NETWERK EN STAD
Verschijning en verdwijning van de stedelijke ruimte
Harm Tilman
W a t is er van de s t a d g e w o r d e n ? Bij de b e a n t w o o r d i n g van deze vraag wil ik h e t a c c e n t vooral leggen op de conditie s w a a r b i n n e n de stedeb o u w m o e t o p e r e r e n en in m i n d e r e m a t e o p een legitimerend e filoso1. Voordracht gehouden voor de conferentie Filosofie en architectuur. Een confrontatie, die op 15 en 16 oktober 1987 gepland was in de Internationale School van Wijsbegeerte te Leusden. Deze conferentie die georganiseerd werd door de architect-filosoof Geert Hovingh, heeft nooit plaatsgevonden. Op verzoek van de redactie is de tekst van de lezing die ik daar zou hebben afgestoken bewerkt voor een publicatie in Oase. Deze studie maakt deel uit van een onderzoek naar stedelijke leegtes dat ik op dit moment verricht aan de Bouwkunde-faculteit van de T. U. Delft. 2. Reijen Willem van, en Veerman, Dick, 'De Verlich- 3 ting, het verhevene, filosofie, esthetica. Interview en uitwisseling van gedachten met Jean-Francois Lyotard', in Reijen, Willem van, De onvoltooide rede. Modern en postmodern, Kok Agora, Kampen 1987, p. 63-117, p. 110. 3. Zie Tilman, Harm, 'Cities of Minorities', Wiederhall, nr. 9, 1988, p. 30-33. 4. Daniel Bell, The Coming of Post-Industrial Society, Basic Books, New York 1973; Jean-Fran?ois Lyotard, Het postmoderne denken, [La condition postmoderne, Minuit, Parijs 1979]; Jiirgen Habermas, 'Het moderne -Een onvoltooid project', vert. Cyrille Offermans, in: Raster, De Bezige Bij, Amsterdam 1981, p. 126-143; Rijen, Willem van, De onvoltooide rede. Modernen en postmodernen, Kok Agora, Kampen 1987. 5. Weber, Max, Wirtschaft und Gesellschaft, Studienausgabe, J. C. B. Mohr (Paul Siebeck), Tubingen 1976, p. 727. 6. Pirenne, Henri, Medieval Cities, Their Origins and the Revival of Trade, Princeton University Press, 1925.
2
- OASE
23
1 9 8 9
fie. De f i l o s o f i e h e e f t t o t nu t o e te veel en te vaak zo'n rol gespeeld. Aangezien ik g e ï n t e r e s s e e rd ben in het o n t w e r p en de g r e n z e n e r v a n , g a a t mijn belangstelling in de eerste plaats uit n a a r een f i l o s o f ie als een genealogisch e r e c o n s t r u c t i e van de beelden van de m e t r o p o o l . Ik d o e een b e r o ep o p verleidelijke f i l o s o f i e ë n , w a a r b i j in het oog m o e t w o r d e n g e h o u d e n , d a t f i l o s o f i e 'een vertoogsoort eigen regels, die daarom regel ontbreekt worden
is die op zoek is naar
om zich ervan te vergewissen,
zoals zij het gezegd
dat iets zo gezegd
moet
heeft. '2
In de b u n d e l o p s t e l l e n voor de c o n f e r e n t i e Filosofie Een confrontatie,
haar
niet weet wat zij zegt en die het dus aan de
en
architectuur.
is een voorpublicati e o p g e n o m e n van een e s s a y 3
w a a r i n ik inga o p de v e r a n d e r e n d e condities van h e t o n t w e r p . W a n n e e r j e nu een o n t w e r p m a a k t , dan f o r m u l e e r je p r o b l e m e n , g e b r u i k je m e t h o d e s en u i t j e i n t e n t i e s o p een a n d e r e m a n i e r d a n in h e t (nog zeer recente) verleden h e t geval was. Een h y p o t h e s e zou k u n n e n zijn d a t de condities v e r a n d e r e n op h e t m o m e n t d a t de s a m e n l e v i n g h e t posti n d u s t r i ë l e t i j d p e r k en de c u l t u u r h e t p o s t - m o d e r n e t i j d p e r k b i n n e ntreedt. 4 Deze o v e r g a n g v i n d t plaats vanaf de j a r e n vijftig, op een a a n v a n k e lijk n a u w e l i j ks o p g e m e r k t e m a n i e r, in verschillende s e q u e n t i e s en m e t een wisselende i n t e n s i t e i t . H e t is moeilijk te zeggen w a a r u i t deze vera n d e r i n g e n nu precies b e s t a a n . Zij laten zich s c h e t s en aan de h a n d van verschijnselen als s t a g n a t i e van de stedelijke bevolkingsgroei en a f n a m e van de stedelijke werkgelegenheid, tegen de a c h t e r g r o n d van de verandering van o p e n b a a r h e i d en privaatheid zoals deze nu plaats vindt in de s a m e n l e v i n g , de e c o n o m i e , de stad en de arbeid, en in h e t licht van m i n of m e e r d r a m a t i s c h e v e r a n d e r i n g e n in h e t g r o n d g e b r u i k (de stedelijke 'leegtes'). D o o r de s t a g n a t i e van de stedelijke bevolkingsgroei, de vergrijzing van de bevolking en de milieuvervuiling verkeren de g r o t e m a a r ook de kleinere s t e d e n in m o e i l i j k h e d e n . P a r a d o x a a l genoe g o n t s t a a n in de ste-
R i c h a r d S a u l W u r m a n , Parijs, model
den die zich als een olievlek over de o m g e v i n g h e b b e n uitgebreid stede-
lijke c o n c e n t r a t i e . Pas in de l a a t s t e h o n d e r d j a a r k o m e n de r u i m t e s van
lijke 'leegtes' die niet één-, twee-, drie k u n n e n w o r d e n ingevuld,
de politiek, e c o n o m i e , ideologie en c u l t u u r s a m e n in de r u i m t e s die we
a l t h a n s niet m e t h e t b e s t a a n d e p l a n n i n g s i n s t r u m e n t a r i u m . Ik d e n k d a n
t h a n s s t e d e n en m e t r o p o l e n n o e m e n .
