Sporen van licht
Decemberkalender
Op de vierde zondag voor Kerst begint Advent. Dat betekent: komst. In die weken bereiden we ons voor op het feest van de geboorte van Jezus. Met deze kalender tel je de dagen anders dan anders. Van 1 tot en met 25 december is er voor iedere dag een verhaal, een werkje of een weetje. Sommige werkjes kun je zelf, voor andere heb je misschien de hulp van een volwassene nodig. Zo leef je samen naar het Kerstfeest toe. Voor de dagen daarna is er een vakantiepagina. Kijk ook eens op www.kerstkind.nl voor meer ideetjes, verhalen en links. In de kalender lees je een wintersprookje over een jongetje dat dicht bij de Noordpool woont. Daar speuren de mensen in de winter naar de eerste stralen van de terugkerende zon. Ze zien dit licht als een bijzondere schat die hun leven weer kleur en glans geeft. Als de nieuwsgierige Sampo-Sami op weg gaat weet hij niet wat hem te wachten staat. Gelukkig wint de zon het van de donkere winternacht! De komende weken gaan wij, net als Sampo-Sami, op zoek. Het wordt steeds lichter om ons heen. Sporen van licht brengen ons bij het Kerstkind. Het is leuk om een adventshoekje te maken waar je alles neerzet dat met de Kerstvoorbereiding te maken heeft. Iedere zondag komt er een lichtje bij en voor Kerst een groter licht (zie werktekening sterlichtjes). De gedichtjes zijn geschikt als opzegversje bij het aansteken van de lichtjes. Je kunt de terugkeer van het licht meebeleven door van karton een berg te maken waarachter de zon opkomt (zie werktekening).
Knip hiervoor uit bruin karton een berg en zet hem in een kaartenstandaard. Knip een zon uit goudfolie (doorsnee 10 cm). Plak de zon op cirkels van vliegerpapier in de kleuren oranje, rood, roze, paars, blauw en donkerblauw, waarbij de volgende cirkel steeds 3 à 4 cm groter is dan de vorige. Bevestig aan de buitenste cirkel een dunne draad en maak die boven de berg vast, zo dat je de zon iedere week een stukje verder omhoog kunt trekken. Tegen een raam geplakt kan ook, dan schijnt het daglicht er mooi door heen. Met Kerst straalt de zon voluit over het landschap. Kleed het hoekje verder aan met een kleed als ondergrond, met stenen en plantjes. Een klein popje kan het jongetje Sampo-Sami uit het verhaal zijn. De berg is tegelijk de achtergrond voor de kerstgroep. In de kalender vind je kerstfiguren om uit te knippen. Met Kerst, als het Kind geboren is, is de groep compleet.
Dit heb je nodig Bood s c h a p p e n l i j s t j e Voor de sterlichtjes: 5 glaasjes voor de waxinelichtjes, vouwpapier in de kleuren: paars, lila, licht roze, donker roze, rood. Voor de berg met de zon en de viertafel: bruin karton, kaartenstandaard, goudfolie, vliegerpapier in de kleuren: oranje, rood, roze, paars en donker blauw, een mooi kleed, wat stenen en plantjes. Voor de kerstfiguren: kurken of kleine doosjes. Voor het geurschaaltje: een schaaltje, een mooi servet, sinaasappels of mandarijnen, kruidnagels, kaneelstokjes en een lintje. Voor bisschopssap: 1 liter rood druivensap, 3 kaneelstokjes, 3 kruidnagelen, honing en een sinaasappel. Voor de driekoningenkoek: 250 gram zelfrijzend bakmeel, zout, 175 gram boter, ei, suiker of honing, 1 bruine boon.
1 december Het verha a l v a n S a m p o - S a m i Heel ver hier vandaan, helemaal in het noorden, ligt een land dat Lapland genoemd wordt. Er zijn wijde vlakten met veel moerassen en meren. Maar er zijn ook hoge bergen en uitgestrekte bossen. Het is er heel anders dan bij ons. In de zomer gaat daar de zon niet onder. Dan is het altijd licht. In de winter is het net andersom. Dan is het altijd donker. Dag en nacht staan er sterren aan de hemel. Kleine lichtjes in de lange, koude winter. Er wonen maar weinig mensen in dat land. Sampo-Sami woont er met zijn vader en zijn moeder. Ze wonen in een tent, ook als het sneeuwt. Want ieder voorjaar en iedere herfst trekken ze met hun rendierkudde mee. Altijd op zoek naar voedsel. Sampo-Sami helpt bij het hoeden van de kudde. In de winter glijdt hij op zijn ski’s tussen de rendieren door. De punten van zijn kleurige muts dansen vrolijk heen en weer. Soms spant hij zijn rendier voor de slee en stuift er mee over het ijs!
