiseerde clusters onderzoeksvragen te worden verricht. Een dergelijke ‘state of the art’-studie bevat verwijzingen naar beschikbare literatuur, rapporten, studies, pilots, relevante gegevens, cijfers, tabellen, conclusies, bevindingen e.d. uit binnen en buitenland, per deelvraag. Uit de state of the art studie zal moeten blijken welke gegevens reeds beschikbaar zijn, welke gegevens actualisering behoeven en welke gegevens bewerking moeten ondergaan danwel nieuw gegenereerd moeten worden. Mede op basis van dit geheel zullen vervolg onderzoeken uitgezet gaan worden. De vragen zijn geclusterd M.I-M.III, B.I-BIV en J.I. (zie bijlage). Deze state of the art wordt door verschillende onderzoeksinstellingen uitgevoerd. Door AVV (uitbesteed aan DHV/NEA) wordt cluster M.I uitgewerkt. COB en SENTER concentreren zich op M.III. Het OTB is gevraagd de clusters M.I en M.III beperkt uit te werken en M.II en B.I. - B.IV uitgebreider. De inventarisatie met betrekking tot de vragen zal het volgende bevatten: maakt een overzicht van de concrete onderzoeksvragen en de rapporten die hierover reeds gegevens bevatten, geeft in tabelvorm de verwijzingen naar pagina's, conclusies en tabellen in de aangehaalde rapporten, studies e.d. als antwoord op de vragen; stemt voor de presentatie het inhoudelijke resultaat van de (deel-)onderzoeken af met de clusterportefeuillehouders (=schrijvers van de startnotitie Cees den Hartog, Gerard Alink en Rob Berns e.a.); stelt een rapport op; verzorgt een presentatie op maandag 15 september 15.00 uur voor de kerngroep OTB; levert een eindrapport op na de verwerking van de opmerkingen van de presentatie van 15 september en licht het eindresultaat toe op 22 september om 10.00 uur. Het doel van deze verkenning is inzicht te verschaffen in de kennisvraagstukken met betrekking tot buisleidingtransport. Nagegaan wordt welke onderzoeksvragen reeds door eerder onderzoek of projecten zijn beantwoord en welke vragen tot op heden onbeantwoord zijn gebleven. Met het overzicht moet het mogelijk zijn de relevante onderzoeksvragen te selecteren voor nader onderzoek.

1

2. AANPAK In het onderzoek wordt gebruik gemaakt van beschikbare literatuur en projectverslagen en eigen deskundigheid. Waar nodig worden telefonisch deskundigen binnen TRAIL Onderzoekschool of andere instelling benaderd. Van de inventarisatie worden overzichten gemaakt waarin wordt aangegeven wat de bevinding is en wat en wat de aard van de informatiebron is en eventuele opmerkingen. Ten aanzien van de bronkenmerken maken we onderscheid tussen: - Nederlands/buitenlands/Europees project of studie - visie of concept/model- of simulatieberekening/praktijkproef/common practice - buisleidinggericht onderzoek /ervaringen uit vergelijkbare situaties of modaliteiten Per onderzoeksvraag wordt aangegeven of nader onderzoek is gewenst. Bij de inventarisatie maken we indien nodig onderscheid tussen het traditionele buisleidingvervoer (transport van vloeistoffen en gassen per buisleiding) en het stukgoedvervoer per buisleiding (nieuwe vervoersconcepten). Het accent in de verkenning ligt volledig bij het stukgoedvervoer per buisleiding, aangeduid met Ondergronds Transport (OT). Na de inventarisatie wordt een overzicht gepresenteerd waarin per thema/onderzoeksvraag staat aangegeven of de onderzoeksvraag voldoende beantwoord is, nog nader moet worden onderzocht en of het daarbij prioriteit verdient. Indien nodig wordt de bevinding kort uitgewerkt en toegelicht. Dit voorstel is met de werkgroep besproken en de suggesties zijn genoteerd en meegenomen. In dit eindverslag wordt een definitief overzicht gepresenteerd.

2

3. CONCLUSIES Op basis van de uitwerking van de onderzoeksvragen in het volgende hoofdstuk wordt tot de volgende conclusies gekomen ten aanzien van de beantwoording van de onderzoeksvragen. De volgende aanduidingen worden gebruikt. V.B. Deze vragen zijn met de huidige gegevensbronnen te beantwoorden. N.O.G. Deze vragen zijn globaal te beantwoorden met de huidige gegevensbronnen, maar het is aanbevelenswaardig nader onderzoek te verrichten. Pri De huidige gegevensbronnen geven onvoldoende antwoord op deze vragen. Onderzoek is noodzakelijk.

3.1 Referentiekader M.I 1 2 3 4 5 6 7

Concretisering van de onderzoeksvragen t.b.v. het referentiekader wat is de vervoersomvang (tonnen) en vervoersprestatie (tonkm) in het internationale en binnenlandse vervoer per inlandvervoerwijze, uitgesplitst naar relevante goederengroepen; wat is de vervoeromvang (tonnen) en vervoersprestatie (tonkm) in het vervoer binnen de verkeersgebieden uitgesplitst naar inlandvervoerwijze en relevante goederengroep; wat is de (bijkomende) vervoersomvang t.g.v. bestelwagen (geef indicaties); wat in de vervoersomvang (tonnen) en vervoersprestatie (tonkm) in het vervoer binnen, van en naar gebieden die (potentieel) geschikt zijn voor ondergronds stedelijk vervoer; welk deel daarvan zal (maximaal) met het ondergronds vervoer kunnen gaan (ton, tonkm en verzendeenheid); wat is de vervoersomvang binnen, van en naar het geselecteerde verkeersgebied uitgesplitst naar inlandvervoerwijze, relevante goederengroepen en direct aangrenzend verkeersgebied; welk deel daarvan zou in aanmerking kunnen komen voor ondergronds stedelijk vervoer.

V.B. x

N.O.G.

Pri

x x x x x

act x

Samengevat 1. De beschikbare gegevensbronnen bieden voldoende inzicht in de vervoersvolume en vervoersprestaties van het goederenvervoer. Een aandachtspunt is dat de relatieve kleine vervoersvolumes met betrekking tot de bevoorrading van de horeca en detailhandel in de huidige statistieken ondervertegenwoordigd zijn. 2. Selectie naar toepassingsgebied (stedelijke distributie, bevoorrading van groothandel, af- en aanvoer) is bij bepaalde toepassingsgebieden (stedelijke distributie) lastig. 3. De criteria of een goederenstroom OT-geschikt is moeten nog worden vastgesteld. Deze criteria moeten kunnen worden geoperationaliseerd in relatie tot de beschikbare gegevensbestanden. Met betrekking tot het referentiekader is onderzoek naar de criteria voor OT-geschikte goederenstromen (type goed en vervoersrelatie) het meest urgent.

3

3.2 Marktanalyse M.II 1 2 3

4 5 6

7 8 9 10 11

12 13 14 15

16 17 18

Concretisering van de onderzoeksvragen t.b.v. de Marktanalyse: de kenmerken van de goederenstromen, diverse typen transport- en distributie-stromen, tijdkritische factoren, kosten, vervoerskwaliteit, handling, overslag e.d.; analyse van de sterke en zwakke punten van de verschillende bestaande modaliteiten; analyse van de factoren die het gebruik van de bestaande vervoersmodaliteiten door de betrokken marktpartijen bepalen en de mate waarin de huidige goederenstromen op basis van deze factoren beïnvloedbaar zijn; welke vervoersmarkten kunnen we op basis van het voorafgaande nu onderscheiden, stedelijke, regionaal, interregionaal, landelijk, internationaal en/of zijn er nog anderen; zijn de kenmerken van de huidige goederenstromen zodanig te beïnvloeden dat de efficiency kan worden verbeterd door een andere organisatie; zijn de goederenstromen te beïnvloeden bij doorvoering van nieuwe technieken b.v. door geautomatiseerde logistieke systemen, snelle overslagtechnieken en standaard ladingdragers in te zetten, en in welke mate danwel; waar liggen nu de omslagmomenten tussen de verschillende modaliteiten; waar komen de omslagmomenten te liggen indien enkele standaard ladingdragers zouden worden ingezet; in welke mate zijn de break-even punten te beïnvloeden door b.v. realisatie van distributiecentra; welke factoren bepalen dat verladers en vervoerders in uren i.p.v. in km prijs gaan denken; wat zijn de karakteristieke trends, verschuivingen in de demand en supply zijde van de vervoersstromen, in welke mate is er sprake van autonome ontwikkelingen, en om welke hoeveelheden gaat het nu en in de toekomst; rechtvaardigen de mogelijk geïdentificeerde autonome ontwikkelingen en nieuwe, andersoortige vervoersmodaliteit bij segmenten van de vervoersmarkt; analyse van de kritische factoren, die (de potentie en de mate van) het gebruik van ondergronds transport als goederenvervoersmodaliteit zullen bepalen; wie zijn de potentiële stakeholders (het netwerk in Nederland, Duitsland en België, wat zijn hun belangen, welke kostprijzen en -marges zijn voor hen bespreekbaar e.d.; analyse van de diverse typen marktpartijen, interesse-peilingen, welke belangen en weerstanden bij veranderingen kunnen we bij de marktpartijen identificeren als ondergronds transport een reNel alternatief blijkt te worden; hoe denken marktpartijen over hun eigen rol van de overheid m.b.t. de financiering, exploitatie, het beheer e.a. wanneer ontstaat er een draagvlak; welke optimalisering is te verwezenlijken wanneer met ondergronds transport bewust andere modaliteiten gelinked gaan worden; kortom waarom en wanneer wordt het interessant voor partijen om onder de grond te gaan?

V.B.

N.O.G. x

Pri

x x

x x x

x

act x

x x x

x x x x

x x x

Samengevat: 1. Ten aanzien van het OT is nog niet vastgesteld op welke vervoerrelaties OT competitief is. Daarbij mag niet alleen gekeken worden naar break-even punten (op welke afstanden een modaliteit in termen van tijd en/of kosten concurrerend is) maar ook naar het minimale vervoersvolume op een relatie voor een rendabel OT. 2. Urgent is de prestaties van OT te beoordelen die kritisch zijn voor de potentie en de mate van het gebruik van OT. 3. Urgent is vast te stellen welke eisen stakeholders (marktpartijen) stellen en welke belangen spelen

4

3.3 Technologische vernieuwingen

M.II I 1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12 13

Concretisering van de onderzoeksvragen m.b.t. technologische vernieuwingen Aanleg ondergrondse infrastructuur: welke technieken zijn de laatste 5 jaar internationaal ontwikkeld welke van deze technieken zijn inmiddels proven-technology welke investeringen zijn gemoeid met de te onderscheiden bouwmethoden (ter vergelijking ook traditionele tunnelbouwmethoden meenemen)? in hoeverre is er kennis beschikbaar (welke) m.b.t. boren in stedelijke omgeving (langs en onder woonblokken, kans op schade aan bebouwing, condities e.d.) zijn er projecten voorzien die bijdragen aan de ontwikkelingen van ondergrondse infrastructuur en om welke bijdrage aan bovengenoemde onderzoeksvragen gaat het dan? transportsysteem: welke technologische innovaties zijn bruikbaar voor ondergronds transport (rail, weg, nieuwe ontwikkelingen zoals lineair) er is behoefte aan een overzicht van bestaande technologiën die alleen of in combinatie kunnen leiden tot een geautomatiseerd transportsysteem voor goederen er is behoefte aan een overzicht van in ontwikkeling zijnde technologieen die van betekenis kunnen zijn voor de ontwikkeling van zo'n systeem er is behoefte aan inzicht naar de mogelijkheden van geautomatiseerde goederenoverslag (low-cost oplossingen als horizontale overslag, zelflossend e.d.) zijn er momenteel ontwikkelingen gaande die antwoord geven op bovenvermelde behoeften (studies, proeven, operationeel e.d.) is het mogelijk te komen tot standaardisatie ladingdragers? is het mogelijk te komen tot standaardisatie buisdiameters (een of enkele)? welke bijdrage levert de ontwikkeling van deze specifieke technologische kennis aan de kennisinfrastructuur in Nederland.

V.B.

N.O.G.

Pri

x x x x x x x x

De vragen 1 tot en met 5 met betrekking tot aanleg ondergrondse infrastructuur zijn niet beantwoord. De informatie wordt door het COB verzameld. Samengevat 1. Enige urgentie heeft het schetsen van een of meerdere OT-systemen om als input te kunnen dienen voor het vaststellen van de prestaties en kosten van OT. 2. Onderzoek is nodig (niet urgent) ten aanzien van de detaillering van de automatisering van het transport en de overslag en de aspecten rondom standaardisatie van de ladingdrager en de buisdiameter. 3. Ten opzichte van de standaardisatie moet worden vastgesteld welke voor- en nadelen er aan kleven en of standaardisatie strikt noodzakelijk is.

5

3.4 De overige vragen V.B. B.I B.II B.III B.IV J.I

Globale kosten (en bekostiging van een vijfde hoofdinfrastructuur) Geografisch geoptimaliseerde keten aansluiten op lokale systemen Versterking regio’s/sectoren? Economische effecten/rendementen Toetsing aan beleidsnota’s mbt ruimtelijke inrichting Bestuurlijk juridische kanten

N.O.G.

Pri x x

x x x

Samengevat 1. Urgent is inzicht te krijgen in hoeverre de kostengegevens met betrekking tot de aanleg van vloeistof- en gasbuizen voldoende representatief zijn voor OT-systemen. 2. Urgent is ook nauwkeuriger inzicht te krijgen in de kostenposten en kostenkengetallen met betrekking tot het transportdeel van OT. 3. Urgent is ook inzicht te krijgen in de terminaldichtheid mogelijk in combinatie met de netwerkconfiguratie om de vragen met betrekking tot vervoersprestaties en dergelijke te kunnen beantwoorden.

3.5 Tenslotte In de tussenbespreking is toegezegd welke vier vragen op korte termijn moeten worden beantwoord. Op basis van het voorgaande kom ik tot de conclusie dat op korte termijn de criteria voor OT-geschikte goederen vast moeten staan en geoperationaliseerd moeten zijn ten behoeve van de M.I.-vragen, alsmede de vragen M.II.13, M.II.14, B.I en B.II beantwoord moeten worden. Het beantwoorden van deze vragen vergemakkelijkt de beantwoording van de overige vragen.

6

4. UITWERKING VAN DE ONDERZOEKSVRAGEN In dit hoofdstuk wordt per vraag aangegeven welke literatuurbronnen relevant zijn, eventueel bronkenmerken, enkele inhoudelijke conclusies, opmerkingen ten aanzien van de mate waarin de onderzoeksvraag is te beantwoorden en tenslotte of nader onderzoek wenselijk is. De lijst met bronnen is niet uitputtend. De doorlooptijd van het project stond dit niet toe. Wel is geprobeerd buitenlandse literatuur bij de bronnen op te nemen. Indien mogelijk zijn bij de bronnen paginanummers aangegeven.