aan zaken als leegstand, vervallen h i s t o r i s c h e c e n t r a , verlaten haven-
Vermoedelijk s t a a t deze stedelijke r u i m t e e c h t e r o p het p u n t t e verd w i j n e n . H e t vergt geen ingewikkeld b e t o o g o m a a n n e m e l i j k te m a k e n
en i n d u s t r i e t e r r e i n e n en v e r w a a r l o o s d e f a b r i e k s g e b o u w e n .
d a t de stad d a n niet m e e r kan w o r d e n vereenzelvigd m e t een fysieke
DE
STAD
IS
VELE
v o r m . R e c e n te en m i n d e r recente o n t w i k k e l i n g e n bevestigen dit. In de
S T E D E N
eerste plaats is d a t w a t vroeger exclusief t o t de stad b e h o o r d e nu ver-
Deze o n t w i k k e l i n g e n brengen de klassieke o p v a t t i n g e n over de s t a d
spreid over de o m g e v i n g van de stad en de m i n d e r belangrijke s t e d e n .
aan het w a n k e l e n . Max W e b e r stelde d a t m e n een ' s t a d ' weliswaa r o p
Verder zijn de steden deel gaan u i t m a k e n van groter e stedelijke gebie-
zeer verschillende m a n i e r e n kan d e f i n i ë r e n , m a a r d a t alle definities g e m e e n s c h a p p e l i j k h e b b e n 'dat zij in ieder geval een (tenminste tief) gesloten
nedezetting
dere afzonderlijke
liggende
is, een 'plaats' behuizingen,
[Ortschaft],
rela-
niet één of meer-
' 5 In deze definiti e w o r d t de
stad vereenzelvigd m e t een bepaalde fysieke v o r m . Toch is deze o m s c h r i j v i n g m e e r d a n een zuivere definitie. De gesloten n e d e r z e t t i n g en de plaats w o r d e n b e s c h o u w d als de r e c h t m a t i g e r u i m t e , w a a r o n d e r meer b e s t u u r , h a n d e l s v e r k e er en sociale klasses zich c o n c e n t r e r e n . Dit r u i m t e l i j k e beeld g e e f t niet alleen een beschrijving, m a a r levert tevens de b o u w s t e n e n die voor een c o r r e c t e i n t e r p r e t a t i e van de stedelijke o n t wikkeling o n m i s b a a r zijn. O p deze m a n i e r k u n n e n bij voorbeeld de relaties t u s s e n sociaal-econ o m i s c h e variabelen en a f s t a n d e n als v e r k l a r i n g s g r o n d s l a g dienen voor de o n t w i k k e l i n g en het f u n c t i o n e r e n van de s t a d . Of dit e c h t e r altijd zo is, valt o p g r o n d van de geschiedenis t e betwijfelen . In h e t Latijn vinden we bij voorbeeld twee woorden - urbs en civitas
- die twee middelen
a a n d u i d e n (fysiek en m a a t s c h a p p e l i j k ) w a a r v a n m e n zich a f z o n d e r l i j k een begrip v o r m t . Beperken we ons t o t de steden van de m i d d e l e e u w e n , de s t e d e n w a a r de burgerlijke c u l t u u r van de s t a d is o n t s t a a n 6 , d a n zien we d a t o o k
L u c c a , uit een veertiende eeuws manuscript
hier de stedelijkheid (bestuur, ruil, i n f o r m a t i e ) niet b e p e r k t is t o t een gesloten n e d e r z e t t i n g of een plaats, m a a r verdeeld is over a f z o n d e r l i j k e g e b o u w e n of plaatse n m e t een tijdelijk k a r a k t e r ( m a r k t e n ) . Deze prem o d e r n e stede n b e z i t t e n niet de k a r a k t e r i s t i e k van de m o d e r n e stede-
3
1
den. De culturel e en m a a t s c h a p p e l i j k e r u i m t e s die vroeger o p een duidelijke m a n i e r w a r e n verdeeld over h e t c e n t r u m , de periferie en h e t p l a t t e l a n d , zijn nu veel m i n d e r bepaald. W e l i s w a a r is de s t a d n o g steeds de p l a a t s v o o r i n f o r m e l e g e d r a g i n g en en culturele vernieuwingen, m a a r de t o e n e m e n d e mobiliteit b e l e m m e r t het o n t s t a a n van c o m pacte stedelijke gebieden. Last b u t n o t least valt de stad niet langer m e e r samen m e t h e t systeem van de p r o d u k t i e . Niet alleen p r i m a i r e c o n o m i s c h m a a r ook cultureel o n d e r h o u d e n de steden b e t r e k k i n g e n m e t elkaar, die in b e t e k e n is s t e r k t o e n e m e n . Philips valt niet m e e r s a m e n m e t Eindhoven; de haven niet m e e r m e t R o t t e r d a m . De s t a d verliest h a a r m a g n e e t f u n c t i e . D e s u b u r b a n i s a t i e m a a k t plaats voor de d e - u r b a n i s a t i e. De steden zijn op drift geraakt.
