Speurwerkprogramma Thema Maatschappelijke Veiligheid. Uitwerking TNO-rapport R11370 ONGERUBRICEERD ONGERUBRICEERD

ONGERUBRICEERD

Integrale Veiligheid Kampweg 5 3769 DE Soesterberg Postbus 23 3769 ZG Soesterberg

TNO-rapport

www.tno.nl

R11370

Speurwerkprogramma 2015-2018 Thema Maatschappelijke Veiligheid Uitwerking 2015

Datum

30 september 2014

Auteur(s)

Dr. Ir. J.A. Don

Aantal pagina's

31

Regievoerend departement Projectnummer

Ministerie van Veiligheid en Justitie 053.01011/01.02

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden is toegestaan. © 2014 TNO

ONGERUBRICEERD

T +31 88 866 15 00 F +31 34 635 39 77

2 / 31

TNO-rapport | R11370

Samenvatting Om de diverse veiligheidsorganisaties in de Nederlandse maatschappij op al hun taken berekend te houden is, en om te beantwoorden aan de veiligheidsbehoeften van bedrijven en burgers doet TNO onderzoek gericht op de gevraagde transities in defensie en veiligheid. In het Vraaggestuurd Programma in het Speurwerkthema Maatschappelijke Veiligheid wordt geïnvesteerd in verkennend onderzoek om in de toekomst als TNO optimaal aan te kunnen sluiten bij de vraag van publieke veiligheidsorganisaties naar contractresearch. In nauwe afstemming met het regievoerend ministerie van Veiligheid en Justitie is de focus van dit programma gelegd op een drietal VP-onderdelen voor inhoudelijke kennisvernieuwing, terwijl deze inhoudelijke kennisvernieuwing in een vijftal clusters wordt doorvertaald naar innovatiebehoeften van publieke en private stakeholders. Bij de ontwikkeling van dit programma voor de periode 2015-2018 is de synergie met het Vraaggestuurd programma Security in de topsector HTSM versterkt. Onderstaande tabel vat dit samen:

Crisismanagement & resilience vitale infra CBRNE

++

Intelligence Terrorisme en criminaliteit Surveillance and protection Cybersecurity

++

++

+

Cyber risk management & System resilience

++

+

++ ++

++ +

Sensoren

VP Security

Systems of systems

Cybersecurity & Societal resilience

Proces innovatie voor performance-verbetering

InnovatieClusters

VP-Veilige Maatschappij

Informatievoorziening

VP-onderdelen

+ ++

++

+ ++

Bijzondere aandacht is voorzien voor versterking van de samenwerking met belanghebbende partijen en partners. Te noemen zijn: • De ontwikkeling van The Hague Security Delta. • Civiel-militaire samenwerking. • Samenwerking met de vijf andere TO2-instituten (Deltares, DLO, ECN, MARIN en NLR). • Partnering en netwerkvorming in het Europese R&D-programma Horizon 2020.


3 / 31

Inhoudsopgave Samenvatting ........................................................................................................... 2 1 1.1 1.2 1.3

Inleiding TNO Thema Maatschappelijke Veiligheid.............................................. 4 Veiligheid in onze maatschappij ................................................................................ 4 TNO-strategie 2015-2018 .......................................................................................... 4 Organisatorische inbedding van het TNO-speurwerkthema Maatschappelijke Veiligheid ................................................................................................................... 4

2 2.1 2.2 2.3 2.4

Visie op programma 2015-2018 .............................................................................. 5 Algemeen ................................................................................................................... 5 Focus van fundamentelere ontwikkelingen in VP-topics ........................................... 5 Focus van multi-stakeholder-innovaties in innovatieclusters .................................... 6 Strategische ambitie ontwikkeling voor politie, veiligheidsregio’s en andere veiligheids relevante diensten ................................................................................... 7

3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

Strategische ontwikkelingen .................................................................................. 8 Afstemming VP Veilige Maatschappij en VP Security ............................................... 8 Rol van HSD .............................................................................................................. 9 Civiel Militaire Samenwerking .................................................................................... 9 Samenwerking in TO2-verband en met andere nationale kennisinstellingen ......... 10 Internationale samenwerking ................................................................................... 11

4 4.1 4.2 4.3

Ambitie en doelstellingen ..................................................................................... 13 Ambitie VP 2015-2018 ............................................................................................. 13 Focus van de topics van de VP’s Veilige Maatschappij en Security ....................... 14 Focus van de innovatieclusters ............................................................................... 15

5 5.1 5.2 5.3

Vraaggestuurde interactie .................................................................................... 22 Programmering ........................................................................................................ 22 Betrokkenheid van de operationele veiligheidsorganisaties bij de uitvoering ......... 22 Ontwikkeling innovatieclusters ................................................................................ 23

6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5

Programma 2015 .................................................................................................... 24 Beoogde impact ....................................................................................................... 24 Beschrijving VP-VM-onderdeel Informatievoorziening ............................................ 24 Beschrijving VP-VM-onderdeel Procesinnovatie voor performance-verbetering .... 26 Beschrijving VP-VM-onderdeel Cybersecurity en societal resilience ...................... 27 Beschrijving TO2-samenwerking Veilige Samenleving ........................................... 29

7

Ondertekening ....................................................................................................... 31

4 / 31


1

Inleiding TNO Thema Maatschappelijke Veiligheid

1.1

Veiligheid in onze maatschappij Veiligheid is een primaire voorwaarde voor welzijn en economische ontwikkeling. In de open economie van ons land maakt de veelheid van risico’s kwetsbaar. En daar waar de fysieke veiligheid in Nederland is toegenomen, hebben veel vormen van onveiligheid zich verplaatst naar of vermengd met het cyberdomein. De tegelijkertijd optredende schaalvergroting van economische systemen èn van de bedreigingen voor onze veiligheid vereist een toenemende samenwerking. Politie, veiligheidsregio’s en andere diensten (veiligheidsdiensten, operationele diensten, parate diensten, hulpverleningsdiensten) zetten daarom in op een regie op een grotere schaal. Tussen overheid, bedrijfsleven en burgers ontstaat een nieuw samenspel. De balans tussen privacy en veiligheid is daarbij actueel. Ook interne of maatschappelijke veiligheid en externe veiligheid ofwel defensie raken onderling steeds meer verweven. Dit uit zich onder meer in versterking van civiel-militaire samenwerking en inzet van dual use-technologie.

1.2

TNO-strategie 2015-2018 Om bij te dragen aan het beheersen van de risico’s voor de veiligheid in onze maatschappij heeft TNO kennis van en faciliteiten voor: - Optreden, operaties en crisisbeheersing - Informatie en communicatie - Bescherming, wapens en uitrusting - Mensen en organisaties - Systemen en systems of systems Om de diverse veiligheidsorganisaties op al hun taken berekend te houden is, en om te beantwoorden aan de veiligheidsbehoeften van bedrijven en burgers doet TNO onderzoek gericht op de gevraagde transities in defensie en veiligheid. Hierbij ligt de nadruk op effectiviteit, bescherming, flexibiliteit en betaalbaarheid, waarbij we gebruik maken van concept development and experimentation (CD&E). TNO zoekt in het maatschappelijke veiligheidsdomein een strategisch partnerschap met haar stakeholders bij de overheid – het ministerie van Veiligheid en Justitie, de nieuwe nationale politie, de veiligheidsregio’s en andere. Deze ambitie ligt in het verlengde van de al decennialange relatie met het Ministerie van Defensie.

1.3

Organisatorische inbedding van het TNO-speurwerkthema Maatschappelijke Veiligheid Als doelstelling voor de TNO-organisatie geldt in de Strategie 2015-2018 het bereiken van impact op vijf transities. Eén daarvan betreft Defensie en Veiligheid. De verantwoordelijke directeur stuurt zes programma’s met elk een programmadirecteur aan. Voor het Speurwerkthema Maatschappelijke Veiligheid zijn twee van deze programma’s dominant van belang: - Het programma National Security & crisismanagement (directeur: vacature). - Het programma Cybersecurity and resilience (directeur: mw. A Zielstra). Binnen het TNO-speurwerkthema is één Vraaggestuurd programma met Dr.ir. J.A. Don als manager.