7

4.1 M.I

Concretisering van de onderzoeksvragen t.b.v. het referentiekader

4.1.1 M.I.1 wat is de vervoersomvang (tonnen) en vervoersprestatie (tonkm) in het internationale en binnenlandse vervoer per inlandvervoerwijze (weg, spoor, binnenvaart en buis), uitgesplitst naar relevante goederengroepen; Bronnen Adviesdienst Verkeer en Vervoer (AVV), 1997, Vervoer-Economische Verkenningen 1997 - 2002, Den Haag, p.55 - 77, p. 81 - 107. CBS, Statistiek van de aan- en afvoer, Voorburg/Heerlen. CBS, Statistiek van de doorvoer, Voorburg/Heerlen. CBS, 1996, Statistiek van het binnenlandse goederenvervoer 1994, Voorburg/Heerlen. NEA, NEAC-bestand NEA, TEM-bestand NEA, Vrachtautomatrix GHR-statistieken Groot, P.J.M., 1991, Goederenvervoer per pijpleiding, Amsterdam (EIB), blz. 11-17. Knight Wendling Consulting, 1997, De markt voor een buisleidingenstraat langs de Betuwe is er ten dele en kan zich onder voorwaarden verder ontwikkelen, Amsterdam, blz. 3. NEA en Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding: een onderzoek naar de huidige en potentiële omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen. TRAIL Onderzoekschool, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft, blz. 22-25. Transport en Logistiek Nederland, 1996, Transport in cijfers, Zoetermeer (TLN). Bronkenmerken CBS, Statistiek van de aan- en afvoer: Goederenstroom gegevens in relatie met Nederland naar vervoerwijze, land van herkomst en bestemming, vervoerd gewicht en containerisatiegraad. CBS, Statistiek van de doorvoer: Goederenstroom gegevens in relatie met Nederland naar vervoerwijze, land van herkomst en bestemming, vervoerd gewicht en containerisatiegraad. Groot, 1991: inventarisatie en prognoses 1987-2010 met betrekking tot traditioneel buisleidingvervoer NEA/Haskoning, 1993 : NEA-prognoses met betrekking tot de CPB-scenario’s BG, GS en ER met betrekkig tot (petro-)chemische producten. TRAIL, 1996: CBS-statistieken NEA, NEAC-bestand: alleen internationaal vervoer NEA, TEM-bestand: binnenlands en internationaal goederenvervoer, uitgesplitst naar 52 goederengroepen en 54 Nederlandse regio’s en 72 buitenlandse regio’s 8

NEA, Vrachtautomatrix: HB-matrix van vrachtautobewegingen van, naar en door Nederland w.o. tussen regio’s in Nederland Conclusies Groot, 1991 : relevante goederengroepen voor traditioneel buisleidingvervoer zijn: • gas • drinkwater • afvalwater • olie- en olieproducten • chemische producten Groot, 1991: d.m.v. slurryvervoer kunnen vaste stoffen worden vervoerd. Momenteel betreft het enkel zandopspuitingen en zandsuppletie. Groot, 1991: prognoses komen van Groep Transport 2000 Plus en het GHR en zijn verouderd. verwacht door het opheffen van de binnengrenzen in Europa en de opkomst van de Oost-Europese markt een groei van het goederenvervoer. De aan- en afvoer via Rotterdam komen onder druk te staan. Enkel wordt gekeken naar de groei van bestaande pijpleidinggeschikte goederen. Steenkool en huisvuil kunnen met behulp van capsules pneumatisch of hydraulisch aangedreven worden vervoerd. TRAIL, 1996 : beschrijft vervoerrelaties van traditioneel pijpleidingvervoer. Knight Wendling, 1997 : bekijkt de goederenstromen in de oost-west corridor voor traditioneel buisleidingtransport Opmerkingen De huidige statistieken geven een voldoende gedetailleerd beeld van de huidige goederenstromen. wel moet worden vastgesteld welke goederengroepen relevant zijn voor OT. De A,B,C,D-indeling (AVV, 1997, tabel 3.1.13) kan hiervoor een basis vormen. Nader onderzoek vaststellen van de relevante goederengroepen

9

4.1.2 M.I.2 wat is de vervoeromvang (tonnen) en vervoersprestatie (tonkm) in het vervoer binnen de verkeersgebieden uitgesplitst naar inlandvervoerwijze en relevante goederengroep; Bronnen CBS, 1996, Statistiek van het binnenlandse goederenvervoer 1994, Voorburg/Heerlen. Rand Europe/TRAIL, 1996, Research plan for an analysis of tactics for underground freight transport, Delft. Bronkenmerken CBS, 1996: Statistieken van het binnenlandse goederenvervoer naar vervoerwijze, per verkeersgebied en per goederengroep Rand Europe/TRAIL, 1996: betreft studievoorstel Conclusies Rand Europe/TRAIL, 1996 : geeft een methode aan om de stromen binnen verkeersgebieden te schatten. Opmerkingen De stedelijke of regionale distributie goederenstromen zijn ondervertegenwoordigd in de CBS-statistieken. De goederenstromen die wel in de statistieken zijn opgenomen zijn lastig te onderscheiden naar toepassingsgebied, zoals de bevoorrading van de groothandel. Nader onderzoek gewenst, mede gebaseerd op het toepassingsgebied van OT.

10

4.1.3 M.I.3 wat is de (bijkomende) vervoersomvang t.g.v. bestelwagen (geef indicaties) Bronnen Vaan, de M.J.M., P.H.J. Janssen, 1996, Definitie, omvang en economische betekenis van het korteafstandsvervoer in Nederland, een verkennende studie, Utrecht, 23-26. CBS, Statistiek van het bezit en gebruik van bedrijfsvoertuigen, Heerlen/Voorburg. Clarke, M. en D. Wright, 1993d, Metro-Freight, A new direction for transport, Market research, Bedfordshire (Cranfield School of Management).

Bronkenmerken De Vaan en Janssen, 1996: CBS-statistieken en enquêtes Clarke, M. en D. Wright, 1993d: inschatting gebaseerd op nationale cijfers Conclusies Vaan en Janssen, 1996: Geeft de tonnages en tonkilometrages. Voor verschillende bedrijfstakken worden de inzet van bestelwagens beschreven. Opmerkingen Onduidelijk in de vraagstelling: bijkomende. Het is onbekend welk deel van de vervoersomvang van bestelwagens wel of niet in de statistieken zijn verwerkt. Nader onderzoek is gewenst om de vervoersprestatie van bestelwagens in beeld te krijgen. Nader onderzoek Wenselijk

11

4.1.4 M.I.4 wat is de vervoersomvang (tonnen) en vervoersprestatie (tonkm) in het vervoer binnen, van en naar gebieden die (potentieel) geschikt zijn voor ondergronds stedelijk vervoer (uitgesplitst naar relevante groepen); Bronnen CBS, 1996, Statistiek van het binnenlands goederenvervoer 1994, Voorburg/Heerlen (CBS). Hoofdbedrijfschap Detailhandel, 1995, Mag het ook een kilometertje minder zijn? Kwantificering van de vervoerbelasting naar de achterdeur van de detailhandel en beschrijving van de (on)mogelijkheden om deze te beïnvloeden, Den Haag (HBD). Rand Europe/TRAIL, 1996, Research plan for an analysis of tactics for underground freight transport, Delft. Visser, J.G.S.N., 1992, Effectiviteit van het beleid inzake stedelijk goederenverkeer, Toetsingsmethode voor het stadsdistributiecentrumconcept, OTB-werkdocument 92-10, Delft (Delftse Universitaire Pers). Bronkenmerken Rand Europe/TRAIL, 1996: betreft onderzoeksvoorstel. Hoofdbedrijfschap Detailhandel, 1995 : betreft een enquete in combinatie met een schatting van het tonnage en (ton-)kilometrage omtrent de bevoorrading van de detailhandel. Visser, 1992: methodiek ter bepaling van sdc-geschikte goederen Conclusies Rand Europe/TRAIL, 1996: Beschrijft een aanpak om de relevante goederenstromen te selecteren. Hoofdbedrijfschap Detailhandel (1995) berekent het aandeel van de bevoorrading van de detailhandel in het totale binnenlandse goederenvervoer. In Visser (1992) wordt de afpelmethode nader uitgewerkt, zoals die werd gebruikt bij het bepalen van sdcgeschikte goederen. Opmerkingen Het is onvoldoende duidelijk welke goederengroepen geschikt zijn voor OT-transport. Een selectie van potentieel OT-geschikte goederengroepen ontbreekt in relatie tot stedelijk vervoer. Nader onderzoek is gewenst. De criteria voor OT-geschikte goederen dienen te worden vastgesteld. Door toepassing van een afpelmethode met behulp van deze criteria kan de OT-geschikte goederengroepen worden vastgesteld. Nader onderzoek Wenselijk

12

4.1.5 M.I.5 welk deel daarvan zal (maximaal) met het ondergronds vervoer kunnen gaan (ton, tonkm en verzendeenheid); Bronnen DHV/TRAIL, 1996, Illustratieproces Buisleidingtransport ten behoeve van Stedelijke Distributie, fase 1: Logistiek concept, Delft (DTO). Bronkenmerken Conclusies In de DTO-studie wordt geconcludeerd dat 80% geschikt is voor OT. Deze conclusie is echter gebaseerd op een globale analyse. Opmerkingen Nader onderzoek is gewenst. De huidige schattingen zijn te globaal. Nader onderzoek Wenselijk

13

4.1.6 M.I.6 wat is de vervoersomvang binnen, van en naar het geselecteerde verkeersgebied uitgesplitst naar inlandvervoerwijze, relevante goederengroepen en direct aangrenzend verkeersgebied; Bronnen CBS, 1996, Statistiek van het binnenlands goederenvervoer 1994, Voorburg/Heerlen (CBS). NEAC:databestand Bronkenmerken statistieken Conclusies

Opmerkingen Zie eerdere vragen. Nader onderzoek Actualisatie

14

4.1.7 M.I.7 welk deel daarvan zou in aanmerking kunnen komen voor ondergronds stedelijk vervoer. Bronnen geen bronnen Bronkenmerken Conclusies

Opmerkingen Het is niet bekend welk deel van het stedelijk vervoer verkeersgebied overschrijdend zijn. Voor beantwoording van deze vraag is het essentieel dat de vervoersrelaties van het stedelijke vervoer bekend zijn. Aan de hand van criteria kunnen de relevante goederenstromen uit de CBS-standen worden geselecteerd. Onderzoek is gewenst Nader onderzoek Wenselijk

15

4.2 M.II Concretisering van de onderzoeksvragen t.b.v. de Marktanalyse 4.2.1 M.II.1 de kenmerken van de goederenstromen, diverse typen transport- en distributie-stromen, tijdkritische factoren, kosten, vervoerskwaliteit, handling, overslag e.d.; Bronnen Adviesdienst Verkeer en Vervoer (AVV), 1997, Vervoer-Economische Verkenningen 1997 - 2002, Den Haag, p.55 - 77, p. 81 - 107. ATKearney, 1990, Intermodaal vervoer moet omdat de verladers het eisen, Amsterdam, augustus. INRO-TNO/NEI, 1997, SMILE : Strategic Model for Integrated Logistic Evaluation, in: L.A. Tavasszy, B. Smeenk en CJ. Ruigrok, A DSS for modelling logistic chains in freight transport policy analysis, paper prepared for the Seventh International Special Conference of IFORS, Gothenburg, Sweden, 16-18 juni 1997. NEA/Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding, Een onderzoek naar de huidige en potentiele omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen. NEA, 1995, Verkenningsstudie ter bepaling internationale transportketens; kansen en bedreigingen voor de Nederlandse distributiefunctie, Rijswijk, februari. NEA, 1996, Koers op kansen, Een onderzoek naar het toekomstperspectief van de binnenvaart Hoofdrapport, Rijswijk, januari, p. 46 - 59. TRAIL, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft (TRAIL Onderzoekschool), oktober, p. 7 - 14. Bronkenmerken AT Kearney, 1990: verkenning en visie op veranderende verladers eisen aan (intermodaal) vervoer. AVV, 1997: p. 55 - 77: beeld van de structuur van vervoerstromen (binnenlands, invoer, uitvoer en doorvoer) en de goederensoorten (NSTR, SBI, ABCD en verschijningsvorm). p. 81 - 107: ontwikkelingen naar vervoerwijze (wegvervoer, binnenvaart, spoor, zeevaart, pijpleiding, luchtvaart en intermodaal vervoer). NEA, 1995: inventarisatie van de belangrijkste transportketens die Nederland als distributieland kiezen en van de ketens die een bedreiging dan wel een kans voor versterking vormen voor de Nederlandse distributiefunctie. NEA, 1996: pakketvergelijking tussen de binnenvaart en haar concurrenten. INRO-TNO/NEI, 1997: een decision support system voor prognoses van goederenstromen voor verschillende produktgroepen en modaliteiten TRAIL, 1996: verkenning van de state-of-the-art en toekomstmogelijkheden m.b.t. conventioneel gebruik van buisleidingen in Nederland; p. 7- 14: samenvattend overzicht van plaatsbepaling buisleidingvervoer in de vervoermarkt (modal split, type goederen, vervoerrelaties, vervoercriteria) en de ontwikkelingsmogelijkheden; gebaseerd op NEA/Haskoning, 1993, CBS-gegevens en informatie VELIN-leden. Conclusies TRAIL, 1997: Buisleidingvervoer is tot op heden slechts op enkele deelmarkten van betekenis, maar heeft potentieel voor nieuwe produkt/markt combinaties. 16

At Kearney, 1990: − functie en plaats van transport en distributie; − huidige trends in logistieke ketens; − positionering logistieke dienstverleners; − ontwikkelingen in vervoersnetwerken en -knooppunten. Opmerkingen Er bestaat een tamelijk goed beeld van de goederenstroomkenmerken waarvoor (conventioneel) buisleidingvervoer thans wordt gebruikt c.q. geschikt is. Dit geldt niet voor innovatieve toepassingen van buisleidingvervoer (OT). Nader onderzoek naar de goederenstromen voor dergelijke toepassingen is gewenst. Voor wat betreft de goederenstromen die relevant zijn voor conventioneel buisleidingvervoer bestaat echter wel behoefte aan geactualiseerde vervoersprognoses. Nader onderzoek Actualisatie en toespitsing

17

4.2.2 M.II.2 analyse van de sterke en zwakke punten van de verschillende bestaande modaliteiten; Bronnen Buck, R., S. Kooiman en M. Michon, 1992, Gecombineerd vervoer, in: Handboek Logistiek IV, p. C 4300-1 tot en met 4300-22. Groot, P.J.M., 1991, Goederenvervoer per pijpleiding, Amsterdam (EIB), blz. 47. Handboek Verkeers- en Vervoerkunde, deel E: Karakteristieken van vervoertechnieken E3.5.1-E 3.5.6 (VUGA). Jensen, 1988, Combined Transport - Systems, Economics and Strategies, Gothenburg. NEA, 1996, Koers op kansen, Een onderzoek naar het toekomstperspectief van de binnenvaart Hoofdrapport, Rijswijk, januari, p. 46 - 59. NEA/Knight Wendling, 1996, Concurrerend op weg, Rijswijk/Amsterdam. TRAIL, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft (TRAIL Onderzoekschool), oktober, p. 30 -33. Bronkenmerken TRAIL, 1996: verkenning van de state-of-the-art en toekomstmogelijkheden m.b.t. conventioneel gebruik van buisleidingen in Nederland; p. 30 - 33: prestatievergelijking buisleidingvervoer tov andere modaliteiten vwb emissies, ruimtegebruik en veiligheid. Conclusies Score van verschillende vervoerwijzen op relevante factoren Opmerkingen Groot, 1991: te algemeen Nader onderzoek Nader onderzoek is niet nodig. Het is wel relevant de sterke en zwakke punten van de bestaande modaliteiten af te zetten tegenover de veronderstelde sterke en zwakke punten van OT.

