Speel het LUMC-spel Ganzenbord op z n coolst

december 2012

nummer 9

Speel het LU Ganzenbord

MC-spel

op z’n cools

t�

Te harde muziek Waarom is dat slecht voor je oren? s e j t s e e b e d n e k Ziekmabacteriën zitten er in jou? Hoeveel

DEZE ENE KEER SPECIAAL VOOR JONGE LEZERS�

Speciaal voor jou: de Cicero Junior

Cicero is een uitgave van het Leids Universitair Medisch Centrum (lumc). Cicero wordt geproduceerd door het directoraat Communicatie. Overname van artikelen, met bronvermelding, is toegestaan na toestemming van de directeur Communicatie of diens plaatsvervanger. Oplage: 12.000 issn 0920-2900

Gefeliciteerd! Jij hebt een Cicero Junior in handen, en dat is best bijzonder. Want dit blad, speciaal bedoeld voor jonge lezers, verschijnt maar één keer. De volgende keer maakt het LUMC – het universitaire ziekenhuis in Leiden – gewoon weer een tijdschrift voor volwassenen. Maar deze ene keer staan er allemaal spannende en interessante artikelen voor jóu in.

REDAC TIE

Mieke van Baarsel Raymon Heemskerk Diana de Veld Christi Waanders

Bijvoorbeeld over misdadigers opsporen met DNA, haaien die in de MRI-scanner gaan en over ADHD – met een test! Verder: hoe is het om als kind in het ziekenhuis te liggen? Waarom is harde muziek luisteren zo slecht voor je oren? En wat gebeurt er op het helikopterdek van het ziekenhuis? Kun je skiën als je maar één been hebt? Je leest en ziet het

allemaal, plus nog veel meer. Geen zin in lezen? Zelfs niet in de strip!? Nou, dan speel je toch het LUMCspel, midden in dit blad. Of je lost de puzzel op, misschien win je nog een prijs. Oh ja, vóór we het vergeten: we willen graag alle kinderen bedanken die hebben meegewerkt aan dit blad. Die meedachten over de

onderwerpen, interviews hielden, op de foto gingen, een stukje schreven of vertelden waarom zij later dokter, verpleegkundige of onderzoeker willen worden. Dankzij jullie is het een blad voor én door kinderen geworden! Veel lees-, kijk- en doe-plezier!

De redactie van Cicero Junior

EINDREDAC TIE

Diana de Veld A AN DIT NUMMER WERK TEN MEE

INHOUD

Els van den Brink Caroline Burger Jan Hein van Dierendonck Dick Duynhoven Astrid Hageman Ad Kaptein Menno Kröse Saskia Masselink Sandrine van Noort Jos Overbeeke Masja de Ree Maaike Roefs Caroline van der Schaaf Astrid Smit Willy van Strien Marije Zomerdijk en vele kinderen en gastschrijvers

25 Wat doet die haai in het LUMC?

FOTOGRAFIE

Marc de Haan Arno Massee Gert Jan van Rooij (pag. 32)

9 Waarom krijg je diarree van antibiotica?

REDAC TIER A AD

Kees Bartlema – div. 1 Jaap Fogteloo – div. 2 Thomas Donker – div. 3 Tom Hammer (voorzitter) – div. 4 Roeland Dirks – div. 5 Ruud Kukenheim – directeuren Eldrid Bringmann – DOO Martie van Beuzekom – verpleegkundige adviesraad Sabine Bezstarosti – M.F.L .S. Maaike Roefs – promovendi

4

V O R M G E V I N G E N L AY O U T

Tigges strategie concept & ontwerp, Rijswijk PREPRESS EN DRUK

Groen Media, Leiden

een ij b r e t r u e b e g t a 27 W spoedgeval?

C O N TA C T

Directoraat Communicatie, Postbus 9600, 2300  Leiden 071-5268005, fax 071-5248134 [email protected] www.lumc.nl/cicero

A B O N N E M E N T S V O O R WA A R D E N :

Zie www.lumc.nl/cicero ABONNEMENTEN

Narcose

Het is best spannend als je geopereerd moet worden. Daarom krijg je van tevoren altijd uitleg over de operatie. Dat gebeurt door speciale medewerkers van de kinderafdeling: de pedagogisch medewerkers. Zij laten bijvoorbeeld zien hoe een narcose werkt, met foto’s of een dvd. Of door zogenaamd narcose aan een pop te geven. De pedagogisch medewerkers beantwoorden ook vragen die je hebt over je ziekte of over de behandeling. En ook heel belangrijk: ze zorgen voor speelgoed en activiteiten. Zo kom je de ziekenhuisdag goed door.

Jaarabonnement € 26,50 (studenten € 19,60) Postabonnementen voor medewerkers lumc € 9,55 CICERO NR. 1 VERSCHIJNT OP 29 JANUARI.

CICERO JUNIOR

6 8 10 11 12 13 14 15

Ziek en toch naar school, en meer Fietshelm: ja of nee? Wat een drukte! Zelf dokter worden Beste Martha – Vragen, antwoorden en nog meer vragen De ziekenhuisboot in Bangladesh Meepraten als je ziek bent Laat je horen!

18 20 21 22

Hoe komen onze botten in ons lijf Groeiend zelfvertrouwen ‘Ik ben niet zielig’ Opereren: kinderspel?

24 25 26 28 30

Puzzel en win Een hartoperatie bij baby’s in de buik Skiën op één been Werken in een ziekenhuis Welke soorten onderzoek doen ze in het LUMC?

16

23

29 Roos onderzoekt graag dingen met haar microscoop

De drie miljard letters van je leven

Het LUMC speelt mee

Wáááááh! 140 decibel!

[ 3]

ADHD? Doe de10 test op blz.

De drie miljard letters van je leven

Moord gepleegd? Je DNA verraadt je!

Een tweelingbroer of -zus die precies op jou lijkt, heeft dezelfde DNA-code als jij. Andere mensen hebben een iets andere DNA-code. Je ouders, je broer, je vriendjes, de buurman en ook een dief of moordenaar. Fijn voor de politie. Als een inbreker een DNA-spoor - huidschilfers of druppels bloed - in een huis achterlaat, kan de politie gericht naar hem op zoek.

door Astrid Smit

Opsporen

Waarom heb je blauwe ogen? Of bruine?

Samen met onderzoekers vergelijkt de politie dit spoor eerst met DNA in de computer. Dat is afkomstig van alle mensen die in de gevangenis zaten of een forse straf hadden. Als het DNA van de inbreker overeenkomt met het DNA van een persoon in dit databestand, weet de politie meteen wie ze moet oppakken. Maar als hier niets uitkomt, speuren politie en onderzoekers verder. Uit het DNA-spoor kunnen ze ook opmaken of de inbreker een man of vrouw is, welke kleur haar, ogen en gezicht die heeft en uit welk werelddeel die komt. Dat helpt.

DNA is de chemische software van jouw lichaam. Het zit in iedere cel en bepaalt of je een jongen of meisje bent en hoe je eruit ziet: of je blond of zwart haar hebt, blauwe of bruine ogen, een wipneus of puntneus. DNA bepaalt ook min of meer je aanleg: of je verlegen bent of juist iedereen durft aan te spreken, of je goed in rekenen bent of juist meer in taal.

Marianne

Vorige maand pakte de politie de man op die Marianne Vaatstra waarschijnlijk vermoordde. Dit 16-jarig meisje lag dertien jaar geleden dood in een Fries weiland. Op haar lichaam zaten DNA-sporen van de dader. Daardoor wist de politie al dat hij uit West-Europa komt. Door andere sporen vermoedde de politie dat hij uit de buurt kwam. Daarom riep de politie alle mannen uit de omgeving van de moord op DNA af te geven. De politie hoopte hiermee de vader, broer of neef van de dader te vinden want die hebben ongeveer hetzelfde DNA. Tot ieders verbazing had de dader zelf ook DNA afgestaan. Dat kwam volledig overeen met het DNA-spoor op Mariannes lichaam.

Mengelmoes

Dit DNA kreeg je van je ouders, de ene helft van je vader en de andere helft van je moeder. Daarom heb je bijvoorbeeld de krullen van je vader en de lange tenen van je moeder. En soms zit je er precies tussenin. Als je vader een donkere huid heeft en je moeder een blanke, heb jij misschien een lichtbruine huid.

Baard of borsten

Vanaf het begin van jouw bestaan zit dat DNA al in je cellen en regelt het hoe je lichaam zich ontwikkelt en functioneert. Dat je botten groeien, dat er stofjes in je lichaam worden gemaakt die ervoor zorgen dat je een baard of borsten krijgt, dat je lichaam zich goed kan verweren tegen ziektes.

Het boek van jouw leven

Voorouders krijgen een gezicht

DNA ligt opgerold en ineengekruld in iedere cel, verdeeld over een vast aantal chromosomen. Als je die zou ontwarren, krijg je een DNA-draad die lijkt op een gedraaide ladder – die noemen we de dubbele helix. De sporten van die ladder zijn gemaakt van bouwstenen die wetenschappers A,C,G en T noemen.

Met DNA kun je ook iets te weten komen over mensen die vroeger in Nederland leefden. Hoe ze eruit zagen, waar ze vandaan kwamen of aan wat voor ziektes ze leden. Wetenschappers van de Universiteit Leiden openden in steden als Eindhoven, Rotterdam en Middelburg oude graven en haalden DNA uit de skeletten. In botten en tanden blijft DNA heel lang goed. Met dat DNA hopen ze een beeld van de mensen uit deze graven te krijgen. Misschien ontdekken ze wel dat er Spaanse soldaten liggen of dat deze mensen zijn gestorven aan de pest. Het DNA van de bacterie die deze dodelijke ziekte veroorzaakt, is namelijk terug te vinden op tanden. In ieder geval kunnen ze met oud DNA mensen van een paar eeuwen terug een gezicht geven. Want hieruit is af te lezen welke kleur haar en ogen ze hadden en welke vorm hun gezicht ongeveer had. Wie weet sta je over tien jaar wel oog in oog met deze Nederlandse voorouders in een of ander museum!

Net als echte letters een woord kunnen vormen, kunnen deze letters een code vormen voor stofjes in je lichaam. In de ene code staat bijvoorbeeld de formule voor een groeistofje, in de andere de formules voor stofjes die jouw haar of ogen hun kleur geven. Boodschappers in de cel lezen deze codes en geven ze door aan een soort fabriekje. Dat produceert die stofjes, waardoor je bijvoorbeeld bruine ogen en zwarte haren krijgt en elk jaar groeit. Als je ál de letters van jouw DNA - bij elkaar drie miljard - in een boek zet en je begrijpt wat er staat, kun je lezen hoe je eruit ziet en ongeveer wat voor karakter en aanleg je hebt. Het is de formule van jouw leven!

[4]

CICERO JUNIOR

11 december 2012

Foto: Eveline Altena & Peter de Knijff

3.000.000.000 letters

hoven, Dit oude skelet werd opgegraven in Eind kijken en kunn DNA zijn zodat onderzoekers naar

Leids Universitair Medisch Centrum

Met dank aan Peter de Knijff, professor Populatie- en evolutiegenetica bij de Universiteit Leiden en hoofd van het Forensisch Laboratorium van het LUMC.

CICERO JUNIOR

[5]

l o o h c s r a a n h c o t n Ziek e

Soms heb je geen zin om naar school te gaan. “Ik voel me niet lekker!” roep je. “Nee hoor, jij bent gewoon schoolziek”, lacht je moeder. Niet écht ziek dus, en je moet toch. Het omgekeerde kan ook: wél echt ziek zijn, maar dolgraag naar school willen. Dat geldt voor veel kinderen in het ziekenhuis. Ze missen het contact met hun klasgenoten en zijn bang dat ze straks achterlopen. Gelukkig is daar binnen het LUMC iets voor geregeld.

Klaslokaal

Zo is er een ‘ziekenhuisschool’: een klein klaslokaal. Daar kunnen leerlingen les krijgen. Er is één leraar voor het voortgezet onderwijs, Hans, en twee leraressen, Noortje en Thea, voor het basisonderwijs.