2

Visie op programma 2015-2018

2.1

Algemeen

5 / 31

De visie van belangrijke stakeholders bij politie en veiligheidsregio’s is dat de innovatiebehoefte meer vergt dan de ontwikkeling van sociaal wetenschappelijke dieptekennis en van geavanceerde technologieën. Het gaat ook om multidisciplinaire innovaties van samenwerking en van organisatorische en maatschappelijke processen en systemen. Dat komt ook tot uitdrukking in het voorstel voor vernieuwing van het VP, dat voor de zomervakantie namens het regievoerende ministerie Veiligheid en Justitie aan TNO is voorgelegd. Dit voorstel is gebaseerd op de structurele contacten van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) van het ministerie in het kader van de uitvoering van het programma “Veilig door innovatie”. 2.2

Focus van fundamentelere ontwikkelingen in VP-topics Tientallen publieke partijen hebben een rol bij het bereiken van meer maatschappelijke veiligheid. Dat zijn onder andere Defensie (inclusief de Marechaussee en de Militaire inlichtingendienst), de Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst, de Nationale Politie, de Politieacademie, het instituut Fysieke Veiligheid, de veiligheidsregio’s het Nederlands Forensisch Instituut het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieu, de GHOR, het Openbaar Ministerie, het Nationaal Cyber Security Centrum en de Belastingdienst (inclusief Douane en de Fiscale Inlichtingen en Opsporingsdienst). Deze partijen maken periodiek hun innovatiebehoeften kenbaar op grond waarvan de NCTV kan besluiten innovatieprojecten te financieren. De NCTV heeft hierdoor naast inzicht in wat zoal de behoeften zijn in de praktijk ook kijk op de onderzoeksbehoeften die zouden kunnen passen in het VP Veilige Maatschappij. In het overleg tussen NCTV en TNO is gebleken dat deze behoeften zich grotendeels laten indelen in de volgende drie topics voor VP VM: Nieuw VP-topic Informatievoorziening (selectieve info-verzameling, -analyse, -validatie en -deling) Procesinnovatie voor performanceverbetering (samenwerking binnen en tussen organisaties, insourcing capaciteiten, effectiviteit in de praktijk, ontwikkeling van competenties, oefeningen, (virtuele) training) Cybersecurity & Societal resilience (monitoring voor detectie misbruik internet, resilience cross sector infouitwisseling, keteneffecten infra) Er zijn daarnaast nog twee programma-brede elementen. Dat zijn civiel-militaire samenwerking en de continue behoefte aan het toepasbaar maken van nieuwe technologieën voor het veiligheidsveld. Voor wat betreft civiel-militaire samenwerking zal dit als aandachtspunt worden meegenomen in alle topics. Er zal actief gezocht worden naar onderzoeken die zowel het civiele als het militaire

6 / 31


domein bestrijken. Daarnaast zal de samenwerking tussen gerelateerde programma’s in het defensie en het civiele domein worden versterkt. 2.3

Focus van multi-stakeholder-innovaties in innovatieclusters In het civiele domein van het TNO thema Defensie en Veiligheid heeft TNO vijf innovatieclusters gespecificeerd, waarbinnen strategische samenwerking voor multi-stakeholderinnovaties gestalte krijgt. Voor elk van deze innovatieclusters is binnen TNO een team gevormd dat verantwoordelijk is voor de strategische positionering van TNO, de relaties met trendsettende stakeholders, de samenwerking met partners en de ontwikkeling van de opdrachtenportefeuille. Vanuit deze clusters wordt ook bijgedragen aan de programmering van de kennisontwikkeling binnen de VP’s en de toepassing van de onderzoeksresultaten. TNO-breed is - mede op aangeven van het voor innovatie coördinerende ministerie EZ - een ontwikkeling van strategische researchprogramma’s op gang gebracht; kenmerk daarvan is dat TNO en de betreffende stakeholders meer gezamenlijk gaan investeren en zo de investeringsrisico’s in innovatietrajecten gaan delen om een beter toepasbaar resultaat te krijgen. In de innovatieclusters zal ook de benutting van de resultaten van EU-projecten aandacht krijgen. Met een acceptabele inspanning kunnen zo de resultaten toegankelijk gemaakt worden voor belanghebbenden buiten de directe projectpartners. Verder kunnen vanuit deze innovatieclusters initiatieven voor nieuwe EU-samenwerkingsprojecten worden ontwikkeld. De civiele innovatieclusters in het TNO-thema Defensie en Veiligheid zijn nagenoeg synchroon aan de Security-innovatiegebieden voor multi-stakeholdersamenwerking in het Europese programma Horizon 2020. Hetzelfde geldt voor de innovatiehuizen in The Hague Security Delta voor publiek-private-samenwerking in het veiligheidsdomein (zie onderstaande tabel). Dit synchroon lopen is van belang voor het verwerven van additionele financiering en voor het versterken van de betrokkenheid van potentiele gebruikers van de onderzoeksresultaten. Civiele innovatieclusters in TNO-thema Defensie en Veiligheid Crisismanagement en Resilience vitale infra CBRNE Intelligence Terrorisme en Criminaliteit Surveillance and Protection

Cybersecurity

EU-Security H2020

HSD-veiligheidshuizen

Disaster Reduction and Resilience

Nationale Veiligheid Veiligheid van vitale infrastructuur Forensics & Intelligence

Fight against Crime and terrorism

Bordersecurity

Veiligheid in steden en mainports

Cybersecurity

Cybercrime en Security


2.4

7 / 31

Strategische ambitie ontwikkeling voor politie, veiligheidsregio’s en andere veiligheids relevante diensten De vernieuwing op de middellange termijn is gebaseerd op de inventarisatie van de behoeften van publieke veiligheidsorganisaties. Voor de ontwikkeling van verdergaande, strategische ambities zullen de Nationale Innovatie-agenda Veiligheid en de Innovatie- Agenda’s voor het ministerie van VenJ, de Nationale Politie en de Veiligheidsregio’s in belangrijke mate de richting bepalen. Voor een optimale aansluiting van het VP bij beleidsontwikkeling van de belangrijkste publieke organisaties op veiligheidsgebied zullen door de TNO-VP manager in het najaar een aantal gesprekken met vertegenwoordigers van deze organisaties worden gevoerd. In deze gesprekken zal het ontwikkelen van de rol van TNO en de mogelijkheden om de waarde voor de potentiele gebruikers te vergroten aan de orde komen. De conclusies van deze ronde worden besproken met het management van het TNO-thema Defensie en Veiligheid en de NCTV als vertegenwoordiger van het regievoerend ministerie Veiligheid en Justitie.

8 / 31


3

Strategische ontwikkelingen

3.1

Afstemming VP Veilige Maatschappij en VP Security In 2012 is er van het toenmalige VP Veilige Maatschappij een VP Security afgesplitst. Dit nieuwe VP werd geplaatst onder regie van de topsector High Tech Systems and Materials; een roadmapteam onder voorzitterschap van de industrie vertegenwoordiger A. Smits met vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, de ministeries VenJ en Defensie, NLR en NWO-STW ontwikkelde de inhoud van het nieuwe VP. Kernpunt van onderscheid is dat bij het VP Security het gaat om het economisch rendement, terwijl het bij het VP Veilige Maatschappij gaat om het maatschappelijk rendement. In het VP Security is daarom de gouden driehoek van bedrijfsleven-overheid-kennisinstellingen dominant; bovendien is ook het Ministerie van Defensie hierbij aangesloten. Het VP Security omvat drie onderdelen: Systems of Systems, Sensoren en Cyber risk management & system resilience. Deze onderdelen lopen in de nieuwe opzet voor 2015-2018 parallel aan de drie onderdelen van het VP Veilige Maatschappij: respectievelijk Procesinnovatie voor performanceverbetering, Informatievoorziening en Cybersecurity & societal resilience. Mede naar aanleiding van een verzoek van het ministerie VenJ wordt voor de strategie-periode 2015-2018 de afstemming van het VP Veilige Maatschappij en het VP Security opnieuw bezien en ook de betrokkenheid van de The Hague Security Delta verankerd. De basis voor de afstemming wordt gekozen op clusterniveau (zie paragraaf 2.3). Elk cluster heeft belang bij meerdere VP-onderdelen:

Crisismanagement & resilience vitale infra CBRNE

++

Intelligence Terrorisme en criminaliteit Surveillance and protection Cybersecurity

++

++

+

Cyber risk management & System resilience

++

+

++ ++

++ +

Sensoren

VP Security

Systems of systems

Cybersecurity & Societal resilience

Proces innovatie voor performance-verbetering

InnovatieClusters

VP-Veilige Maatschappij


VP-onderdelen

+ ++

++

+ ++


9 / 31

Wat beide programma’s gemeenschappelijk hebben, is de behoefte aan de gestructureerde vraag articulatie van de publieke veiligheidspartners in de vijf innovatieclusters. In het VP security ligt de nadruk op het geïntegreerd ontwikkelen van het aanbod van het bedrijfsleven en de vraag van overheidspartijen. Vanuit de NCTV zal gecoördineerde input vanuit publieke veiligheidspartners worden ingebracht in beide VP’s. De besluitvorming over de programmering van VP Security vindt plaats in de topsector HTSM. Vanuit NCTV zal hierover een advies worden voorgelegd aan het topsector HTSM-Roadmapteam Security. 3.2

Rol van HSD The Hague Security Delta is een samenwerkingsverband van publieke en private organisaties dat (naast economische groei) meer maatschappelijke veiligheid tracht te bereiken. De resultaten van het VP-VM zijn dan ook uitstekende “brandstof” voor nieuwe innovatieprojecten die bijvoorbeeld vanuit HSD gestimuleerd kunnen worden. HSD kan dus een nuttige functie vervullen bij de disseminatie en uiteindelijk vermarkten van op de onderzoeksresultaten gebaseerde producten en systemen. HSD neemt ook initiatieven voor het ontwikkelen en aansluiten op internationale netwerken met betrekking tot Security. Hier is een meerwaarde voor de beide VP’s. Ten aanzien van het parallelle VP Security heeft HSD een uitgebreidere rol. Omdat bij VP security het economische rendement meer centraal staat (vandaar de koppeling met het Topsectorenbeleid), kan HSD behulpzaam zijn bij het coördineren van de vraagarticulatie voor wat betreft de private partijen. Men denke daarbij bijvoorbeeld aan de producenten van technische producten en systemen, aan de particuliere beveiligingssector, maar ook aan de vitale infrastructuur en bedrijfslevensectoren die belang hebben bij het verminderen van hun veiligheidsrisico’s.