18

4.2.3 M.II.3 analyse van de factoren die het gebruik van de bestaande vervoersmodaliteiten door de betrokken marktpartijen bepalen en de mate waarin de huidige goederenstromen op basis van deze factoren beïnvloedbaar zijn; Bronnen Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB), 1994, Economische perspectieven voor ondergronds (gecombineerd) vervoer op lange termijn, Amsterdam, februari, p. 38 -53. Groot, P.J.M., 1991, Goederenvervoer per pijpleiding, Amsterdam (EIB), blz. 21,26, 35. NEA Databank wegvervoer NEA Database distribution cost and customer service NEA en Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding: een onderzoek naar de huidige en potentiële omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen, 62 NEA/Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding, Een onderzoek naar de huidige en potentiele omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen, p. 62. NEI/NEA, 1990, Vervoerwijzekeuze in het goederenvervoer, december. NIPO, 1997, Verladersmonitor (deel 2), Amsterdam. Bronkenmerken EIB, 1994: enquête onder 3500 middelgrote en grote bedrijven uit de industrie en handel; gericht op inventarisatie huidig gebruik gecombineerd vervoer en mogelijkheden voor intensivering. Achterliggend doel is het in kaart brengen onder welke voorwaarden een overschakeling op alternatieve vervoersvormen, waaronder ondergrondse systemen, mogelijk kan zijn. NEI/NEA, 1990: gebaseerd op verladersenquête. Hoofdzakelijk gericht op verkenning van mogelijkheden van modal splitverschuivingen richting spoor en binnenvaart. NEA Databank wegvervoer: kostengegevens NEA Database distribution cost and customer service: Kosten en performance van de distributie van verladers NIPO, 1997: profielschets van de vervoerswijze van verladend Nederland op basis van een enquête onder 2500 verladers NEA Databank wegvervoer: Conclusies EIB, 1994: De mogelijkheden voor gecombineerd vervoer lijken samen te hangen met: − de omvang van het bedrijf; de kenmerken van de goederen. Groot, 1991: Vervoerders kiezen voor traditioneel pijpleidingvervoer omwege van de continu beschikbare vervoercapaciteit, de grote bedrijfszekerheid en de gunstige vervoertijd en -kosten. Vanuit de logistiek wordt betrouwbaarheid en stiptheid belangrijker geacht dan de directe vervoerkosten. 19

Tabel op basis van enquête van NEA geeft het belang aan van factoren (stiptheid e.d.) bij de keuze van de vervoerwijze. NEA/Haskoning, 1993: De factor betrouwbaarheid scoort het hoogst. NEI/NEA, 1990: Factoren die de vervoerwijzekeuze bepalen zijn rationeel en niet-rationeel en afhankelijk van: − eigenschappen van de vervoersalternatieven; − eigenschappen van de te vervoeren goederen; − eigenschappen van de inkoop- en verkoopmarkten; − eigenschappen van het verladende bedrijf. Knelpunten voor verschuiving van weg naar andere modaliteiten: − minimaal kostenvoordeel 10-20% voor bereidheid tot overstap naar andere modaliteiten; − organisatie en aanspreekbaarheid van de spoorwegen en binnenvaart worden als onvoldoende ervaren; − aangeboden produkt voldoet niet aan verladerseisen; − opstelling van spoor en binnenvaart is niet-commercieel; − overslagfaciliteiten zijn onvoldoende. NIPO, 1997: - De belangrijkste transporteisen zijn: snelheid, lage kosten, betrouwbaarheid - Ca. 95% van de verladers maakt bij de afvoer alleen gebruik van wegvervoer; kans op verandering van keuze is klein - De mate waarin van andere modaliteiten gebruik gemaakt wordt neemt toe met de bedrijfsgrootte. Opmerkingen Er bestaan veel rapporten waarin op de vervoerwijzekeuzefactoren wordt ingegaan. De bevindingen wijzen steeds in dezelfde richting. Het NEI/NEA-rapport van 1990 biedt wellicht het meest complete overzicht. De algemene conclusies uit dit rapport worden, o.a. door AVV (1997), nog steeds als valide beschouwd. Een en ander wordt bevestigd door de resultaten van de NIPO-enquête die zeer actueel zijn en jaarlijks (zullen) worden geactualiseerd. Nieuw en/of geactualiseerd onderzoek lijkt derhalve overbodig. Nader onderzoek Niet nodig

20

4.2.4 M.II.4 welke vervoersmarkten kunnen we op basis van het voorafgaande nu onderscheiden, stedelijke, regionaal, interregionaal, landelijk, internationaal en/of zijn er nog anderen; Bronnen NEA, 1989, Marktonderzoek distributievervoer, structuur en ontwikkeling, Rijswijk. Transport en Logistiek Nederland (TLN), ondernemersorganisatie voor het goederenvervoer, jaarverslag, Zoetermeer. Visser, J.G.S.N., 1994, Samenwerkende vervoerders in een stadsdistributiecentrum, in : M.J. Venemans, Goederenvervoer over korte afstand, Alphen a/d Rijn/Zaventem, p. 25 - 26. Bronkenmerken NEA, 1989: marktverkenning TLN: jaarverslag Visser, 1994: beschrijving organisatieprincipes stedelijk vervoer Conclusies TLN onderscheidt, obv transportbedrijven met gelijkgerichte activiteiten deelmarkten, zoals afvalstoffen- en kipautovervoer, bouwmaterialenvervoer, koeriersdiensten, intermodaal vervoer, enz. Visser, 1994: Toenemende specialisatie leidt tot marktsegmentatie. De volgende specialisaties worden onderscheiden: * specialisatie in de produktiekolom (aanvoer-, produktie-, distributie- en afvallogistiek); * specialisatie naar produktgroep: - levensmiddelen (wel of niet geconditioneerd) - confectie en aanverwante artikelen - industriële produkten en halffabrikaten - onverpakte (kantoor)meubelen - huishoudelijke apparaten, hifi, wit- en bruingoed - huishoudelijke en luxe artikelen - papier en kantoorbenodigdheden - drukwerk; * diversificatie, toeleggen op additionele activiteiten * specialisatie naar regio; Opmerkingen Er bestaan vele indelingsmogelijkheden van de vervoersmarkt. Probleem is echter nogal eens om hier kwantitatieve invulling aan te geven en te relateren aan mogelijke toepassingsgebieden van OT. Nader onderzoek Niet nodig

21

4.2.5 M.II.5 zijn de kenmerken van de huidige goederenstromen zodanig te beïnvloeden dat de efficiency kan worden verbeterd door een andere organisatie; Bronnen ATKearney/Knight Wendling, 1993, Value Added Logistics: meer toegevoegde waarde in de gateway door industriële en logistieke dienstverlening, Amsterdam, blz. 3-16. DHV/TRAIL, 1997, forthcoming. Ruygrok, W., en R. van Tulder, 1993, The ideology of interdepence the link between restructuring, internationalisation and trade, Rotterdam (EUR). Ter Brugge, R., F.N. Caspers en W.J.M. Dunnewold, 1994, Naar een efficiëntere organisatie van het voor- & natransport in intermodaal weg-/railvervoer, samenvattende eindrapportage, Delft, januari. Bronkenmerken Ter Brugge, e.a., 1994 - desk research, literatuurstudie, interviews en ideevorming over verbeteringsmogelijheden organisatiewijzen voor- en natransport. Conclusies DHV/TRAIL, 1997: De introductie van LSP’s als ladingdragers zal leiden tot veranderingen in de logistieke organisatie van het stedelijk vervoer. Ter Brugge e.a, 1994: Efficiency-verbeteringen liggen in schaalvergroting en verbeterde inzetplanning; te bereiken door: - efficiëntere ritplanning - efficiëntere routeplanning - geografische indeling van markten (samenvoegen/samenwerken in verschillende deelmarkten - samenvoegen/samenwerken met vervoermiddelen

Opmerkingen De genoemde bronnen geven globaal aan in hoeverre logistieke concepten goederenstromen kunnen beïnvloeden (zie bijv. AT Kearny, 1993). Overzichtsstudies zijn schaars op dit terrein. Nader onderzoek Wenselijk

22

4.2.6 M.II.6 zijn de goederenstromen te be×nvloeden bij doorvoering van nieuwe technieken b.v. door geautomatiseerde logistieke systemen, snelle overslagtechnieken en standaard ladingdragers in te zetten, en in welke mate danwel; Bronnen CTT, 1996, Combi-Road, eindrapport, Rotterdam.Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1996, Transport in balans, september, p. 28-30. Centrum voor Transport Technologie, 1997, Ondergronds Logistiek Systeem, hoofdrapport deel 1: definitiestudie, Rotterdam (CTT-publicatiereeks 23). TERMINET, 1997, New-generation terminal and terminal-node concepts in Europe, research for the European Commission (EURET II) (to be published). TRAIL, 1996, Barge Express; innovatief perspectief voor de internationale binnenvaart, TRAIL Onderzoekschool, Delft, augustus. Venemans, M.J., 1994, Goederenvervoer over korte afstand, Stichting Toekomst der Techniek, Alphen aan den Rijn/Zaventem. Bronkenmerken CTT, 1996: studie met praktijkproeven met een geautomatiseerd vervoersysteem in Nederland. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1996: uiteenzetting van het kabinetsbeleid op de korte (2 jaar) en middellange termijn (3-8 jaar). TERMINET, 1997: verkenning, beschrijving en vergelijking van innovatieve terminal- en knooppunt-concepten. TRAIL, 1996: verkennende studie naar mogelijkheden geautomatiseerde overslag in de binnenvaart. Venemans, 1994: staalkaart van (nieuwe) alternatieven voor het goederenvervoer over korte afstand met speciale aandacht voor de mogelijkheden van nieuwe technologieën. Conclusies Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1996: Van de intensivering op de inzet van technologie verwacht het kabinet een stimulerende werking op de modal shift. Er worden stimulerende maatregelen voorgesteld op de volgende terreinen: − telematicatoepassingen; − standaardisatie; − stimuleringsprogramma’s (terminaltechnologie, logistiek management en voertuigtechnologie); − nieuwe vervoersystemen. Binnen het thema ‘nieuwe vervoersystemen’ zijn er drie specifieke aandachtsgebieden: nieuwe laadeenheden, onbegeleid transport (Combi-Road) en buisleidingen (o.m. transport in stedelijke distributie of binnen grote bedrijfslocatiesgebieden). De haalbaarheid en mogelijkheden van de nieuwe vervoerstechnologiën dienen echter nog nader te worden onderzocht. TRAIL, 1996: Geautomatiseerde overslag lijkt vooralsnog technisch en economisch haalbaar. De verwachting bestaat dat door BEX (geautomatiseerde overslag in combinatie met schaalvergroting) de concurrentiepositie van de binnenvaart kan worden verbeterd en extra vervoer zal aantrekken. CTT, 1996: De systeem-ontwikkeling in Combi-Road zal doorgaan. De verwachting bestaat dat het Combi-Road systeem omvangrijke wegvervoerstromen op enkele hoofdassen naar zich toe zal kunnen trekken. 23

Opmerkingen De nota ‘Transport in Balans’ spreekt een verwachting uit over de bijdrage van technologische innovaties aan de modal shift richting intermodaal vervoer, maar geeft geen onderbouwing van de effectiviteit. Het TERMINET-rapport geeft inzicht in de huidige stand van zaken met betrekking tot terminalvernieuwingen voor intermodaal (container)vervoer (rail, binnenvaart) en de potentiële belemmeringen voor introductie van nieuwe terminal-overslagsystemen. Beschreven worden de prestaties en toepasbaarheid van verschillende nieuwe (geautomatiseerde) overslagsystemen en concepten. In de verkenning zijn geen concrete initiatieven aangetroffen voor terminal-ontwikkelingen gericht op buisleidingtransport. Tot op heden is er nog nauwelijks aan de praktijk getoetste kennis over de prestaties van geautomatiseerde overslag- en transportsystemen in het goederenvervoer. Nader onderzoek Wenselijk

24

4.2.7 M.II.7 waar liggen nu de omslagmomenten tussen de verschillende modaliteiten; Bronnen Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB), 1994, Economische perspectieven voor ondergronds (gecombineerd) vervoer op lange termijn, Amsterdam, februari, p. 28 - 35, p. 58 -59. Fonger, M., 1993, Gesamtwirtschaftlicher Effizienzvergleich alternativer Transportketten; Eine Analyse unter besonderer Berucksichtigung des multimodalen Verkehrs Schienen/Strasse, Gutingen. Groot, P.J.M., 1991, Goederenvervoer per pijpleiding, Amsterdam (EIB), blz. 21,26. KV - Technologie Plattform 2000+, 1995, Ein Innovationskonzept fur den Kombinierten Verkehr, DB, Kombiverkehr, Transfracht und DUSS (Bundesministerium fur Bildung, Wissenschaft und Technologie), Bodenheim. McKinsey, 1992, Economische aantrekkelijkheid goederenvervoer per spoor, Ministerie van Verkeer en Waterstaat. NEA, 1991, Bouwen terminals, Rijswijk. NEA/Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding, Een onderzoek naar de huidige en potentiele omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen, blz. 14-15, 60 - 61. Rutten, B.J.C.M., 1995, On medium distance intermodal rail transport, Delft. TRAIL Onderzoekschool, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft. Bronkenmerken EIB, 1994 - modelmatige benadering van de break-even afstanden NEA/Haskoning, 1993 - vergelijking transportkosten buisleidingtransport met andere vervoerwijzen. Conclusies Groot, 1991: Uit Amerikaanse studies blijkt dat pijpleidingvervoer vanaf 100km voordeliger is dan vervoer over de weg. Vanaf afstanden boven 200 à 1000 km km aantrekkelijker dan railvervoer. Boven de 1.000 km voordeliger dan binnenvaart. Boven de 1500 km is zeevervoer gunstiger. De studies komen tot uiteenlopende bevindingen omtrent break-even points: McKinsey, 1992: 120 km (maritieme containers) , 400 - 420 km (continentale eenheden) NEA, 1991: 150 km (maritieme containers) KV - Technologie Plattform 2000+, 1995: 100 - 200 km Opmerkingen De kostengegevens over de verschillende modaliteiten zijn gebrekkig en/of gedateerd waardoor een onderlinge vergelijking wordt bemoeilijkt. Dit geldt met name voor een vergelijking tussen de transportkosten van buisleidingvervoer en andere modi. Een betrouwbare kostenvergelijking ontbreekt. Actuele en betrouwbare informatie over buisleidingtransportkosten is gewenst. Het omslagmoment wordt niet alleen bepaald door kosten. Een aandachtspunt is de kritieke massa, oftewel minimale vervoersomvang (zie NEA/Haskoning, 1996). Bij traditioneel buisleidingvervoer is dit 50.000 ton per jaar per richting. Nader onderzoek Actualisatie

25

4.2.8 M.II.8 waar komen de omslagmomenten te liggen indien enkele standaard ladingdragers zouden worden ingezet; Bronnen Binsbergen, A.J. en J.G.S.N. Visser, 1997, Ladingdragers en transporteenheden, locatiekeuze terminals en netwerkvorming, hoofdrapport, in opdracht van NS Cargo, TRAIL Onderzoekschool, Delft. Bronkenmerken Binsbergen/Visser, 1997 - internationale verkenning state-of-the-art van toepassing van logistieke laadeenheden in het gecombineerd weg-rail (retail-)vervoer Conclusies Binsbergen/Visser, 1997: Ten aanzien van verpakkings-, transport- en laadeenheden zijn ontwikkelingen te verwachten door de invoering van collo-modulariteit, het in toenemende mate inzetten van eenheidsladingen, de mini-container en de automatisering van overslag en laad- loshandelingen. De kenmerken van de verschillende typen ladingdragers lopen sterk uiteen. Kleine ladingdragers zijn in ontwikkeling maar worden, voorzover bekend, nog maar sporadisch toegepast. Opmerkingen Er is geen literatuur bekend waarin specifiek op het effect van het gebruik van gestandaardiseerde eenheden op het break even punt wordt ingegaan. Nader onderzoek Wenselijk

26

4.2.9 M.II.9 in welke mate zijn de break-even punten te beïnvloeden door b.v. realisatie van distributiecentra; Bronnen NEA, INRO-TNO, INRETS, TFK+VTI, ESTI, 1992, Terminals and Cargo Traffic Centers in Combined Transport, Tilburg, blz. 53-63. Rutten, B.J.C.M., 1995, On medium distance intermodal rail transport, Delft. TERMINET, 1997, New-generation terminal and terminal-node concepts in Europe, research for the European Commission (EURET II) (to be published). Vermunt, J., 1993, Wegen naar logistieke dienstverlening, Roosendaal. Bronkenmerken Conclusies