2 december Vandaag steken we het eerste adventslichtje aan. We maken een sterlichtje van paars karton. - Knip een gelijkzijdige driehoek van ongeveer 15 cm. - vouw de punten één voor één naar de tegenoverliggende zijde - vouw tweederde van deze punten weer terug - je hebt nu een ster waar precies een waxinelichtje in past.
Lichtliedje De kaars die wij ontbranden wijst ons het lichtend spoor: hier en in alle landen breekt Gods bevrijding door.
3 december
No o r d e r l i c h t o f P o o l l icht
Wist je dat de zon kan zorgen dat het stormt? Niet een gewone storm, met wind en lucht. Maar een storm met elektriciteit. Eerst zijn er grote ontploffingen en uitbarstingen op de zon. Daaruit komt een wind van elektrisch geladen deeltjes. Die waait de ruimte in. En die wind komt ook langs onze aarde. De wind met geladen deeltjes wordt het meest afgestoten door de evenaar en het meest aangetrokken door de Noordpool en de Zuidpool. Als de geladen deeltjes in onze dampkring komen, lichten ze op. Je ziet het op de foto. Dat noemen we Noorderlicht, of Poollicht. Noorderlicht ziet er heel toverachtig uit. Het zijn sluiers van licht die in het donker zweven. Ze kunnen allerlei kleuren krijgen: rood, blauw, groen en geel.
4 december Sampo-Sami Nu is het winter en donker, ook overdag. De sterren fonkelen, maar Sampo-Sami voelt zich niet vrolijk. Hij zou zo graag de zon weer willen zien. Hij weet bijna niet meer hoe het is als de zon schijnt. Op een dag roept vader: ‘Sampo, er is iets moois te zien!’ Sampo-Sami kijkt in de richting die vader wijst. Hij ziet een klein streepje licht aan de horizon. ‘Weet je wat dat is?’ vraagt vader. ‘Het Zuiderlicht misschien?’ antwoordt Sampo-Sami. Hij weet dat het niet het Noorderlicht is. Dat heeft hij al zo vaak gezien, daarvoor zou vader hem niet bij zich roepen. ‘Nee, jongen,’ zegt vader, ‘dit is de eerste bode van de zon. Vanaf nu wordt het steeds een beetje lichter. De zon komt weer terug… Kijk eens, hoe mooi de berg Rastekais is in de zonnegloed!’ Sampo ziet het. De sneeuw op de hoge top is helemaal rood. Hij wordt er blij van en denkt: ‘Ik zou wel naar de berg Rastekais willen gaan om te zien hoe de zon opkomt.’
5 december Sint Nicolaas vindt het vast wel fijn als er vandaag voor hem gezongen wordt. Als dank voor de cadeautjes, of gewoon omdat hij morgen jarig is.
Op de wijs van: Zie ginds komt de stoomboot... Zwarte Piet ging uit fietsen, toen knapte zijn band. Hij moest nu wel lopen, met de fiets aan de hand. Hij kwam in een dorpje, en zei tegen de smid: ik geloof dat er in mijn achterband een pepernootje zit. De smid moest toen lachen en plakte zijn band. Piet kon toen weer fietsen door heel Nederland. Van (plaatsnaam) naar (plaatsnaam) en ook weer terug. Met een hele grote zak vol pepernoten achterop zijn rug!
6 december Ook de herders volgen sporen van licht.
Deze herder kun je vast uitknippen voor bij de kerststal
Vind je het jammer om in de kalender te knippen dan kun je ook zelf een herder maken. Ga dan naar www.kerstkind.nl
7 december Recept voor een geurschaal Het is fijn als je huis lekker ruikt. In de winkel kun je luchtverfrissers kopen. Maar je kunt nog veel beter zelf een lekkere geurschaal maken. Een geurschaal die past bij deze tijd van het jaar. Bij advent horen geuren als: kaneel, kruidnagel, sinaasappel, mandarijnen. Wat heb je nodig: schaaltje, mooi servet, sinaasappels of mandarijnen, kruidnagels, kaneelstokjes, een lintje.