Eigen school

Er zitten meestal maar een paar kinderen in de klas, en dan voor een uurtje. Want ze zijn natuurlijk wél ziek. De leraren komen ook aan bed lesgeven of kinderen helpen met hun huiswerk. “Want hun eigen school blijft het belangrijkst. Dáár komen de

kinderen weer terug, en dáár hebben ze hun vriendjes en vriendinnetjes”, vertelt Silvia Klunder, die binnen het LUMC van alles regelt rond onderwijs aan kinderen.

Supersnel geopereerd Via een internetverbinding kun je in je eigen klas zijn

leraren op bezoek te laten komen. Soms komt zelfs de hele klas langs. “Het is voor die klasgenoten best spannend: het zieke kind ziet er anders uit en ze zijn bezorgd over hem of haar.”

Computers

In het LUMC is gratis Wifi. Veel kinderen in het LUMC hebben een laptop op hun kamer –

Meester Hans geeft les in de ziekenhuisschool

van zichzelf of geleend. Zo kunnen ze contact houden via e-mail, Facebook, Skype... “We gebruiken ook KlasseContact, dat is een systeem waardoor je via de laptop en een op afstand bedienbare camera in je eigen klas de lessen volgt, ook al ben je niet op school.”

Normaal zijn

“Kinderen willen het liefst ‘normaal’ zijn”, zegt Silvia Klunder. “Want dan hoor je erbij. Maar eigenlijk is ziek zijn helemaal niet zo raar. Ruim een op de tien kinderen heeft een chronische ziekte!” (DdV)

Knuffelmoment in het ziekenhuis De volgende keer ga ik toch weer liever op bezoek bij de kinderafdeling...

Heb jij wel eens een cavia in het ziekenhuis gezien? Het gebeurt niet vaak, maar soms zie je ze wel. Ze komen dan niet voor de dierendokter naar het LUMC (die is hier ook niet), maar om zieke kinderen te bezoeken op de kinderafdeling.

Aaien

Veel kinderen hebben een huisdier dat ze graag vertroetelen en verzorgen. Maar als kinderen ziek worden en langere tijd in het ziekenhuis verblijven, dan moeten ze het zonder hun hond, kat of konijn stellen. Jammer: geen warme, zachte vacht om te aaien...

Gekeurd

De broer van een patiëntje aait een cavia

[6 ]

Het zal je maar gebeuren! Je pleegbroertje van zes is ziek en na een lange tijd van onderzoeken blijkt hij kanker te hebben. Gelukkig kan Charlotte (11) vaak in de Ronald McDonald huiskamer spelen, als haar moeder bij haar broertje is. “Meer dan een jaar geleden werd Jari ziek. Ze wisten eerst niet wat hij had. Toen bleek het aplastische anemie te zijn”, vertelt Charlotte. Dat is een mond vol, dus hebben we even opgezocht wat het is. Het bloed van Jari is helemaal in de war. Het beenmerg, waar nieuw bloed wordt gemaakt, doet het niet goed meer.

Bezoek

Het ziekenhuis probeert daarom ook om klasgenoten en eigen

Een ernstig ziek broertje

die op bezoek komt in het LUMC

CICERO JUNIOR

Daarom komen medewerkers van kinderboerderij Merenwijk in Leiden tien keer per jaar in het LUMC met cavia’s en konijnen. Van tevoren keurt de dierenarts de dieren, zodat ze zeker weten geen virussen en bacteriën meebrengen. Want dat kunnen zieke kinderen natuurlijk niet gebruiken. Een lekkere knuffelpartij wel! (DdV)

11 december 2012

Lotte vertelt dat Jari een beenmergtransplantatie kreeg, maar dat het daarna is misgegaan. “Er is een bloedprop naar zijn hart geschoten. Toen moest hij supersnel worden geopereerd. Dat was in de zomer, maar het gaat nog steeds niet goed met zijn hart.”

Voeten in de ballenbak

Al die tijd is Jari in het ziekenhuis. Soms in Rotterdam maar ook vaak in Leiden, wat niet in de buurt van hun huis is. “Elke woensdagmiddag speel ik dan hier in de Ronald McDonald huiskamer. Soms neem ik mijn vriendin Sanne mee. Het is hier best leuk. We knutselen vaak. Soms zit ik gewoon even lekker op de rand van de ballenbak, met mijn voeten erin. Of

Charlotte op de fiets met Margrietta Zwaan van de Ronald McDonald Huiskamer

ik ga lekker hard fietsen met mijn zusje, dat vindt zij heel grappig. Je kan hier ook naar buiten, maar elke keer als ik hier was in de zomer was het slecht weer. Balen!”

Niet zo bezorgd

Het is nog spannend hoe het verder zal gaan met Jari. Papa en mama maken zich best wel zorgen, Charlotte minder. “Ik ben niet zo snel bezorgd.” (CB)

Hoe wil jij geprikt worden? Youri (13 jaar): “Ik moet elke week geprikt worden. Het liefst wil ik dan dat mijn moeder naast me zit en mijn hand vasthoudt en dat verder niemand iets tegen me zegt.” Pijn is natuurlijk nooit fijn. Maar het helpt als je zelf kunt kiezen hoe dokters en onderzoekers met je omgaan. Daarom krijgen kinderen die lange tijd behandeld worden in het WillemAlexander Kinderziekenhuis, de kinderafdeling van het LUMC, sinds

Leids Universitair Medisch Centrum

kort een Pijnpaspoort. Een kleurrijk boekje waarin ze zelf kunnen schrijven wat ze wel en niet fijn vinden. Bijvoorbeeld: ik wil het liefst met een kapje onder narcose gaan, of juist met een infuus. En ik wil dat mijn vader en moeder erbij zijn, of nee, laat mij maar lekker alleen! Het Pijnpaspoort gaat mee naar alle artsen en onderzoekers. Zij kunnen er ook een complimentje in zetten.

Kinderen minder bang

Karin de Witte is hoofd van de peda-

CICERO JUNIOR

gogisch medewerkers in het LUMC. Pedagogisch medewerkers begeleiden kinderen die lange tijd ziek zijn en vaak in het ziekenhuis komen. “Het helpt als een kind mee kan bepalen”, vertelt ze. “Meer grip zorgt voor minder stress en minder angst.” Het gaat om dingen als: op welke plek wil je geprikt worden? Maar ook om de manier van praten. Sommige kinderen willen bijvoorbeeld veel uitleg, anderen niet. Het boekje leert de dokter en de onderzoekers hoe ze met een bepaald kind om moeten gaan. “Want het is belangrijk om kinderen serieus te nemen”, vindt Karin.

Toch een prik

Niet alle verzoeken mogen in een Pijnpaspoort staan, want sommige dingen moeten nou eenmaal gebeuren. Dus opschrijven dat je helemáál niet meer geprikt wilt worden: dat zit er niet in. Maar als het mogelijk is, probeert iedereen om naar de kinderwensen te luisteren. (DdV)

[7]

Fietshelm: ja of nee?

Ziekmakende beestjes Youko (11) wilde meer weten over virussen en bacteriën. Voor deze speciale Cicero mocht hij Jaap van Dissel interviewen. Deze professor weet alles van ziektes die worden veroorzaakt door heel kleine ‘beestjes’. door Youko van der Blom en Raymon Heemskerk Wat is het verschil tussen een virus en een bacterie? Professor Jaap van Dissel: “Een

Lisa (scholier, 11 jaar): “Nee, een fietshelm draag ik niet meer. Toen

ik net kon fietsen, als kleuter, droeg ik er wel een. Maar ik ben ermee gestopt omdat ik het fietsen steeds beter doorkreeg en beter kon omgaan met het verkeer. Ik ben wel eens gevallen ja, toen ik negen was. Ik had toen net een nieuwe fiets. Ik reed de stoep op en viel op straat. Het bezorgde me een schram op mijn hoofd en bijna een gebroken arm. Toen was een helm misschien wel handig geweest. Ik kan me nog wel herinneren dat ik als klein meisje de fietshelm liever niet op wilde. Het bandje zat heel vervelend en strak, en daar ging je velletje soms tussen zitten. En als je in de winter eens een leuke muts had, dan kon je die niet opzetten omdat je helm er niet overheen paste. Als ik nu nog met een fietshelm op zou rijden, dan zouden andere kinderen me daar vast om uitlachen. Maar als iedereen er een droeg, dan zou ik het ook gewoon doen hoor.”

Professor Inger Schipper (ongevals-chirurg, 47 jaar):

“Ik ben vóór een fietshelm voor kinderen. Misschien zelfs wel voor volwassenen! We hebben nog niet bewezen dat een helm fietsers echt beschermt, maar we weten al wél veel over ongelukken met brommers, scooters en motorrijders. Bijvoorbeeld dat scooterrijders – die als enigen zonder helm mogen rijden – het slechtste af zijn. Ze hebben het vaakst verwondingen aan hun hoofd, en ze overlijden ook vaker na een ongeluk. Ik opereer zelf vaak slachtoffers van verkeersongelukken. Ik zie veel hersenschuddingen, snijwonden, schedelbreuken en hersenbloedingen. Die laatste twee zijn het ergst, en daar beschermt een helm goed tegen. Ook op hoge snelheid. Zeker voor kinderen is een fietshelm heel belangrijk. Tot je twaalfde is je hoofd in verhouding groot, en dus kwetsbaar. Verder zien mensen in het verkeer kinderen minder goed, omdat ze kleiner zijn. En kinderen maken soms onverwachte bewegingen, waardoor ze meer kans hebben op een ongeluk.” (DdV)

Wat leeft daar?

bacterie is heel klein, maar een virus is nog véél kleiner. Als het verkoudheidsvirus zo groot zou zijn als een tennisbal, dan was een bacterie zo groot als een groot zeiljacht, en reikten wij zelf van hier tot bijna aan de maan. Nog een verschil: een virus heeft altijd een cel nodig om zich in te vermenigvuldigen. Die cel kan van jouw lichaam zijn, maar ook van een kip, een varken of een giraffe. Meestal kan een virus dat een dier ziek maakt, jou niet ziek maken, trouwens. En een virus is veel kwetsbaarder dan een bacterie. Buiten een lichaam kunnen de meeste virussen maar een paar uur overleven. Bacteriën kunnen zich in je lichaam vermenigvuldigen, maar ook op veel andere plekken, bijvoorbeeld in het riool.”

Hoe weet je dat je met antibiotica de slechte bacteriën doodt en niet de goede?

“Dat is inderdaad heel lastig. Als je ziek bent door een bacterie kun je antibiotica gebruiken. Die medicijnen doden die bacterie, maar je hebt in je lichaam ook heel veel nuttige bacteriën. Jij hebt bijvoorbeeld op dit moment ongeveer een kleine kilo bacteriën bij je. De meeste zitten in je dikke darm, daarom stinkt je poep ook zo. Die bacteriën helpen bij het verteren van je voedsel. Omdat antibiotica ook veel van die goede bacteriën doden, zorgen antibiotica voor bijwerkingen, zoals diarree. Antibiotica moet je daarom alleen gebruiken als het écht nodig is.”

darm, e k ik d je in n e t it eriën z De meeste bactje ok zo o p e o p t k in t s daarom

Wat doen deze scholieren bij de sloten achter het LUMC? Ze zoeken DNA! Dat is met het blote oog niet zien, maar het verraadt wel wat voor bacteriën er leven. Museum Naturalis is daar heel nieuwsgierig naar.

Leerlingen van het Rijnlands Lyceum helpen mee. “We nemen watermonsters van verschillende dieptes, want op elke diepte wonen weer andere bacteriën”, vertelt een jongen. In het LUMC wordt het water verder onderzocht. “Er kan veel met DNA-technologie. Dat willen we jongeren op deze manier graag laten zien”, zegt Ken Kraaijeveld van het LUMC. (RH)

11 december 2012

Wat zijn bekende virusinfecties?

“Vroeger werden veel kinderen ziek door bijvoorbeeld polio en mazelen. Nu komen die bijna niet meer voor, omdat we er tegen inenten. Het waterpokkenvirus komt nog wel veel voor, en het griepvirus, ook wel influenza genoemd. Als je jong en gezond bent kun je daar flink ziek van worden, maar word je ook snel weer beter. Maar ouderen en mensen die minder gezond zijn, kunnen er zelfs aan overlijden. Zij kunnen daarom de griepprik krijgen.”