Opmerkingen De rapporten gaan in op de betekenis van terminals (Rutten) en terminals/knooppunten (TERMINET) voor de verbetering van de concurrentiepositie van intermodaal vervoer. Daarnaast zijn meer theoretische benaderingen te vinden (bijv. NEA, 1992 en Vermunt, 1993). Literatuur met betrekking tot Europese distributiecentra is mogelijk ook een bron (niet opgenomen). Nader onderzoek Wenselijk

27

4.2.10 M.II.10 denken;

welke factoren bepalen dat verladers en vervoerders in uren i.p.v. in km prijs gaan

Bronnen Tilanus, C.B., 1993, Allocatie van ritkosten in de binnenlandse distributie van stukgoed, in: A.J. Weenink en A.L. Kruse (red.), Vervoerslogistieke Werkdagen 1993, Venlo (Hogeschool Venlo), p 464 - 480. Vogel, B., 1991, Kostencalculatie-problemen in het wegvervoer, in: R. Hamerslag en A.J.H. Weenink (red.), Vervoerslogistieke Werkdagen 1991, Zoetermeer (EVO), p. 587 - 596. Korver, W., C.J. Ruigrok en K.M. Gwilliam, 1992, Kostentoerekening en prijsvorming bij vervoerbedrijven, Leiden (Stenfert Kroese). Bronkenmerken Tilanus, 1993 - paper over de betekenis van de kostengrondslagen tijd, gewicht en volume. Vogel, 1991 - paper over de problematiek van de kostentoerekening in het goederenvervoer, het wegvervoer in het bijzonder. Conclusies Tilanus, 1993: In de binnenlandse distributie van stukgoed is van de kostengrondslagen tijd, gewicht en volume de factor tijd doorgaans de beperkende factor. De toewijzing van ritkosten aan zendingen dient derhalve te geschieden op basis van tijdsbeslag. Vogel, 1991: De marktsituatie heeft grote invloed op de wijze van kosten(door)berekening. Opmerkingen Wanneer de tijdsafhankelijke kosten in het vervoer een steeds sterkere stempel drukken op de totale kosten van een vervoersopdracht wordt de factor tijd van grotere betekenis. Toenemende congestie is in dit verband een belangrijke invloedsfactor. De factor tijd wordt nu, maar ook in de toekomst, via kilometertarieven ingebouwd. (Toenemende) variabiliteit in het tijdsbeslag van transportopdrachten maakt ‘uren’ een ongeschikte grondslag voor afgifte van tarieven. Tenzij de klant een (vast) uurtarief wil. Nader onderzoek Nee

28

4.2.11 M.II.11 wat zijn de karakteristieke trends, verschuivingen in de demand en supply zijde van de vervoersstromen, in welke mate is er sprake van autonome ontwikkelingen, (massa-individualisatie, just-in-time, kleinere voorraden) en om welke hoeveelheden gaat het nu en in de toekomst; Bronnen Adviesdienst Verkeer en Vervoer (AVV), 1997, Vervoer-Economische Verkenningen 1997 - 2002, Den Haag, p. 37 - 52. Hoofdbedrijfschap Detailhandel, 1995, Mag het ook een kilometertje minder zijn? Kwantificering van de vervoerbelasting naar de achterdeur van de detailhandel en beschrijving van de (on)mogelijkheden om deze te beinvloeden, Den Haag (HBD). Priemus, H., J.W. Konings en E. Kreutzberger, 1995, Goederentransportknooppunten: typologie en dynamiek, deel 1 van de studie ‘Knooppunten en netwerken van goederenvervoer: typologie, dynamiek en modaliteit, Infrastructuur, Transport en Logistiek nr. 19, Delft, p. 21 - 45. Bronkenmerken AVV, 1997: beeld van ontwikkelingen in de vraag- en aanbodzijde van het goederenvervoer; confrontatie van vraag en aanbod. Priemus e.a, 1995: beschrijving van de dynamiek in logistieke strategieën en (mede als gevolg daarvan) de veranderingen in het patroon van goederenstroomketens HBD, 1995: overzicht van trends met betrekking tot de detailhandel in relatie tot de bevoorrading. Conclusies

Opmerkingen Omtrent kennis over de mechanismen achter de trends is geen nader onderzoek nodig. Meer inzicht in de kwantitatieve effecten (met name de hoeveelheden in de toekomst) is echter wenselijk (zie ook opmerkingen 3.2.1). Nader onderzoek nee

29

4.2.12 M.II.12 rechtvaardigen de mogelijk geïdentificeerde autonome ontwikkelingen een nieuwe, andersoortige vervoersmodaliteit bij segmenten van de vervoersmarkt; Bronnen Visser, J.G.S.N. en A.J. van Binsbergen, forthcoming, Naar een infrastructuur voor intermodaal stedelijk goederenvervoer, in: Nethur-studiedag, Steden van morgen vanuit vervoerplanologisch perspectief, Utrecht.

Bronkenmerken Conclusies Er zijn trends te signaleren die richting een geautomatiseerd systeem gaan. Opmerkingen Nader onderzoek Niet urgent omdat er ook trends zijn die de andere richting uit gaan.

30

4.2.13 M.II.13 analyse van de kritische factoren (tijd, overslag, techniek, standaardisatie ladingdragers), die (de potentie en de mate van) het gebruik van ondergronds transport als goederenvervoersmodaliteit zullen bepalen

Bronnen DHV/NEI, 1995, Voorstudie Haalbaarheid Hoge Snelheid Tunnel Transportsysteem voor goederenvervoer, Amersfoort/Rotterdam, blz. 13-17. DHV/TRAIL, 1996, Illustratieproces Buisleidingtransport ten behoeve van Stedelijke Distributie, fase 1: Logistiek concept, Delft (DTO). DHV/TRAIL, forthcoming. Visser, J.G.S.N. en A.J. van Binsbergen, forthcoming, Buisleidingtransport: een toekomstscenario voor stedelijk goederenvervoer, in: CVS 1997. Bronkenmerken DHV/NEI, 1995 : stated preference onderzoek onder verladers en logistiek dienstverleners met betrekking tot hogesnelheids tunnel transport DHV/TRAIL, 1996 : Globale berekeningen voor stedelijke distributie met behulp van OT. Conclusies De verwachting is dat stedelijke distributie met OT beter prestaties neerzet dan huidige stedelijke distributie. Opmerkingen Deze vraag kan tweeledig zijn. Of vanuit de vraagkant: de gestelde eisen aan het systeem, of vanuit de aanbodkant: de prestaties. Prestaties: een kritische analyse ontbreekt. De huidige studies geven enkel verwachtingen weer. Gestelde eisen: Het Stated Preference onderzoek in DHV/NEI studie kan model staan voor overige OT-onderzoek. Nader onderzoek Wenselijk

31

4.2.14 M.II.14 wie zijn de potentiële stakeholders (het netwerk in Nederland, Duitsland en België), wat zijn hun belangen, welke kostprijzen en -marges zijn voor hen bespreekbaar e.d.; Bronnen DHV/NEI, 1995, Voorstudie Haalbaarheid Hoge Snelheid Tunnel Transportsysteem voor goederenvervoer, Amersfoort/Rotterdam. DHV/TRAIL, forthcoming NEA Databank wegvervoer NEA Database distribution cost and customer service NEA en Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding: een onderzoek naar de huidige en potentiële omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen, blz. 23-25. Bronkenmerken DHV/NEI, 1995 :haalbaarheidsonderzoek Conclusies DHV/TRAIL en DHV/NEI: De potentiële gebruikers zijn benaderd. Men concludeert dat er belangen zijn bij OT. Deze zijn echter niet gekwantificeerd in termen van vereiste prestaties. Opmerkingen Verdient m.b.t. OT nader onderzoek. Voor traditioneel buisleidingvervoer zie (NEA en Haskoning, 1993). De werkelijke potentiële exploitanten zijn niet gedefinieerd en benaderd. Evenals bij de potentiële gebruikers zijn de vereiste prestaties (transportkwaliteit, prijzen) niet gekwantificeerd. Analyse van gegevens uit het NEA Databank wegvervoer en het NEA Database distribution cost and customer service kunnen dienen als referentie voor de verladers als stakeholder. Nader onderzoek Wenselijk

32

4.2.15 M.II.15 analyse van de diverse typen marktpartijen, interesse-peilingen, welke belangen en weerstanden bij veranderingen kunnen we bij de marktpartijen identificeren als ondergronds transport en reëel alternatief blijkt te worden; Bronnen Clarke, M. en D. Wright, 1993d, Metro-Freight, A new direction for transport, Market research, Bedfordshire (Cranfield School of Management). DHV/TRAIL, forthcoming Duin, J.H.R. van, en B. Enserink, 1997, 31/2 - 5 =? Een verslag van Group Support Room sessies omtrent de buisdiameter van het Ondergronds Logistieke Systeem, Delft (TRAIL). Bronkenmerken Van Duin en Enserink, 1997: GDR-sessies Conclusies Marktpartijen zijn geïnteresseerd. Opmerkingen Interessepeilingen zijn uitgevoerd. De belangen en weerstanden zijn onvoldoende in kaart gebracht. Onderzoek is gewenst. Nader onderzoek Wenselijk

33

4.2.16 M.II.16 hoe denken marktpartijen over hun eigen rol en van de overheid m.b.t. de financiering, exploitatie, het beheer e.a. wanneer ontstaat er een draagvlak; Bronnen CTT, 1996, Combi-Road, eindrapport, Rotterdam, blz. 45-59. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 3: Exploitatiestructuur, Rotterdam. DHV/TRAIL, forthcoming TRAIL Onderzoekschool, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft, blz. 15-16. Bronkenmerken Conclusies Marktpartijen worden als toekomstige gebruiker gezien. De overheid draagt zorg voor de financiering van de infrastructuur en participeert in de exploitatie en beheer. Het NS-model wordt gehanteerd. Opmerkingen Een rolverdeling is voorgesteld. Het is de vraag of het NS-model kan worden gehanteerd. Mede omdat niet duidelijk is het OT conceptueel in elkaar gaat zien, de openbaarheid van het systeem wordt gegarandeerd, en welk deel van het systeem als infrastructuur kan worden gezien. Deze aspecten hebben invloed op de organisatie van het systeem en dus op de rolverdeling. De invloed hiervan op het draagvlak is niet uitgewerkt. Het Combiroad-rapport gaat in op de aspecten rondom draagvlakvorming (CTT, 1996) van nieuwe systemen. Het voorgaande verdient nader onderzoek. Nader onderzoek Wenselijk

34

4.2.17 M.II.17 welke optimalisatieslag is te verwezenlijken wanneer met ondergronds transport bewust andere modaliteiten gelinked gaan worden, b.v. door een ondergronds transportsysteem tussen intermodale terminals en/of bedrijfsterreinen, distributiecentra e.a.; Bronnen CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 3: Substitutie van goederen naar OLS/Rail en milieu-effecten, Rotterdam. Kreutzberger, 1992, Arealen voor de opslag, overslag, collectie en distributie van goederen (OOCD), OTBwerkdocument 92-15, Delft (OTB), blz. 21-22. Rand Europe/TRAIL, 1996, Research plan for an analysis of tactics for underground freight transport, Delft. Transcare, 1994, Der Ringzug Rhein-Ruhr - Ein regionales Güterverkehrs-konzept, Essen/Wiesbaden(Kommunalverband Rurhgebiet). Bronkenmerken CTT, 1997 : berekening Rand Europe/TRAIL, 1996 : onderzoeksvoorstel Conclusies Door een OT als voor- en natransportsysteem te laten fungeren voor bijvoorbeeld railvervoer wordt de concurrentiepositie van rail op bepaalde relaties verbeterd en treedt substitutie op van weg naar rail. Kreutzberger (1992) beschrijft dit voor een vergelijkbaar geautomatiseerd bovengronds transportsysteem. Zie ook (Transcare, 1994). In Rand Europe/TRAIL worden mogelijke lokaties opgesomd. Opmerkingen Dit aspect is enkel voor Schiphol bekeken. Onderzoek naar overige vergelijkbare situaties is gewenst. Nader onderzoek Wenselijk

35

4.2.18 M.II.18 gaan?

kortom waarom en wanneer wordt het interessant voor partijen om onder de grond te

Bronnen Visser, J.G.S.N., 1995, Verkenning Ondergronds Transport, netwerken voor goederenvervoer, Delft (TRAIL Onderzoekschool), brochures van DTO, OLS, UTP, DMT en Subtrans Bronkenmerken Conclusies Drijfveren zijn maatschappelijke argumenten (problemen, zoals ruimteschaarste of ambities, zoals streven naar duurzaamheid) en commerciële argumenten (behoefte aan of noodzaak tot betere vervoersprestaties) Opmerkingen Diverse bronnen geven aan waarom partijen geïnteresseerd moeten zijn. Het ontbreekt aan een analyse van wanneer en onder welke condities de marktpartijen ondergronds willen gaan. Nader onderzoek Wenselijk

36

4.3 M.III Concretisering van de onderzoeksvragen m.b.t. technologische vernieuwingen Aanleg ondergrondse infrastructuur: 4.3.1 M.III.1

welke technieken zijn de laatste 5 jaar internationaal ontwikkeld

Bronnen CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tunnelconstructie, Rotterdam. zie COB-verslagen Heidemij/TRAIL, 1996, Definitiestudie buisleidingengoederentransport, DTO, Delft.

Bronkenmerken Conclusies

Opmerkingen N.B.

37

4.3.2 M.III.2

welke van deze technieken zijn inmiddels proven-technology

Bronnen CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tunnelconstructie, Rotterdam. zie COB-verslagen Heidemij/TRAIL, 1996, Definitiestudie buisleidingengoederentransport, DTO, Delft.

Bronkenmerken Conclusies

Opmerkingen N.B.

38

4.3.3 M.III.3 welke investeringen zijn gemoeid met de te onderscheiden bouwmethoden (ter vergelijking ook traditionele tunnelbouwmethoden meenemen)? Bronnen CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tunnelconstructie, Rotterdam. zie COB-verslagen Heidemij/TRAIL, 1996, Definitiestudie buisleidingengoederentransport, DTO, Delft.

Bronkenmerken Conclusies

Opmerkingen N.B.

39

4.3.4 M.III.4 in hoeverre is er kennis beschikbaar (welke) m.b.t. boren in stedelijke omgeving (langs en onder woonblokken, kans op schade aan bebouwing, condities e.d.) Bronnen zie notities omtrent de Heinenoordtunnelproject Bronkenmerken Conclusies

Opmerkingen N.B.

40

4.3.5 M.III.5 zijn er projecten voorzien die bijdragen aan de ontwikkelingen van ondergrondse infrastructuur en om welke bijdrage aan bovengenoemde onderzoeksvragen gaat het dan? Bronnen Bronkenmerken Conclusies

Opmerkingen N.B.