VAN
STAD
NAAR
N E T W E R K
Dit b r e n g t m e o p de vraag of er beelden zijn die de stedelijke werkelijkheid van de j a r e n t a c h t i g k u n n e n v a t t e n ? Vermoedelijk niet. Wel k u n nen we een a a n t a l o n t w i k k e l i n g e n n o e m e n , een aantal t r a j e c t e n op de stedelijke ' k a a r t ' . O p h e t niveau van de sociale interactie o n t s t a a n steden van m i n d e r h e d e n , die zich k e n m e r k e n d o o r een zeker n o m a d i s m e ; m i n d e r h e d e n die niet g e b o n d e n zijn aan plaat s en zich niet laten bepalen van b u i t e n a f . Bij voorbeeld: 'bewoners
die verlangen
sociale verplichtingen,
naar een lagere dichtheid kunnen
feer dan die van het stadscentrum de architecten viteit
wonen,
die naar een articulatie
die al vervangen
en
minder
heel goed in een andere
atmos-
in tegenstelling
zoeken
van een
tot collecti-
is door een andere. '7
M i n d e r h e d e n zijn p e r f e c t in s t a a t zichzelf te d e f i n i ë r e n en te organiseren op een provisorisch e en o p p o r t u n i s t i s c h e manier. M i n d e r h e d e n b o u w e n een d i s c o n t i n u e wereld op, m a a r b e w o n e n evenwel een reeds b e s t a a n d e s t a d die ' w e e r s t a n d ' biedt. 8 Belangrijker d a n de t e r u g k e e r van de bevolking n a a r het c e n t r u m is de kwalitatieve v e r a n d e r i n g van h e t g e b r u i k van de stad ( g e n t r i f i c a t i o n, e e n - o u d e r g e z i n n e n , h e t wonen in m e e r d e r e s t e d e n , etc. ). S t e d en van m i n d e r h e d e n o n t w i k k e l e n nieuwe sociale relaties die c h a o t i s c h zijn 7. Koolhaas, Rem, 'Epilogue', in Kloos, Maarten (red. ), Amsterdam, An Architectural Lesson, Thoth, Amsterdam 1988, p. 109-118, p. 114. 8. Vergelijk hier de stimulerende opmerkingen, die Rem Koolhaas over Amsterdam maakt, t. a. p., p. 111-112. 9. Tilman, Harm, d. w., p. 32. 10. Zie NRC-Handelsblad van dinsdag 3 januari 1989. 11. Kreukels, prof. dr. Ton, 'Naar een aangepaste stadsplanning', in: Nelissen, dr. Nico, De stad van de toekomst tussen crisis en renaissance, Kerckebosch, Zeist 1988, p. 210-222, p. 214. 12. Kreukels, t. a. p., p. 215. 13. Kreukels, o. c., p. 220-221. 14. Teyssot, Georges, The Metropolis 'Theatre", in Teyssot, Georges, Beyond the City, the Metropolis, Electa/XVII Triennale, Milaan 1988, p. 268-272, p. 13-19.
m a a r tegelijkertijd n i e u w e venster s o p de wereld o p e n e n . C o m m u n i c a tie en i n f o r m a t i e - t e c h n o l o g i e ë n v e r g r o t e n de m o d a l i t e i t van deze spectrale relaties. N i e u w e leefstijlen en n i e u w e v o r m e n van stedelijkheid zijn h e t r e s u l t a a t van deze technologieën . Ze bevorderen de o n t b i n d i n g van de m a t e r i ë l e stad in een g e f r a g m e n t e e r d geheel van t e r m i n a l s die d o o r kabels en k a b e l n e t w e r k e n m e t elkaar w o r d e n v e r b o n d e n : de telef o o n , de k o e l k a s t, de p e r s o n a l c o m p u t e r . Twee j a a r geleden schreef ik hierover: ' H e d e n d a a g s e steden w o r d e n in s t e r k e m a t e bepaald door de c o n s t a n t e m e t a m o r f o s e van de s t r u c t u u r en i n r i c h t i n g e r v a n . H e t is niet m e e r mogelijk de o n t w i k k e l i n g van deze s t e d e n te p l a n n e n en te b e h e e r s e n d o o r middel van o p e n b a r e werken. N a t u u r l i j k is h e t een r o m a n t i s c h e g e d a c h t e , d a t een leuke stad leuke instellingen zou m o e t e n h e b b e n ; zoals een m u s e u m in een park, een m o n u m e n t in de b i n n e n s t a d , een burgerlijk e c a f é - c u l t u u r . W e b e s e f f e n d a t deze instellingen n o g m a a r weinig voorstellen in de n i e u w e realiteit van de stad. Deze l a a t s t e b e s t a a t via h a a r eigen m i n d e r h e d e n , m e t h u n eigen visie o p de zee en h e t land, m e t h u n eigen m a a t s c h a p p e l i j k e w a a r d e n en h u n eigen i n t e n s e b e h o e f t e n . Zij k e n n e n allen h u n eigen g e n o e g e n s . Z e schakelen allen v o o r t d u r e n d over van de ene reeks criteria n a a r de andere . Slechts n u en d a n o v e r l a p p en deze elkaar. In deze stad van a l s m a a r v e r a n d e r e n d e v o r m e n (denk aan Tokyo), s p r e e k t n i e m a n d meer precies dezelfde taal. H a a r b e w o n e r s leven als n o m a d e n , d o o r de tactieke n en e s t h e t i e k e n van v e r d w i j n i ng uit te vinden. ' 9
4
O p h e t e c o n o m i s c h e vlak o n t w i k k e l e n de s t e d e n steeds m e e r relaties
keling van de stad vooral sectorale p r o j e c t e n op de v o o r g r o n d t r e d e n .
m e t a n d e r e stedelijke c e n t r a . Voor de s t e d e n n e e m t h e t belang van deze
In dit v e r b a n d h o o r je s o m m i g e m e n s e n wel s p r e k e n over een gebrek
relaties s t e r k toe. Een groot deel van de e c o n o m i s c h e interactie die
aan p l a n n i n g , of een o v e r w i n n i n g van de particulier e s e c t o r o p de
vroeger plaats vond b i n n e n h e t stedelijk s y s t e e m of t u s s e n stad en ach-
publieke sector. Veel a a n n e m e l i j k e r is evenwel d a t de p l a n n i n g ver-
t e r l a n d , n e e m t nu de v o r m aan van n e t w e r k e n die regionale en natio -
p l a a t s t w o r d t (of k a n w o r d e n) van de s t a d n a a r h e t n e t w e r k . Een s t a p
nale g r e n z en m o e i t e l o o s o v e r s c h r i j d e n . C e n t r a en steden w o r d e n voor
in deze richting is bij voorbeeld g e m a a k t bij de h e r s t e l o p e r a t i e van de
een g r o o t deel g e c o n d i t i o n e e r d d o o r deze n e t w e r k e n . Voor de c o n c u r -
D o c k l a n d s in L o n d o n , m e t de i n t r o d u c t i e van de U r b a n D e v e l o p m e n t
rentiepositie van de steden is h e t belangrijk d a t bedrijven en een deel
C o r p o r a t i o n s en de f o r m u l e van de E n t e r p r i s e Z o n e s .