Ik krijg ook altijd de griepprik, omdat ik vroeger last had van astma… Maar wat is de griepprik eigenlijk precies? “De griep-

prik is een inenting tegen griep. Je krijgt dode virusdeeltjes ingespoten. Die maken je niet ziek, maar zorgen wel dat je lichaam afweer opbouwt tegen het griepvirus. Als je lichaam dan het griepvirus tegenkomt, kun je het virus bestrijden en word je niet ziek. Je moet de griepprik wel ieder jaar halen, want het griepvirus verandert snel; veel sneller dan de meeste andere virussen.”

virus, maar ook per persoon. Een heel geniepige, ziekmakende bacterie is Shigella, die diarree veroorzaakt. Als je er daarvan 10 tot 100 inslikt kun je al ziek worden. Maar van de meeste bacteriën en virussen word je pas ziek als je er een heleboel van binnenkrijgt. Gelukkig maar!”

Op YouTube staat een filmpje. Gebruik als zoekterm: ‘Rijnlands Lyceum DNA’.

CICERO JUNIOR

at . . .

De laatste vraag: hoeveel bacteriën en virussen zijn er nodig om je ziek te maken? “Dat wisselt per soort bacterie en

Watermonsters

[8]

Wist je d

- De men s één heeft uit virusziekte hele geroeid: maal - Er ook nog stee pokken? ds infect bijkomen ieziekte ? n - Dit voo ral gebeu rt waar m dieren dic ensen en h mensen- t bij elkaar leven , zodat en dieren vir met elka ar menge ussen makkelijk - Je veel n meer bac ? teriën bij het aant je he al c bestaat? ellen waaruit je bt dan lichaam - Als jij v an een ve rre re je in jouw darm een is terugkeert, bacterië n mee te boel vreemde rugneem t?

Leids Universitair Medisch Centrum

CICERO JUNIOR

[9]

Wat een drukte!! Heb jij peper in je kont? Kun je nooit je mond houden als iemand anders wat vertelt? Doe je vaak dingen zonder te bedenken of dat nou wel zo handig is? Dan kan het zijn dat je ADHD hebt. Maar misschien is er niet veel aan de hand. Hoe kom je daarachter? door Willy van Strien Origineel

Rotzooi

eiren. En ndt Robert Verm vi , jk ili oe m is Dat erd: hij is el voor doorgele w g no er t ef he hij iatrie in Lei- en Jeugdpsych er nd Ki r so es of pr landse naam erdam. De Neder st Am in en n de -hyperactiviandachtstekort ‘a is D H AD or vo mand met betekent dat ie at D ’. is rn oo st it te treren en niet ilijk kan concen oe m ch zi D H AD zijn dus wel De kenmerken . en tt zi n ka il st alles, vindt die zeggen niet r aa M . ijk el id du s die concenbt pas ADHD al he Je n. re ei rm Ve k echt voor en de onrust oo en m le ob pr ie at tr en. problemen zorg

Dat wil bijvoorb eeld zeggen da t je ouders vaak mopperen over jouw druk ke gedrag. Of dat de rotzooi op je kamer, als je eerlijk bent, echt niet meer normaal is. Of da t je klasgenoten gauw geno eg van je hebben . Of dat je op school slechte cijfers haalt terw ijl je best een goeie kop met hersens hebt.

test om zelf le ë ci ffi o tie n n e aakte e

meestal Als kleuter was ik isschool was ik as b e d p o n e n e k Bij te r iemand langs, dan Proefwerk: loopt e en me Mijn vrienden vind Lezen is heerlijk Mijn kleren wordt Als er iets gezegd Ik ben mijn spullen Op dit moment ADHD is

Adruk

CICERO JUNIOR

t. aan of je ADHD heb

na te g

onmiddellijk klaar ijt ben ik de draad kw erg lawaaierig ten voor een paar minu slijten snel dan hoor ik alles vaak kwijt hé, is er iets? iets met aandacht

Brustig

uren heerlijk bezig heb ik niets door gewoon leuk ja, inderdaad blijven lang goed hè? wat? soms kwijt sst. . . ben bezig aandachtstekortornis hyperactiviteitsto DHD. En anders?

hebt vast geen A ebt. Tien keer B? Je

h d zijn dat je ADHD e o g an k t e H ? A r e Tien ke ter de kans. Hoe meer A, hoe gro

[ 1 0]

last Heeft niemand npraten dat at je dan niet aa La ? et ni lf ze jij aal niet ook r loopt het allem aa M . bt he D H je AD En is er niet s je zou willen? al je et m er kk zo le waardoor elends gebeurd rv ve ts ie lig al toev ngs af aan Ben je al van jo ? nt be ag sl n je va tzoeken of je eens laten ui n ku an D ? ig st onru je ADHD hebt.

! t s e t D H D A e d e Do

ak druk? Cicero m

Ben jij va

ten righeid, Niet laten aanpra van jouw springe

11 december 2012

en cre Natuurlij k, somm atief ige mens maar on en vinde zin n dat bestaat. . Ze denken dat A Maar Rob DHD nie t echt ert Verm directeur eiren pa een inste tiëntenzorg is bij , die ook lling voo Curiumrk LU trische p robleme inderen met psyc MC, n, weet w hiagenoeg k el be ind drukte in eren meegemaa ter. Hij heeft kt die do de proble or h m vrienden en op sch en kwamen – thu un is, bij ool. Dan waard om is h d Eén troo aar iets aan te do et de moeite st: en gedachte mensen met ADH . n die alle D hebbe no ka door zijn ze vaak o nten op vliegen. ok Daarrigineel e n creatie f.

Medicijnen

en, illende merknam ch rs ve et m D H hersencelijn tegen AD Er is een medic stofjes waarmee de et m ts ie et aar is het et do edicijn helpt, m m zoals Ritalin. H at D n. le se is en uitw hersenen nog in len boodschapp eren van wie de ng jo en en er veilig voor kind ntrum in jn? ontwikkeling zi isch Medisch Ce m de ca A t he n t ritalin an va . Het lijkt erop da ar Liesbeth Renem na k oe rz de daar on n de hersenen Amsterdam doet ontwikkeling va de k oo r aa m t, rzoek is nog niet alleen help n. Maar het onde re tu js bi n ka r anie op een goede m geduld dus... en ev niet af. Nog

Zelf dokter worden Geneeskunde studeren: hoe is dat? Ramzi Khalil (21) is vierdejaars student Geneeskunde in Leiden. Als dokter wil hij straks niet alleen mensen beter maken, maar ook onderzoek doen naar het genezen van ziektes.

Is geneeskunde een moeilijke studie? Dat valt wel mee! Het is vooral veel werk. Je moet veel leren, en ook veel doen. De eerste drie jaar volg je veel lessen, werk je in groepjes aan opdrachten en leer je in de praktijk. Vanaf het vierde jaar ga je echt meelopen in een ziekenhuis. Je leert dan in de praktijk hoe je een goede dokter wordt. Hou je nog wel tijd over voor leuke dingen? Ja hoor! Als je aan de uni-

versiteit studeert heb je veel vrijheid. Je moet zelf je tijd indelen, en veel zelf studeren. Dus je kunt ook tijd open laten voor leuke dingen. Aan het eind van de middag komen veel studenten bij elkaar in onze eigen bar. Dan praten we wat na over de lessen. Daarna ga ik vaak eten met vrienden, dingen doen voor de studievereniging Medische Faculteit der Leidsche Studenten waarvan ik voorzitter ben. En soms nog wat studeren. Ik woon in een groot studentenhuis in het centrum van Leiden. Daar is het ook altijd erg gezellig.

Wat voor een dokter wil jij worden? Ik vind het vak nefrologie, over de werking van de nieren, erg interessant. En misschien wil ik ook wel meer doen met chirurgie, een vakgebied waarin je veel moet opereren. Maar ik weet het nog niet zeker. Wat ik wel weet, is dat ik als arts straks graag zieke mensen wil helpen. Maar ik wil ook onderzoek doen naar het genezen van ziektes, en zelf les geven aan studenten. Ik wil dus veel verschillende dingen. (MZ)

Leids Universitair Medisch Centrum

CICERO JUNIOR

Ramzi: “Dit is het vaandel van mijn studievereniging. Die bestaat al 100 jaar!”

[ 11 ]

Vier vragen aan t e h n a v n e s n a J n a a i L r e d n a x le A m e ll i W Kinderfonds

Beste Martha, Beetje raar plaatje is dit, vind je niet?! Het lijkt wel een zwartwit-foto van chocoladehagelslag. Dat is het niet: het zijn bacteriën. Felix vroeg vandaag hoe de wereld eruit zou zien zonder bacteriën. Voor ik het antwoord gaf, vroeg ik hem: “Weet jij uit hoeveel cellen jouw lichaam bestaat?” (Cellen zijn een soort van legoblokjes waaruit je lichaam is opgebouwd. Heel erg kleine legoblokjes.) Nou, daar had hij geen antwoord op. Ik wel: het antwoord is: één miljoen keer één miljoen. Je kunt je bijna niet voorstellen hoeveel dat is. Ik zal proberen het uit te leggen. Het getal 10 heeft één nul, het getal 100 twee nullen, het getal 1000 drie, het getal één miljoen maar liefst zes. En het getal één miljoen keer één miljoen heeft er twaalf. Dat is onvoorstelbaar veel. Probeer maar eens tot één miljoen keer één miljoen te tellen. Je zou dan dertigduizend jaar – onafgebroken – aan het tellen zijn, dag en nacht, zonder te slapen, omdat je steeds maar aan het tellen bent. Toen heb ik aan Felix gevraagd of hij wist hoeveel bacteriën er in zijn darmen zitten. Nee! Dat zijn er nog tien keer zoveel als ons lichaam cellen heeft: tien keer één miljoen keer één miljoen. Ofwel 10.000.000.000.000 bacteriën, een getal met dertien nullen. In jouw darmen, in mijn darmen, in de darmen van Felix, in de darmen van iedereen. Hoe de wereld eruit zou zien zonder bacteriën? Felix, jij, ik… niemand zou er zijn zonder die vieze kleine krioelende dingen in onze darmen. Hoe dat kan? Nou, simpel: al die bacteriën zorgen er met hun tien keer één miljoen keer één miljoenen voor dat ons voedsel goed verteert; dan pas kunnen de voedingsstoffen in ons bloed komen. Onze darmen alleen zouden dat niet kunnen, echt niet.

Dit is geen hagelslag. Dit zijn darmbacteriën. Heel sterk vergroot. Met het blote oog kun je ze niet zien, zelfs niet met een gewone microscoop. Deze foto is gemaakt met een elektronenmicroscoop. Die kan dat wel. (foto: Rocky Mountain Laboratories, NIAID/NIH)

maken. Zij zorgen er op hun beurt voor dat ook wij kunnen groeien. Voor wat hoort wat. Welke dieren er – naast ons – ook bacteriën in hun darmen hebben? Nou, koeien, klipgeiten, krielkippen, kemphanen, kakkerlakken, kangoeroes, kefhondjes, enzovoort. Er is geen beestje met darmen zonder bacteriën in zijn buik. Smakelijk eten!

Jos

Jos van den Broek is hoogleraar biomedische wetenschapscommunicatie aan de Universiteit Leiden. Dit is een hoofdstuk uit zijn nieuwste boek Beste Martha, – Vragen, antwoorden en nog meer vragen (+ een paar gedichtjes) over huisjes, boompjes en beestjes. (Uitgeverij Micromys, Leiden. www.uitgeverijmicromys.nl, ISBN 978-90-819979-0-4, € 14,95 excl. verzendkosten.)

Ze doen dat natuurlijk niet voor niks: in onze buik zitten ze veilig opgeborgen. Wij geven ze elke dag lekker te eten zodat zij lekker kunnen groeien en nieuwe bacteriën kunnen

Dokter Lex Peters tussen Bengaalse vrouwen (vrouwen uit Bangladesh dus)

De ziekenhuisboot in Bangladesh Niet overal ter wereld is zulke goede zorg als in Nederland. Soms gaan mensen van het LUMC naar het buitenland om patiënten te helpen. Bijvoorbeeld professor en dokter Lex Peters. In september ging hij naar Bangladesh, een land vlakbij India, om te zorgen dat vrouwen geen baarmoederhalskanker krijgen. Dat is een nare ziekte waaraan je sterft als je niet geholpen wordt. Door deze ziekte verliezen veel kinderen in Bangladesh hun moeder. Lex Peters en de stichting Female Cancer Foundation strijden tegen deze ziekte.