41

Transportsysteem: 4.3.6 M.III.6 welke technologische innovaties zijn bruikbaar voor ondergronds transport (rail, weg, nieuwe ontwikkelingen zoals lineair) Bronnen DTO, 1996, Hoogwaardig Openbaar Vervoer, Deelprogramma Verplaatsen, Definitiestudie, werkdocument M-1, Delft (DTO). Heidemij/TRAIL, 1996, Definitiestudie buisleidingengoederentransport, DTO, Delft. Konings, J.W. en I.A. Hansen, 1996, Onbemande vervoersystemen; een internationale verkenning, Delft (TRAIL). Lievense Raadgevend Ingenieursbureau, 1995, Unit Transport per Pijpleiding, Onderzoek naar de haalbaarheid van goederen in units per pijpleiding (Fase 1), Breda. Visser, J.G.S.N., niet gepubliceerd, Verkenning van de technologie voor buisleidingen goederentransport, Delft (OTB). Bronkenmerken Conclusies Ontwikkelingen vinden plaats ten aanzien van de transporttechnieken aandrijving, geleiding, besturing, en energievoorziening. Te noemen zijn diverse externe en interne aandrijvingsvormen gebaseerd op LIM of LSM. Diverse niet-mechanische geleidsvormen, zoals inductiegeleiding, optische, magnetische en metaalstripgeleiding en lasergeleiding. Deze worden ingezet in interne AGV-systemen. Opmerkingen In de huidige concepten zijn enkel beproefde technieken voorgesteld. Er is weinig aandacht voor innovaties en totaalconcepten. Onderzoek is gewenst indien een Technologie-onderzoeksprogramma een van de beleidsinstrumenten zal worden met betrekking tot OT. Nader onderzoek Wenselijk maar heeft geen prioriteit.

42

4.3.7 M.III.7 er is behoefte aan een overzicht van bestaande technologieën die alleen of in combinatie kunnen leiden tot een geautomatiseerd transportsysteem voor goederen Bronnen Clarke, M. en D. Wright, 1993b, Metro-Freight, A new direction for transport, Report on the enabling technologies, Bedfordshire (Cranfield School of management). Clarke, M. en D. Wright, 1993c, Metro-Freight, A new direction for transport, Technical Specification, Bedfordshire (Cranfield School of Management). CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Keuze van een concept voertuig, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Besturingssysteem en mogelijkheden voor een proefbaan, Rotterdam. DTO, 1996, Hoogwaardig Openbaar Vervoer, Deelprogramma Verplaatsen, Definitiestudie, werkdocument M-1, Delft (DTO). Lievense Raadgevend Ingenieursbureau, 1995, Unit Transport per Pijpleiding, Onderzoek naar de haalbaarheid van goederen in units per pijpleiding (Fase 1), Breda. RIGO, 1995, Verkening naar automated people movers, Amsterdam. Bronkenmerken RIGO, 1995: overzicht van automatische voertuigen van het type people mover. Conclusies De studies beschrijven een voertuigontwerp en de benodigde besturing. Opmerkingen De ontwerpen zijn enkel bedoeld voor (mini-)containers en niet voor kleinere units. In de huidige studies ontbreekt een detaillering van de automatisering van het transport, de overslag en de integratie van beiden. Onderzoek is gewenst. Nader onderzoek Wenselijk maar verdient geen prioriteit

43

4.3.8 M.III.8 er is behoefte aan een overzicht van in ontwikkeling zijnde technologieën die van betekenis kunnen zijn voor de ontwikkeling van zo'n systeem Bronnen Konings, J.W. en I.A. Hansen, 1996, Onbemande vervoersystemen; een internationale verkenning, Delft (TRAIL). Lievense Raadgevend Ingenieursbureau, 1995, Unit Transport per Pijpleiding, Onderzoek naar de haalbaarheid van goederen in units per pijpleiding (Fase 1), Breda. Perreault, B., niet gepubliceerd, Tube Transportation for Freight, Control Systems, (MIT). Thornton, R., niet gepubliceerd, Tube Transportation for Freight, Suspension and Propulsion, (MIT). Visser, J.G.S.N., niet gepubliceerd, Verkenning van de technologie voor buisleidingen goederentransport, Delft (OTB). Bronkenmerken Conclusies Lievense Raadgevend Ingenieursbureau, 1995: Deze studie geeft een eerste overzicht van nieuwe technologieën en hun geschiktheid Visser, niet gepubliceerd, gaat ook in op technieken die met name in Europees verband worden ontwikkeld en die bruikbaar kunnen zijn in OT. Konings en Hansen (1996) biedt een overzicht van nieuwe technieken met betrekking tot aandrijving besturing en geleiding. Opmerkingen Een uitgewerkt overzicht ontbreekt. Nader onderzoek Wenselijk

44

4.3.9 M.III.9 er is behoefte aan inzicht naar de mogelijkheden van geautomatiseerde goederenoverslag (low-cost oplossingen als horizontale overslag, zelflossend e.d.) Bronnen Binsbergen, A.J. van, en J.G.S.N. Visser, 1997, Ladingdragers en transporteenheden, Delft (TRAIL). OTB Research Institute (ed.), 1997, New-generation terminal and terminal-node concepts in Europe (TERMINET), Delft. Bronkenmerken inventarisaties Conclusies Binsbergen en Visser, 1997 geven een theoretisch overzicht van mogelijke overslagprincipes. OTB, 1997 beschrijft automatische overslagsystemen, zoals die voor containeroverslag op spoor en binnenvaart zijn of worden ontwikkeld. Opmerkingen De huidige automatische overslagsystemen voor containers zijn te traag voor een OT. Inzicht in snelle overslagsystemen voor kleinere ladingdragers is gewenst. Nader onderzoek Wenselijk

45

4.3.10 M.III.10 zijn er momenteel ontwikkelingen gaande die antwoord geven op bovenvermelde behoeften (studies, proeven, operationeel e.d.) Bronnen CTT, OLS-voorontwerp en Combiroad DHV/TRAIL, forthcoming Technische Universiteit Delft, 1997, ARTD- Freight transport Automation and Multimodality (FTAM), Bronkenmerken Conclusies -Opmerkingen In het kader van het voorontwerp van OLS wordt aandacht besteed aan geschikte transport en overslagsystemen. Een punt van twijfel is of innovaties worden betrokken en of de maatvoering van OLS overeenkomt met een meer algemeen OT-vorm. Het FTAM-onderzoeksprogramma van de Technische Universiteit Delft omvat projecten met betrekking tot geautomatiseerde overslag en transport van goederen. De DHV/TRAIL-studie in opdracht van DTO geeft een voorzet voor een onderzoeksprogramma met betrekking tot stedelijk OT. Niet duidelijk is in hoeverre dit onderzoeksprogramma op korte termijn wordt opgezet. Nader onderzoek Niet nodig

46

4.3.11 M.III.11

is het mogelijk te komen tot standaardisatie ladingdragers?

Bronnen Binsbergen, A.J. van, en J.G.S.N. Visser, 1997, Ladingdragers en transporteenheden, Delft (TRAIL). Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1996, Transport in balans, september, p. 28-30. Bronkenmerken Van Binsbergen en Visser, 1997 : verkenning van ladingdragers voor intermodaal vervoer Conclusies Transport in Balans constateert dat de overheid kansrijke ontwikkelingen met betrekking tot standaardisatie moet steunen. Voor RDN is onderzoek verricht naar standaards. Daaruit blijkt dat zeer veel standaards zijn ontwikkeld, te differentiëren naar functie en toepassing. Binnen productiekolommen zijn standaards aan te wijzen: collomodule, pallet, rolcontainer, zeecontainer. Op het niveau van minicontainer en kleiner zijn ladingdragers voorgesteld en toegepast. Er is echter geen standaard ontwikkeld. In het kader van COST 339 Technical and economic conditions for the use of small containers (Logistic Box) at European level. Opmerkingen Onderzoek is gewenst. Wel moet worden nagegaan of dit wel een harde randvoorwaarde is. Nieuwe technieken maken het mogelijk om uiteenlopende ladingdragers automatisch te behandelen. Nader onderzoek Wenselijk

47

4.3.12 M.III.12

is het mogelijk te komen tot standaardisatie buisdiameters (een of enkele)?

Bronnen Centrum voor Transport Technologie, 1997, Ondergronds Logistiek Systeem, hoofdrapport deel 1: definitiestudie, Rotterdam (CTT-publicatiereeks 23). DHV/TRAIL, 1996, Illustratieproces Buisleidingtransport ten behoeve van Stedelijke Distributie, fase 1: Logistiek concept, Delft (DTO). Thornton, R., niet gepubliceerd, Tube Transportation for Freight, (MIT). Van de Geijn Partners, 1996, Ondergronds Logistiek Systeem tussen Luchthaven Schiphol en Bloemenveiling Aalsmeer, Houten. Bronkenmerken Conclusies De bronnen hanteren standaardmaten uiteenlopend van 1 meter tot 5 meter. De keuze van de buisdiameter is afhankelijk van de toepassing, de standaardladingdragers die in dit toepassingsgebied worden gebruik en de maatvoering van de voertuigen en de infrastructuur. De toepassingsgebieden lopen uiteen, waardoor verschillende buisdiameters worden voorgesteld. Standaardisatie heeft voordelen. Het is op dit moment niet duidelijk of een standaard is te ontwikkelen. Dit hangt af van hoe breed OT zich ontwikkelt. Opmerkingen Onderzoek is wenselijk. De voor- en nadelen van standaardisatie moeten worden afgewogen. Niet alleen in kosten maar ook of hiermee logistieke voordelen zijn te behalen en/of het toepassingsgebied hiermee wordt vergroot. Nader onderzoek Wenselijk

48

4.3.13 M.III.13 welke bijdrage levert de ontwikkeling van deze specifieke technologische kennis aan de kennisinfrastructuur in Nederland. Bronnen Centrum voor Transport Technologie, 1997, Ondergronds Logistiek Systeem, hoofdrapport deel 1: definitiestudie, Rotterdam (CTT-publicatiereeks 23), blz. 5 DHV/TRAIL, forthcoming, Illustratieproces buisleidingen voor stedelijke distributie, Amersfoort/ Delft. Bronkenmerken eindrapportages Conclusies Drie technische kennisvelden: boren en tunnelbouw, transportsysteem- en voertuigtechnologie en logistieke besturing. Met de betrekking tot de eerste twee hebben we een kennisachterstand. Ten aanzien van voertuigbesturing bestaat er een kennisinfrastructuur. In dit terrein is echter nog veel ontwikkeling mogelijk en gewenst. De kennisinfrastructuur op het terrein van de vervoerskunde en de logistiek krijgt eveneens belangrijke impulsen met onderzoek naar OT. Opmerkingen Onderzoek naar het rendement en de exploratie van deze kennis is wenselijk indien dit aspect in de besluitvorming meespeelt. Nader onderzoek Wenselijk

49

4.4 B.I

Globale kosten (en bekostiging van een vijfde hoofdinfrastructuur)

Bronnen CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Keuze van een concept voertuig, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tunnelconstructie, Rotterdam, blz. 13-14. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tracering, Rotterdam, blz. 6368. DHV/TRAIL, forthcoming, Illustratieproces buisleidingen voor stedelijke distributie, Amersfoort/ Delft. Groot, P.J.M., 1991, Goederenvervoer per pijpleiding, Amsterdam (EIB), blz. 32 Instituut voor Overheidsuitgaven, 1990, De prijs van mobiliteit in 1990, Leiden, 27-29. Knight Wendling Consulting, 1997, De markt voor een buisleidingenstraat langs de Betuwe is er ten dele en kan zich onder voorwaarden verder ontwikkelen, Amsterdam, 15-16 NEA en Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding: een onderzoek naar de huidige en potentiële omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen, blz. 49, 61. Sinfield, J.V. en H.H. Einstein, 1994, Tube Tunnel construction Cost and Time, Massachusettes (MIT). U.S. Department of Transportation Research and Special Programs Administration and Volpe National Transportation Systems Center, 1994, Tube transportation, Cambridge, blz. 6.6-6.9

Bronkenmerken Groot, 1991: Gegevens van de Gasunie Sinfield, J.V. en H.H. Einstein, 1994: empirisch onderzoek Conclusies CTT, 1997: kostenschatting op basis van gegevens oudere inventarisaties voor buisdiameters 2,8 -5 mtr geperst of geboord. Groot, 1991: Grafiek geeft samenhang tussen de investeringskosten in leidinginfrastructuur (fl./m) en de diameter van de traditionele gasbuis (0-50 inch). IOO, 1990: Geeft een overzicht van de overheidsinkomsten en uitgaven aan alle modaliteiten. Knight Wendling, 1997: kostenvergelijking en kostenopbouw van 10” stalenbuis voor traditioneel buisleidingtransport met en zonderbuisleidingenstraat. NEA/Haskoning: geeft investeringskosten voor een slurrybuis en gas- en vloeistofbuizen. Sinfield, J.V. en H.H. Einstein, 1994 : overzicht van de kosten van boren onder verschillende omstandigheden en gebruik van boortechnieken, en een berekening van een ondergronds transport in Cambridge, Downtown Boston, Midtown Manhattan en Downtown Manhattan met drie buisdiameters (1.2 meter, 2.4 meter en 4.2 meter). Stuurgroep Ondergrondse Vervoers: Infrastructuur (SOVI), 1993a: Het SOVI-rapport geeft kosten van diverse cases met betrekking tot ondertunneling. 50

US DOT (1994): geeft een kostencalculatie van het Subtrans-concept. Opmerkingen De kosten van het boren van buizen worden geschat op basis van gegevens met betrekkingen tot geperste leidingen. Gegevens uit de VS (Sinfield, J.V. en H.H. Einstein, 1994) laten zien dat het boren aldaar goedkoper is dan in Nederland. Dit kan voornamelijk worden verklaard door de grondsoorten in de VS en de daaraan verbonden boortechnieken (open schild methoden). Tevens verwacht men kostenbesparingen door technische vooruitgang tussen de 10 en 25 %. De studies gaan ervan uit dat de huidige kengetallen representatief zijn voor geboorde buizen of tunnels voor goederentransport. De studies gaan niet in op mogelijke kostenverhogende factoren, zoals verankering, ruimere boogstralen en dergelijke. Nader onderzoek is ook nodig naar de aanleg- en exploitatiekosten van het transportsysteem (voertuigen, terminals e.d.). De huidige kostenindicaties zijn geschat en niet onderbouwd. Nader onderzoek Wenselijk

51

4.5 B.II

Geografisch geoptimaliseerde keten aansluitend op lokale systemen

Bronnen Binsbergen, A.J. van, Th.J.H. Schoemaker en C.D. van Goeverden, 1995, Studie mogelijkheden ondergronds transport, Delft, blz. 9-11. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Laad/lospunten structuur, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tracering, Rotterdam. Haccoû, H.A., J.G.S.N. Visser en R.L. Elting, 1996, Buisleidingen voor goederentransport, definitiestudie, DTO werkdocument M2, Delft (Interdepartementaal Onderzoeksprogramma DTO). Kats, S.M., 1995, Ondergronds transport, literatuurscriptie, Delft (Faculteit WbMT), blz. 53-61. Ministerie VROM/Rijksplanologische Dienst, 1997, Kiezen voor bewegingsruimte, De toekomst van mobiliteit, verstedelijking en verkeersnetwerken verkend, Den Haag. Visser, J.G.S.N. en A.J. van Binsbergen, 1996, Ondergronds goederentransport: Fictie wordt werkelijkheid, in: A.M.T. Mouwen, N. Kalfs & B. Govers (red.), 1996, Colloquium Vervoersplanologische Speurwerk - 1996 Beheersbare Mobiliteit: een utopie?, Delft (CVS), blz. 1251-1270. Bronkenmerken Van Binsbergen, e.a., 1995 : geeft een overzicht van mogelijke ruimtelijke concepten en ontwikkelt een afwegingskader voor het ontwerp van een ondergronds transportsysteem. Kats, 1995: Literatuurscriptie naar ondergrondse transportsystemen en een ontwerp van netwerken voor ondergrondse distributie. CTT, 1997 : betreft een ruimtelijk ontwerp voor OLS. Ministerie VROM/Rijksplanologische Dienst, 1997: ontwikkeling van modellen, programma’s en scenario’s voor de ruimtelijke inrichting en vervoersnetwerken. Conclusies Kats (1995) maakt een netwerkontwerp voor ondergrondse stadsdistributie. In Haccou e.a. (1996) en Visser en Van Binsbergen (1996) worden voorbeelden van OT-netwerken gepresenteerd. De OLS-studie (CTT, 1997) levert een voorbeeld-ontwerp voor een specifieke toepassing. Van Binsbergen (1995) inventariseert de systeemelementen van een ondergronds transport en biedt een afwegingskader voor het vaststellen welke elementen ondergronds kunnen uitgevoerd. Het RUIMPAD-project biedt tools voor het ontwerpen van vervoersnetwerken. De methodiek is geschikt voor het evalueren van verschillende theoretische netwerkstructuren. Opmerkingen De huidige OT-netwerkontwerpen zijn vingeroefeningen of betreffen een relatief eenvoudige situatie (OLS). Ook de berekening van de performances (capaciteit en vervoerskwaliteit) betreffen eenvoudige vingeroefeningen. Naast OLS zijn nog geen feitelijke situaties doorgerekend. Ontwikkeling van rekenmodellen en of simultatiemodellen is gewenst, vooral vanwege de hoge verwachtingen. Nader onderzoek Wenselijk