3.3

Civiel Militaire Samenwerking Defensie is bij nationale veiligheid al jaren een vangnet voor civiele autoriteiten bij dreigend tekort aan capaciteit. In het kader van ICMS is het ter beschikking stellen van specialistische defensiecapaciteiten bij de handhaving van de openbare orde en veiligheid en bij de bestrijding van rampen in de achterliggende jaren uitgebouwd. Daarnaast is een ontwikkeling in gang gezet van Defensie als een structurele veiligheidspartner naast de politie en de veiligheidsregio’s bij ongevallen en rampen. In het overleg van de ministers van Veiligheid en Justitie en van Defensie op 30 januari 2014 is dit als uitgangspunt voor nieuwe initiatieven bekrachtigd en verankerd in een afstemmingsstructuur. Aktuele voorbeelden van initiatieven voor Versterking Civiel Militaire Samenwerking (VCMS) zijn: OTOTELSim (Opleiden, Trainen, Oefenen, Testen, Evalueren, Lessons learned en Simulatie) en de samenwerking tussen Defensie en de Nationale Politie op het gebied van UAV’s. TNO is op verzoek toegetreden tot de werkgroep VCMS en de taskforce OTOTELSim.

10 / 31


De beide voorbeelden raken aan respectievelijk het VP Veilige Maatschappij en het Security van TNO: • In kader van de taskforce OTOTELSim heeft TNO ingebracht dat initiatieven aan kracht winnen als ze gekoppeld worden aan scenario’s voor dreigingen die grootschalig geïntegreerd optreden vereisen. Dit heeft dit geresulteerd in een plan van aanpak met drie scenario’s (overstromingen, CBRN en ontwrichting door uitval Electriciteits- en ICT-infrastructuur). Dit plan is afgestemd op het plan van aanpak van de Taskforce OTOTELSim zelf en wordt gesteund door een aantal directeuren van veiligheidsregio’s. Naast de operationele werkzaamheden – waarvoor additionele financiering gezocht wordt – zal er met name in het VP Veilige Maatschappij in de nieuwe topics Informatievoorziening en Procesinnovatie voor performance-verbetering ook fundamentelere kennis ontwikkeld worden die direct van belang is voor de uitbouw van grootschalig geïntegreerd optreden bij crises. • De werkgroep voor de samenwerking tussen Defensie en de Nationale Politie ontwikkelt onder andere een initiatief voor de inzet van UAV’s. Hier zijn raakvlakken met het door TNO voor Defensie uitgevoerde programma onder leiding van P. Elands. Ook in het VP Security vindt relevante kennisopbouw plaats met betrekking tot de waarnemingscapaciteiten die de politie nodig heeft om haar taken uit te voeren. Daarbij is aandacht voor meerdere mobiele platformen; naast UAV’s betreft dit o.a. Bodycams, clouds van smart phones en op voertuigen geplaatste sensoren. TNO heeft nu contact met de betrokkenen bij het VCMS-initiatief. In de VP-programma’s voor 2015-2018 zal samenwerking tussen defensie en civiele veiligheidsorganisaties meer aandacht krijgen. Het structureel afstemmen van de programmaportfolio van beide departementen en het wederzijds betrokken zijn bij het begeleiden van bij TNO geplaatste programma’s zal daaraan ook bijdragen. Bovenstaande ontwikkelingen zullen bij de periodieke behoefteninventarisatie van NCTV bij de publieke veiligheidsorganisaties worden ingebracht. 3.4

Samenwerking in TO2-verband en met andere nationale kennisinstellingen In de kabinetsreactie op de strategienota van TNO is benadrukt dat de samenwerking tussen de zes nationale instituten voor toegepast onderzoek (Deltares, DLO, ECN, TNO, MARIN, NLR en TNO) versterking behoeft. Aan het samenwerkingsverband TO2 is in dit kader door EZ een plan gevraagd voor gezamenlijk onderzoek op de zeven maatschappelijke thema’s van het Europese programma Horizon 2020. Voor het thema Veilige Samenleving hebben NLR, TNO, Marin, Deltares en DLO een plan gemaakt met als onderdelen Crisismanagement, Critical Infrastructure Protection en Inzetbaarheid en betaalbaarheid van de krijgsmacht. Het voorlopig gealloceerde budget voor 2015 is 2 M€; In het gezamenlijke plan is aan TNO bijna 50% van het totale budget gekoppeld. TNO zal zich inzetten voor het optimaal benutten van de competenties van de andere TO2-instituten en de relevante andere nationale kennisinstellingen. Dit is gekoppeld aan de vijf eerder onderscheiden innovatieclusters:


11 / 31

Innovatie-cluster

TO2-instituut en relevante kernexpertise

Andere nationale kennisinstellingen

Crisis-management & resilience vitale infra

•

•

• •

•

• CBRNE

•

Deltares: watermanagementmodellen in relatie tot crisisbeheersing bij overstromingen ECN: resilience energieinfrastructuur NLR: resilience Air Traffic Management en Infrastructuur in de ruimte NLR: bemande en onbemande vliegtuigen voor snelle waarnemings-taken MARIN: onderhoudsprocessen en logistiek DLO: analysemethoden voor identificeren van chemische/ biologische bedreigende agentia

Intelligence terrorisme en criminaliteit Surveillance and protection

•

NLR: bemande en onbemande vliegtuigen voor snelle waarnemings-taken

Cybersecurity

3.5

•

•

•

IFV: kennis- en opleidingsinstituut voor de veiligheidsregio’s KEMA: resilience electriciteitsinfrastructuur

RIVM: verspreiding en effecten van chemische en biologische agentia NFI: detection explosives

• •

NFI: forensics Kennis- en opleidingsinstituut voor de nationale politie

•

Kennis- en opleidingsinstituut voor de nationale politie

•

Universiteiten: NCSRA

Internationale samenwerking Het kan voordelig zijn om projecten in internationaal verband uit te voeren. Zo vindt er een benchmark plaats van de nationale ontwikkelingen in een breder verband. Ook kan met een relatief klein budget geprofiteerd worden van een grote omzet in termen van kennisontwikkeling. Budgetten van het VPVM worden daarom gebruikt voor participatie in EU projecten met dezelfde doelstellingen en die passen in dit programma en waar nationale ambities op veiligheidsgebied een internationaal karakter hebben. Uitgangspunt is dat de geprogrammeerde activiteiten in het VPVM worden ingebracht in EU-projecten, waarbij door de additionele financiering extra werkzaamheden voor kennisontwikkeling mogelijk worden en er toegang gekregen wordt tot nieuwe ontwikkelingen en inzichten bij internationale partners. Wel is het zaak dat ook in deze gevallen er sprake moet zijn van een duidelijke behoefte en draagvlak bij de publieke veiligheidspartners, en dat geen andere financieringsbronnen hiervoor beschikbaar zijn. De betrokkenheid van de nationale veiligheidsorganisaties zal ook via de innovatieclusters worden geoptimaliseerd. TNO zal de ontwikkeling van de Nederlandse positie in de Europese innovatiearena helpen uitbouwen. Essentieel daarvoor is de verankering van de

12 / 31


innovatieclusters in het Nederlandse veiligheidsveld. Dit biedt dan een vertrekpunt voor initiatie, monitoring en benutting van de resultaten van de projectenportfolio per innovatiecluster. Een kritische selectie van Nederlandse deelnames is daarbij vereist. Een aparte notitie bevat een analyse van de huidige deelname van TNO in het Europese Security programma. Nieuwe ontwikkelingen in de Europese samenwerking in de komende jaren zijn: • Uitbouw van het in 2014 gestarte EU-project DRIVER tot een nationaal en internationaal centrum voor het valideren en harmoniseren van crisismanagement bij grootschalige rampen. Dit mega-project met 38 consortiumpartners en een budget van 43 M€ is gericht op “common understanding of crisis management and increased willingness to share capabilities and collaboration in crisis management innovation”. Nationaal zijn met steun van NCTV-directie Weerbaarheid al meerdere partijen aangesloten (oa de veiligheidsregio’s Haaglanden en Twente, Landelijke Operationele Staf en de bedrijven HKV en Ecorys). Nationale verankering in het innovatiecluster crisismanagement in samenwerking met HSD biedt grote meerwaarde. • Het ontwikkelen van een vergelijkbaar initiatief voor het innovatiecluster “Surveillance and protection” in samenwerking met politie en KMar. De al lopende projecten voor luchthavenbeveiliging bieden hiervoor al een goede basis. • Het bijdragen aan civiel militaire ontwikkelingsinitiatieven in de EU. Internationaal groeit het draagvlak voor civiel militaire samenwerking, niet in de laatste plaats omdat bij expeditionair optreden in conflictgebieden ook de civiele veiligheidstaken steeds vaker integraal aandacht gegeven worden. In de eerste calls van het Security-onderdeel van Horizon 2020 zijn ook enkele topics opgenomen met civiel militaire vraagstellingen. Zowel de EU als EDA zijn voorstander van het verder uitbouwen.