Overstromingen

Bangladesh staat bekend om de jaarlijkse overstromingen. Lex Peters en de anderen konden dus niet zomaar naar een ‘gewoon’ ziekenhuis op het land. Ze gingen op een ziekenhuisboot! De omgeving was helemaal ondergelopen, en de vrouwen kwamen met bootjes naar het drijvende ziekenhuis om geholpen te worden.

Red mijn moeder

Bangladesh is niet het enige land waar kinderen hun moeder verliezen aan baarmoederhalskanker. Daarom is de stichting het Red mijn moeder-project gestart. Daarmee willen ze in vijf Afrikaanse landen kinderen een betere toekomst geven. Meer weten? Kijk op de website of volg de stichting op Facebook! Scan de QR-codes met je telefoon. (DdV)

Liaan Jansen is de nieuwe directeur van het Willem-Alexander Kinderfonds. Ze staat links op de foto. Tess en Iris stelden haar vier vragen.

Wat is het Willem Alexander Kinderfonds?

Dat is een goed doel voor kinderen die heel ziek zijn en lang in het ziekenhuis moeten blijven. Voor hen willen wij een nieuw ziekenhuis bouwen, waar speciaal kinderen zich thuis voelen. En hun ouders ook. Met leuke kamers en goed internet zodat ze kunnen praten met hun vrienden en klasgenoten.

Waarom staat u met Ali B. op een podium?

Omdat we met een feestelijk gala geld hadden opgehaald voor het kinderfonds. Ali B. trad daar op en zorgde dat de mensen extra geld gaven. Die meneer met de strik is trouwens Erik Varwijk, de voorzitter van het fonds. Die kreeg de cheque.

Waar is dat geld dan voor nodig?

Voor het kinderziekenhuis, maar bijvoorbeeld ook om te onderzoeken hoe we zieke kinderen sneller kunnen laten genezen. We helpen ook wel ouders die ver van het ziekenhuis wonen en geen geld hebben om de reiskosten te betalen. Dan ligt hun kind lang alleen, dat wil je toch niet?

Mogen kinderen ook geld ophalen voor het fonds? Jazeker! En ze kunnen dat ook heel goed. Dus als je een leuk idee hebt voor een actie, of je wilt op school wat vertellen over het kinderfonds, laat het me weten. Dan maken we samen een plan. Wil je aan de slag voor kinderen in het ziekenhuis? Bel of mail Liaan Jansen: 06-21824127, [email protected]. Zonder bacteriën zouden al deze Naturalis-dieren er niet zijn. Wij ook niet. Eigenlijk zijn bacteriën dus de alleraller-aller-belangrijkste organismen op Aarde. (foto: Jos van den Broek)

Deze spannende drol vonden we deze zomer in Frankrijk. Hij is waarschijnlijk van een vos. Vossen zijn dol op kevers. Zonder bacteriën geen drollen. Zonder bacteriën geen kevers. Zonder bacteriën geen vossen. (foto: Jos van den Broek)

[ 12 ]

CICERO JUNIOR

11 december 2012

Leids Universitair Medisch Centrum

CICERO JUNIOR

[ 13 ]

Meepraten als je ziek bent Stel je voor: je bent ziek en moet naar het ziekenhuis. De dokters praten met je ouders en zij worden erg verdrietig. Je blijkt een ernstige ziekte te hebben. Om beter te worden moet je een flinke tijd in het ziekenhuis blijven voor een behandeling. Die maakt je misschien eerst nog zieker dan je al was, voordat je beter wordt. Je ouders en de dokters besluiten dat dat het beste voor je is. Maar wat vind jij? En kan en mag jij eigenlijk meebepalen? door Masja de Ree Martine de Vries is in opleiding tot kinderarts in het LUMC. Ze interviewde dokters, zieke kinderen en hun ouders om te onderzoeken hoe zij met dit soort vragen omgaan.

Waar gaat je onderzoek over?

“Soms doen ouders en dokters zo erg hun best om een ziek kind beter te maken, dat ze vergeten aan het kind te vragen wat hij of zij eigenlijk wil. Niet omdat de volwassenen er geen zin in hebben of het niet belangrijk vinden, maar omdat het kind ernstig ziek is en al genoeg aan zijn hoofd heeft, denken ze. Daarom praten ze er niet echt over.”

En is dat erg?

“Ja, want kinderen krijgen daardoor niet alle informatie over hun eigen ziekte en behandeling. En daar hebben ze wel recht op. Bovendien kunnen veel kinderen heel goed meepraten over hun eigen ziekte, en wíllen ze dat ook graag. Daar moet ruimte voor zijn.”

Waarom is het dan zo moeilijk?

“Als een kind bijvoorbeeld kanker blijkt te hebben, gaat alles ontzettend snel. Artsen moeten zo snel mogelijk gaan behandelen, vaak al binnen een paar dagen. Dan is er weinig tijd om na te denken en te praten. De ouders en het kind

zijn heel erg overdonderd en weten nog niet zo veel over de ziekte. Ze vertrouwen daarom op de beslissingen van de dokters. Maar na een tijdje weten de patiënt en familie veel meer dan eerst, omdat ze meemaken hoe het is om ziek te zijn. Dan willen ze ook meepraten met de arts, en als daar geen ruimte voor is, kan onenigheid ontstaan en voelen de ouders en kinderen zich soms buitengesloten.”

Wat moet er dan veranderen?

“Ik denk dat het heel belangrijk is dat de dokters, ouders en het kind met elkaar blijven praten over de ziekte en behandeling. En ik vind dat kinderen altijd informatie moeten krijgen over hun ziekte. Dat moet natuurlijk wel begrijpelijk zijn, maar je kan bijvoorbeeld ook veel uitleggen met tekeningen of strips. Kinderen begrijpen vaak meer dan anderen denken.”

Wie beslis dat… ? t

Wat is het bestte voor he kind …?

Wie is de baas over jouw lichaam?

aal na. Soms moet je vraagt allerlei dingen en kijkt je helem ter dok De nd. nne spa k vaa dat is manier et Als je naar de dokter mo “Ik wil eigenlijk dat dit op een andere Of: ” op! Hou t! nie ik wil t “Di s: een er rekening worgeprikt worden. Misschien denk je wel beste voor je is als je ziek bent? Moet het wat k nlij eige er list bes Wie ? gen gebeurt.” Mag je dat dan zeg antwoord is: JA! door Martine de Vries den gehouden met jouw mening? Het

elings Overeenkomst (WGBO). g: de Wet op de Geneeskundige Behand elin and beh je op ed invlo jouw over wet d recht hebt op INFORMATIE en Knappe koppen maakten een speciale jk! In de wet staat namelijk dat je altij ngri bela wel is lt rege wet de wat r , maa temming moeten geven, of jullie Die naam moet je maar snel vergeten moet vragen. Of alleen je ouders toes ING MM STE TOE g elin and beh elke dat de dokter voor elk onderzoek en voor je leeftijd. samen, of alleen jij: dat hangt af van

Je bent jonger dan 12 ja

ar

Want het is natuur De dokter moet lijk jouw lichaam! JE OUDERS moeten toesJOU ALTIJD VERTELLEN wat er aan de ha schien denken. Als nd is en wat er aan je dat wilt, word je temming geven vo gedaan kan worden or een onderzoek of wel bij de beslissin bloed geprikt moet g betrokken, en zu . ee n be worden. Maar dat wi handeling. Hé, en ik llen de artsen goed l je helemaal niet! De dan?!?!, zul je mismaar jij mag wel aa na ar je luisteren. Je kr dokter zal je dan go ngeven hoe je gepr ijgt bijvoorbeeld te ed uitleggen waarom ikt wil worden (wil horen dat er je bijvoorbeeld tove het nodig is. Je oude rzalf, wil je meekijke rs be sli ss en ui teindelijk, n of juist niet).

De wet gaat ervan uit dat je vanaf 12 jaar oud genoeg bent om ook MEE TE geen 16 jaar jaar, maar nog Je bent 12 onderzo wat hij gaat doen. Je mag nog niet alleen beek en behandeling. De dokter moet dus ook aan jou vragen of je het goed vindt

BESLISSEN over

moeten allebei toestemming geven. Maar wat nu als jij het niet eens slissen, maar je mening is net zo belangrijk als die van je ouders! Jij en je ouders jouw mening volgen. Lees hier meer over op www.jadokterneedokter.nl bent met je ouders? Hoe gaat het dan? Vaak (maar niet altijd) zal de arts dan

Je bent 16 jaar of ouder

Weet het kind wel wat er aan de hand is…?

Volgens de eerder ge daarom volledig aa n jou: alleen jij hebt noemde wet ben je recht op informatie; lijk wel aanwezig zij ALLEEN JIJ BESLIST voor de medische zorg vanaf 16 jaar meerder n en meedenken. Da jarig! De beslissing over een behandeli t kan best fijn zijn, ouders weten van je ng. Als jij dat wilt, is vooral als je moeili doktersbezoek. Stel, mogen je ouders na jke beslissingen moe je bent een meisje informeren? NEE, da tu ur t ne m en en wilt de pil gaan gebr . Maar soms wil je t mag niet! Alleen m helemaal niet dat je uiken. Je wilt niet da et jouw toestemmin t je ouders dit wete g mag hij dingen ov n. Mag de arts je ou er jou aan anderen ders vertellen.

ing! Geef jebetmreken en bij de zorg kunnen ken van ouders en kinder

Naast het de behandeling er doen om het verblijf en ziekenhuizen nog veel me noemt dat kindchting Kind en Ziekenhuis aangenamer te maken. Sti d en Ziekenhuis er niet altijd en overal. Kin gerichte zorg. Helaas is die n. wil de kwaliteit verbetere

Smiley

s, Daarom vragen we ouder ze t wa en ger jon kinderen en in den vin jk gri an bel het meest ziekenngsmonitor. Zo kunnen we ari erv ze on in is, hu erk de het zieken rm keu s . We belonen ze met on s kunnen huizen kindgerichter maken der ou en van kinderen, jongeren ‘Smiley’. Met de ervaringen op e me ken! Doe dus allemaal we de zorg samen beter ma l/ervaring. www.kindenziekenhuis.n

[ 14 ]

CICERO JUNIOR

11 december 2012

Leids Universitair Medisch Centrum

CICERO JUNIOR

Sites om te bekijk

en:

www.jadoktern

ee

dokter.nl (speciaal voor ki nderen) ww w.kindenzieken h

(voor jou en je ou

ders)

www.keikiz.tv

uis.nl

(leuke informat ie en filmpjes over allerlei ziek tes, behandelin gen enzovoorts )

[15]

? jf li s n o in n e t t o b e z n o n e Hoe kom

En andere vragen die kinderen stelden op de We tenschapsdag in het LUMC r)

, 10 jaa s il N ( ? n e t e o r p s n e ebben mens

Waarom h

Waar woont de pro verdient hij? (Nina fessor en hoeveel , 10 jaar) Professor Chris ti

van Asperen is heel toevallig oo sor. Dan wonen k nog getrouwd ze vast in een ka met een profes steel, hoor ik je len dat ik in een de nken. “Nou, ik heel gewoon hu kan je vertelis woon. Het is in Oegstgeest. ee n twee-onder-e Dat is trouwens en-kapwoning wel een beetje professor is ook een professorend een gewoon men orp. Maar een s hoor. Zo heb ik boodschappen twee kinderen en bij Albert Heijn .” doe zelf de

Veel

bben ige kinderen he twoord: “Somm an eten en t ro ef sp ge ar n, ja te het hele huidziek en in r bb so he es en of er pr n nd en in , ee re ki Wilma Bergman die snel verbrand ersproeten. Ande en m er zo : nd en ki j et bi ro or sp er op schijnt. men vo alleen in de zom kt als de zon er mersproeten ko aa Zo . nm et aa ni t l en aa m le wordt hij pigm weer anderen he r meer pigment de zon, omdat aa or w do id n hu ui je br rt op s kleu k. Er zijn plekje de zon. Je huid overal even ster et ni t ur be ge t Maar da jn de sproeten.” gemaakt: dat zi noemen ze d worden. “We en ijv bl en et ro hebt kunde sp ts een keer niet de zon kunnen ch in na el ‘s ve je te s n Al ge s’. mdat te vlekje Na een aantal da bt opgelopen. O tijn voor ‘linzen he la es es tj in ig po nt is le at je D t dat minstens dan lentigines. is de kans groo randcrème met nd eb ra nn eb zo nn et zo m de en rmatie voor smer nen slapen van hermen en info n altijd goed in sc zo be de te in id je hu je t je je meer tips om voorkomen moe www.kwf.nl vind p O . 30 à 20 or fact n spreekbeurt.” bijvoorbeeld ee

En wat verdient de professor? Be st veel, beaamt lijk heel prettig. prof. Christi. “E Maar je moet er n dat is natuurwel elke week ha patiënten te he rd voor werken. lpen, je geeft le Zo probeer je s en doet ook no g onderzoek.”