52

4.6 B.III Versterking regio’s/sectoren? Economische effecten/rendementen Bronnen CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 3: Substitutie van goederen naar OLS/Rail en milieu-effecten, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 3: Financiele en economische aspecten, Rotterdam DHV Milieu en Infrastructuur, Instituut voor Onderzoek van Overheidsuitgaven, Knight Wendling Consulting, 1997, Baat bij Infrastructuur? De maatschappelijke baten en kosten van nieuwe infrastructuur voor het goederenvervoer, Den Haag, blz. 21-32, 49-61, 63-93, 95-108, 109-130. DHV/TRAIL, forthcoming, Illustratieproces buisleidingen voor stedelijke distributie, Amersfoort/ Delft. Groot, P.J.M., 1991, Goederenvervoer per pijpleiding, Amsterdam (EIB), blz. 38. Instituut voor Overheidsuitgaven, 1990, De prijs van mobiliteit in 1990, Leiden, blz. 37-39. Klooster, 1996, Handboek economische effecten infrastructuur, Nieuwegein (AGV). NEA en Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding: een onderzoek naar de huidige en potentiële omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen, blz. 46, 49-50, 55, 56, 60, 61. TRAIL Onderzoekschool, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft, blz. 30-33 U.S. Department of Transportation Research and Special Programs Administration and Volpe National Transportation Systems Center, 1994, Tube transportation, Cambridge. Visser, J.G.S.N. en A.J. van Binsbergen, forthcoming, Naar een infrastructuur voor intermodaal stedelijk goederenvervoer, in: Nethur-studiedag Steden van Morgen vanuit vervoersplanologisch perspectief, Utrecht. Bronkenmerken berekeningen/schattingen en methoden Conclusies IOO, 1990 : calculeert de externe kosten van weg, rail en binnenvaart. Groot, 1991 : vergelijkt het energieverbruik en het relatieve ruimtegebruik van pijpleidingvervoer met overige modaliteiten. NEA/Haskoning: geeft kengetallen voor het energieverbruik, emissies en veiligheid van olie- en gastransport, slurrytransport en pneumatisch transport in vergelijking met andere modaliteiten. Alsmede transportkosten TRAIL, 1996 : vergelijkt op basis van milieu-effecten. DHV e.a., 1997 : vergelijkt op basis van vervoerseffecten. Bedrijfseconomische baten en kosten, macro-economisch rendement en externe kosten rail, wegvervoer en binnenvaart infrastructuurprojecten. Visser en Van Binsbergen: Gaan in op de ruimtelijke consequenties van een stedelijk OT. De veronderstelling bij een OT voor stedelijke distributie is dat deze ruimtelijk consoliderend zal werken, waardoor de binnenstad zijn economische functie kan behouden. 53

Opmerkingen Voor zowel BT als OT zijn kostengegevens en milieukengetallen voorhanden. Met betrekking tot BT zijn nationale milieu-effecten per modaliteit berekend. Bij OT betreft het enkel individuele projecten, zoals OLS. Voor het DTO-project is voor een OT voor stedelijke distributie in een modelstad in 2040 een kosten en milieueffectenberekening gemaakt DHV e.a, 1997 rekent enkel weg, rail en binnenvaart infrastructuur door. De methodiek lijkt echter ook goed voor buisleidingen van toepassing (zie ook Klooster, 1996). De invloed op regio’s en sectoren zijn met uitzondering van het OLS geen onderwerp van studie geweest. Een landelijk OT is niet eerder uitgewerkt. Nader onderzoek naar de maatschappelijke performance van een of meerdere OT-concepten is wenselijk. Nader onderzoek Wenselijk

54

4.7 B.IV Toetsing aan beleidsnota’s mbt ruimtelijke inrichting Bronnen CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tracering, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: juridisch/bestuurlijke aspecten realisatie, Rotterdam. Horvat, E., 1996, Programma van eisen voor ondergronds bouwen, intreerede, Delft (TUD). TRAIL Onderzoekschool, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft, blz. 29-30. Bronkenmerken experts-view Conclusies De huidige planologische inpassing wordt bemoeilijkt doordat geen ruimtelijke reserveringen bestaan in de ruimtelijke plannen (bestemmingsplan, streekplan). Er is wel studie gedaan naar de procedures (zie CTT, 1997). Horvat (1996) geeft de noodzaak van een driedimensionale ruimtelijke planning weer. Opmerkingen Dit aspect betreft de planologische inpassing. Bij OT is dit tot op heden niet aan de orde geweest, enkel in het geval van OLS. Nader onderzoek is gewenst naar de te volgen procedures en planaanpassingen en welke tijdspaden hiermee verband houden. OT’s lijken bijvoorbeeld niet trace-procedureplichtig. In hoeverre blijft dit ook indien OT grootschalig wordt toegepast. Nader onderzoek Wenselijk

55

4.8 J.I

Bestuurlijk juridische kanten

Bronnen CTT, 1996, Combi-Road, eindrapport, Rotterdam, blz. 57-58. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: juridisch/bestuurlijke aspecten realisatie, Rotterdam. CTT, nog te verschijnen. Regelinggeving en de gevolgen voor de realisering en exploitatie van het BLT-systeem, bijlagerapport. Leinarts, A.J. en G.C.A. Junne, 1997, Ondergronds transport, teneur en leemtes in onderzoek, Amsterdam. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur (SOVI) "Ondergronds OverWegen" (Onderzoekscommissie D 19), Werkgroep Procedurele en juridischeEffect Rapportage (PER), 1993f, Ondergronds OverWegen, deelrapport F, procedurele en juridische effect rapportage, eindrapport Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), Gouda, CUR. TRAIL Onderzoekschool, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft, blz. 22-25 en 37-39. Bronkenmerken Conclusies TRAIL, 1996 : Een leidingenwet ontbreekt. Alsmede een regeling voor Third-party-access. CTT, 1997 en CTT, nog te verschijnen: Gaan in op de aanleg en exploitatie van buisleidingen voor ondergronds transport Opmerkingen In de studies voor DTO en OLS wordt enkel ingegaan op de juridische aspecten omtrent de aanleg en exploitatie van buisleidingverbindingen en de rol van de overheid. Niet ingegaan wordt op de vervoers-juridische aspecten. In de Combiroad studie is daar wel aandacht besteed. Een van de heikele punten blijft bij de exploitatie hoe bij de nieuwe buisleidingtransportsystemen de infrastructuur of de dienstverlening openbaar kan zijn en ook als zodanig door de stakeholders wordt gezien. Nader onderzoek is wenselijk. Nader onderzoek Wenselijk

56

5. OVERZICHT LITERATUUR Adviesdienst Verkeer en Vervoer (AVV), 1997, Vervoer-Economische Verkenningen 1997 - 2002, Den Haag, p. 37 - 52. Algemeen Verbond Bouwbedrijf, 1991, Ondergronds bouwen aan de infrastructuur, investeren in de toekomst van Nederland, Den Haag, AVBB. ATKearney, 1990, Intermodaal vervoer moet omdat de verladers het eisen, Amsterdam, augustus. ATKearney/Knight Wendling, 1993, Value Added Logistics: meer toegevoegde waarde in de gateway door industriele en logistieke dienstverlening, Amsterdam. Bakker, K.J. e.a., 1991, In de grond bouwen, een strategische verkenning van de realisatie van infrastructurele werken bij complexe randvoorwaarden, Utrecht, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat (RWS), Bouwspeurwerk. Barends, B.J., 1994, Er op of eronder, Rooilijn, 1994, nr. 9, blz. 414-419. Binsbergen A. van en J. Visser, 1995, Distributie in stedelijke gebieden ondergronds?, in: H.J. Meurs en E.J. Verroen (red.), 1995, Colloquium Vervoersplanologisch Speurwerk - 1995 - Decentralisatie van beleid: implicaties voor kennis en onderzoek, Delft (CVS), blz. 425-444. Binsbergen, A en J. Visser, 1995, Distributie in stedelijke gebieden ondergronds?, in: H.J. Meurs en E.J. Verroen (red.), Colloquium Vervoersplanologisch Speurwerk 1995 Decentralisatie van beleid: implicaties voor kennis en onderzoek, Delft (CVS), blz. 425-444. Binsbergen, A.J. van, Th.J.H. Schoemaker en C.D. van Goeverden, 1995, Studie mogelijkheden ondergronds transport, Delft. Binsbergen, A.J. van, en J.G.S.N. Visser, 1997, Ladingdragers en transporteenheden, lokatiekeuze terminals en netwerkvorming, hoofdrapport, Delft (TRAIL). Binsbergen, A.J. van, en J.G.S.N. Visser, 1997, Ladingdragers en transporteenheden, lokatiekeuze terminals en netwerkvorming, hoofdrapport, Delft (TRAIL). Binsbergen, A.J. van, J.G.S.N. Visser en C. Maat, 1997, Lokatiekeuze terminals en netwerkvorming, Delft (TRAIL). Blanken, Henk, 1990, Boren van tunnels nog vrij kostbaar, nieuwe techniek concurrerend op lange trajecten, Ingenieurskrant 2, nr. 20, p. 13. Boeschoten, T.J., 1993, Ondergrondse stedelijke distributie van gepalletiseerde consumptiegoederen, Delft (TU Delft). Bouquet, G.Chr., 1991, Ondergronds bouwen, nieuwe dimensie in ruimtelijke ordening, Cement, 43, nr. 11, p. 66-72. Brink, F, 1992, Geboorde tunnels voor infrastructuurprojecten in Nederland, De Ingenieur, 104, nr. 11, p. 22-27, 29. Brink, F., 1989, Tunnels bouwen met horizontaal gestuurde schildboor, Techniek om ondergrondse grote kokers te bouwen, Land en water nu, 29, nr. 1/2, p. 17, 19, 21, 23. Broto, A., 1991, LASER - Une veritable voirie souterraine pour Paris et l’Ile-de-France, Revue Generale des Routes et des Aerodromes, nr 1, pp 35-39. Brugge, R. ter, 1992, Ondergrondse infrastructuur, Verkeerskunde, 43, nr. 10, p. 14. Buck, R., S. Kooiman en M. Michon, 1992, Gecombineerd vervoer, in: Handboek Logistiek IV, p. C 4300-1 tot en met 4300-22. Bundgaard-Nielsen, Mogens, 1991, Denmark’s Great Belt link-up, Bulletin of the PIANC 65, nr. 72, p. 73-77. 57

Burger, H. (ed.), DHV Environment and Infrastructure, 1993, Options for tunnelling 1993, Amsterdam, Elsevier (Papers presented at the International Congress "Options for Tunnelling 1993", organized by the Tunnelling and Undergroud Works Division of the Royal Institution of Engineering in the Netherlands (KIvI), held in Amsterdam, The Netherlands, 19-22 april 1993). Cate, F. ten, 1992, We zullen steeds meer onder de grond bouwen, geen putten, maar gravend als mollen. Maar een hele Betuwelijn? Flauwekul!, Binnenlands bestuur, 13, nr. 24, p. 24-27. CBS, 1996, Statistiek van het binnenlands goederenvervoer 1994, Voorburg/Heerlen (CBS). Centrum voor Transport Technologie, 1997, Ondergronds Logistiek Systeem, hoofdrapport deel 1: definitiestudie, Rotterdam (CTT-publicatiereeks 23). Centrum Ondergronds Bouwen, 1994, Impulsprogramma Kennisinfrastructuur ondergronds bouwen, Den Haag (Ministerie van Verkeer en Waterstaat). Centrum voor Transport Technologie, 1997, Ondergronds Logistiek Systeem, hoofdrapport deel 1: definitiestudie, Rotterdam (CTT-publicatiereeks 23). Clarke, M. en D. Wright, 1993a, Metro-Freight, A new direction for transport, an introduction, Bedfordshire (Cranfield School of management). Clarke, M. en D. Wright, 1993b, Metro-Freight, A new direction for transport, Report on the enabling technologies, Bedfordshire (Cranfield School of management). Clarke, M. en D. Wright, 1993c, Metro-Freight, A new direction for transport, Technical Specification, Bedfordshire (Cranfield School of Management). Clarke, M. en D. Wright, 1993d, Metro-Freight, A new direction for transport, Market research, Bedfordshire (Cranfield School of Management). Crez, A. (ed.), 1990, Ondergrondse verkeerswegen en brandbeveiliging, Ottignies, NVBB, publikatie Nationale Vereniging voor Beveiliging tegen Brand en Binnendringing (NVBB). CTT, 1996, Combi-Road, eindrapport, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: juridisch/bestuurlijke aspecten realisatie, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tunnelconstructie, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 2: Tracering, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Internationale verkenning onbemande vervoerssystemen, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Logistieke effecten, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Keuze van een concept voertuig, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Besturingssysteem en mogelijkheden voor een proefbaan, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 1: Laad/lospunten structuur, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 3: Substitutie van goederen naar OLS/Rail en milieu-effecten, Rotterdam. CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 3: Financiele en economische aspecten, Rotterdam CTT, 1997, Ondergronds Logistiek systeem (OLS), deelrapportages deel 3: Exploitatiestructuur, Rotterdam. CUR (Civeltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving), 1991, Ondergronds bouwen, eindrapportage Programma Adviescommissie 12 "Ondergronds Bouwen", Gouda. 58