Zoek een leuk schaaltje of mandje. Doe er een mooi servet in. Prik de kruidnagels met de scherpe kant door de schil van de mandarijnen of de sinaasappels heen. Doe er flink wat kruidnagels in. Ruik je al hoe lekker dat gaat geuren? Om het mandje af te maken, leg je er een paar kaneelstokjes bij, waar je een mooi lintje omheen hebt geknoopt (er wil vast wel even iemand helpen als het niet lukt). Je zet de geurschaal op een plekje in de buurt van een deur. Dan ruikt iedereen die binnenkomt dat het advent is.
8 december Sampo-Sami Sampo-Sami wordt door zijn vader Sampo genoemd en door zijn moeder Sami. Sampo betekent: ‘Rijkdom.’ Vader hoopt dat Sampo later rijk en machtig zal worden. Dus hij zegt: ‘Sampo.’ Maar moeder zegt: ‘Pas bij de doop krijgt hij zijn echte naam, zoals alle kinderen in Lapland. Tot die tijd zeg ik: ‘Sami.’ Dat betekent: ‘kind van de Samen,’ zoals de Lappen eigenlijk heten. Maar in de zomer is het te ver om naar de dominee te reizen. En in de winter is het te gevaarlijk. De wolven kunnen je meeslepen, de bergen in… of je komt het rendier met het gouden gewei tegen! Sampo-Sami zou dat rendier best eens willen zien. Hij zou er wel op naar de hoge berg Rastekais willen rijden. De mensen zeggen dat daar de trollen wonen. En ook Hisy, de Bergkoning. ‘Wie is die Hisy eigenlijk,’ wil Sampo-Sami weten. ‘Je moet nooit naar Rastekais gaan, Sami,’ zegt moeder. ‘Hisy is heel gevaarlijk. In één hap kan hij een rendier doorslikken en wie weet wat hij met kleine jongens doet…’ Sampo-Sami vindt het een spannend verhaal.
9 december Vandaag steken we het tweede lichtje en maken een lila sterlichtje Weet je nog hoe het moet? Wij zoeken naar een teken, een spoor van hoop, een kind. Het licht dat wij ontsteken zegt: hoor, wie zoekt, die vindt.
10 december Een rendier in de kerststal… Kerstmis is een feest dat over de hele wereld gevierd wordt. Ieder land geeft er zijn eigen kleur aan. Zolang de mensen de wereld over reizen hebben ze dingen van elkaar overgenomen. Zo is het ook met Kerstmis. Er zijn zoveel gebruiken dat het soms moeilijk te achterhalen is waar iets vandaan komt. Een voorbeeld is de Amerikaanse kerstman, Santa Claus. Eigenlijk is hij afgeleid van onze Sinterklaas (als je de namen uitspreekt hoor je dat ze familie van elkaar zijn!). In de 16e en 17e eeuw namen Nederlandse emigranten hun Sinterklaasfeest mee naar Amerika. Omdat het daar gebruikelijk was om met Kerst cadeautjes te geven werd Sinterklaas naar Kerst verschoven. Nu is Santa Claus bijna bekender dan de goede oude Sint Nicolaas. En de rendieren voor de slee van de Amerikaanse kerstman? Die stammen uit oude Noord-Europese verhalen over ‘Vadertje Winter’ die de sneeuw en de vorst bracht. Hij dreef ook de rendieren uit de bergen naar de laagvlakten. De mensen geloofden dat rendieren in contact stonden met de godenwereld. Het rendier met het gouden gewei was een boodschapper van God. Een Amerikaanse dichter die deze verhalen kende vond rendieren wel bij het kerstverhaal passen. Het gedicht dat hij maakte over de rendieren van de kerstman werd wereldberoemd.