Linzenvlekjes

ar) ja 8 , s ij G ( ? ’s o t o f e werken röntgen door

Ho

r e kan dan zomaa röntgenogen: di elig et vo m d ge an en m og ie wel eens al wáren je je e lfs zi ze s t lm an w nfi , ke et In te heen om n dat ni e straling om je . In het echt ka di en n jk va ki g ni en ei he w s alle onze ogen nog te daarom hebben ing, dan was er al en tr r, ns ee m ge nt el rö ve voor licht is er zien. Zichtbaar iets te kunnen aangepast. zich daar ook op r dan met he straling, maa sc ti ne ag om tr – elek miljardste nometer is een is – net als licht na en (1 al tr er et ns m ge no nt Rö 10 na eefsel met lage lflengte: 0,1 tot ling wél door w go ra e rt st ko de el n ka he n t, ee e kies weefsel zoals juiste golflengt door zwaarder et ni r aa m , el fs meter). Als je de twee haduw van je gaan, zoals je ve dus een soort sc am ha lic je er dichtheid heen acht en is of niet. e manier krijg je of je bot gebrok en je botten. Op di jk ki ilt w je s Handig al botten te zien.

Hoeveel patiënten liggen er in En hoeveel kinderen? (Juliette,het LUMC? 11 jaar) We vroegen het

Schaduw

na bij de afdeling Planning , Analyse & Control, die de uit de computers van het getallen LUMC wist te trekken. Op een gemiddelde, doordeweekse dag gaat het in het LUMC om zo’n 350 tot 40 0 patiënten. Ongeveer 52 tot 60 van hen zijn nog gee n achttien jaar. We hebben het hier alleen over de echte opnames: dagbehan delingen en behandeling en op de polikliniek (waarvoor je niet hoeft te blijve n slapen) zijn niet meege teld.

aar) j 9 , e s i l E ( ? in ons lijf gt

H

tekeningen: Saskia Masselink

en g”, ze t t o b oede vraa e g z le e n h n o e ot. mens. “E limeter gro je oe komen ei van een veer 4 mil

oofd e gro nge met een h veel van d an je was, was je o t je e p e w m r a e a h it v Ru er n lic armen en Marco de net zwang eel goed kijkt al ee it later je r ru a a a a m w g s Professor o je n lt eeen grote je h je moeder uitsteekse Maar met ar later aar je als r w t. ie le v n e e t k ll e s e c m hij. “Toen n e a ee En ebt nog g lein bolletj rkennen. plaatsen w Een heel k end hart in kunt he elemaal zacht en h unnen zien. Op de ” r. pp gh gk gen elkaa en een klo groeien. Je bent no nen van botvormin eel dicht te h e n n k e e ll te ip u z ru te benen l de eers orm en k en, p zou je a llen van v hedel vorm microscoo n, veranderen de ce c s je ie d n me meteen t. De celle botten ko otten krijg del wordt daardoor b je t a d en n he een extra Groeiscbheuirejvneer twee dingen dhieeezl overgel kalk bevattenn. gDeenschol. Die ontstaanbedeono.rNa ongeveer mige n zijn la “Dan ge el: kraak n uit die ot. Op som dere botte maar stevig weefs ect stoffe b n ir a d rd n a te e h s e id e in e els ter sch arom de m t een zach raakbeen grotende h blijven delen. Da ard. Maar rs h e e n e n e ig v zic ste et k vorm . Pas als De cellen erandert h n kunnen de cellen le tijd doorgroeien . v p r e ta s d e n e o s e tus baarm een e nog een h er langer worden.” den in de ng kraakb je botten n me e t drie maan t er wel nog heel la n n ie u n k je r rdoo jf n zul li ie e b H t o ’. n b e n e ts v rd a ij a pla isch ok h e dit ‘groe schijven o noemen w bent, worden deze en je volwass

[18]

CICERO JUNIOR

Hoe lang moet je studeren om

dokter te worden? (Tim, 12 jaar

)

Daar ben je al gauw meer dan tien jaar mee bezig. De eerste jaren leer je veel ove kunnen gaan, waardoor je r hoe een gezond lichaam ziek wordt. Daarna volgen werkt. En over de dingen co-schappen: je gaat dan een heleboel verschillend die mis echt oefenen om zelf dokte e artsen. Als je na zes jaa r te zijn. Je kijkt en helpt r klaar bent, heet je basisa dokter die ze uiteindelijk me e met rts . De meeste basisartsen gaa willen worden. Je bent dan n zich dan specialiseren tot aios, dat staat voor arts in de opleiding tot specialist. Pas na ongeveer vijf jaar ben je echt een medisch specia list: bijvoorbeeld kinderart Dat is bijzonder; omdat je s, oogarts of chirurg. Is jou zo lang moet studeren zijn w dokter jonger dan 30 jaa er niet veel heel jonge do r? kters.

Jonge dokter?

11 december 2012

Leids Universitair Medisch Centrum

CICERO JUNIOR

[ 19 ]

ARTS & PATIËNTJE

Groeiend zelfvertrouwen

door Dick Duynhoven

Te klein of te groot ge ouders krijgen vaker lange kinderen..Lan Jongens worden “Natuurlijk wordt niet elk kind even lang

Wilma Oostdijk werkt al bijna dertig jaar in het LUMC als kinderarts-endocrinoloog (dat laatste betekent: een dokter die zich verdiept heeft in hormonen). Zij weet vooral veel van groeistoornissen. En ze is de dokter van William (zie hiernaast). act met kinderen. De meesten “Het leuke van mijn beroep is het cont ze hier komen totdat ze uitgezie ik heel lang: vanaf het moment dat af de geboorte houdt het congroeid zijn, dus tot hun achttiende. Van de groei in de gaten. Van elk sultatiebureau en later de schoolarts e. Dat is een grafiek die per kind maken ze een groeicurv Die groei vergelijken ze met de leeftijd laat zien hoe lang een kind is. nd, dus met het gemiddelde.” groei van de meeste kinderen in Nederla

meestal langer dan meisjes. En kinderen van Ned erlandse afkomst zijn meestal langer dan bijvoorbeeld Turkse, Marokka anse of Chinese kinderen. Maar als een kind véél kleiner blijft dan and eren of juist véél sneller groeit, dan is er wat aan de hand. Dan moet er een dokter aan te pas komen.”

DNA

“Kinderen die ondervoed zijn of veel te weinig liefde krijgen, groeien niet goed. Er komen hier ook kinderen met een nierziekte of een maagdarmziekte waardoor hun lichaam het eten niet goed kan opnemen. Ook dat kan een groeistoornis veroorzaken. Sommige kinderen

blijven klein omda n botten niet groeien of omdat er iets niet thu go ed is met hun DNA. In je DNA zitten de eigenschappen die je

van je ouders erft. Die zorgen bijvoorbeeld dat je blauwe ogen krijgt, net als je vader. Of dat je lang wordt omdat je ouders ook lang zijn. Maar som s zitten er foutjes in dat DNA, waardoor je minder snel groeit dan norm aal. Om te groeien moet je ook voldoende groeihormoon hebben. Dat is een stof die wordt gemaakt in de hypofyse, een klein kliertje midden in je hoofd, vlak onder je hersenen.”

Groeihormoon

“Kinderen die veel kleiner zijn dan hun leeftijdgenoten voelen zich vaak buitengesloten. Ze worden soms geplaagd of veel te kinderachtig behandeld. Ik vind het als iemand dwerg of lilliputter zegt. Ik praaerg t liever over kleine mensen. Dat is min der kwetsend. Niet alle groeistoornissen zijn te gene zen. Soms weten we ook niet waardoor het komt. Maar gelukkig kun nen we een deel van de kinderen helpen door ze groeihormoon te geve n. Dat is bij William ook gebeurd. Het is fijn om te zien dat hij nu elk jaar een stukje groter wordt. Ik vind dat zijn ouders heel goed met hem omgaan. Daardoor heeft hij zelfvertrouwen. Dat helpt. Zeke r als je klein bent.”

220

Groeigrafiek van William

210 200 190 180

160

William Burger is elf jaar en heeft een groeistoornis. Dankzij een dagelijkse injectie met groeihormoon is hij niet meer de kleinste uit zijn klas. “Ik werd geboren op mijn moeders verwas jaardag. Een cadeautje dus. Maar het want n, ikke voor mijn ouders wel even schr

ik werd veel te vroegtsge van boren. Al na 28 weken in plaa , zelfs40nog weken. Daardoor was ik heel klein die kleiner en dunner dan andere kinderen was te leng zo vroeg worden geboren. Mijn d.” 36 centimeter en ik woog maar twee pon

In de poppenwagen

“Het eerste jaar groeide ik nog wel een 92 beetje, maar daarna bleef ik steken op centimeter. In groep 1 was ik veel kleiner dan de anniet dere kinderen. Ik kan me dat eigenlijk dat elt vert der moe herinneren, maar mijn hé zei: klas mijn een van de kinderen uit

genoeg voor somm dingen. Dat is ook zo. Als we vroeige ger naar

een pretpark gingen, kon ik niet zelf op de schommel komen. Dan hielp mijn zus me of we gingen wat anders doen.”

Zwemmen

“Ik heb zwemdiploma’s A, B en C en nog een paar zwembrevetten. Tegenwoordi g ben ik bij de reddingsbrigade. Daar volg ik een cursus reddend zwemmen.Op school gaat het ook goed. Ik tel gewoon mee. Oo k

als er groepjes geko worden met gym, dazen n ben ik echt niet de laatste. Door

het groeihormoon ben ik ook niet mee r de kleinste van mijn klas. Dat is wel fijn. Dus ik wil tegen iedereen zeggen: het gaat goed met mij en ik ben niet zielig!”

Superbaby’s Een kind in de baarmoeder groeit het hardst: ongeveer 50 centimeter in negen maanden. Als je zo snel zou blijven doorgroeien, dan was je op je twaalfde 8,5 meter groot! Gelukkig groei je steeds langzamer. Het eerste jaar ongeveer 25 cm, het tweede jaar nog 12 en daarna ongeveer 6 cm per jaar.

Groeispurt Meisjes gaan weer harder groeien als de puberteit begint; gemiddeld als ze 10,5 jaar zijn. Bij jongens komt dat later: ze komen een jaar later in de puberteit en pas anderhalf jaar dáárna krijgen ze een groeispurt. Vandaar dat meisjes in de brugklas bijna allemaal een stuk groter zijn. En dat vinden jongens vaak heel vervelend…

t mamma, die baby neem e me ing ook een teken een naar huis. Die baby was ik. Oppop penvan de foto’s uit die tijd lig ik in de om wagen van mijn zus. Daar moet ik wel lachen.”

Prikpen

r 96 “Op mijn vijfde was ik nog steeds maa . kilo acht r evee ong ik g centimeter en woo f vana ik g kree rom Daa Niet echt normaal. idie tijd elke dag een injectie met groe in k pri n ee g da hormoon. Elke heb ik dus jaar, elf nu ben mijn bil. Ik n al honderden prikken met groeihormoo kun pen één Met . spul r gehad en het is duu 700 kost pen zo’n en ken je twaalf keer prik zegt: euro. Dus reken maar uit. Mijn moeder

William op 4-jarige leeftijd

dan heb ik toch liever dat groe er 40 Want zonder dat zou ik hooguit 1 met en tuss jk ijnli rsch waa ik d worden. Nu wor t groo zo net ik ben Dan er. 1.70 en 1.80 met als mijn moeder.”