CUR (Civeltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving), 1994, Impulsprogramma Kennisinfrastructuur ondergronds bouwen. Damen, Martin, 1993, Retoriek rond infrastructuur, Rooilijn, 26, nr. 9, p. 376-382. Das, R. en R. Das, 1992, Wegen naar de toekomst, Tirion, Baarn. Davidson F.P. (ed.), 1987, Tunneling and Underground Transport, Future Developments in Technology, Economics, and Policy, New York (Elsevier). DHV Milieu en Infrastructuur, 1994, Strategische studie ondergrondse vervoersinfrastructuur in de Randstad, voorstudie, Amersfoort. DHV/NEI, 1995, Voorstudie Haalbaarheid Hoge Snelheid Tunnel Transportsysteem voor goederenvervoer, Amersfoort/Rotterdam. DHV/TRAIL, 1996, Illustratieproces Buisleidingtransport ten behoeve van Stedelijke Distributie, fase 1: Logistiek concept, Delft (DTO). DHV Milieu en Infrastructuur, Instituut voor Onderzoek van Overheidsuitgaven, Knight Wendling Consulting, 1997, Baat bij Infrastructuur? De maatschappelijke baten en kosten van nieuwe infrastructuur voor het goederenvervoer, Den Haag. DHV/TRAIL, forthcoming, Illustratieproces buisleidingen voor stedelijke distributie, Amersfoort/ Delft. DHV/TRAIL, nog te verschijnen. Regelinggeving en de gevolgen voor de realisering en exploitatie van het BLTsysteem, bijlagerapport. Dickhout, J.A.H., 1992, Ondergronds transport, een inventarisatie rond de ontwikkelingen, kansen en bedreigingen voor NS, Utrecht, Nederlandse Spoorwegen (NS), Centrale Ontwikkelingskern, 2e versie. Didde, R., 1993, Nederland gaat ondergronds: Het wordt nog druk in de diepte, Heidemijtijdschrift,jrg. 104, nr 5, pp. 6-11. DTO, 1996, Hoogwaardig Openbaar Vervoer, Deelprogramma Verplaatsen, Definitiestudie, werkdocument M-1, Delft (DTO). Duin, J.H.R. van, en B. Enserink, 1997, 31/2 - 5 =? Een verslag van Group Support Room sessies omtrent de buisdiameter van het Ondergronds Logistieke Systeem, Delft (TRAIL). EAC/TRAIL, 1996, Research plan for an analysis of tactics for underground freight transport, Delft. Eekhout, A.C.M. van, 1992, Erop of eronder, een driedimensionale benadering van de infrastructuur, Mobiliteitschrift, 26, nr. 1, p. 3-4. Endo, M., 1993, Design of Tokyo’s Underground Expressway, in: Urban Underground Utilization ’91 - 4th International Conference on Underground Space and Earth Sheltered Buildings, Tokyo (Urban Underground Space Center of Japan). Endo, M., 1993, Design of Tokyo’s Underground Expressway, Tunneling and Underground Space Technology, jrg. 8, nr. 1, pp 7-12. Evers, K., 1993, Rudolf Das, de Betuweroute en het conservatisme, Verkeerskunde, 44, nr. 2, p. 30-31, 33-34. Feijen, Th.A., en H. Hoos, Wanden-dakmethode, goed alternatief voor tunnels in stedelijk gebied, De Ingenieur, 104, nr. 11, p. 18-21. Foundation Delft Transport, 1990, Transport; Europe on the move. Integrated Transport and its future, Delft Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam, Dienst Gemeentewerken, Dienst Stedebouw en Volkshuisvesting, 1993, Onderzoek ondergronds transport, Rotterdam, Gemeente Rotterdam. Groen, J.A., en A.F. van Tol, 1989, Geotechnische aspecten van de bouw van de Willemsspoortunnel te Rotterdam (3), bouwputten Linker Maasoever, PT/civiele techniek, 44, nr. 1, p. 34-42. Groot, E.H.M., 1989, Spoortunnel onder Nieuwe Maas aangelegd met afzinkelementen, Land en water nu, 29, nr. 1/2, p. 69, 71, 73, 75, 76. 59

Groot, P.J.M., 1991, Goederenvervoer per pijpleiding, Amsterdam (EIB). Groot, P.J.M., en B.E.C. Aalpol, 1994, Economische perspectieven voor ondergronds (gecombineerd) vervoer op lange termijn, Amsterdam (EIB). Haack, A., 1993, Tunnelbau hat Zukunft: Entwicklung und Bedeutung in Deutschland und Europa, Der Nahverkehr, 11, H. 1/2, p. 51-53. Haccoû, H.A., J.G.S.N. Visser en R.L. Elting, 1996, Buisleidingen voor goederentransport, Definitiestudie, DTO werkdocument M2, Delft (programma DTO). Hanamura, T., 1990, Japan's New Frontier Strategy: Underground space development, Tunneling and Underground Space Technology, 5, nr. 1/2, pp 13-21. Hanamura, T., M. Shioiri and Y. Kouno, 1992, Underground City Development and a Case Study, in: Urban Underground Utilization ’91 - 4th International Conference on Underground Space and Earth Sheltered Buildings, Tokyo (Urban Underground Space Center of Japan). Handboek Verkeers- en Vervoerkunde, deel E: Karakteristieken van vervoertechnieken E3.5.1-E 3.5.6 (VUGA). Hansen, J., 1990, Goederenstromen nader het maaiveld, ESB, 17 okt., blz. 975-977. Havers, H.C.P., 1966, Underground Railways of the World - Their History and Development, London. Heidemij Advies, 1994, Ruimtelijke dimensies van het goederenvervoer: een gebiedsgerichte benadering, Arnhem. Heidemij/TRAIL, 1996, Definitiestudie buisleidingengoederentransport, DTO, Delft. Herbergs, B., 1989, Mensen en goederen met 540 km per uur door ondergrondse buizen!, Delft integraal, nr. 5, p. 1-5. Hergarden, H.J.A.M., 1989, Kabels en buizen leggen zonder sleuven te graven, Boortechnieken voor leidingen kleiner dan 1.5 m, Land en water nu, 29, nr. 1/2, p. 11, 12-15. Hergarden, H.J.A.M., en J. Kruizinga, 1991, Geotechnische invalshoeken voor ondergronds bouwen (1) : kleine ondergrondse infrastructuur aanleggen met nieuwe technieken, CT civiele techniek, 46, nr. 4, p. 8-14. Hoofdbedrijfschap Detailhandel, 1995, Mag het ook een kilometertje minder zijn? Kwantificering van de vervoerbelasting naar de achterdeur van de detailhandel en beschrijving van de (on)mogelijkheden om deze te beinvloeden, Den Haag (HBD). Hoorn, R.J.G.A. van der, 1992, Ondergronds bouwen, reactie op voorgaande publikatie, Mobiliteitschrift, 26, nr. 2, p. 11-13. Hoorn, R.J.G.A. van der, T. Molenaar, 1993, De Soft-Soil Tunnel Building Machine: Boren en bouwen tegelijk, in: Land + Water, nr. 7 (juli), 1993, blz. 18-21. Horssen, W. van, K. Doorgeest, 1990, Leidingen volgen een eigen weg, Port of Rotterdam Magazine, nr. 5, blz. 4-15. Horvat, E., 1996, Programma van eisen voor ondergronds bouwen, intreerede, Delft (TUD). Hovers, R., 1991, Ondergronds vliegen wordt haalbare kaart, Polytechnisch weekblad, 22, nr. 47, p. 1. INRO-TNO/NEI, 1997, SMILE : Strategic Model for Integrated Logistic Evaluation, in: L.A. Tavasszy, B. Smeenk en CJ. Ruigrok, A DSS for modelling logistic chains in freight transport policy analysis, paper prepared for the Seventh International Special Conference of IFORS, Gothenburg, Sweden, 16-18 juni 1997. Instituut voor Overheidsuitgaven, 1990, De prijs van mobiliteit in 1990, Leiden. IPTP, 1993, Research and Survey Report 1993. Janssen, B, en B. Smeenk, 1993, Buisleidingvervoer: de vergeten vervoerwijze in SVVII?, in: Colloquium Vervoersplanologisch Speurwerk 1993, blz. 703-722. Jol, K. 1993, Distributiesector zoekende naar oplossing voor binnenstad, Transport en Logistiek, nr. 7 (februari 1993), p. 18-21.

60

Jongh, J.C. de, 1993, De kanaaltunnel, het project van de eeuw nadert zijn voltooiing, Op de rails, 61, nr. 8, p. 266-278. Kashima, S,R. Nakamura, M. Matano, T. Taguchi, T. Shigenaga, 1992, A study of underground physical distribution system in high-densely built-up area, in: Urban Underground Utilization ’91 - 4th International Conference on Underground Space and Earth Sheltered Buildings, Tokyo (Urban Underground Space Center of Japan). Kashima, S,R. Nakamura, M. Matano, T. Taguchi, T. Shigenaga, 1992, A study of underground physical distribution system in high-densely built-up area, Tunneling and Underground Space Technology, jrg. 8, nr. 1, p. 53-59. Kasteren, J. van, 1991, Tunnelen in slappe grond is goed te doen, De Ingenieur, 103, nr. 4, p. 4-6. Kasteren, J. van, 1992, Komende tien jaar verdubbeling aantal kilometer tunnel, De Ingenieur, 104, nr. 11, p. 47. Kasteren, J. van, 1993, Verkorte reistijd maakt van Randstad een metropool: vervoersplan maakt van vier steden een nieuwe ’wereldstad’, Delft integraal, 10, nr. 1, p. 15-18. Kats, S.M., 1995, Ondergronds transport, literatuurscriptie, Delft (Faculteit WbMT). Keijts, B., 1989, Tunnelbouwer doorbreekt Nederlandse traditie, Land en water nu, 29, nr. 6, p. 31, 33, 35, 37, 39, 41. Keijts, B., 1993, Onderzoek moet tunnelbouwmachine bewijzen, studie kost slechts 10 miljoen gulden, Land en Water, 33, nr. 11, p. 14-15, 17. KIVI, 1993, Boren van tunnels voor rail- en wegverbindingen, eindrapportage, Den Haag. Klooster, 1996, Handboek economische effecten infrastructuur, Nieuwegein (AGV). Knight Wendling Consulting, 1997, De markt voor een buisleidingenstraat langs de Betuwe is er ten dele en kan zich onder voorwaarden verder ontwikkelen, Amsterdam. Konings, J.W. en I.A. Hansen, 1996, Onbemande vervoersystemen; een internationale verkenning, Delft (TRAIL). Koshi, M., 1992, An automated underground tube network for urban goods transport, IATSS research, 16, nr. 2, pp. 50-56. Koshi, M., E. Taniguchi, T. Kono, New Underground Freight Transport Systems, 1991, in: OECD, seminar on Future Road Transport Systems and Infrastructure on Urban Areas. Kottenhagen, R.J.P., 1992, Over bris de cables, kabelbruchfhlle en cable cases, een rechtsvergelijkende studie naar de problematiek van de buiten-contractuele aansprakelijkheid voor leidingschade, in het bijzonder voor de daaruit ontstane zuivere vermogensschade, Bouwrecht, 29, nr. 9, p. 653-672. Korver, W., C.J. Ruigrok en K.M. Gwilliam, 1992, Kostentoerekening en prijsvorming bij vervoerbedrijven, Leiden (Stenfert Kroese). Kreutzberger, 1992, Arealen voor de opslag, overslag, collectie en distributie van goederen (OOCD), OTBwerkdocument 92-15, Delft (OTB). Kruizinga, J., 1993, Geotechnische invalshoeken voor ondergronds bouwen (3, slot): ontwerp en uitvoering van ondergrondse ruimten, CT Civiele Techniek, 48, nr. 1, p. 11-16. Kruizinga, J., en J.S. van der Schrier, 1992, Geotechnische invalshoeken voor ondergronds bouwen (2), Nederlandse perspectieven voor grote ondergrondse infrastructuur, CT Civiele techniek, 47, nr. 1, p. 10-14. Kuiper, J.C., 1989, Tunnelbouw begint na verplaatsing spoorbaan, Land en water nu, 29, nr. 4, p. 21, 23, 25, 27, 28. KV - Technologie Plattform 2000+, 1995, Ein Innovationskonzept fur den Kombinierten Verkehr, DB, Kombiverkehr, Transfracht und DUSS (Bundesministerium fur Bildung, Wissenschaft und Technologie), Bodenheim. 61

Leeuwenburg, W., 1992a, Ondergronds bouwen, Financieel haalbaar? Financieel haalbaar!, Mobiliteitschrift, 26, nr. 1, p. 11-14. Leeuwenburgh, W., 1992b, Ondergronds bouwen, financieel haalbaar??? financieel haalbaar!!!, Otar, 77, nr. 3, p. 83,85,89,91. Lege, B. en G. Hillenbrand, 1995, SST mit Euroloop, in: Signal + Draht, nr. 4, april. Leinarts, A.J. en G.C.A. Junne, 1997, Ondergronds transport, teneur en leemtes in onderzoek, Amsterdam. Lievense Raadgevend Ingenieursbureau, 1995, Unit Transport per Pijpleiding, Onderzoek naar de haalbaarheid van goederen in units per pijpleiding (Fase 1), Breda. Lohuizen, H.P.S. van, 1993, Denk diep, Delft, Technische Universiteit Delft (TUD), (rede uitgesproken ter gelegenheid van het afscheid als conrector en hoogleraar bij de Faculteit der Civiele Techniek op 26 februari 1993). Maartens, M., 1990, Metro en sneltram onder de grond in binnensteden, Openbaar vervoer, 23, nr. 5, p. 4-7. McKinsey, 1992, Economische aantrekkelijkheid goederenvervoer per spoor, Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Means jr. C.C., in: Davidson F.P. (ed.), 1987, Tunneling and Underground Transport, Future Developments in Technology, Economics, and Policy, New York (Elsevier) , blz. 7-10. Ministerie van Economische Zaken, 1994, Plan voor een systeem voor automatisch vrachtvervoer, Technieuws Tokio, vol. 32, nr. 12, blz. 12-14. Ministerie van Economische Zaken, Directoraat-Generaal voor Industrie en Regionaal beleid, Directie Voorlichting, TWA (Technisch-wetenschappelijke attachJs), 1991, Ondergronds bouwen in Japan, verslag van een rapporteursmissie februari-maart 1991, ’s-Gravenhage, Ministerie van Economische Zaken. Ministerie van Economische Zaken, Plan voor een systeem voor automatisch vrachtvervoer, Technieuws Tokyo, vol. 32, nr. 12, blz. 12-14. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1993, Geboorde tunnels: ondergronds bouwen, bouwen als innovatie van infrastructuur, Den Haag. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1993a, Anders bouwen. Zijn er mogelijkheden ? - een verkenning voor de Betuweroute, Den Haag. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1993e, Onafhankelijke beoordeling van het rapport Betuwelijn ondergronds - eindrapport stuurgroep van Engelshoven. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, 1993b, Geboorde tunnels : ondergronds bouwen als innovatie van infrastructuur, Den Haag, RWS. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Bouwdienst, 1993c, Anders bouwen, zijn er mogelijkheden? een verkenning voor de Betuweroute, Utrecht, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, RWS, BD. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat (RWS), Bouwdienst Rijkswaterstaat, 1993d, Onafhankelijke beoordeling van het rapport Betuwelijn ondergronds, Utrecht, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, RWS, BD. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1996, Transport in balans, september, p. 28-30. Ministry of Construction/Public Works Research Institute, New freight transport system, Transportation of people and freight on separate roadways, Japan. Ministerie VROM/Rijksplanologische Dienst, 1997, Kiezen voor bewegingsruimte, De toekomst van mobiliteit, verstedelijking en verkeersnetwerken verkend, Den Haag. Moerkamp, J., 1992, Van Nimby tot Wumby, Welcome under my backyard, ondergronds vervoer heeft de toekomst, NG gemeentelijk magazine, 46, nr. 35, p. 14-16. Moffat, B. 1982, Forty Feet Below: The story of Chicago’s freight tunnels, Glendale (Interurban Press). NEA, 1989, Marktonderzoek distributievervoer, structuur en ontwikkeling, Rijswijk. 62