van de voorzieningen (universiteiten, m u s e a , enz. ) deel u i t m a k e n van
Voor het stedelijk b e h e e r lijken d u s niet m i n d e r m a a r juist m e e r
deze n e t w e r k e n . Deze o n t w i k k e l i n g levert de belangrijkste i m p u l s v o o r
p l a n n i n g s - e n organisatiegave n n o o d z a k e l i j k te zijn, zij h e t in een aan-
stedelijke vernieuwing .
g e p a s t e v o r m . Volgens Kreukels 'komt
De ruimtelijke, onderlinge a f h a n k e l i j k h e d e n m a k e n plaats voor sectorale n e t w e r k e n . De stad verliest h a a r s a m e n h a n g als a f g e s l o t e n en
geven dat er een algemeen [... ] De kern van de huidige
r u i m t e l i j k b e g r e n s d e g e m e e n s c h a p . Technische, e c o n o m i s c h e en c u l t u -
vroeger
rele instellingen en p e r s o n e n o n d e r h o u d e n m e e r relaties m e t h u n
particuliere
te berusten
t e g e n h a n g e r s in a n d e r e steden d a n in de eigen stad . Tezelfdertijd blij-
dat in het 'Inner
sector
ven g r o e p e n die niet direct deel u i t m a k e n van deze nivo's van i n t e r a c t i e
king gebracht.
a f g e z o n d e r d a c h t e r in de verschillende f r a g m e n t e n w a a r u i t de s t a d is
plannen
o p g e b o u w d . Uit recen t epidemologisc h o n d e r z o e k is gebleken d a t
van werkloosheid
b e w o n e r s van o u d e s t a d s w i j k e n steeds vroeger d o o d g a a n , terwijl de
verbetering
stedelijke
bij omvangrijke programma
Dat programma
en beleidssectorale
vernieuwing
is een combinatie
programma's,
van de infrastructuur.
blijkt
meer
expliciet
In Engeland tot
van
en is
uitdruk-
locatie-gerichte
zoals die voor de
van de bedrijvigheid,
is.
dan
tussen de publieke
beleidssectoren. het meest
en voor versterking
op te
plan voor de stad mogelijk
netwerken
in de belangrijkste Cities'
het erop neer, de illusie
en omvattend
bestrijding en voor de
'11 N a a s t deze conditie w o r d t in de
a l g e m e n e t e n d e n s j u i s t is dat m e n s e n o u d e r w o r d e n . Volgens R o s c a m
m e e s t r e c e n t e f o r m u l e s v o o r stedelijke o n t w i k k e l i n g een s t e r ke n a d r u k
Abbing ligt de o o r z a a k hiervan niet alleen in de slechte w o o n o m g e v i n g
gelegd o p innovatie als o n t w i k k e l i n g s v o o r w a a r d e , a l s m e d e op h e t
van o u d e b u u r t e n , m a a r ook in een o p e e n s t a p e l i n g van o n g e z o n d e leef-
s c h e p p e n van bepaald e f u n c t i o n e l e condities en een zekere milieukwali-
g e w o o n t e s en i s o l e m e n t van de b e w o n e r s . 10
teit.
O n d e r deze condities f u n c t i o n e e r t de s t a d als fysieke en i n f r a s t r u c turele o n d e r s t e u n i n g van e c o n o m i s c h e aktiviteiten, die niet of n a u w e lijks aan plaats g e b o n d e n zijn. D o o r d a t de b a n d van de s t a d m e t h e t
D E T E R R I T O R I A L I S E R I N G
systeem van de p r o d u k t i e verslapt, r a k e n de belange n van de e c o n o m i e
D e ervaring van de stad is enerzijds s t e r k v e r b o n d e n m e t deze stede-
steeds verder v e r w i j d e rd van de belangen van de lokale g e m e e n s c h a p .
lijke o n t w i k k e l i n g e n en anderzijd s m e t h e t verlies van h e t stedelijk cen-
Kreukels m e e n t , d a t 'het er in de komende
aankomt
t r u m . 'Vanaf nu leven we niet m e e r in een s t a d die o p g e b o u w d is rond
sociale
assen en m e t een hiërarchie van stedelijke r u i m t e s . W e b e w e g en nu op
een nieuwe en culturele
afstemming
de andere
tussen
die primair kant.