150 140 130 120 110

Op de schommel

100

“Mijn ouders zijn natuurlijk altijd beheel zorgd om mij geweest. Maar ze gaan je d: altij en zegg Ze om. me gewoon met

90 80 Lengte

‘Ik ben niet zielig’

jaar van dat geld kun je nelk r Maa . pe ko to een dure au ihormoon.

170

70 60

ARTS & PATIËNTJE

1

2

3

4

5

6

7

8

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

ar bent nooit te klein,tma ot gro nie uit og ho je bent

Leeftijd

De zwarte lijn met rode stippen is die van William. Door groeihormonen zit hij nu op een normale lengte (binnen de groene band)

[ 2 0]

CICERO JUNIOR

11 december 2012

Leids Universitair Medisch Centrum

CICERO JUNIOR

[ 21 ]

Opereren: kinderspel?

Voor het ‘normale’ LUMC-blad Cicero schrijft professor Ad Kaptein, medisch psycholoog, steeds een column over een boek waarin het over een ziekte gaat. Voor deze Cicero Junior koos hij een kinderboek: Dokter Deter van Toon Tellegen.

Beter door dokter Deter “Dokter Deter maakt alle mensen beter” staat op het bord in de tuin van de dokter. Of de dokter zelf of zijn knecht dat bord heeft geschilderd, daar komen we niet achter, maar de dokter doet wel wat de tekst belooft. De patiënten kunnen het zo gek niet bedenken of hij maakt ze beter - allemaal. Pijn? De mensen met pijn lopen opgelucht zijn praktijk uit als hij ze heeft geholpen. Ze hebben dan een klein wit doosje in hun hand. Daar zit de pijn in. Het doosje gooien ze met een flinke zwaai weg. Koorts? Daar heeft dokter Deter een koortszuiger voor. Die zet hij op de rug, dan draait hij een knop om en de koortszuiger zuigt alle koorts eruit. Hup, koortszuiger leegkloppen en de koorts dwarrelt als geel stof naar buiten. En voor mensen die last hebben van rode schrang of zwindzucht draait hij natuurlijk ook zijn hand niet om.

Opereren, daar moet je handigheid in krijgen. Daarom oefenen dokters eerst op de computer en met behendigheidsspelletjes. Siebe (10 jaar) krijgt speciaal voor deze Cicero les van professor Frank Willem Jansen.

op een televisiescherm wat hij in de buik doet. In spiegelbeeld. Het voordeel van zo’n klein sneetje is dat de patiënt minder last heeft van de operatie. Maar voor de chir urg is het lastig. Daarom is oefenen belangri jk.

Computerspel

ligt Een levensechte pop in trainingsbroek – en op een lage tafel. Twee kunststof arm verook net echt – zijn met allerlei slangen den bonden aan een infuus. Langs de wan rs pute van de kleine ruimte staan spelcom en aluminium boxen met een televisie lab’ scherm erboven. We zijn in het ‘Skills van ters van het LUMC. Hier oefenen de dok n. rere de toekomst met, onder andere, ope

Blinde darm

t “Stel je blinde darm is ontstoken en moe we kten eruit”, zegt Jansen. “Vroeger maa meestdan de hele buik open. Nu maken we rdoor Daa tjes. al alleen een paar kleine snee en en, binn steken we de instrumenten naar inva al ima een cameraatje.” Dat heet min elijk mog sieve chirurgie: je brengt zo min ziet schade toe aan het lichaam. De chirurg

[2 2]

Siebe neemt plaats achter het compute rspel. “Je leert hier hoe de instrumente n werken”, legt Jansen uit. “Kijk, als je het knik kertje in het gaatje doet, krijg je punten. De dokters in opleiding houden hier com petities.” Siebe kijkt geconcentreerd naar het scherm. Ondertussen bedient hij twe e lange instrumenten, een soort breinaalden, met een klein knijpertje aan het eind. “En nu sneller en netter!”, spoort Jansen aan. Siebe is nog niet geslaagd. “Is het u wel eens gelukt?”, wil hij weten. “Ja, kijk... als je het rustig doet, gaat het beter. Maar ik ope reer elke dag op deze manier. En ik heb er twaalf jaar voor gestudeerd!”

Elastiek om spijkers leggen

Nu moet Siebe een elastiek om acht spijk ers op een plankje leggen. Het elastiek en de spijkers zijn verborgen in de aluminiu m box. Siebe ziet op het televisiescherm wat hij doet. “Dit is moeilijker dan het compute rspel”, legt Jansen uit. “De instrumente n zijn hetzelfde, maar hier moet je kracht zett en.”

CICERO JUNIOR

raHet is vergelijkbaar met een echte ope Het r. hoo “Ja, ? tie.” Kan iedereen dit leren gaat erom dat je ogen en je handen goed puter samenwerken. Net als op de spelcom goed vaak hier eren thuis. Daarom zijn kind in.”

Niet haasten

d, op Nu nog hechten: met een kromme naal tje touw het In of. stst een plankje van kun leg je een chirurgische knoop. “Die ken enen ik”, zegt Siebe. “Zo maak ik mijn scho uit “Kijk . voor het t doe r dicht.” De professo haas niet En t. kom d naal dat je niet aan de werig rust heel d altij t ten, een dokter moe een ken.” Siebe krijgt handschoenen aan, . voor je dkap mon een en operatiepetje op wel is Het ! goed gaat het r Dat is warm. Maa en vermoeiend, vindt Siebe. “Maar dat vind en. Jans t wee ”, ook g dokters in opleidin

Pech als patiënt

n en In de tijd dat Jansen zelf leerde operere keek hechten, was er nog geen Skills lab. “Je een keer mee met de arts en daarna prohad beerde je het zelf bij de patiënt.” “Dan e. Sieb ert tate cons , ënt” pati als je wel pech ik“Daarom hebben we het Skills lab ontw bij keld. Een dokter in opleiding mag pas opalle voor hij als er, kam ratie ope mij op de (MdR) drachten in het Skills lab is geslaagd.”

11 december 2012

Met zieke kinderen weet dokter Deter heel goed raad. Kinderen die trappelen van de oorpijn? Die hun handen stijf tegen hun hoofd houden en huilen? Oorontstekingen stopt hij in een kist. Weg oorpijn. Hersenschuddingen schudt de dokter letterlijk los. Die gaan in een kast in de kelder. Pukkels op neuzen verdwijnen als dokter Deter zijn best doet. Verdriet is een peulenschil. Dokter Deter maakt alles beter. Alleen domheid niet. Daar helpt niets tegen. In zijn praktijk is het soms net een circus. De dokter geneest namelijk zelfs dieren: spreeuwen met ontstoken vleugels, kreupele giraffen, olifanten met hooikoorts, en slakken met eczeem. Ook ernstig zieke kinderen knappen op bij dokter Deter. Een jongen is zo ziek dat hij al bijna niet meer kan denken. Twee enge mannen in zwarte pakken zitten aan weerskanten van zijn bed: “We komen je halen, we zijn begrafenisondernemers.” De jongen huilt en stompt wanhopig naar de mannen. En wie hoort hem huilen? Precies! Dokter Deter stuift de trap op naar de slaapkamer, de enge mannen rennen de trap af. Hij doet zijn naam eer aan. Hij maakt de jongen beter. Maar Dokter Deter wordt intussen ook niet jonger. Hij is oud en moe. Op een dag wandelt hij door het dorp en denkt: “Ik stop met genezen.” Zijn patiënten zoeken een nieuwe dokter. Dokter Deter merkt dat hij opgelucht en vrolijk huppelend door de velden en bossen bij het dorp loopt. Hij heeft erg zijn best gedaan voor zieke mensen. Het is tijd voor jonge dokters en dokteressen.

Dokter Deter in zelf huisarts, en schreef Toon Tellegen (1941) was ndooven. Meer t boek zijn van Gerda De 1997. De tekeningen in he t ziekte en pijn? over mensen en dieren me lezen van Toon Tellegen , Het vertrek van ezing van de krekel (1999) Beterschap (2009), De gen zijn prachtige boezen van de olifant (2010) de mier (2009), en Het we ken voor jong en oud.

Leids Universitair Medisch Centrum

Wáááááhel!! b i c e d 0 4 1 door Robin Isings (11) en Mieke van Baarsel (59)

Robin vraagt zich af: hoe kan het dat herrie schadelijk is voor je oren? Dr. Jan de Laat van het Audiologisch Centrum antwoordt.

Hoe kan het dat herrie schadelijk is voor je oren?

Er zitten trilhaartjes in je oren. Door de trillingen van het geluid gaan de trilhaartjes bewegen. Vergelijk het met een korenveld in de wind. Als het geluid heel hard is en of heel lang duurt, kunnen ze knakken. Dan heb je een gehoorbeschadiging.

Hoe lang duurt het voordat er gehoorbeschadiging optreedt? En hoe hard moet het geluid zijn? Met 140

decibel is het meteen. Bij 80 decibel - het geluid van een voorbijrijdende motor - loop je al risico. Maar dan duurt het veel langer. Het verschilt ook wel wat per persoon.

Krijg je gauwer een gehoorbeschadiging als je jong bent of juist niet? Oude mensen hebben er meer last van

omdat de oren in de loop van de jaren slijten. Aan de andere kant: jonge mensen moeten nog een heel leven voort met hun oren! Nog erger is een gehoorbeschadiging op heel jonge leeftijd, als je je spraak nog aan het ontwikkelen bent.

Ik ben wel eens naar een concert geweest met m’n vader. Toen hadden we oordopjes in. Gelukkig maar!

Welke soorten gehoorbeschadigingen zijn er?

Een heleboel. Je kan een beschadiging krijgen op verschillende plekken in je oor. En bijna alle beschadigingen zijn definitief. Alleen de schade door middenoorontstekingen is meestal tijdelijk.

En als ze te genezen zijn, hoe gaat dat in zijn werk? We hebben al implantaten. Dat zijn kleine instrumentjes

die geluid van buiten meteen omzetten in een signaal naar de gehoorzenuw. Wat je oren normaal gesproken doen. Maar het kan nog beter, met stamcellen. Dat zijn bouwsteentjes van ons lichaam die kunnen uitgroeien tot cellen met speciale taken. Nou willen we stamcellen zo ver krijgen dat ze het gehoor gaan herstellen. Daar zijn onderzoekers mee bezig. Maar dat duurt nog heel lang.

Dank u wel voor het interview. Graag gedaan. En blijven gebruiken, hè, die oordopjes!

CICERO JUNIOR

[ 23 ]

Een hartoperatie bij baby’s in de buik

Puzzel en win!

Het LUMC is het enige Nederlandse ziekenhuis dat baby’s al in de buik van de moeder kan opereren. Zelfs een hartoperatie is mogelijk, ook al is het hartje maar één centimeter groot.

Vul de goede woorden in (tip: je kunt ze allemaal ergens in het blad vinden). En streep ze weg in de woordzoeker. Je houdt dan 44 letters over. Die vormen een zin, een soort spreuk. Heb je die gevonden? Mail die dan naar: [email protected] of stuur ‘m per post naar: LUMC, redactie Cicero, Postbus 9600, 2300 RC Leiden. Doe dat uiterlijk op 15 januari 2013. Onder de goede inzenders verloten we het boek Beste Martha van professor Jos van den Broek, zie bladzijde 12. De zin is trouwens bedacht door José Narosky, een schrijver uit Argentinië.