11 december Sampo-S a m i Sampo-Sami denkt steeds aan het licht op de berg. En aan de Bergkoning. Hij kan er niet van slapen. Midden in de nacht trekt hij zijn kleren van rendierbont aan. Stiekem sluipt hij de tent uit. Buiten is het bitter koud. Sampo-Sami spant zijn rendier voor de slee en daar gaan ze, over de sneeuwvlakte. De rendierhoeven klepperen op de bevroren ondergrond. Duizenden sterren schitteren aan de hemel boven hem. Dan opeens gaat het mis. Door de vaart slaat de slee om. Sampo-Sami valt in de sneeuw. Het rendier draaft verder. Daar staat hij, alleen in de wildernis, tussen de hoge bergen. Eén berg steekt boven de andere bergen uit. Dat moet Rastekais zijn. Daar woont Hisy, de Bergkoning! De rillingen lopen Sampo-Sami over de rug. Wat zou hij nu graag in de warme tent bij vader en moeder willen zijn. Maar teruglopen zonder slee en zonder rendier zal niet gaan. ‘Als ik hier blijf zitten zal ik bevriezen,’ zegt Sampo-Sami tegen zichzelf. ‘Dan kan ik maar beter naar Rastekais gaan. Want daar komt de zon op.’
12 december Va n d a a g komen we Jozef en Maria tegen,
zij zijn op weg naar Betlehem.
13 december Reis naar Bethlehem. Zoek jij de weg voor Jozef en Maria?
14 december Recept: Bisschopssap Wat heb je nodig: 1 liter rood druivensap, 3 kaneelstokjes, 3 kruidnagelen, honing naar smaak, 1 sinaasappel. Schrob de sinaasappel goed schoon met een nagelborstel. Schil er een mooie lange schil vanaf. Zet de druivensap op een laag vuur en laat het langzaam warm worden. Doe de kaneelstokjes, kruidnagelen, sinaasappelschillen en (naar smaak) de honing er bij. Laat alles op een heel laag vuurtje trekken, net zoals thee. Als het lekker gaat ruiken in de kamer, is je bisschopssap klaar. Even laten afkoelen en dan in theeglazen schenken. Steek een half schijfje sinaasappel op de rand van het theeglas. Heel lekker als je koud thuiskomt van een frisse wandeling of schaatstocht!
15 december Sampo-S a m i Sampo-Sami gaat op weg. Plotseling schrikt hij van een beweging naast hem. Een grote grijze wolf bromt: ‘Wat doe jij hier alleen in de sneeuw?’ ‘Ik ben Sampo-Sami, en jij?’ De wolf antwoordt: ‘Ik ben de baas van de wolven.’ ‘Ik roep iedereen bij elkaar voor het zonnefeest op de berg van Hisy. Spring maar op mijn rug, dan neem ik je mee.’ In galop gaan ze samen verder. Onderweg vraagt Sampo-Sami aan de wolf: ‘Wat is dat eigenlijk, het zonnefeest?’ De wolf is verbaasd dat hij dat niet weet. Maar hij wil het best vertellen. ‘Wanneer de zon voor het eerst na de lange winter weer opkomt, dan vieren wij dat. Alle dieren en trollen komen bij elkaar op Rastekais. Op die dag mogen wij niemand iets aandoen. Anders had ik je allang opgegeten!’ ‘Geldt dat ook voor de Bergkoning?’ vraagt Sampo-Sami. ‘Jazeker. Eén uur voordat de zon opkomt en één uur nadat de zon is ondergegaan zal Hisy jou met geen vinger aanraken. Maar als die tijd verstreken is, pas dan maar op!’ Sampo-Sami wordt nu wel een beetje bang.
16 december Drie lichtjes gaan vandaag branden, maak het sterlichtje van roze papier Drie lichten als een teken: wij komen op het spoor. God zal ons niet ontbreken zijn trouw duurt altijd voort.
Tip voor een sterkaartje: Schrijf een kerstwens op de punten, vouw de ster helemaal dicht en je hebt een originele kerstkaart om te versturen.
17 december Winterwende Op 21 of 22 december vindt de Winterwende, of midwinter plaats. Dan is het op het noordelijk deel van de aarde het allerdonkerst. In Lapland, waar Sampo-Sami woont, komt de zon in de winter 2 maanden helemaal niet boven de horizon uit. Daar is het dan midwinternacht. Bij ons in Nederland zijn de dagen ’s winters heel kort. Vroeger was het voor mensen heel spannend of de zon het zou winnen van de duisternis. Elke dag was er minder zonlicht, tot 21 december. Als rond 21 december de dagen langer begonnen te worden, vierden de mensen een groot feest. Het licht had immers gewonnen van het donker! Het feest van de geboorte van Jezus vieren we midden in de winter. Om erbij stil te staan dat met de geboorte van het kerstkind het licht het voor altijd heeft gewonnen van het donker.