4

Ambitie en doelstellingen

4.1

Ambitie VP 2015-2018

13 / 31

Het nieuwe VP 2015-2018 zal bestaan uit twee soorten onderdelen: • Topics voor inhoudelijke kennisvernieuwing, die 100% uit SMO-middelen voor VP’s gefinancierd worden: - Wetenschappelijke vernieuwing zo mogelijk in samenwerking met universiteiten. - Aansluiting bij toepassingsbehoefte door betrokkenheid/begeleiding inhoudelijk specialisten van veiligheidsorganisaties. - Periodieke rapportage aan de relevante innovatieclusters. • Clusters voor gezamenlijk innovatie-initiatieven die met in natura en cashbijdragen aanvullend worden gefinancierd: - Ontwikkelen van gebruikerscommunities. - Optimale benutting en samenwerking met andere kennisinstellingen, waaronder TO2-instituten. - Portfolio van EU-projecten. - Verankeren in Strategische Research Programma’s. - Parallel aansturing van (PPS-)projecten in kader van VP Security. Het ministerie van EZ stelt aan TNO de voorwaarde dat er commitment is van potentiële gebruikers van de onderzoeksresultaten van VP’s. TNO heeft mede als gevolg daarvan aan de TNO-themadirecteuren de eis gesteld, dat VP’s een groeiend financieel commitment van stakeholders zullen realiseren. De overheidsfinanciering voor VP’s moet leiden tot Strategische Research Programma’s met medefinanciering uit belanghebbende stakeholders en spin off naar een opdrachtenportefeuille voor TNO. Om deze ambitie waar te maken is de samenhang tussen de ontwikkelingen in de topics en de innovatieclusters essentieel. In paragraaf 4.2 wordt gespecificeerd wat de innovatiespeerpunten zijn in de topics en welk belang deze hebben voor de innovatieclusters. Vervolgens worden in paragraaf 4.3 de innovatieclusters gespecificeerd.

14 / 31


4.2

Focus van de topics van de VP’s Veilige Maatschappij en Security

VP-topics

Innovatiespeerpunt

VM

•


• • Procesinnovatie voor performanceverbetering

• • • •

Cybersecurity & societal resilience

•

•

• Sec

Passieve sensoren

•

• • • Systems of systems

• • •

Cyber risk management & technical resilience

•

• • •

Informatie-analyse voor realtime intelligence door info uit crowds/ burgers en overige ongestructureerde bronnen. Duiding van informatie op netwerkknooppunten (oa LMO). Tools en concepten voor intelligencetaken. Harmonisering optreden binnen en tussen organisaties. Intermenselijke samenwerking multi-organisatie-optreden. Stimuleren en ondersteunen burgerparticipatie. Simulatie, gaming en oefenen. Modellen en tools met betrekking tot cyber resilience van maatschappij voor grootschalige verstoringen. Privacy and security bij design voor internetdiensten aan burgers en bedrijven. Detectie internetmisbruik.

Mogelijke onderwerpen in de innovatieclusters • Interactieve crowdsourcing via oa sociale media. • Informatieverwerking en duiding (Big data). • Predictive policing. • Dark web research.

• • •

• •

•

•

Security by design in crowded areas (Schiphol,evenementen,etc.) Mobiele Sensoren/sensorfusie inclusief tracking en tracing. Smart sensors. Detectie en monitoring van CBRNE-agentia. Real-time intelligence door info uit netwerken en systemen. Preparatie info-uitwisseling bij calamiteiten. Bewaken en beveiligen vitale infra via internet of things.

•

Realiseren van trust en privacy bij koppeling van systemen aan infovragers en –aanbieders. Cyberresilience. Procesbesturingssystemen. Veilig communiceren. Ketenbenadering ICT-infra.

•

• •

• • •

• • • •

Civ-mil samenwerking bij grootschalig geïntegreerd optreden. Benutten burgercapaciteiten bij crises. Planmatig ontwikkelen performance van multiorganisatie-samenwerking. Community policing. Effectief vergroten maatschappelijke cyber resilience (oa Smart modularisering van vitale infrastructuur). Gedragsbeïnvloeding ter beperking van schade door oa. grooming, identiteitsmisbruik. Monitoring en opsporing internetmisbruik. Preventie criminaliteit/terrorisme door zichtbaar toezicht. Vergroten heterdaadkracht/ pakkans. Surveillance en opsporing door (Real-time) Video content analyse. Infosystemen en multi-user interfaces. Control room technologie. Bewaken en beveiligen van vitale infra en ketens. Advanced Risk Management tools. Slimme infrastructuren. DDOS-preventie &detectie. Artificial intelligence/modellen. Nieuwe doelen supertargets.


4.3

15 / 31

Focus van de innovatieclusters De ambitie van TNO is om met het VP Veilige Maatschappij en het VP Security bij te dragen aan krachtenbundeling voor innovatietrajecten en uitwisseling van best practices in het operationele veld van de professionele veiligheidsorganisaties. Om dit te bereiken zullen naast de in 4.2 omschreven VP-onderdelen voor kennisontwikkeling vijf innovatieclusters van stakeholders worden gevormd (zie paragraaf 2.3). In onderstaande subparagraven is voor elk van de vijf clusters een omschrijving uitgewerkt.

4.3.1

Crisismanagement en resilience vitale infrastructuur Het cluster Crisismanagement en resilience vitale infrastructuur richt zich op: • wat een maatschappij kan ontwrichten (all hazard), • wat we daaraan kunnen doen ter voorkoming, • hoe we er achter komen dat het fout gaat, • wat we kunnen doen als dat het geval is, • en als het fout is gegaan, wat we kunnen doen om tot maatschappelijk herstel te komen en de rust terug te brengen. Deze vraagstukken zijn actueel zowel binnen Nederland, grensoverschrijdend met onze buurlanden, als in de buitenlanden waar Nederland actief is om de maatschappelijke weerbaarheid te verhogen, crisis en conflicten te beheersen, of de maatschappij er weer bovenop te brengen. Dus op drie niveaus: • micro niveau, lokaal/regionaal; bijvoorbeeld de onrust rond de woonkeuze van Benno L, of de grote kettingbotsing in Zeeland; • meso niveau, interregionaal; bijvoorbeeld het neerstorten van de Turkish Airlines vlucht, een (beperkte) overstroming, een grootschalige uitval van elektriciteit of ICT, of een grote CBRNe ramp; • macro niveau, landelijk en internationaal; bijvoorbeeld het neerhalen van vlucht MH17, de verspreiding van het Ebola virus, of de politiemissie naar Afghanistan. Het gaat om wat ons kan raken en hoe, hoe we er achter komen dat iets ons treft of gaat treffen, en wat we dan kunnen doen om het te voorkomen of de gevolgen met zo min mogelijk schade op te vangen, dit alles inclusief het waarmee. Vanuit een integrale benadering waarbij policy/people/process/technology in samenhang op een hoger kwaliteitsniveau worden gebracht. Centraal daarbij staat het verhogen van de (kosten)effectiviteit met als leidend beginsel “doing better things” (kan het slimmer?). De basis daarvoor ligt in een goed begrip van de toenemende onderlinge afhankelijkheden en complexiteit binnen de maatschappij, alsook van de ontwrichtende domino-effecten die als gevolg van een (zelfs kleine) verstoring kunnen optreden. De aan dit cluster gelieerde kennisopbouw richt zich op het vinden van mogelijkheden om het vermogen tot acteren en samenwerken te vergroten, op individueel, team, organisatie en inter-organisatie niveau. Zodat alle spelers (overheden, burgers, bedrijfsleven, NGO´s, etc.) tot actie komen en die hun acties zodanig (kunnen) kiezen dat de effecten daarvan elkaar maximaal versterken. Het vermogen tot acteren en samenwerken wordt bepaald door de mate waarin alle spelers beschikken over de juiste competenties, informatie en middelen en de mate waarin sprake is van de juiste voorbereiding. Het vergroten van het vermogen

16 / 31


betekent ook het sneller kunnen doorlopen van de loop informatievergaring en uitwisseling > duiding > beeldvorming (komend tot een gedeeld beeld) > oordeelsvorming > besluitvorming > leiding & coördinatie > actie > actie evaluatie (en vergelijkbare loops als Plan Do Check Act en Observe Orient Decide Act). Potentiële gebruikers van de opgebouwde kennis behorende bij dit cluster zijn bijvoorbeeld de ministeries van VenJ, Defensie, EZ, BZ, IenM (RWS), de Veiligheidsregio’s, hun ketenpartners zoals de Waterschappen en de vitale sectoren, Brandweer Nederland, de Nationale Politie, de Landelijke Meldkamerorganisatie, de grote gemeenten, en internationaal partijen als de VN (UNISDR), UNICRI, de Wereldbank en vanzelfsprekend de EC. Specifieke onderwerpen die onder het cluster vallen: • Informatievoorziening o Real-time intelligence en voorspellend vermogen op basis van informatie uit open (ongestructureerde) bronnen, informatiecorrelatie/verwerking en betekenisgeving/duiding (Big Data), interactieve crowd sourcing via o.a. social media, meldkamerprocessen. • Procesinnovatie voor performance-verbetering o Netcentrisch werken, grootschalig geïntegreerd optreden, civielmilitaire samenwerking, community engagement, crisiscommunicatie, resource management, comprehensive approach, doctrinevorming, OTOTELSim (korter, vaker, kleinschaliger, slimmer), “virtueel meelopen”, collaborative decision making, concept development and experimentation, leiderschap, netwerk coördinatie, interoperabiliteit. • Cybersecurity & Societal resilience o Systeem dynamica, modelvorming domino-effecten, resilience by design (slimme modulaire inrichting van de vitale infrastructuur), multi level resilience, risicoanalyse, alertering, risicocommunicatie/bewustzijn. • Systems of systems o Real-time intelligence en voorspellend vermogen op basis van informatie uit eigen bronnen en bronnen van partners, critical communications, datafusie, sensemaking, informatiesystemen en multiuser interfaces, control rooms systemen. De portfolio van lopende EU-projecten bestaat nu uit (alfabetische volgorde): • BESECURE www.besecure-project.eu Best practice Enhancers for Security in Urban Regions. • COBACORE (geen contra uit VP’s) www.cobacore.eu COmmunity-BAsed COmprehensive Recovery. • CIPRNET www.ciprnet.eu Critical Infrastructure Preparedness and Resilience Research Network. • DRIVER http://cordis.europa.eu/project/rcn/188608_en.html DRiving InnoVation in crisis management for European Resilience.