U

L

N

E

O

N

I

Z

N

A

F

J N

R

E

G E

T

D

I

S

E

V

N

E

I

I

L

N

N

R

O

I

E

T

G

A

E E

E

R

M

M

E

N

I

E

D

E

G

E B

V

E

S

I

E K

H

W

A

A

A

L

I

I

V

S A

J

H

F

R

T

N

I

G

G

L

I

P

O

O

O

E

T

I

O

P

P A

K

R

W

O

I

L

N

D

T

E

E

R R

R

D

E

L

O K

D

S

R

O

O

O

G

H

A

E S

Y

H

P

N

O

M

F

E

Y

N

N

N

N

E

G

R

I

E

R

I

T E

I

N

V

R

H

E E

E

E

G

E

N

O

I

L

E

K

X

T

P

F

O

H

K

N E

• Als je waterpokken hebt gehad, kun je daar op latere leeftijd _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ van krijgen. • Hoe heet de allergrootste haai? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ • Hoeveel bacteriën zitten er in je darmen? Dat is een getal met _ _ _ _ _ _ _ _cijfers. • Welke virusziekte is door de mens uitgeroeid? _ _ _ _ _ _ • Hoe wordt het griepvirus ook wel genoemd? _ _ _ _ _ _ _ _ _ • Hoe heet het skikamp voor kinderen die op één been skiën? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ • Een nefroloog is een dokter die veel weet van de _ _ _ _ _ _ • Hoe heet een arts die zich bezighoudt met pasgeboren baby’s? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ • Groeihormonen worden gemaakt in een klier in je hoofd die _ _ _ _ _ _ _ _ heet. • Tijdens de eerste negen maanden van je bestaan groei je ongeveer _ _ _ _ _ _ _ centimeter. • Waar wordt nieuw bloed gemaakt? Dat gebeurt in je botten, in het _ _ _ _ _ _ _ _ • Wat zijn lentigines? Dat zijn _ _ _ _ _ _ _ _ die je het hele jaar door op je huid hebt. • Hoe heet het medicijn dat soms bij ADHD wordt voorgeschreven? _ _ _ _ _ _ _ • Een endocrinoloog heeft verstand van je _ _ _ _ _ _ _ _ • Uit welk materiaal bestaan groeischijven? _ _ _ _ _ _ _ _ _ • Een normale zwangerschap duurt ongeveer _ _ _ _ _ _ _ weken • De bemanning van een traumahelicopter bestaat uit een arts, een verpleegkundige en een _ _ _ _ _ _ • DNA lijkt op een gekronkelde ladder. We noemen het ook wel de dubbele _ _ _ _ _

s p i h c e d Leven ootsen of bloedvat nab ten g n lo t, ar h n Ee kan! Techneu op een chip? Datmet celbiologen en werken samen nisch hoogstandje zetten een tech orgaan in een minieen neer: een stukje p een chip van O . m u ri to ra o b la . paar centimeter

zien hoe de oratorium. We ab i-l in m n ee We kuneen chip s het hart klopt. al en eg w be ee maal zonder cellen m nabootsen. Alle ng ki te ts on n dvat-chip nen ee ken. Met de bloe ui br ge te n re ie ar een proefd bijvoorbeeld na rs ke oe rz de on ge bloedzoeken ensen die ernsti m or vo ijn ic ed beter m .” neuzen hebben

maken”, legt nieuwe organen én gé en ill w e “W e willen de ummery uit. “W M ne ti ris Ch . of pr rt precies naoorbeeld het ha jv bi n va ng ki er w ed te kunnen chip. Om het go n ee op n se ot bo de hartcellen gebeurt er met at W . en er ud st be is het effect evoegt? En wat to e ïn fe ca je s al ?” van een medicijn

um Mini-laboratori men met de Universiteit

sa Het LUMC werkt ip en een n hart op een ch ee n aa van Twente -chip komen chip. Op de hart bloedvat op een worden in d hartcellen. Die een paar duizen et vloeistof in minibakjes m leven gehouden et kunstar verbonden m en zijn met elka chip zit ook vliesjes. Op de stof draadjes en ’n orgaan op r. “Eigenlijk is zo meetapparatuu

[ 24 ]

Te kleine hartkamer

CICERO JUNIOR

rtcellen? “Die aan levende ha je m ko e ho r Maa , zegt Mumuit stamcellen” lf, ze e w en ek kw t goed dat we emand vindt he ni t an “W y. er m hart nemen!” e cellen uit zijn pj ha n ee r aa m zo n. Ze hebben bijzondere celle jn zi n lle ce am St e stamcellen taak en sommig n ge ei en ge g no cel dat bestaat: en tot elk type ei ro tg ui en nn ku rtcel. Deze n longcel, een ha ee , el dc oe bl n ee Maar sinds je in embryo’s. nd vi n lle ce am st oekers ze ook kunnen onderz ar ja al nt aa n ee zorgen ervoor huidcellen. “We n va en ak m lf ze l is. Daarna et’ dat hij huidce ge er ‘v l ce de t da cel die we opkweken tot de m he e w en nn ku or onze chip.” nodig hebben vo ademie van Nederlandse Ak De Koninklijke ro om de chips gaf 250.000 eu Wetenschapen tussen de samenwerking te maken en de (MdR) ondersteunen. onderzoekers te -chip: mensevan een orgaan Een voorbeeld f en meetnststof, vloeisto lijke cellen, ku ntimeter. een vierkante ce apparatuur op r, Universiteit orn de Wagenaa Chip-ontwerp Bj tin Straver Twente, foto Mar

11 december 2012

Je hart pompt voortdurend bloed door je lichaam. De rechter harthelft (ook wel rechterkamer genoemd) pompt bloed naar je longen, terwijl de linkerkamer bloed naar de rest van je lichaam pompt. Soms zien artsen op de echo van een ongeboren baby dat er te weinig bloed in de linkerkamer komt, doordat de opening te klein is. Dan groeit de linkerkamer niet goed meer en wordt het kindje geboren met een veel te kleine linker hartkamer. De baby moet na de geboorte meteen hartoperaties ondergaan en op latere leeftijd krijgt hij of zij een harttransplantatie (dat wil zeggen, een nieuw

hart van iemand anders). Als baby’s al voor de geboorte geopereerd worden, is dat alles bij de helft van hen niet meer nodig - en dat is natuurlijk mooi.

Prikje in de bil

paar millimeter opgeblazen en even later laat de arts het weer leeglopen en haalt het weg. De ingreep duurt maar een minuut of zeven, maar dat is genoeg om alles op te rekken. En dan kan de hartkamer de rest van de zwangerschap goed genoeg doorgroeien. (EvdB)

Professor Dick Oepkes (afdeling Verloskunde) en professor Nico Blom (afdeling Kinderhartziekten) hebben in Amerika geleerd hoe ze deze operatie moeten uitvoeren. Voor de operatie wordt niet alleen de moeder verdoofd, maar krijgt ook de baby een prikje in de bil. “Dat doen we voor de zekerheid. We weten niet zeker of zo’n jonge baby al pijn kan voelen”, vertelt Oepkes. Het hartje van de baby is niet groter dan één centimeter, maar door een echo op een groot scherm kunnen de artsen precies zien wat ze doen. Via een lange naald brengen ze een klein ballonnetje in de vernauwde opening. Het ballonnetje wordt een

Hallo, haai! Je verwacht geen haai tegen te komen als je een ziekenhuis binnenstapt. Toch zou dat in het LUMC zomaar kunnen. Geen levende haai, maar eentje die in een pot wordt bewaard. Naast het LUMC staat namelijk Naturalis, een groot museum dat heel veel dieren en planten verzamelt. Pepijn Kamminga werkt in Naturalis. Hij is bioloog en onderzoekt haaien. Om een mooi plaatje van de haaien te maken, gebruikt Pepijn MRI-scanners in het LUMC.

Wist je d

at . . .

- Er onge vee - De mee r 500 soorten ha ste haaie a n helema ien zijn? gevaarlijk a l n iet z - De klein ijn? ste haai, de pygm maar 25 eeha ce - De aller ntimeter wordt ai, ? grootste haai wel lang kan 18 meter zijn? - Deze re us, d liefst 10 e walvishaai, ook 0 - Andere jaar kan worden maar ? haaien m eestal tu de 20 en s s en 30 jaar o ud worde n?

Skelet van de haai

Normaal gaan er natuurlijk alleen patiënten in de scanners. Zo’n scan helpt de dokter om de ziekte beter te kunnen bestuderen. Maar als er even geen patiënten zijn, komt Pepijn langs met zijn haaien. “Op de scans kan ik het skelet van de haai goed zien. Ik wil weten hoe het komt dat ze er allemaal anders uitzien”, vertelt Pepijn. “Vooral de koppen van de haaien verschillen sterk. We denken dat dat is omdat ze verschillende dingen eten. In de lange tijd dat haaien bestaan, hebben ze zich zo aangepast dat ze hun prooi goed kunnen vangen en opeten.”

Zonder te kauwen

Naturalis heeft ook veel skeletten van dieren. Aan het gebit van de haai kan Pepijn al een boel zien. Hij wijst naar het skelet van een haai met vlijmscherpe tanden. “Die haai gebruikt z’n tanden om zijn prooi stevig vast te grijpen. Daarna slikt hij ’m door zonder erop te kauwen!” Pepijn

Leids Universitair Medisch Centrum

heeft nog drie jaar voor zijn onderzoek en wil nog een boel haaien in de scanner stoppen. Zo hoopt hij veel te weten te komen over de vorm van de haaienkop en of je daaraan kunt zien hoe hij leeft. “We weten nog niet zo veel van haaien en hun gedrag. Daarom is het onderzoek heel spannend!” (RH)

CICERO JUNIOR

[2 5]

p o n ë i k S n e e b n é é

Superkleine baby’s

Myrthe (13) bezoekt vandaag samen met haar moeder het ziekenhuis. Twee jaar geleden was ze erg ziek, maar daar is nu niets meer van te zien. Er groeide toen een tumor in haar knie. Om weer beter te worden moesten haar knie en een stuk van haar bovenbeen verwijderd worden. Het onderste stuk van haar been is aan het bovenstuk vastgemaakt. “Wat eerst haar enkel was, is nu haar knie. Haar been is korter, maar ze kan haar been nog wel gewoon buigen”, legt Peter Bekkering uit. Hij is de fysiotherapeut van Myrthe.

! p l Hneongeluk! Ee

Sneller

Peter is ook begeleider van een kamp voor kinderen die een been of een deel van hun been moeten missen. Myrthe is vorig jaar voor het eerst met dit kamp mee geweest, Winterkolder heet het. “Dat was heel leuk”, vertelt Myrthe enthousiast. “Ik had nog nooit op ski’s gestaan, maar je krijgt daar heel goed les van skileraren die zelf ook botkanker hebben gehad. Het is gaaf om te merken dat je heel goed op één been kunt skiën. Dat verwacht je eerst helemaal niet.” Je kunt met één been zelfs sneller skiën, zegt Peter, omdat je minder contact hebt met de grond en dus minder wordt afgeremd.

Professor Frans Walther zou graag een rondleiding geven, maar dat gaat helaas niet. “Te vroeg geboren baby’s hebben vooral rust nodig, en geen fel licht of geluid.” Daarom praten we op zijn werkkamer.

Fakkels

Er komt deze winter weer een skikamp. Myrthe heeft al heel veel zin om met zo’n dertig andere kinderen tussen de 11 en 20 jaar weer naar Oostenrijk te reizen. “Het is vooral heel gezellig en je doet veel leuke dingen. Bijvoorbeeld de sleetocht in het donker. Dan word je langs fakkels van een berg geduwd. Heel gaaf.” Myrthe vindt het fijn dat je op het kamp aan een half woord genoeg hebt. “Als je het bijvoorbeeld over chemotherapie hebt, hoef je niet uit te leggen dat je daar misselijk van wordt.” (RH)

Pondje baby

Timo van der Veen (12) mocht een paar uur meelopen in het LUMC, samen met zijn broertje Siebe (10) en twee vrienden, Bowen en Elroy (beiden 10). En natuurlijk bezocht hij de meest spannende dingen. Wat gebeurt er op de Spoedeisende Hulp-afdeling - en wat doen die helikopters op het dak van het LUMC…? Timo schreef erover voor Cicero. Met assistentie van redacteur Christi Waanders.

Frans Walther is neonatoloog. Dat betekent dat hij zich bezighoudt met pasgeboren baby’s. Beter gezegd: met te vroeg geboren baby’s. Een normale zwangerschap duurt zo’n 40 weken, maar sommige kinderen worden al na 24 weken geboren. “Nog jongere kinderen kunnen we niet in leven houden”, zegt de professor. Een gewone baby weegt meestal zo’n 3500 gram. Een te vroeg geboren baby soms niet meer dan 500 gram. Dat is zeven keer zo weinig!

Op YouTube staan filmpjes van het skikamp. Gebruik als zoekwoord: Winterkolder.

Te vroeg geboren kinderen hebben extra zorg nodig. “Eigenlijk zijn ze nog niet klaar voor deze wereld, want ze zijn nog niet volgroeid. Hun longen zijn erg onrijp, dus ze kunnen minder goed ademhalen. En ze hebben nog weinig vet op hun lijfje, dus ze kunnen zich moeilijk warm houden. Daarom bootsen we in het ziekenhuis de baarmoeder zo goed mogelijk na: in de couveuse is het net zo warm als in de moederbuik.”