setting)
aan de ene kant,
economisch
vooral op
de vereisten
vlak in de micro- en mesowerelden
den (in een nationale netwerken
te verkrijgen
periode
op het
van de stedelijke en de
en technologisch
gebie-
internationale van aard zijn
aan
'11
Deze n i e u w e balans t u s s e n de i n t e r n a t i o n a l e n e t w e r k e n en de m e s o / microwereld van stedelijke centra bevat de s t r a t e g i s c h e i m p u l s e n voor
een k a a r t . D a a r m e e zijn we h e t t i j d p e r k van de ' d e t e r r i t o r i a l i s e r i n g' ingegaan. W e h e b b e n een d r e m p e l van perceptie o v e r s c h r e d e n . ' 1 4 De vraag is, of dit verlies van het c e n t r u m o v e r e e n k o m t m e t h e t verval van de stad. O p deze vraag wil ik n u e e r s t i n g a a n . De film Blade Runner
van Ridley S c o t t g e e f t een f r a p p a n t beeld van
de stad die o p dit m o m e n t o n t s t a a t . A n d e r s d a n de m e e s t e Ameri-
stedelijke v e r n i e u w i n g . 12 H e t zal weinig verbazing w e k k e n d a t in de
k a a n s e a c t i e f i l m s die v a n u i t een enkel idee - bij voorbeeld een b r a n -
steden w a a r s p r a k e is van een v e r s t e r k t e inzet v o o r een verdere o n t w i k -
d e n d e s k y s c r a p e r (The towering
R i d l e y S c o t t , Blade Runner, 1982
inferno,
1 9 7 4 ) - een Dallas-achtig ver-
R i d l e y S c o t t , Blade Runner, 1982
haal vertellen, volgt deze film m e e r d e r e verhaallijnen . V a n u it een perspectief d a t i m m a n e n t is aan de talloze s t r o m e n in de stad w o r d t de stad zelf g e f i l m d . De 'held' is niet in s t a a t de s i t u a t i e te b e h e e r s e n . Hij is geen B o g a r t , m a a r t r a c h t zich te voegen in de s t r o o m van g e b e u r t e nissen en p r o b e e r t h a a r w e n d i n g e n en kere n zo goed mogelijk te volg e n . Twee s o o r t e n beelden k r u i s e n zijn pad. Allereerst die van m e n i g ten op brede b o u l e v a r d s , kleine t u r b u l e n t i e s die plotseling k u n n e n explodere n en de s t a d lam k u n n e n leggen. D a n zijn er beelden van vervallen r u i m t e s , r u i m t e s die h u n o o r s p r o n k e l i j k e gebrui k h e b b e n verloZ o e Z e n g h e l i s , Playful Planes, 1982 - schilderij geïnspireerd op het OMA ontwerp van 1 9 8 0 / 81 voor de IBA LützowstraRe
ren. De verlaten gebieden liggen aan de r a n d van de s t a d , b u i t e n de b e w e g i n g e n van de m e n i g t e n ; de relatie t u s s e n c e n t r u m en periferie w o r d t ingewikkeld. H e t enige d a t al deze e l e m e n t e n m e t elkaar g e m e e n s c h a p p e l i j k h e b b e n , is de s t r o m e n d e regen en de taal van de
15. Het beeld van de stad in de film Blade Runner (1982) is eerder beschreven door Maurice Nio, in 'De spiegel en de afgrond', OASE. 16. Het toezicht wordt vervangen door de simulatie, oftewel projectie vervangt opname. Zie Deleuze, Gilles en Guattari, Felix, Mille Plateaux, Minuit, Parijs 1980, p.571-573 (Eng. vert., A Thousand Plateaus, The Athlone Press, London 1988, p.457-459. 17. Virilo, Paul, L'espace critique. Essai, Christiaan Bourgeois, Parijs 1984. 18. Virilo, Paul, Cité, miroir, agonie, Les Anales de le recherche urbaine, nr. 34, 1987, p.40-42. Zie voor het 'interface' ook Paul Virilio, 'De onwaarschijnlijke architectuur', OASE 19, 1988, pp. 19. Taverne, Ed, 'From Plan to Project. Some notes on Bernardo Secchi's 'Progetto del Suolo", ongepubl., typoscript, 31 p., p. 18. 20. Taverne, p.20. 21. Banham, Reyner, Los Angeles, The Architecture of Four Ecologies, Penguin Books, Harmondsworth 1973 (1971). 22. Vattimo, Gianni, 'Metropolis and Hermeneutics: An Interview', in: Teyssot, Georges, Beyond the City, the Metropolis, Electa/XVII Triennale, Milaan 1988, p.268-272, p.268. 23. Cacciari, Massimo, Metropoli della mente, Casabella, nr. 523, 1986, p.14/15. 24. Cacciari, Massimo, o.c.
6
straat.15 Deze s i m u l a t i e van de s t r o m e n in de stad is niet alleen een indicatie voor m a a r o o k een e l e m e n t van de v e r a n d e r i n g e n in de o r g a n i s a t i e van de s t a d . De f a b r i e k s s t a d waar de m e n i g t e n g e h o m o g e n i s e e r d w o r d e n d o o r h e t w e r k p r o c e s (de s t a n d a a r d - a s s e m b l a g e l i j n ) en w a a r een ' o n z i c h t b a r e ' b a a s toeziet op de o p e r a t i e s v a n a c h t e r een b a t t e r i j televis i e s c h e r m e n , w o r d t vervangen d o o r een stad w a a r i n h e t t o e p a s s e n van g e p r o j e k t e e r d e beelden de h o m o g e n i s e r i n g t o t s t a n d b r e n g t . 1 6 Volgens Paul Virilio is h e t u l t i e m e gevolg van di t proces de o n t w r i c h t i n g van de m e t r o p o o l . In dit proces t r e e d t h e t verval o p van de historische stad ten g u n s t e van een p o s t - u r b a n e c o n c e n t r a t i e waarin de enige verenig e n d e f a c t o r een s y n t h e t i s c h e t i j d - r u i m t e is. In deze t i j d - r u i m t e krijgen de m e n s e l i j ke n e d e r z e t t i n g e n , die verstrooid zijn in alle richtingen van de fysieke r u i m t e , een nieuwe s a m e n h a n g . 1 7 D e s t a d is een t h e a t e r g e w o r d e n van g e b e u r t e n i s s e n die d o o r r u i m t e lijke nabijheid ( w o n e n / w e r k e n ) en t e m p o r e l e opeenvolging (concentra t i e / s p r e i d i n g ) niet m e e r w o r d e n verklaard. De tijd van de s t a d is niet 'de tijd die voorbij
gaat in een chronologische
opeenvolging,
tijd die zich ten toon stelt, die, zo zou men kunnen speelt
van oppervlak
[surface], o f , meer precies,
zeggen,
maar
de
de rol
van interface.'™
Door
deze radicale wijziging van de b e g r i p p en r u i m t e en tijd s t r e k t h e t beginsel van de a l g e m e n e relativiteit zich uit t o t h e t vlak, h e t o p p e rvlak. Dit h e e f t de vervanging van h e t l a a t s t e d o o r h e t i n t e r f a c e t o t gevolg. Ieder vlak w o r d t o p g e n o m e n in een c o m m u n i c a t i e v e dimensie. Ieder vlak b e s t a a t slechts in de relatie die hij h e e f t m e t de w a a r n e m i n g .