•

•

•

•

17 / 31

IMPACT Europe impacteurope.eu Innovative Method and Procedure to Assess Counter-violent-radicalisation Techniques in Europe. INTACT http://cordis.europa.eu/project/rcn/185476_en.html On the Impact of Extreme Weather on Critical Infrastructures. PREDICT www.predict-project.eu PREparing for the Domino effect in Crisis siTuations. SOURCE www.societalsecurity.net Virtual centre of excellence for research support and coordination on societal security.

Verder is het defensie-doelfinancieringsprogramma V1227 vervolg: gedragsbeïnvloeding in civ-mil operaties van belang voor dit cluster. 4.3.2

CBRNE CBRNE betreft een cluster van activiteiten, waarbij alle elementen van de security cycle (threat analysis, prevention, preparation, response and recovery) een rol spelen in het voorkomen van en het reageren op de dreiging van chemische, biologische, radiologische en nucleaire dreigingen alsook die van explosieven. De diverse partijen op beleidsvormend (NCTV, V&J, AIVD) en –implementerend gebied (Brandweer, Politie, GOHR) trachten zo goed mogelijk een CBRNE counterterrorism bouwwerk te creëren dat zoveel mogelijk aanhaakt bij het normale crisesmanagement (dit mede vanwege het ‘low probability’ karakter van de dreiging) en maatwerk levert waar de aard van de dreiging dit vereist. Een en ander daarenboven nog meer en meer in het kader van ICMS waar aangehaakt wordt bij Defensie in de uitvoerende zin en deels ook op het gebied van onderzoek. Een aantal aspecten in de kennis ontwikkelende onderzoeksfeer zijn hier noemenswaard: • Refererend aan de bovengenoemde security cycle is een samenhangende ketenbenadering thans nog niet optimaal. Zowel op het gebied van het modelleren en simuleren van die keten voor geheel CBRNE als het daadwerkelijk samenhangend implementeren van tegenmaatregelen is nog winst te boeken. • Dreigingsanalyse is een dynamisch gebeuren dat continue aandacht verdient. Nieuw hierbij (NCTV) is de wens te komen tot een zogenaamde all threat benadering waarbij CBRNE wordt ingepast in een integrale verzameling van allerlei dreigingen (“van een mes tot een atoombom”) wordt geplaatst. • Waar de CBRN-dreiging overeenkomsten kent ten opzichte van de E-dreiging zijn er ook verschillen. De dynamiek van de dreiging (nieuwe – home made – middelen) komt overheen; de rijpheid van de tegenmaatregelen verschilt nog in het nadeel van CBRN. Met name het aspect CBRN in aviation security verdient meer aandacht.

18 / 31


•

•

Monstername en analyse is op zich een bestaande capability. Het up to date houden hiervan ten aanzien van de nieuwste ontwikkelingen, zowel in het laboratorium als in het veld, met daarbij ook nadrukkelijk de forensische aspecten (toolbox) vergt nog immer kennisinvesteringen. Het “low probability” karakter van de dreiging vereist dat trainen en oefenen “on the job” niet of nauwelijks aan de orde zijn. Daarom is serieuze training van tegenmaatregelen op diverse manieren (serious gaming, speciale trainingsfaciliteiten, aanhaken van CBRNE in bredere en grotere nationale oefeningen) van groot belang. Ook hier speelt samenwerking met Defensie een belangrijke rol.

De portfolio van lopende EU-projecten bestaat nu uit: • HYPERION http://cordis.europa.eu/project/rcn/104277_en.html Hyperspectral imaging IED and explosives reconnaissance system. • GIFT CBRN (matchende financiering uit VP Security) Generic Integrated Forensic Toolbox for CBRN Incidents. 4.3.3

Cluster Intelligence, terrorisme en criminaliteit Intelligence betreft het vergaren, verwerken, interpreteren en beschikbaar stellen van informatie t.b.v. de overige processen in het veiligheidsveld. Intelligence betreft in wezen informatie die geschikt is voor acties (besluitvorming, sturing, ondersteuning etc.). Door veiligheidspartijen zoals de Nationale Politie, de NCTV, V&J, de AIVD, de Marechaussee en particuliere bedrijven, wordt steeds meer data gegenereerd en verzameld. Niet alleen de hoeveelheid van de data groeit, maar ook de manier waarop deze informatie verzameld wordt verandert. Hoe kan deze data zo snel mogelijk omgezet worden tot de juiste intelligence, die bruikbaar is voor de ondersteuning van personen en organisatie-onderdelen in hun handelen ten behoeve van het opsporen of tegengaan van criminaliteit en terrorisme? Twee vragen staan centraal bij de focus van het Cluster Intelligence, Terrorism & Organised Crime namelijk: • Hoe kunnen veiligheids- en opsporingsdiensten en de actoren in de strafrechtketen optimaal informatie vergaren en analyseren t.b.v. intelligence en de bestrijding van criminaliteit en terrorisme. • Hoe kan inzicht worden verkregen uit de beschikbare informatie uit vele bronnen en kan deze optimaal worden benut voor sturing en support van het handelen van veiligheids- en opsporingsdiensten op diverse niveaus (strategisch, tactisch, operationeel). Specifieke onderwerpen die onder het cluster vallen: • Continue verbetering van bijzondere observatiemethoden die specifiek t.b.v. intelligence worden benut. • Ontwikkelen en verbeteren van analyse- en sturingsmethoden teneinde effectiviteit en efficiency te vergroten Voorbeelden zijn: Analysemethoden (MARVEL, SNA, near real time analysis) Sturingsmethoden (predictive policing, hypothesemanagement, selectie van informanten, slim kiezen, handelingsperspectieven voor interventies).


•

• •

19 / 31

Meer inzicht in dreiging en fenomenen door slim gebruik en combineren van (diverse) bronnen: Internetrecherche, Social media monitoring, Bijzondere contentdetectie (bijv. radicale content), Gedragdetectie en interventie op digitaal medium, multimediamining/textmining /big data analyse, Dark web. Verhogen van voorspellend vermogen door interpreteren van zwakke signalen en ontwikkelen en verbeteren van methodieken voor predictive policing. Betere ondersteuning en sturing van operationele processen d.m.v. real-time intelligence .

Er loopt nu één EU-project: • VOXPOL http://www.cmcs.ceu.hu/vox-pol-virtual-center-excellence-research-violentonline-political-extremism Virtual Center of Excellence for Research in Violent Online Political Extremism (VOX-POL). 4.3.4

Surveillance en protection Mainports, bedrijventerreinen, stedelijke gebieden, paleizen, internationale instellingen (ICC, Eurojust..), internationale zone, gesloten opvanglocaties (gevangenissen, asielzoekersopvang), ambassades en evenementen. Allemaal locaties waar veel mensen komen, of die om andere specifieke redenen een hoger veiligheidsrisico met zich mee brengen. Bij deze locaties kunnen verschillende partijen verantwoordelijk zijn voor het waarborgen van de veiligheid: NCTV, V&J, BiZa, BuZa, I&M, Defensie, Politie, Marechaussee, Gemeente, internationale organisaties, (lucht)havenautoriteiten en particuliere beveiligingsbedrijven. Zij werken samen om op korte en lange termijn deze veiligheid te borgen. De private markt ontwikkelt op zijn beurt diensten en technologieën om deze partijen te ondersteunen met deze uitdagingen. Het cluster Surveillance & Protection helpt de partijen met het ontwikkelen van kennis, diensten en producten die bijdragen aan optimale integrale security concepten. Integraliteit betekent in dit geval dat de mogelijkheden voor het gehele spectrum aan organisatorische, technische, informatie en mens-gerelateerde innovaties in samenhang onderzocht en ontwikkeld worden. Met de veiligheidsdiensten, en met de commerciële leveranciers. Binnen dit cluster is speciale aandacht voor: • Security by design in mainports, stedelijke ontwikkeling en bij evenementen. • Ontwikkelen van een beveiligingsconcept (KMAR, internationale zone, kindvriendelijke opvang asielzoekers). • (Mobiele) sensoren en sensorfusie (incl UAV’s en onderwaterbeveiliging). • • Toegangscontrole • Fysieke bescherming van gebouwen/locaties. • Publiek private samenwerkingsconcepten voor bewaking en beveiliging. • Definiëren van en reageren op afwijkend gedrag, door mens en machine. De portfolio van lopende EU-projecten bestaat nu uit: • SUBCOP (matchende financiering ook uit andere bron) http://cordis.europa.eu/project/rcn/108806_en.html Suicide Bomber Counteraction and Prevention. • TACTICS (matchende financiering uit VP Security). • HECTOS (matchende financiering uit VP Security).