18 december Sampo-S a m i Boven op de berg zit Hisy op zijn troon. Wat ziet hij er griezelig uit… Sampo-Sami kruipt achter een rotsblok. Rond de Bergkoning zitten duizenden trollen en dwergen. Verderop zitten de dieren. Opeens slaat Hisy zijn handen met donderend geraas tegen elkaar. Hij spreekt: ‘Jaar na jaar komen jullie hier bij elkaar om de zon te eren. Maar, luister… vanaf nu komt de zon nooit meer terug. De zon is dood. En dat moet zo blijven. Ere aan mij, de koning van de winternacht!’ Alle trollen barsten in lachen uit. De dieren kruipen angstig bij elkaar. Sampo-Sami wordt boos als hij dit hoort. Hij springt tevoorschijn en roept: ‘Je liegt, Bergkoning Hisy. Gisteren heb ik de eerste zonnestralen gezien. De zon is niet dood!’ Er glijdt een schaduw over Hisy’s gezicht. Op dat moment komt er een zonnestraal over de bergen. De Bergkoning wordt verblind door het felle licht. Heel langzaam verschijnt een randje van de gouden zon boven de horizon. De stralen verlichten de sneeuw en de bergen. Ze vallen op de trollen, op de dieren en op Sampo-Sami. Het is alsof er rozen staan te bloeien in de sneeuw. De zon is terug!
19 december Puzzeltje
In deze woordzoeker zitten allemaal woorden verstopt die met kerst te maken hebben. Van beneden naar boven, van links naar rechts en omgekeerd en diagonaal.
k e r s t b o o m u l p m k j e g
a n v r e d e a i y t r e a z d s
betlehem engel ezel goud kerstklok Sampo
a g o u d w r j r l m b h r c n n
r e b l t i n b r k o w e q h e a
kaars kaarslicht kandelaar kerstboom mirre
s l c k a l e z e o e g l v e w r
l v k o p d k l k o l k t s r e k
i k a n d e l a a r f o e m b n t
c l a t s n p h k e v p b z e n s
kerstster kribbe maria midwinternacht herder
h e r d e r p h a i a m w e r o r
t f s e b b i r k w s a a v g z e
b g x u y h g b r e t s t s r e k
stal vrede zonnewende herberg kerstkrans
q e p t h c a n r e t n i w d i m
20 december We zetten het kribje vast klaar
21 december Engel voor de kerstboom Teken op een stuk wit vilt de engel en knip deze uit. Vraag restjes borduurzijde en versier de engel. Prik voorzichtig met een naald een gaatje in de engel en maak met een stukje borduurzijde een koordje aan de engel. Je kunt het engeltje in de kerstboom of bij de kerststal ophangen.
22 december Sampo-S a m i De gloed van de zon schijnt op alle gezichten en in alle harten. Iedereen voelt zich warm en gelukkig worden. Maar het eerste uur na zonsopgang gaat snel voorbij… Sampo-Sami herinnert zich de woorden van de wolf heel goed. Hij moet weg van deze plek, maar hoe? Daar ziet hij een rendier met een gouden gewei staan. Sampo-Sami bedenkt zich niet lang en springt op de rug van het dier. Met geweldige vaart rent het de steile berghelling af. Na een tijdje vraagt Sampo-Sami: ‘Wat hoor ik toch voor een vreemd geluid achter ons?’ ‘Dat zijn de wilde dieren die ons willen opeten,’ zegt het rendier. ‘Wees maar niet bang. Ik ben een bijzonder rendier. Wolven en beren hebben mij nog nooit ingehaald.’ Even later vraagt Sampo-Sami: ‘Onweert het nu in de bergen achter ons?’ ‘O nee!’ roept het rendier verschrikt, ‘het is de Bergkoning zelf die ons achterna komt.’ ‘Dan moet je vliegen, mijn lieve rendier, vliegen over de vlakte, nog sneller dan eerst!’ roept Sampo-Sami uit. ‘Jij moet ons leven redden. Als je daarin slaagt krijg je van mij een beloning.’ Het rendier met het gouden gewei rent als nooit tevoren…
23 december
Het vierde sterlichtje komt erbij, de kleur is rozerood. Waar mensen sporen volgen getrokken door het licht, daar gloort een nieuwe morgen krijgt liefde een gezicht.