Z o m a a k t de (geografische ) interval plaat s v o o r de i n t e r f a c e , de k o p p e -
bevinden en de i n f o r m a t i e s die ze o n t v a n g e n . Als n o m a d e n b e w o n e n ze
ling van vlak m e t w a a r n e m i n g .
de stedelijke r u i m t e . De ruimtelijke c o n f i g u r a t i e van deze stad is niet
De fysieke realiteit k a n nu alleen n o g m a a r w o r d e n w a a r g e n o m e n in
m e e r gegeven m a a r g e d e c o n s t r u e e r d in een zuivere p r o c e s m a t i g h e i d.
een g e f r a g m e n t e e r d e v o r m of d o o r m i d d e l van voorstellingen . De erva-
De stad is niet m e e r de plek w a a r i n b e p a a l de bewegingen zich vestigen,
ring van de m e t r o p o o l is hoofdzakelij k de ervaring van h e t verlies van
m a a r h e t geheel van deze g e b e u r t e n i s s e n zelf. De r u i m t e bezit geen
h e t stedelijke c e n t r u m . In de stedelijke n e t w e r k e n is het niet m e e r
a u t o n o m e e i g e n s c h a p p e n . D i e n t e n g e v o l ge b e s t a a t er geen stedelijke
mogelijk een c e n t r u m in r u i m t e l i j k e zin te o n t w a r e n . De vraag is overi-
r u i m t e die b e s c h r e v e n zou k u n n e n w o r d e n los van het ' a v o n t u u r ' van
gens wel of deze ervarin g louter in zulke negatieve t e r m e n als verlies
genoemde lichamen.24
(of vervreemding ) k a n w o r d e n b e s c h r e v e n. Uiteindelijk is er weinig verschil t u s s e n h e t 'in de s t a d zijn' en ' h e t verloren zijn in de s t a d ' ; d a t laatste g e b e u r t n a m e l i j k niet zo snel. Parallel m e t deze o n t w i k k e l i n g e n in de a r c h i t e c t u u r en s t e d e b o u w l o o p t de o p k o m s t van de h e r m e n e u t i e k als f i l o s o f i e van de i n t e r p r e t a tie. Mogelijk is er s p r a k e van 'een parallelle debouw
als filosofie
daarvan,
[...] sprake
methode, sluiten
zich bevinden.
van een onderling
een verklaringsmodel van [...] het immense
Taverne 'is zowel probleem verbreken
Mogelijk
gevaar zich te verliezen
in het
tussen
interpretatieve
kan worden
als de stedebouw
van het verlies van overkoepelende
ste-
gevolg
bij het
van het bestaande.'1''
potentieel
van de samenhang
waarin zowel
is er, mede als
vergelijkbare
dat gebruikt
in de filosofie
conditie
nagedacht
centrale
over
thema's,
het geheel en de delen,
ont-
Volgens het
over
over
het
het
fragment.'20
Stad en periferie v o r m e n geen s a m e n h a n g e n d geheel, m a a r s t a a n e v e n m i n in een willekeurige v e r h o u d i n g t o t elkaar. In de g r o t e r e orde w a a r v a n stad en periferie deel u i t m a k e n , zien we verschillende s o o r t e n n e d e r z e t t i n g e n die s a m e n h a n g e n m e t verschillende levenswijzen. De verschillende levenswijzen m e t de d a a r m e e c o r r e s p o n d e r e n d e g r a d e n van stedelijkheid zijn d o o r Reyner B a n h a m in zijn m e e s l e p e n d e b o e k over Los Angeles ecologieën g e n o e m d . 2 1 In N e d e r l a n d w o r d t o p dit p u n t b a a n b r e k e n d o n d e r z o e k verricht d o o r Ro b van E n g e l s d o r p G a s t e laars. Begrippen als verstrooiing en spreiding zijn weinig specifiek , als h e t e r o m g a a t deze o n t w i k k e l i n g e n te b e s c h r i j v e n. H e t leidt vaak t o t een weinig kritische k r u i s t o c h t tegen h e t idee van s a m e n h a n g . In een interview h e e f t Gianni V a t t i m o verklaard d a t c e n t r u m en periferie begrensd w o r d e n d o o r een h o r i z o n , w a a r i n n o c h s p r a k e is van de invoeging van h e t deel in h e t geheel n o c h van de afwezighei d van dit alles. H e r m e n e u t i s c h e geschiedenis is de geschiedenis van de crisis van het gesloten m o d e l en van h e t o p n i e u w voorstellen van de o p e n , n e t v o r m i g e en o n b e p a a l d e s t r u c t u u r . 'De hermeneutiek zien dat het geheel niet aan ons gegeven
kon worden
begrijpen,
was in een
vorm,
maar dat het aan ons gegeven
een vorm die niet die van een expliciet
heeft altijd
laten
om het deel te ongearticuleerde
gearticuleerde
verbinding