20 / 31


• 4.3.5

XP-DITE (matchende financiering uit VP Security)

Cybersecurity De maatschappij wordt steeds afhankelijker van ICT. Dat zorgt voor nieuwe kwetsbaarheden. Ook is er sprake van een toenemende dreiging in de vorm van cyberspionage, -sabotage, -crime, etc. Tegen deze dreigingen moeten we ons weren. Cyberaanvallen worden al tijden niet alleen maar uitgevoerd vanuit zolderkamertjes. Het gaat ook om georganiseerde misdaad, een zwarte economie en een concrete dreiging gericht op onze vitale infrastructuur, mogelijkerwijs zelfs door statelijke actoren. De bijzondere EU Commissie voor Georganiseerde Misdaad, Corruptie en Witwassen (CRIM) heeft eind 2013 berekend dat cybercriminaliteit wereldwijd jaarlijks zo'n 290 miljard Euro kost aan opgelopen schade. Dat is meer dan alle drugsoperaties ter wereld (240 miljard) en ook meer dan de schade door corruptie (120 miljard). TNO berekende in 2012 dat de schade door cybercrime in ons land op ongeveer 10 miljard ligt. Om deze reden heeft het kabinet in oktober 2013) een tweede versie van de Nationale Cyber Security Strategie gepubliceerd. Nederland zet samen met partners in op een veilig digitaal domein waarin kansen van digitalisering worden benut, dreigingen het hoofd worden geboden en fundamentele rechten beschermd. Cybersecurity is niet alleen een dreiging, maar ook een kans. Het cyberdomein maakt deel uit van de Nederlandse maatschappij. Een veilige en veerkrachtige cyberspace is een randvoorwaarde voor ICT gedreven innovaties, welvaart en een duurzame economie. TNO ziet het als haar verantwoordelijkheid om bij te dragen aan een veilige en veerkrachtige digitale maatschappij. Cyber Security richt zich op het beschermen van gevoelige informatie en kritische ICT-gebaseerde processen en infrastructuren. Met onderzoek en innovatie wordt kennis en kunde ontwikkeld ten behoeve van innovatieve oplossingen en nieuwe generaties producten en diensten die bescherming bieden tegen toekomstige cyberdreigingen: • Security in design: ontwerp van veilige soft- en hardware, methodieken en technieken voor veilig ontwerp van (ICT) infrastructuren. • Veilige communicatie bescherming van telemetriedata en informatiestromen, etc. • Detectie monitoring and Situational Awareness. • Early Detection: detectie op basis van zwakke signalen, nieuwe vormen om zogenaamde Advanced Persistent Threats (gecompliceerde spionageaanvallen) op te sporen, etc. • Advanced Risk Management: rechtmatige verdeling van verwachtingen, verplichtingen en bijbehorende risico’s in ketens en netwerken, etc. • Resilience & Continuity: security life cycle assurance, self healing, disaster recovery, continuity as a service, company reboot, etc. De veiligheid van cyberspace vraagt om een integrale, multidisciplinaire aanpak met betrokkenheid van publieke en private stakeholders. Buiten de overheid (V&J) komen cyber security vraagstukken vooral uit de vitale sectoren, zoals de financiële sector (bv ING, ABN, Rabobank), telecom (bv KPN), en energie (bv Gasunie, TenneT, Alliander).


21 / 31

Het innovatiecluster Cyber Security kan bijdragen aan het opbouwen van een test-, ontwikkelen evaluatiecentrum dat zich bezig houdt met het uitvoeren van proof-of concepts (laat zien dat oplossing technisch werkt), experimenten (uitproberen in een operationele omgeving) en oefeningen (trainen alsof het echt is). De portfolio van lopende EU-projecten bestaat nu uit: CYSPA (matchende financiering ook uit andere bron). CYSPA is an initiative set up by 17 organizations from across industry and research, aiming to create a European Alliance to protect cyberspace for industry. CYSPA’s goal is to increase the capacity of industry to protect itself from cyber disruptions. While the CYSPA community is grounded in the EU, its aim is to extend its outreach at international level. • CAPITAL Cyber-security And Privacy research challenges, Innovation Technologies processes and market Analysis - will deliver an integrated research and innovation agenda for Cyber security and privacy. CAPITAL is built around two pillars: - coordinate European R&D efforts in the cyber-security domain, - jointly address research and innovation within an Integrated Research & Innovation Agenda. • COURAGE (matchende financiering uit VP Security) The project Cybercrime and cyberterrOrism (E)UropeanResearch AGEnda consortium will deliver a measured, comprehensive, relevant research agenda for Cyber Crime and Cyber Terrorism. Based on three pillars: - user centric methodology, to identify gaps, challenges and barriers based on real-world needs and experiences, - taxonomy to create a common understanding of the subject CC/CT, - market oriented approach, to foster practical implementations of countermeasures using effective test and validation solutions. • SEGRID (matchende financiering uit VP Security) The project Security for smart Electricity GRIDs is co-ordinated by TNO; its main objective is to enhance the protection of smart grids against cyber-attacks. The project consortium does this by applying a risk management analysis approach to a number of smart grid use cases (the SEGRID use cases), which will define security requirements and determine gaps in current security technologies, standards and regulations. The identified gaps and the analysis itself will give input to the enhancement of risk assessment methodologies and the development of novel security measures for smart grids.

22 / 31


5

Vraaggestuurde interactie

5.1

Programmering Het voorliggende programma is opgesteld met input uit vele bronnen bij de professionele veiligheidsorganisaties, de departementen Veiligheid en Justitie en Defensie en The Hague Security Delta. Verder is het programma afgestemd met de TNO-strategie voor het Thema Defensie en Veiligheid. Vervolgens zijn TNO en VenJ het eens geworden over de inhoud en de aansturing van het programma voor de indiening van het voorstel bij EZ. Na de indiening zal nog worden afgestemd met de Stuurgroep voor het VP. Verder zijn er nog interacties met de potentiele gebruikers voorzien in de maanden oktober en november, zodat er per 1 december de projectplannen voor 2015 kunnen worden vastgesteld. Het ministerie VenJ heeft aangegeven in het kader van haar periodieke oproep voor innovatievoorstellen de gelegenheid te willen geven tot het indienen van ideeën voor nieuwe ontwikkelingen in het kader van het VP Veilige Maatschappij. Hiermee kan de aansluiting met de toekomstige behoeften van het operationele veiligheidsveld worden versterkt. Aandachtspunt is wel het voorkomen van versnippering: de VP’s van TNO betreffen immers meerjaren-onderzoeksplannen die sterk vernieuwend en gericht op doorbraken zijn. De door VenJ verzamelde ideeën zullen gebruikt worden voor de formulering en de jaarlijkse bijstelling van het VP. Bij uitzondering kunnen tussentijdse voorstellen – als de actualiteit dit nodig maakt en mits het van strategisch belang is om erop in te spelen – tot aanpassing van de onderzoeksplannen leiden. In dit programma zal jaarlijks voor 2 à 3 nieuwe technologieën onderzocht worden welke operationele meerwaarde deze kunnen hebben voor de publieke veiligheidsorganisaties. Het gaat dan om specifieke verkenningen naar wat de potentie is van bepaalde technologieën voor een bepaalde functie in het veiligheidsveld (bijvoorbeeld robotica voor bewaken en beveiligen). In de jaarprogrammering kan dan voor een aantal specifieke technologieën extra aandacht komen, die zullen worden ondergebracht in één van de drie topics.

5.2

Betrokkenheid van de operationele veiligheidsorganisaties bij de uitvoering Voordat de plannen voor de VP-onderdelen worden uitgevoerd zal aansluiting gezocht worden bij belangstellenden uit de praktijk. Belangstellenden worden specifiek geadresseerd uit het netwerk dat is opgebouwd met de huidige VP’s. Er wordt echter ook via open uitnodigingen gewekt, zodat nieuwe belangstellenden ook kunnen aanhaken. In een eerste bijeenkomst doet TNO de hoofdstructuur en vraagstelling uit de doeken. De aanwezigen vertellen op hun beurt hoe deze problematiek speelt in hun organisatie en welke effecten zij verwachten te bereiken. Op deze manier worden mogelijke partners geïdentificeerd (partners met relevante vraagstellingen, waarden en verwachtingen). Daarmee wordt een nieuwe bijeenkomst georganiseerd, welke de doelstellingen voor het eerste jaar opleveren. Hierin wordt ook duidelijk op welke manier de partners bijdragen (tijd, expertise, experimenten) en betrokken willen. Bij de tweede bijeenkomst zal ook de gewenste communicatie over resultaten worden gepeild (opties: website, infographics, nieuwsbrief, etc.).


5.3

23 / 31

Ontwikkeling innovatieclusters In de periode tot 1 januari zal de vorming van de innovatieclusters nader worden ingevuld. Aandachtspunten zijn de optimale aansluiting bij bestaande netwerken in het veiligheidsdomein en de (door-)ontwikkeling van consortia. Ook het faciliteren van harmonisatie van informatievoorziening en samenwerkingsprocessen is daarbij aan de orde. Het uitbouwen van de samenwerking in het DRIVER-consortium is voor het innovatiecluster Crisismanagement een belangrijk issue. Onderzocht wordt of dit voor nog twee innovatieclusters kan worden geïnitieerd.

24 / 31


6

Programma 2015

6.1

Beoogde impact De Beoogde impact is nader gespecificeerd in de omschrijving van de innovatieclusters in paragraaf 4.3.