24 december Sampo-S a m i De Bergkoning komt steeds dichterbij… Wie kan er sneller, Hisy of het rendier met het gouden gewei? ‘Als we maar een vuurplaats vinden, dan zijn we veilig,’ hijgt het rendier, ‘daar kan Hisy beslist niet tegen.’ Net op tijd stuiven ze de tent van Sampo-Sami’s vader en moeder binnen. Wat zijn die blij dat hun kind terug is. Hisy is te laat… Hij rukt en trekt zodat de tent heen en weer schudt. ‘Doe open voor de Bergkoning!’ klinkt het donderend. Maar Sampo-Sami’s vader antwoordt: ‘Ga weg, koning van de nacht en de winter. Waar licht en liefde is heb jij niets te zoeken.’ Ondertussen stookt Sampo-Sami’s moeder het vuur hoog op. De Bergkoning wordt woedend. Hij raast en tiert zo erg dat er een vreselijke sneeuwstorm losbreekt. De volgende dag is Hisy vertrokken. Het rendier krijgt een heerlijk maal eten uit een zilveren schotel. Zijn gouden gewei blinkt in het licht van de zon. De vader en de moeder omhelzen hun zoon. Sampo-Sami’s vader zegt: ‘Nu weet ik wat rijkdom is en dankbaarheid. Zodra het voorjaar is word jij gedoopt. Want jij, Sampo, bent onze grootste schat op aarde.’ (een oud verhaal uit Finland van Zacharias Topelius, bewerkt door Hillie van der Weg)
25 december Vijf sterlichtjes branden Nu gaat de hemel open, het licht schijnt overal. En wie het ziet, mag hopen dat vrede komen zal.
Na de kerst: Op zes januari wordt Driekoningen gevierd. Het feest doet ons denken aan drie koningen, of wijzen uit het Oosten: Caspar, Balthasar en Melchior. Zij gingen op reis achter de ster aan en kwamen bij Jezus om hem te eren. In sommige steden en dorpen in Nederland en Vlaanderen wordt Driekoningen nog steeds gevierd. Het is vooral een kinderfeest. Ze gaan verkleed als koning langs de huizen, ze dragen een ster, zingen een lied en halen snoep op. Op Driekoningen bakken moeders een koek met een bruine boon er in. Wie het stuk koek met de boon krijgt, is koning voor een dag. Hij of zij mag het eten uitkiezen en hoeft niet af te wassen. Driekoningenkoek: Ingrediënten: 250 g zelfrijzend bakmeel met 1 snuifje zout, ½ dl water, 175 g tot room geroerde boter, 1 eierdooier, suiker of honing en 1 bruine boon. Recept : Vorm een kuiltje in de bloem en giet er het water, de honing, de eierdooier en de boter in en kneed het. Maak een bal van het deeg en doe het in een theedoek. Laat het deeg 1 uur rusten op een koele plaats. Rol daarna het deeg uit tot een rechthoek, vouw het in drieën en rol het nog eens uit. Laat daarna het deeg een kwartier staan. Rol nu een koek van 1,5 cm dik. Om de boon in het deeg te brengen, moet je een insnijding maken in de onderkant van het deeg. Leg het op een ingevette plaat en bak het ongeveer 20 minuten op 200ºC.
De makers van 'Sporen van licht' Deze decemberkalender is bedacht en geschreven door: Joke Bruinsma en Hillie van der Weg. Kaarsenlied: Geertje de Vries. Vormgeving: Narratio - Gorinchem Illustraties: Foto’s ©www.photos.com Kleine versieringen en sierranden: ©Red@ctieService De tekeningen zijn door Aart Cornelissen gemaakt voor Bonne fooi, methode voor kinderdienst, bij het adventsproject 2007. Meer informatie over deze en andere Kinderdienst-projecten is te vinden op www.kinderdienst.nl.
bestelnummer 387-2007 © uitgeverij NARRATIO, Postbus 1006, 4200 CA Gorinchem tel. 0183 62 81 88 fax 084 739 29 45
[email protected] Niets uit deze uitgave mag verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm, digitale bestandskopie, luisterboek, Digi-boek, Internet-PDF of op welke andere wijze dan ook, behoudens voor eigen gebruik, zonder de voorafgaande toestemming van de uitgever c.q. de auteur.