was.'22 In een prachtig essay is dit p r o b l e e m d o o r Cacciari op een zeer heldere m a n i e r u i t g e w e r k t . 2 3 Volgens h e m h e b b e n de sociologie, f i l o s o f i e en s t e d e b o u w ons erop getraind de m e t r o p o o l te zien als een f u n c t i o neel systeem van relaties, van v e r b i n d i n g e n. O p basis van dit geheel p r o b e r e n de verschillende ' w e t e n s c h a p p e n ' de m e t r o p o l i t a n e d i m e n s i e (d.w.z. de d i m e n s i e w a a r i n h e t individu als individu niets is en h e t de plicht h e e f t zich als a b s t r a c t intellect te p l a a t s e n) te p r o g r a m m e r e n . Cacciari weet a a n n e m e l i j k te m a k e n d a t de stedelijke w e t e n s c h a p p e n o n t s t a a n v a n u i t de idee d a t de m e t r o p o o l als een Geheel van de delen, als een Relatie van de relaties r u i m t e l i j k d e f i n i e e r b a a r is. De v e r r u i m t e lijking van de stedelijke d y n a m i e k is h e t gevolg van deze zet. Deze moeilijkheid kan w o r d e n o v e r w o n n e n d o o r h e t v e r t o o g over de m e t r o p o l e n o p n i e u w te o p e n e n . Cacciari o n t w i k k e l t op basis van Eins t e i n ' s vergelijking van h e t A m e r i k a a n s e grid m e t de E u r o p e s e s t a d h e t beeld van een stad die gevormd w o r d t d o o r sociale s u b j e c t en m e t een onduidelijke identiteit; door o n b e p a a l d e en weke l i c h a m e n die van v o r m v e r a n d e r e n o v e r e e n k o m s t i g h e t z w a a r t e k r a c h t v e l d w a a r i n ze zich
D a n i e l L i b e s k i n d , City Edge projekt, Berlijn, Site model B, 1987
7
L E E G T E
S
D o o r deze o n t w i k k e l i n g e n k u n n e n we o n s a f v r a g e n w a t is overgebleven van t r a d i t i o n e l e w a a r d e n zoals de o p e n b a a r h e i d van de s t r a t e n en de pleinen, de t u i n e n en de p a r k e n , h e t l a n d s c h a p en h e t stedelijke decor. Volgens B a u d r i l l a r d 2 5 verdwijnen zelfs zowel de o p e n b a r e als de private r u i m t e . De privésfeer is geen s c h o u w p l a a t s m e e r w a a r in de i n t i m i t e i t van de burgelijke w o n i n g zorg w o r d t besteed aan b l o e m p o t t e n en gord i j n e n , m a a r w o r d t een t e r m i n a l w a a r talloze n e t t e n s a m e n k o m e n . Precies zo vergaa t h e t de o p e n b a r e r u i m t e (de s t r a a t , h e t m o n u m e n t , de m a r k t , de taal). H a a r verdwijne n g a a t gelijk o p m e t het v e r d w i j n e n van 25. Ik volg hier de analyse van Baudrillard in zijn boek L'autre par lui même. Editions Galilée, Parijs 1987. 26. Vergelijk Bollerey, Franziska, 'Inleiding', in: Tilman, Harm, Toorn, Roemer van, en Verhulsdonck, Tom (red.), Amsterdam, Metropool 1988, Deel 1, TUDBwk, Delft 1988, p.i. 27. Baudrillard, Jean, o.c. 28. Attali, Jacques, La nouvelle économie francaise. Flammarion, Parijs 1978, p.109-162. 29. Meuwissen, Joost, Doe het zelf, voordracht Academie van Bouwkunst Tilburg, 21 november 1986. 30. Vgl. Taverne, Ed, 'De ruïne als teken van de vooruitgang' (a.w.). 31. Eisenman, Peter, Moving Arrows, Eros, and other Errors, in: Precis 6, The Culture of Fragments, Rizzoli, New York 1987, p.139-144 32. Eisenman, o.c., p.142. 33. Heidegger, Martin, Die Kunst und der Raum/L'art et l'espace, Erker, St. Gallen 1983 (1969), p.12. 34. Heidegger, Martin, Der Ursprung des Kunstwerkes, in: Heidegger, Martin, Holzwege, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 1972, p.7-68. 35. Vallimo, Gianni, La fine della modernita, p.91.
de private r u i m t e . Terwijl de o p e n b a r e r u i m t e verdwijnt, t r e e d t de r e c l a m e op de v o o r g r o n d . S t e d e b o u w en a r c h i t e c t u u r w o r d e n b e w u s t als r e c l a m e m i d d e l ingezet. 'Corporate hout design'
identity'
en 'No business
wit-
zijn d a a r b i j de g a n g b a r e t e r m e n . 2 6 D e a r c h i t e c t u u r b e s t a a t
uit g r o t e b e e l d s c h e r m e n , w a a r o p de zich in beweging v i n d e n d e licham e n w o r d e n g e b r o k e n . ' G e en o p e n b a r e r u i m t e , m a a r gigantisch e r u i m tes van de c i r c u l a t i e . ' 2 7 Deze o m s l a g is d o o r de F r a n s e e c o n o o m J a c q u e s Attali in h e t perspectief g e p l a a t s t van de crisis van h e t k a p i t a l i s me van h e t 'zelf-onderh o u d ' . 2 8 A t t a l i is e r v an o v e r t u i g d d a t h e t k a p i t a l i s m e ook deze crisis kan o v e r w i n n e n o p v o o r w a a r d e d a t h e t o n r e n d a b e l e p r o d u k t i e s als staal, s c h e e p s b o u w en zware c h e m i e weet af te s t o t e n en zelf nieuwe p r o d u k t i e s ter h a n d n e e m t die zijn gericht o p een c o n s u m p t i e die hij a a n d u i d t m e t de t e r m 'zelf-controle' . Hij doelt h i e r m ee op het g e b r u i k van m o d e r n e i n f o r m a t i c a en c o m p u t e r s in de h u i s h o u d i n g e n . Zij dienen voor zowel zelfscholing als v o o r h e t b e w a k e n van de eigen gezondheid. H e t k a p i t a l i s m e van de t o e k o m s t zal de t a k e n o v e r n e m e n die nu n o g t o t de o p e n b a r e s e c t o r b e h o r e n , zoals o n d e r w i j s en g e z o n d h e i d szorg, terwijl alles w a t n u nog t o t de particulier e sector b e h o o r t (basisi n d u s t r i e , b e d r i j f s t a k k e n die m e t verlies k a m p e n ) o n d e r de o p e n b a r e s e c t o r zal vallen.