6.2

Beschrijving VP-VM-onderdeel Informatievoorziening

Motivatie Een belangrijke uitdaging binnen informatie netwerken is dat de juiste informatie beschikbaar moet zijn op het juiste moment in het juiste format bij de juiste persoon met de juiste actie tot gevolg, zonder dat er informatie-overload ontstaat. De eerste stap met betrekking tot “de juiste informatie” is direct één van de meest lastige stappen in het kader van doorgaans ongestructureerde data binnen diverse externe bronnen, zoals web-content, sociale media, en meldingen van burgers. Het belang van deze bronnen neemt ogenschijnlijk even snel toe als de complexiteit van deze bronnen. Deze complexiteit uit zich in toename van omvang van (online) berichtgevingen, potentiële samenhang tussen deze berichtgevingen, en onduidelijkheid in betekenisgeving van deze berichtgevingen. In dit kader richt het project Informatievoorziening zich op het duiden van deze doorgaans ongestructureerde data ten behoeve van het verkrijgen van actiegerichte informatie. De inhoud van dit VP-onderdeel zal worden afgestemd op het defensie doelfinancieringsprogrammma “Big data & Intelligence”.

Inhoud De overall focus van het project Informatievoorziening zal liggen op informatieverwerking en duiding (Big data), ofwel: hoe kan inzicht worden verkregen uit de beschikbare informatie uit vele bronnen en kan deze optimaal worden benut voor sturing en support van het handelen van veiligheids- en opsporingsdiensten op diverse niveaus. In het kader van dit project maken we gebruik van de volgende doorsnedes wat databronnen betreft:

Gesloten bronnen

Vóór een incident

Ná een incident

Open bronnen Afhankelijk van de casus kan op één of meerdere kwadranten worden ingezoomd. Vóór een incident spelen dan mogelijk vroegsignalering, dreigingsanalyses, en


25 / 31

ruis-ratio schattingen een rol; ná een incident spelen dan mogelijk opsporing en interactieve crowdsourcing een rol. Voor ieder kwadrant geldt in ieder geval: - er is ontzettend veel (multimodale) data beschikbaar (big data); - deze data kan op evenzovele wijzen worden geïnterpreteerd, en datasturing moet gepaard gaan met expert opinie (intelligence). Zodoende zijn overkoepelende thema’s in het kader van informatievoorziening o.a.: - Informatie duiding: o Zoals gesteld is er ontzettend veel multimodale data beschikbaar via diverse on-line open/ gesloten kanalen (zoals internet, sociale media, personal devices). In de nabije toekomst is de verwachting dat er nog meer (real-time) beeldmateriaal wordt verkregen krijgen via personal drones (lees: een drone gekoppeld aan je smartphone, en die bij je in de buurt blijft zonder actieve sturing) of via google glasses. Duiding van deze informatie is cruciaal zowel aan de voorzijde als aan de achterzijde van het proces van informatievoorziening: 1. Voorzijde: welke data moeten we monitoren en analyseren? Aspecten in dit onderdeel van het proces van informatievoorziening hangen sterk samen met informatie-overload. Juist omdat er zoveel data beschikbaar is moeten er onderbouwde keuzen worden gemaakt om uiteindelijk tot een juiste situationele beeldvorming te komen. 2. Achterzijde: wat betekent deze informatie voor mijn handelen? Aspecten in dit onderdeel van het proces van informatievoorziening hangen sterk samen met het actiegericht handelen. Zowel technisch mogelijk als wettelijk toegestaan moet de verkregen informatie op juiste wijzen worden geïncorporeerd in bestaande/ nieuwe protocollen en procedure om uiteindelijk tot de juiste vervolgstappen te komen. - Interactieve crowdsourcing: o De burger speelt in ieder van de kwadranten een belangrijke bron als (potentiële) leverancier van data, als (potentieel) onderdeel van een netwerk, en als potentiële partner van de veiligheid- en opsporingsdiensten. Burgerkennis wordt steeds vaker gebundeld via diverse tooling, maar dit wordt nog slechts bij uitzondering op een effectieve wijze geïntegreerd binnen de systemen & procedures van professionele veiligheids- en opsporingsdiensten. Doelgroepen en beoogde impact De volgende veiligheidssectoren de hoofd-doelgroep van het project Informatievoorziening: • Politie; Dreigings- en risico analyses, vroeg-signalering, inlichtingen, opsporing: slechts enkele aspecten waar diverse onderdelen van de KLPD mee te maken hebben. • LMO; de LMO fungeert dadelijk als een centraal informatieknooppunt waar een reeks aan burgermeldingen via diverse (multimodale) kanalen binnenkomt, waar potentiële interactie met deze burger(s) plaatsvindt, en waar een eerste aansturing van professionals uitgaat. • Veiligheidsregio’s; diverse VRs proeven momenteel aan het gebruik van digitale informatievoorziening voor een stukje Business Intelligence: op basis van het combineren van databronnen achterhalen waar potentiële (brand)haarden zich het meest waarschijnlijk voordoen, en op basis van deze informatie de eigen organisatie aanpassen.

26 / 31


• KMAR. • Defensie. • NCTV-VenJ. 6.3

Beschrijving VP-VM-onderdeel Procesinnovatie voor performance-verbetering Motivatie Het VP onderdeel Procesinnovatie voor performance-verbetering richt zich op samenwerking binnen en tussen organisaties, insourcing van capaciteiten, ontwikkeling van competenties, oefeningen en (virtuele) training. Alles ten behoeve van de veiligheid in de Nederlandse maatschappij. Het gaat daarbij om partijen die bij incidenten, crises en rampen samen moeten werken om een bepaald resultaat te halen. Hoewel het resultaat tijdens de eerste inzet vaak helder is, beperken van impact en schade door het incident te stoppen, is de manier waarop dat kan, en met wie, divers. Zoals standaard procedures noodzakelijk zijn om snel en adequaat te starten met hulpverlening/inzet, is die diversiteit en creativiteit ook van groot belang. Deze zorgen er voor dat elk incident op maat kan worden bestreden waar dat noodzakelijk is. Belangrijk is dat Procesinnovatie ook de verschuiving van response naar voorbereiding en preventie ondersteunt. Samenwerkingsvormen ten behoeve van preventie en ter voorbereiding op een incident zijn dan ook leidend in de ontwikkelingen. Zo neemt de effectiviteit van samenwerkende organisaties toe ten behoeve van de veiligheid van de Nederlandse Maatschappij. De ontwikkelingen binnen dit VP onderdeel zullen aansluiten op: - Voortbouwend op bestaande kennis posities, opgebouwd in de vraaggestuurde programma’s van de afgelopen strategieperiode. - Kennis- en product-ontwikkelingen bij EU-projecten als DRIVER, Cobacore, etc. Hiermee worden innovatie ecosystemen die in EU verband worden ontwikkeld beschikbaar voor de partijen in het Nederlands Maatschappelijke Veiligheidsveld. De inhoud van dit VP-onderdeel zal worden afgestemd op het parallel op te starten V-1517 doelfinancieringsprogramma van Defensie: “Informatievoorziening als operationele capaciteit”. Dit defensieprogramma richt zich meer op het technische vlak terwijl het VP-onderdeel Procesinnovatie voor performance-verbetering zich meer richt op de mens en het proces in de samenwerking. Inhoud Met behulp van Concept Development en Experimentation technieken worden veelbelovende samenwerkingsconcepten ontwikkeld en uitgeprobeerd met belanghebbenden in de praktijk. Er zijn 3 onderdelen waarop focus ligt: 1. Onderzoek naar samenwerkingsconcepten, waarbij insourcing van capaciteiten, burgerparticipatie, civiel-militaire samenwerking etc. een plek krijgen in de nieuwe samenwerkingsconcepten; Op basis van bestaande kennis, huidige doelen, en toekomstige eisen worden nieuwe samenwerkingsconcepten uitgewerkt en onderzocht op haalbaarheid en effectiviteit. Het gaat niet alleen om het functioneren tijdens een incident maar ook de voorbereiding daarop en ontwerp van de benodigde doctrines en hulpmiddelen. 2. Praktische haalbaarheid en vaststellen van de effectiviteit in de praktijk van de nieuw ontwikkelde concepten op zowel samenwerkingsvormen als samenwerkingsproces (doctrine). Door de performance van samenwerkende