NEA, 1991, Bouwen terminals, Rijswijk. NEA, INRO-TNO, INRETS, TFK+VTI, ESTI, 1992, Terminals and Cargo Traffic Centers in Combined Transport, Tilburg. NEA, 1995, Verkenningsstudie ter bepaling internationale transportketens; kansen en bedreigingen voor de Nederlandse distributiefunctie, Rijswijk, februari. NEA, 1996, Koers op kansen, Een onderzoek naar het toekomstperspectief van de binnenvaart Hoofdrapport, Rijswijk, januari, p. 46 - 59. NEI/NEA, 1990, Vervoerwijzekeuze in het goederenvervoer, december. NIPO, 1997, Verladersmonitor (deel 2), Amsterdam.N.N., 1989, De gebruiker betaalt, principe met wereldwijde belangstelling, Verkeerskunde, 40, nr. 9, p. 372-373. N.N., 1991, Situatie in Nederland goed vergelijkbaar met die in Japan, Bouwbelangen 56, nr. 32/33, p. 5. N.N., 1992, De spoortunnel Rotterdam II, Otar, 77, nr. 5, p. 147-159. N.N., 1992, Erop of eronder, ondergronds bouwen in Nederland, eindverslag, Delft, TU, KIvI, symposium gehouden op 7 mei 1992, georganiseerd door het Gezelschap "Practische Studie", Faculteit der Civiele Techniek, Technische Universiteit Delft in samenw. met het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. N.N., 1992, Moddergevecht om de Betuwelijn, Elsevier, 48, nr. 50, p. 32-33. N.N., 1992, Mogelijkheden onder het maaiveld, pleidooien voor ondergronds transport, Mobiliteitschrift, 26, nr. 1, p. 5-10. N.N., 1992, Overheid, bedrijfsleven en wetenschap doen studie naar mogelijkheden van ondergronds aanleggen van wegen en spoorwegen, persbericht 4677 (26 februari). N.N., 1993, Risico’s nu nog te groot om omvangrijk project als Betuwelijn ondergronds aan te leggen (persbericht 4906). N.N.,1994, Tunnels boren, geen woorden maar daden, Bouwvisie, 5, maart, p. 15-19. NEA en Haskoning, 1993, Goederenvervoer per buisleiding: een onderzoek naar de huidige en potentiële omvang van het goederenvervoer per buisleiding in Nederland, Tilburg/Nijmegen. Nock, O.S., 1973, Underground railways of the world, London (Adam & Charles Black). NS Ingenieursbureau, Ballast Nedam Beton en Waterbouw, Hollandsche beton- en waterbouw bv (HBW), Strukton Groep, Wayss & Freytag Aktiengesellschaft, 1991, De boortunnel dichtbij, samenvatting studies, NS Schildboortunnel, technische haalbaarheid, kostenraming en bouwplanning, NS, Ballast Nedam, HBW, Strukton Groep, Wayss & Freytag. Oldenburger, R.H., 1989, Mogelijke nieuwe transportsystemen, Den Haag, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat (RWS), Dienst Verkeerskunde (DVK). Oshima, K., S. Ihara, H. Habuka, 1992, Vision and subjects of urban underground system - under the model "ODYSSEIA 21" , in: Urban Underground Utilization '91 - 4th International Conference on Underground Space and Earth Sheltered Buildings, Tokyo (Urban Underground Space Center of Japan). OTB Research Institute (ed.), 1997, New-generation terminal and terminal-node concepts in Europe (TERMINET), Delft. Perreault, B., niet gepubliceerd, Tube Transportation for Freight, Control Systems, (MIT). Priemus, H., J.W. Konings en E. Kreutzberger, 1995, Goederentransportknooppunten: typologie en dynamiek, deel 1 van de studie ‘Knooppunten en netwerken van goederenvervoer: typologie, dynamiek en modaliteit, Infrastructuur, Transport en Logistiek nr. 19, Delft, p. 21 - 45. Programma Adviescommissie (PAC) 12 (voorzitter H.E. van der Most), 1991, Ondergronds bouwen : eindrapportage, Gouda, Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), Stichting Centrum voor Regelgeving en Onderzoek in de Grond-, Water- en Wegenbouw en de Verkeerstechniek (CROW), Stichting Nationaal Onderzoekscentrum Vernieuwend Aardgebruik-Nova Terra (SNT), (CUR Rapport 91-11). 63

Projectbureau HSL-Infra, Nieuwe HSL-Nota, deelrapport 18 Spoorbaanconcepten, Den Haag (Sdu). Quack, R.F.B., 1994, Overwegend ondergronds?, Otar, 79, nr. 1, p. 3-9, 11. Raadgevend Ingenieursbureau Lievense, Knight Wendling Consultants en Holec Machines & Apparaten, 1995, Onderzoek naar de technische en economische haalbaarheid van het transport van goederen in units per pijpleiding (UTP), Breda. Raat, F. de, 1994, Swissmetro - ondergrondse TGV op magneetbaan, NRC Handelsblad, 18 oktober, p 17. Railway Systems and Components, 1988, Automatic Train Operation System Based on Fuzzy Control, Japanese Railway Information, 36. Railway Systems and Components, 1995, Tokyo Waterfront New Transit (alias ’Yurikamome, a kind of gull in the Bay of Tokyo), Japanese Railway Information, 65. Rand Europe/TRAIL, 1996, Research plan for an analysis of tactics for underground freight transport, Delft. RIGO, 1995, Verkening naar automated people movers, Amsterdam. Ruygrok, W., en R. van Tulder, 1993, The ideology of interdepence the link between restructuring, internationalisation and trade, Rotterdam (EUR). Rutten, B.J.C.M., 1995, On medium distance intermodal rail transport, Delft. Sahlstrom, P. O., 1990, Using Tunnels for Road Infrastructure: A Solution to Stockholm’s Traffic Dilemma, Tunneling and Underground Space Technology, 5, nr. 3, p. 217-223 Sato, K., T. Hanamura, K. Sabongi and J. Nishi, 1990, Underground space use in Japan, Civil Engineering in Japan 1990 - Japan Society of Civil Engineers, pp 10-27. Schalkwijk, p., 1995, Ondergronds posttransportsysteem in Tokyo, in: Technieuws, jrg. 33, nr. 2, blz. 26-28. Scherphuis, A., en A. Kalden, 1992, Rails over de Betuwe (of eronderdoor? Spoorstrijd, Vrij Nederland, 53, nr. 25, p. 36-41. Simons, J.G.W., 1993, Verbindt Rotterdam met Antwerpen ondergronds, proeftuin tunnelsysteem houdt Nederland op de kaart, Land en water, 33, nr. 8, p. 30-31, 33. Simons, J.G.W., 1994, Door infrastructuur verbonden: Europa 2041, Tijdschrift voor Vervoerswetenschap, jrg. 30, nr. 1, p 1-9. Sinfield, J.V. en H.H. Einstein, 1994, Tube Tunnel construction Cost and Time, Massachusettes (MIT). Stichting International System Development and Support (ISDS), 1989a, Profileringstudie integraal transport systeem (ITS), Delft, ISDS. Stichting International System Development and Support (ISDS), 1989b, Masterplan voor het Integraal Transport Systeem, issue, 01, Delft, ISDS. Stichting International System Development and Support (ISDS), 1989c, Europe in motion: the potential of ITS - The Integrated Transport System, English summary of the assessment study, Integrated Transport System, Delft, ISDS Foundation. Stichting International System Development and Support (ISDS), 1990, Werkplannen voor het Integraal Transport Systeem, issue 01, Delft, ISDS Foundation. Stichting International System Development & Support (ISDS), 1993, Sustainable transport, studying new dimensions, the possibilities of tunnel transport, Delft, ISDS Foundation. Stichting International System Development & Support (ISDS), 1993, Betuwelijn ondergronds, haalbaarheidsonderzoek tunnelboormethode van de soft soil tunnelbouwmachine, ISDS. Stiksma, K. (ed.), 1993, Tunnels in Nederland: ondergrondse transportschakels, Rotterdam, Illustra, onder auspiciNn van Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Bouwdienst (BD), Rijkswaterstaat, (RWS), afd. Tunnelbouw (technische red. H.J.L. Oud, G.L. Tan en A. Schouten), 2e dr.

64

Stuurgroep Ondergrondse Aanleg Betuweroute (bekend als Stuurgroep van Engelshoven: voorz. J.M.H. van Engelshoven), 1993, Eindrapport stuurgroep van Engelshoven, Den Haag, Stuurgroep Engelshoven. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur (SOVI) "Ondergronds OverWegen" (Onderzoekscommissie D 19), Werkgroep Marktverkenning, 1993a, Ondergronds OverWegen, deelrapport A, marktverkenning, eindrapport van Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), Gouda, CUR. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur (SOVI) "Ondergronds OverWegen" (Onderzoekscommissie D 19), Taakgroep Integrale Afweging (TIAF), 1993b, Ondergronds OverWegen, deelrapport B, integrale afweging, eindrapport Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), Gouda, CUR. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur (SOVI) "Ondergronds OverWegen" (Onderzoekscommissie D 19), Werkgroep Technische Effect Rapportage (TER), 1993c, Ondergronds OverWegen, deelrapport C, technische effect rapportage, eindrapport Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), Gouda, CUR. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur (SOVI) "Ondergronds OverWegen" (Onderzoekscommissie D 19), Werkgroep Milieu Effect Rapportage (MER), 1993d, Ondergronds OverWegen, deelrapport D, milieu effect rapportage, eindrapport Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), Gouda, CUR. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur (SOVI) "Ondergronds Over Wegen" (Onderzoekscommissie D 19), Werkgroep Economische Effect Rapportage (EER), 1993e, Ondergronds OverWegen, deelrapport E, economische effect rapportage, eindrapport Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), Gouda, CUR. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur (SOVI) "Ondergronds OverWegen" (Onderzoekscommissie D 19), Werkgroep Procedurele en juridischeEffect Rapportage (PER), 1993f, Ondergronds OverWegen, deelrapport F, procedurele en juridische effect rapportage, eindrapport Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), Gouda, CUR. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-infrastructuur (SOVI), 1993g, Ondergronds OverWegen, Deelrapport G, Technische Ontwikkelings Richting, Werkgroep Technische Ontwikkelings Richting (TOR), Gouda : Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving. Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur, 1993, Ondergronds Overwegen, Eindrapport van de Stuurgroep Ondergrondse Vervoers-Infrastructuur, Gouda (Stichting CUR). Ter Brugge, R., F.N. Caspers en W.J.M. Dunnewold, 1994, Naar een efficiëntere organisatie van het voor- & natransport in intermodaal weg-/railvervoer, samenvattende eindrapportage, Delft, januari. TERMINET, 1997, New-generation terminal and terminal-node concepts in Europe, research for the European Commission (EURET II) (to be published). Thornton, R., niet gepubliceerd, Tube Transportation for Freight, Suspension and Propulsion, (MIT). Tilanus, C.B., 1993, Allocatie van ritkosten in de binnenlandse distributie van stukgoed, in: A.J. Weenink en A.L. Kruse (red.), Vervoerslogistieke Werkdagen 1993, Venlo (Hogeschool Venlo), p 464 - 480. Tol, A.F. van, en H.E. Brassinga, 1992, Geotechnische aspecten Willemspoortunnel Rotterdam (8), evaluatie gedrag grondkering bouwput Blaak, Civiele techniek, 47, nr. 4, p. 25-31. U.S. Department of Transportation Research and Special Programs Administration and Volpe National Transportation Systems Center, 1994, Tube transportation, Cambridge. TRAIL Onderzoekschool, 1996, Buisleidingen: Naar een volwaardige vervoersmodaliteit, een overzicht van trends, problemen en toekomstmogelijkheden, Delft. TRAIL, 1996, Barge Express; innovatief perspectief voor de internationale binnenvaart, TRAIL Onderzoekschool, Delft, augustus. Transcare, 1994, Der Ringzug Rhein-Ruhr - Ein regionales Güterverkehrs-konzept, Essen/Wiesbaden(Kommunalverband Rurhgebiet). Transport en Logistiek Nederland, 1996, Transport in cijfers, Zoetermeer (TLN). 65

Transport en Logistiek Nederland (TLN), ondernemersorganisatie voor het goederenvervoer, jaarverslag, Zoetermeer. Vaan, de M.J.M., P.H.J. Janssen, 1996, Definitie, omvang en economische betekenis van het korteafstandsvervoer in Nederland, een verkennende studie, Utrecht. Van de Geijn Partners, 1996, Ondergronds Logistiek Systeem tussen Luchthaven Schiphol en Bloemenveiling Aalsmeer, haalbaarheidsonderzoek, Amsterdam. Vance, L. and M.K. Mills, 1994, Tube Freight transportation, in: Public roads, autumn, p 21 - 27. Vandersteel, W., 1992, SUBTRANS- A New Freight Transportation System, Bulk Solids Handling, 12, nr. 1 februari. Vandersteel, W., 1995, The Great Freight Stream, in: The world & I, november, p.160-167. Venemans, M.J., 1994, Goederenvervoer over korte afstand, Stichting Toekomst der Techniek, Alphen aan den Rijn/Zaventem. Vermunt, J., 1993, Wegen naar logistieke dienstverlening, Roosendaal. Viennet, R., en A. Boto, 1990, Laser : une idée à creuser ou à enterrer?, Transport public., nr. 885, p. 20-22, 27. Visser, J.G.S.N., 1992, Effectiviteit van het beleid inzake stedelijk goederenverkeer, Toetsingsmethode voor het stadsdistributiecentrumconcept, OTB-werkdocument 92-10, Delft (Delftse Universitaire Pers). Visser, J.G.S.N., 1994, Samenwerkende vervoerders in een stadsdistributiecentrum, in : M.J. Venemans, Goederenvervoer over korte afstand, Alphen a/d Rijn/Zaventem, p. 25 - 26. Visser, J.G.S.N. en A. Loos, 1995, Heeft ondergrondse stedelijke distributie toekomst?, in: Verkeerskunde nr. 6, Delft (ANWB), blz. 33-35. Visser, J.G.S.N., 1995, Verkenning Ondergronds Transport, netwerken voor goederenvervoer, Delft (TRAIL Onderzoekschool). Visser, J.G.S.N. e.a., 1996, Buisleidingen voor goederentransport, DTO definitie-studie, (Heidemij Advies/TRAIL Onderzoekschool), mei. Visser, J.G.S.N. en A.J. van Binsbergen, 1996, Ondergronds goederentransport: Fictie wordt werkelijkheid, in: A.M.T. Mouwen, N. Kalfs & B. Govers (red.), 1996, Colloquium Vervoersplanologische Speurwerk - 1996 Beheersbare Mobiliteit: een utopie?, Delft (CVS), blz. 1251-1270. Visser, J.G.S.N., 1997, Ondergronds Logistiek Systeem (OLS), Deelrapport: Structuur en capaciteit, CTTpublicatiereeks 25, Rotterdam. Visser, J.G.S.N. en A.J. van Binsbergen, forthcoming, Naar een infrastructuur voor intermodaal stedelijk goederenvervoer, in: Nethur-studiedag Steden van Morgen vanuit vervoersplanologisch perspectief, Utrecht. Visser, J.G.S.N. en A.J. van Binsbergen, forthcoming, TRAIL-promovendidag 1997, Underground Networks for Freight Transport: A Dedicated Infrastructure for Intermodal Short-Distance Freight Transport, september 1997. Visser, J.G.S.N. en A.J. van Binsbergen, forthcoming, Buisleidingtransport: een toekomstscenario voor stedelijk goederenvervoer, in: CVS 1997. Visser, J.G.S.N., niet gepubliceerd, Verkenning van de technologie voor buisleidingen goederentransport, Delft (OTB). Vogel, B., 1991, Kostencalculatie-problemen in het wegvervoer, in: R. Hamerslag en A.J.H. Weenink (red.), Vervoerslogistieke Werkdagen 1991, Zoetermeer (EVO), p. 587 - 596.Wehr, H., e.a., 1991, Tunnelprojekte der Neuen Bahn, Wien, Institut fur Verkehrswesen, (Mitteilungen des Institutes fur Verkehrswesen, Universit@t fur Bodenkultur 20). Werff, B.J. van der, 1992, Welke knelpunten belemmeren het bouwen in de ondergrond? In de bodem is nog ruimte genoeg, Bouwmarkt, 32, nr. 9, p. 5-7. Wood, A.M., in: Davidson F.P. (ed.), 1987, Tunneling and Underground Transport, Future Developments in Technology, Economics, and Policy, New York (Elsevier), blz. 38-45. 66

Yamada, H., 1994, New Distribution System, in: Doro Kotsu Joho (Road Traffic Economy), oktober. Yamada, H., S. Ueda, T. Kono, Y. Tanaka, Development of the dual mode truck control technology for the new freight transport system, Public Works Research Institute, Ministry of Construction, Japan.

67