C o o p H i m m e l b l a u , ontwerp voor de toekomstige ontwikkeling van de franse new-town Melun-Sénart, 1987 8
Dit t h e m a van de o m w e n t e l i n g van o p e n b a a r h e i d en privaatheid, die nu plaats vindt in de samenleving, de e c o n o m i e , h e t w o n e n en de arbeid is doorslaggeven d voor de a r c h i t e c t u u r en s t e d e b o u w , j u i s t o m d a t de o p e n b a r e r u i m t e van de s t r a a t en de private r u i m t e van de w o n i n g in h u n tegenstellin g s t e r k in het s t e d e b o u w k u n d i g e en archit e c t o n i s c h e d e n k e n en doen v e r a n k e r d liggen. 2 9 De verlaten i n d u s t r i e gebieden en h a v e n t e r r e i n e n, de vervallen h i s t o r i s c h e c e n t r a en de uit c u l t u u r g e n o m e n l a n d b o u w g e b i e d en v o r m e n h i e r m e e h e t b e l a n g r i j k s t e ' w e t e n s c h a p p e l i j k e ' probleem voor de s t e d e b o u w o p dit m o m e n t . In deze 'leegtes' zullen de s t e d e b o u w k u n d i g e n t o t nieuwe r e g u l e r i n g en m o e t e n k o m e n . H e t g a a t niet alleen o m n i e u w e v o r m e n m a a r o m de v o r m g e v i n g aan een s t e d e b o u w k u n d i g e c u l t u u r als geheel. 3 0 Stedelijke leegtes k u n n e n niet w o r d e n gelezen in h u n p r e s e n t i e, bij voorbeeld als een fysieke vorm die zich o p e n t in de g e b o u w d e o m g e ving en die g e h e c h t en v e r b o n d e n zou m o e t e n w o r d e n . S t e d e n wisselen i m m e r s v o o r t d u r e n d van f u n c t i e , k e n n e n een o n t w i k k e l i n g die wezenlijk d i s c o n t i n u is. Volgens E i s e n m a n 3 1 b e v a t t e n stedelijke leegtes e c h t e r zowel een 'herinnering
als een 'immanentie'.
van de d i s c o n t i u n u i t e i t k u n n e n 'absenties
Pas d o o r de e r k e n n i n g van de leegte'
(Eisenman)
w o r d e n g e d i f f e r e n t i e e rd en kan de fixatie op de plek als een k e n b a a r en p e r m a n e n t geheel w o r d e n opgeheven. 'Door de plek niet eenvoudig een palimpsest neringen worden
als aanwezigheid
en als een vindplaats
en immanenties,
te zien, maar
die sporen
bevat van
kan de ligging niet als iets
als
herin-
statisch
gedacht.'32
'Vermoedelijk
is de leegte juist nauw verbonden
van de plek en is ze daarom schijn
brengen
gemis.
In de plastische
geen ontbreken,
met het
[...]. De leegte is geen niets. Ze is evenmin belichaming
een zoekend-ontwerpend
stichten
speelt van
eigene
maar een te
vooreen
de leegte een rol als plaatsen'33,
I r w i n S i l v e r , Nightwalks,
198J - EI Station, Bronx, New York
aldus Heidegger. Vermoedelijk m o e t e n we vis-a-vis h e t p r o b l e em van de stedelijke leegtes aan iets geheel a n d e r s d e n k e n : bij voorbeeld de g r o n d , aarde, land als o p p o r t u n i t e i t en de wereld als n e t w e r k . H e i d e g g e r ' s m e t a f o r i e k van wereld en aarde biedt h i e r v o o r poëtische a a n k n o p i n g s p u n t e n . 3 4 H e t e l e m e n t Aarde b e p e r k t zich niet t o t de r e p r e s e n t a t i e van een historiciteit, m a a r biedt de mogelijkheid van t o e k o m s t i g e werelden. In het opstel 'Die Kunst
und der Raum'
w e r k t Heidegger dit p u n t ver-
der uit. In de p o ë t i s c h e p r o d u k t i e van de r u i m t e m a n i f e s t e e r t zich de dialectiek van plaats [ O r t s c h a f t ] en s t r e e k [ G e g e n d ] - de plaats als a f g e p a a l d e r u i m t e en streek als o p e n r u i m t e - . In dit spel 'wordt werk in de eerste plaats gezien ordening, streek',
als middel
maar ook als vluchtlijn
van een nieuwe
naar de vrije uitgestrektheid
het
ruimtelijke van de
aldu s V a t t i m o . 3 5 De poëtiek van wereld en a a r d e kan w o r d e n
opgevat als g r o n d l e g g e n d e k o m s t van n i e u w e v e r h o u d i n g e n m e t de aarde, m a a r o o k als verbreding van de r u i m t e l i j k e h o r i z o n , van vervloeiing van b e s t a a n d e ruimtelijke b e p e r k i n g e n , van o n t g r o n d i n g . Dit b e t e k e n t ook d a t h e t h e t 'eigene' (het d u u r z a m e ) van de ' p l a a t s ' verd w i j n t in de r u i l w a a r d e . Vermoedelijk m o e t e n we d u s m e t b e t r e k k i n g t o t h e t p r o b l e e m van de stedelijke r u i m t e d e n k e n aan een n e t v o r m i g e o r g a n i s a t ie van de r u i m t e , als beschrijving van p l a a t s v i n d e n d e t e n d e n s e n en als doel voor een post-industrieel beleid. Deze o r g a n i s a t i e b e a n t w o o r d t in h o g e m a t e aan de eisen van h e t m o d e l van zelf-organisatie d a t ik al eerder n o e m d e . Bovendien verschilt ze radikaal van de h i ë r a r c h i s c h e o r d e n i n g e n die we to t nu toe k e n d e n . Z e is flexibeler en s t a a t m e e r o p e n v o o r de creatieve werking van de processen die al g a a n d e zijn. O o k is ze m e e r v a t b a a r voor diversificatie en p e r f e c t i o n e r i n g van het b e s t a a n d e p o t e n t i e e l d o o r interactie m e t de omgeving.
G o r d o n M a t t a - C l a r k , Day's End (ook wel Day's Passing genoemd), 1975