27 / 31

teams vast te stellen en de impact op de mens mee te wegen maken we gezamenlijk inzichtelijk hoe concepten bijdragen aan het multi-organisatieoptreden. Op deze manier wordt theoretische kennis aangevuld met evidence based informatie uit de praktijk om tot nieuwe succesvolle samenwerkingsmanieren te komen. 3. OTO van nieuwe samenwerkingsconcepten. Invoeren van nieuwe processen en samenwerkingsvormen vraagt veel van personen. Leren van ervaringen uit de praktijk is daarbij wezenlijk omdat het de kans op misverstanden in de toekomst minimaliseert. Motivatie om veel en vaak te trainen is daarbij belangrijk, waarbij het leerdoel behalen een must is. Nieuwe trainingsmethoden als games dragen hieraan bij. Doelgroepen en beoogde impact De volgende veiligheidssectoren hebben belang bij de ontwikkelingen in dit VP onderdeel Proces Innovatie: • Veiligheidsregio’s, moeten met steeds meer partijen samenwerken in dynamische settings. Met nieuwe manieren van samenwerken verhogen zij hun effectiviteit door de betrokken (onbekende) partners op de juiste manier te betrekken en in te zetten. • NCTV-VenJ, Steeds vaker vinden er incidenten plaats die een groot deel van Nederland raken. Het betreft a-typische incidenten (denk aan MH17) waarbij ook naar het rijk gekeken wordt. Bij de voorgestelde samenwerking is natuurlijk ook ruimte voor VenJ, zonder van het rijk direct overal voor verantwoordelijk wordt als dat niet noodzakelijk is. • Politie. Crisisbeheersing was vooral een kerntaak van de brandweer. De samenwerking met de politie is in de laatste jaren belangrijker geworden. Enerzijds speelt hier het willen delen van informatie en capaciteiten en anderzijds is deze samenwerking van belang voor het voorkomen c.q. verminderen van maatschappelijke onrust na incidenten. • Koninklijke Marechaussee, heeft te maken met nieuwe samenwerking bij grensbewaking en mainports. Waarbij samenwerking met bedrijfsleven en reizigers (burgers) een belangrijke dimensie wordt. • Bedrijfsleven, Het bedrijfsleven is door haar betrokkenheid bij incidenten steeds vaker een partner voor de hulpdiensten; (denk aan Chemiepack). Zij kunnen (lang niet altijd) mee-oefenen met de hulpdiensten. Toch moet deze groep bewust worden van de risico's en hun handelingsperspectief, mocht het fout gaan. Tijdsefficiëntie is daarbij van groot belang, zowel voor het bedrijfsleven als voor de partijen in de veiligheidssectoren. Daarnaast kan het bedrijfsleven natuurlijk ondersteunen als leverancier van ondersteuningsmiddelen. 6.4

Beschrijving VP-VM-onderdeel Cybersecurity en societal resilience Motivatie Het belang van ICT voor vrijwel alle processen en diensten in onze moderne samenleving maakt het onderwerp cybersecurity van groot belang voor vrijwel iedere organisatie en bedrijf. Hierbij geldt dat het regelen van een goed niveau van cybersecurity allereerst een verantwoordelijkheid van de afzonderlijke organisaties betreft; innovatief onderzoek op dit gebied vindt plaats in het kader van het VP onderdeel Cyber risk management & technical resilience van het VP Security. Er zijn echter ook belangen die de verantwoordelijkheid van de afzonderlijke organisaties te boven gaat, wanneer cyber verstoringen kunnen leiden tot een veel

28 / 31


bredere impact in de maatschappij. In het VP-onderdeel Cybersecurity en societal resilience wordt daarom aandacht besteed aan: • Grootschalige maatschappelijke ontwrichting door cyberverstoringen in de vitale infrastructuur en de daarbij optredende keteneffecten. Om ondersteuning te kunnen bieden voor de gehele OODA loop dient er een inzicht te worden verkregen in de cybersecurity status van de verschillende vitale sectoren, de mogelijke maatschappelijke impact van cyberverstoringen en de effectiviteit van mogelijke maatregelen. • De kwetsbaarheid van burgers en kwetsbare groepen door blootstelling aan cyberrisico’s. De inhoud van dit VP-onderdeel zal worden afgestemd op het defensie doelfinancieringsprogrammma dat zich richt cybersecurity in het militaire domein. Inhoud Dit VP-onderdeel richt zich allereerst op het beter kunnen analyseren en handelen bij grootschalige verstoringen waarbij sprake is van een kans op maatschappelijke ontwrichting. Het onderzoek richt zich op door de volgende elementen: • Situational awareness: Om snel en goed te kunnen reageren is het van belang om een gezamenlijk beeld van de stand van zaken te hebben. Het gaat hierbij niet alleen om de status op technisch niveau, maar vooral het analyseren en inschatten van de potentiele impact van verstoringen op sectoren cross-sector niveau. Naast het belang tijdens crisismanagement zou dit ook in de voorbereidende fase kunnen door het ontwikkelen van een cyber risico of infrakaart voor strategisch-tactisch niveau. • Kwantitatieve modellen: voor effectief beleid is het van belang om te beschikken over de juiste uitgangspunten en getallen. In het cyber domein zijn dit soort schattingen tot op heden niet betrouwbaar gebleken. Voor het kunnen maken van afwegingen over de te nemen maatregelen. • Gripstructuur voor cyber: op basis van what-if analyses en scenario analyses wordt geanalyseerd wat escalatiefasen kunnen zijn binnen grootschalige cyberincidenten, en wordt onderzocht wat het hierbij behorende handelingsperspectief is. Daarnaast richt dit VP-onderdeel zich op de bescherming van burgers en kwetsbare groepen in cyberspace. Zo laten recente onderzoeken zien dat jongeren veelvuldig bloot staan aan “grooming” in digitale omgevingen. Handhaving op internet, waar veel ongewenst en onveilig gedrag plaatsvindt, ontbreekt, en is bovendien lastig mogelijk omdat er geen gedeelde normen, waarden of regels zijn voor online gedrag. In deze onderzoekslijn worden methoden onderzocht om ongewenst en onveilig gedrag op internet te herkennen en te bestrijden. Samenwerking met publieke en private stakeholders Bij het verder vorm geven van de inhoud van het VP zal samenwerking worden gezocht met een aantal publieke en private stakeholders. Deze brede community van stakeholders bestaat uit: • NCSC, o.a. in samenwerking met het CSBN en het programma “kritieke cyber belangen”. • Cyber Security Raad (CSR), de cyber security raad zal zich meer en meer gaan richten op toekomstige vragen, die voorbij de horizon van NCSS II liggen. TNO kan hierbij fungeren als belangrijke gesprekspartner.


• • • •

•

• •

6.5

29 / 31

Een selectie van de ISACs. Politie. Samenwerking met universiteiten binnen de TNO Cyber Security Cooperation, met name samenwerking met de de Universiteit Twente, en de TU Delft, NENCyS, het Nationaal Expertise Netwerk Cyber-Security (in oprichting). Een netwerk dat Nederland veiliger maakt door deelnemers met verschillende achtergronden uit uiteenlopende organisaties de mogelijkheid te bieden om onderling informatie uit te wisselen in een veilige en vertrouwde omgeving. De plek waar experts mede-experts met gelijke interesses en belangen (virtueel) ontmoeten om eigen ideeën te toetsen of aan te vullen en maximaal gebruik te maken van elkaars expertise. Cyber Security Raad (CSR), de cyber security raad zal zich meer en meer gaan richten op toekomstige vragen, die voorbij de horizon van NCSS II liggen. TNO kan hierbij fungeren als belangrijke gesprekspartner. Samenwerking met NIS platform (EU). Samenwerking in internationale consortia binnen verschillende EU projecten (CYSPA, COURAGE, CAPITAL).

Beschrijving TO2-samenwerking Veilige Samenleving In overleg tussen de instituten en vanwege de relaties tussen onderwerpen in de 7 maatschappelijke thema’s is besloten tot een programma ‘Veilige Samenleving’ met 3 projecten die een goede aansluiting hebben met andere nationale of EU thema’s t.w.: 1. Crisismanagement (PVS-1): Gerelateerd met het nationale programma Verbetering Civiel Militaire Samenwerking (VCMS), aan het strategische hoofddoel van de veiligheidsregio’s om de crisisbeheersing te versterken, en aan de verbetering van de crisismanagement capaciteiten bij de crisismanagement organisaties en Openbare Orde en Veiligheidsdiensten (samen aangeduid met de afkorting OOV) in het algemeen. Dit behelst ook onderwerpen m.b.t. water- en grens-veiligheid. 2. Critical Infra-Structure Protection (PVS-2): Gerelateerd aan het EU programma en inclusief onderwerpen m.b.t. de bescherming tegen criminaliteit en terrorisme of de beperking van de effecten van dergelijke daden. En aan de gezamenlijke inspanningen van het ministerie van Veiligheid en Justitie en het Veiligheidsberaad rond continuïteit van de samenleving (voorkomen van maatschappelijke ontwrichting door grootschalige uitval). Daarnaast worden gekeken naar de digitale veiligheid van de infrastructuur van diverse domeinen. 3. Inzetbaarheid en betaalbaarheid Krijgsmacht (PVS-3): Gedefinieerd als een apart/extra programma vanwege de zichtbaarheid en het gerubriceerde c.q. vertrouwelijke karakter van de werkzaamheden met een focus op de ontwikkeling van trainingshulpmiddelen en onderhouds/instandhoudings- methodieken. Het gezamenlijk onderzoek zal zich niet direct richten op het genereren van oplossingen of producten op genoemde gebieden maar het ontwikkelen van kennis, (analyse)methodieken en andere hulpmiddelen die benodigd zijn om te komen tot genoemde oplossingen. Aan de genoemde onderwerpen in dit voorstel wordt door minimaal 2 maar vaak meerdere instituten gezamenlijk gewerkt. De samenwerking

30 / 31


tussen de instituten richt zich op een gemeenschappelijk doel met focus op de eigen specifieke kracht/kennis waarbij onnodige duplicatie van kennis wordt vermeden. Bij de uitwerking van de projectvoorstellen medio november 2015 zal voor een optimale aansluiting bij de eerder beschreven VP-onderdelen worden zorggedragen.


7

31 / 31

Ondertekening Soesterberg, September 2014

Dr. Ir. J.A. Don Manager Speurwerkprogramma Maatschappelijke Veiligheid

Drs. H.G. Geveke Directeur TNO-Thema Integrale Veiligheid

Speurwerkprogramma Thema Maatschappelijke Veiligheid. Uitwerking TNO-rapport R11370 ONGERUBRICEERD ONGERUBRICEERD

Recommend Documents