Bloeddruk

Maar niet alles wat een baarmoeder doet, kun je makkelijk nabootsen. De bloeddruk regelen bijvoorbeeld: “In de moederbuik gaat dat automatisch, in het ziekenhuis doen we dat met medicijnen. Dat moet wel heel precies gebeuren, want als je de bloeddruk te hoog instelt, knappen de aderen en krijgt het kind een hersenbloeding.”

Myrthe kreeg privé les van skileraar Marti jn

Buidelen

Myrthe kan al heel goed skiën op één been. “We gebruiken stokken met kleine ski’s in plaats van een scherpe punt. Zo heb je meer steun.”

[ 26 ]

Ouders zijn heel graag bij hun pasgeboren kind. “En dat is goed, want dan kan er een band ontstaan. Vandaar dat veel ouders hun pasgeboren kind ‘buidelen’: ze dragen het in een zak op hun blote buik. Ouders vinden dit prettig om te doen.” Professor Walther ziet graag dat vroeggeborenen gezond naar huis gaan, en een leven beginnen zoals andere kinderen. (JO)

CICERO JUNIOR

11 december 2012

nengekomen en Het slachtoffer is net bin gehad. Hij is op heeft een ernstig ongeluk tussen twee tafel gelegd met zijn hoofd er bewegen. Mijn blokken en kan nu niet me er beademen, zijn broertje mag het slachtoff s aan. Ik kijk rusvriendjes leggen een infuu je raadt het goed: tig toe en noteer alles. Ja, g Spoedeisende we kijken mee op de afdelin Hulp.

Leids Universitair Medisch Centrum

Branddeuren

Je zou de mensen van de beveiliging kunnen zien als de politie van het LUMC. Ze hebben camera’s waarmee ze je in de gaten houden. De beveiligers houden som s ook wel eens boeven aan. Ze hebben zel fs een brandpaneel waarmee ze op een bep aalde verdieping verschillende deuren open of dicht kunnen doen. Dat is handig als er brand is want dan kunnen mensen veilig het gebouw uit.

Op het dakng van de helikopter bestaat

Loodschort

Onrijpe longen

Beveiliging

Na deze rondleiding gaan we naar …. het helikopterdek! Maar eerst nemen we nog een kijkje bij de Beveiligin g. Die heeft de sleutel om op het helidek te komen, want niet iedereen mag daar zom aar komen. Wij mochten dus ook alleen me t toestemming van de beveiliging naar het helikopterdek.

Slachtoffers worden per am bulance naar de Spoedeisende Hulp (SE H) gebracht als ze een erg ongeluk (een traum a) hebben gehad. Als de melding binne nkomt dat er een ambulance on derweg is, doen de artsen en verple egkundigen van de SEH eerst een loodschort aan. Dat is een zw aar soort jas. Als ze dat schort niet droegen, zouden ze last krijgen van de straling in de traumakamer. Ver der moeten ze plastic handsch oentjes aan voor de hygiëne. Daarn a gaan ze buiten op het ambulanced ek staan om het slachtoffer op te wachten. Dat gebeurt een paar keer per dag.

De bemanni ige en een n verpleegkund uit een arts, ee soms rvoert maar heel piloot. De heli ve de Hulp. ar de Spoedeisen slachtoffers na weer tusj artsen heen en Meestal vliegt hi het ziekenhet ongeluk en sen de plek van t doet de opter eraan kom huis. Als de helik op het dek. ne lampjes aan beveiliging groe landen. ot waar hij kan Zo weet de pilo

vrees C te komen Geen hoogte k van het LUM

verdieOm op het da ar de dertiende na t lif de e w prachtig nemen hebben we een k da t he f na Va ping. meter aan wel mooi 50 uitzicht en we st vrees! te og heb ik geen ho hoog. Gelukkig

Röntgenfoto

Toen het eenmaal goed gin g met ons zogenaamde ‘slachtoffer’, een gezonde medewerker van de SEH, mochten we nog naar een foto van een ech te gebroken heup kijken. Die mevrouw was die ochtend binnengebracht. Gelukkig wo rdt deze patiënt goed geholpen.

CICERO JUNIOR

Met dank aan Christian Heringhaus, Alex van der Lecq, Piet van Egmond en Cor Rosdorff (Beveiliging) voor het meewerken aan deze reportage

[ 27 ]

TOEN kapster NU verpleegkundige op de Kinder afdeling

TOEN & NU

NU & DAN

NU scholier (groep 6) DAN onderzoeker want ijfelt nog een klein beetje, Roos Veldhuyzen (10) tw derwel aanlokkelijk. ‘Maar on k oo t nk kli t’ ns ku t me ‘iets ch het allerleukste.’ zoeker worden lijkt me to

Toen ze klein was, wilde Leonie van Zijl l (28) kapster worden, maar kinderverpleegkundige past beter bij haar. ‘Dit werk is afwisselend en boeiend.’

TegIkPundige moet

“Als verple zaam zijn en je heel zorg ensen omgraag met m municeren m gaan. Goed co rijk: je moet g n is ook bela aar een kind bespreken w en wat je last van heeftdat moet je gaat doen, en nnen overook goed ku e artsen.” brengen aan d

derzoek. De vleugels op waarmee ik dingen on “Thuis heb ik een microsco om de structuur te eld, of een druppel bloed, van dode vliegjes bijvoorbe haar onderzocht. opa heb ik ook een keer een bekijken. Samen met mijn steeds weer nieuwe derzoeken, vind ik dat ik Het leukste aan dingen on s zie waarvan ik niet g niet wist. Als ik iets gek dingen tegenkom die ik no ik het op op internet. weet wat het is, dan zoek eit. Ik haal wel goede n, moet je naar de universit Om onderzoeker te worde en heb ik een tien, op dat dat lukt. Voor reken cijfers op school, dus ik ho zoeker te worden. Het echt nodig heb om onder maar ik weet niet of ik dat en, als ik uiteindelijk uit hoe lang ik moet studer maakt me trouwens niet maar onderzoeker word.”

“Tot ik een jaar of acht was, wilde ik kaps ter worden. Daarna werd dat kraamve rzorgende. Maar toen ik dat eenmaal was , vond ik het werk iets te eenvoudig. Ik ben toen verder gaan leren en tegelijk gaan werk en, en zo belandde ik in het LUMC. In het laat ste jaar van de opleiding kwam ik op de kind erafdeling terecht, en dat vond ik zo leuk dat ik er ben gebleven. Kinderen komen heel ziek binnen en knap pen gelukkig vaak weer op. Ze passen zich makkelijk aan en gaan er echt voor. We hebben hier kinderen van alle leeftijde n, dat maakt het werk afwisselend en boeiend . Soms komen er kinderen uit het buitenla nd die de taal niet spreken. Als kinderen weten wat er gaat gebeuren, dan neemt dat vaak wat angst weg. Maar als je elkaar niet verstaat, dan kun je het niet goed uitleggen . Dat vind ik wel eens vervelend.”

TOEN chirurg NU in opleiding tot uroloog Voor Saskia Weltings (24) stond al vroeg vast dat ze arts zou worden. ‘Ik heb nooit iets anders gewild.’ “Eigenlijk heb ik altijd dokter willen worden. Als klein meisje vulde ik in vriendenboekjes al in dat ik later chirurg wilde worden. Op televisie keek ik graag naar programma’s over de eerste hulp, om te zien hoe het er daar aan toeging. Ik vind dit gewoon een heel mooi vak. Daarom was ik ook blij dat ik kon beginnen aan mijn studie, want je moet natuurlijk wel worden ingeloot. De opleiding heb ik met veel plezier gedaan. De zorgstage in het eerste jaar vond ik erg leuk en ook in het derde jaar kun je meekijken op allerlei verschillende afdelingen. Zo heb ik een niertransplantatie meegemaakt, dat was heel indrukwekkend. Kortgeleden ben ik afgestudeerd en nu ben ik net begonnen als arts-assistent op de afdeling Urologie. Die kant wil ik ook graag op: het is een heel divers vak, en ik vind het heel leuk om met mijn handen te werken.”

TIP

“Het is belangri goede cijfers te jk om op de middelbar halen omdat je dan de e school, kans hebt om tegrootste ingeloot voor ee worden n geneeskunde. En studie eenmaal studeer als je je heel goed om t, moet kijken in het zi je heen Er zijn zoveel ve ekenhuis. rs dingen waaruit chillende kiezen. Je studi je kunt et kans om overal ijd is je rond te neuzen.”

NU scholier (brugklas) DAN traumachirurg in de voetsporen van Jens Bartlema (13) treedt later graag zijn vader en opa, allebei arts. wat ik tot nu toe heb gehoord, klinkt “Ik hoor maar over één ding thuis, en sen helpt. goed. Het lijkt me vooral leuk dat je men opereren en aan het gipsen, maar Als traumachirurg ben je veel aan het je kamer dingen uitwerken. Je doet moet je ook besprekingen voeren en op e kanten van dit beroep? Nou, als je niet de hele dag hetzelfde. Minder leuk je iets verkeerd doet, dan gaat het dienst hebt, dan kun je niet weg. En als niet af. ook goed verkeerd. Maar dat schrikt mij beroep, dat ben ik volgens mij dit voor zijn t moe h nisc Ik denk dat je tech En je moet het echt leuk vinden. wel. Ook moet je niet snel gestrest zijn. veel werken, dan kon hij bijvoorbeeld Mijn vader moest afgelopen jaar heel r dat hoort er een beetje bij. Bij elk niet mee naar voetbal op zaterdag. Maa vak is er wel zoiets.”

TOEN acteur erzoekslaboratorium NU professor en hoofd van het ond Endocrinologie prof. Patrick Rensen (43) werd Vroeger wilde hij acteur worden, maar dingen in elkaar zaten.’ onderzoeker. ‘Ik wilde altijd weten hoe

TIP

“Als je als kind heel nieuwsgierig bent, dan ben je al een hele stap in de goede richting om onderzoeker te worden. Je moet in jezelf geloven en tegen tegenslagen kunnen, want van de vijf proeven die je uitvoert, lukt er misschien maar één echt goed. Maar van die andere leer je ook weer.”

NU scholier (groep 5) DAN verpleegkundige Loraine Wolters (9) droomt er al jaren van om verplee gkundige te worden. ‘Het liefste in het LU MC, want dit ziekenhuis ken ik het beste.’

ik acteur icals, dus toen ik heel klein was, wilde “Op school was ik gek op toneel en mus al over over g vroe nd nieuwsgierig geweest en worden. Daarnaast ben ik altijd ontzette omen slap niet gek van. Soms kon ik gewoon door. Mijn ouders werden daar wel eens Ik te. werk og nbo al oneindig was, of hoe een rege dat ik niet kon begrijpen dat het heel am. licha k in de werking van het menselij was ook altijd heel erg geïnteresseerd vooral wetenschappen gaan studeren - dat gaat Uiteindelijk ben ik biofarmaceutische mee daar t wan ek, l gegrepen door het onderzo over medicijnen. Al snel was ik helemaa er ik acte tijd vrije en over het lichaam. In mijn kon je antwoorden geven op allerlei vrag nu bij een musicalgezelschap. lab. Je moet r dan alleen maar proefjes doen in het Onderzoek doen is trouwens wel mee ereld, en enw buit kunnen presenteren naar de de resultaten van je onderzoek ook goed kunnen doen.” (CvdS) geld binnenhalen om dat onderzoek te

[2 8]

CICERO JUNIOR

11 december 2012

“Al sinds mijn vierde wil ik graag verpleegkundige wo rden. Mijn moeder werkt pleegster op de kinderafd als vereling, en zij vertelt altijd zul ke leuke verhalen over haar Elk jaar ga ik naar de weten werk. schapsdag in het LUMC, dan mag je allerlei dingen zel Zo moest ik een keer met f doen. een naald in een nepkont prikken, dat vond ik wel raa kreeg dan een soort rode r. Je vloeistof en zo kon je zien ho e bloed prikken werkt. Het leukste lijkt het mij om met kinderen te werken, het liefst met heel kleine doe ik ze in bad, verschoo . Dan n ik hun luiers en geef ze de fles. Maar ik geef ze liever prikken, alleen als het ech geen t moet. En pillen geven lijk t me ook niet leuk. Dan we misschien niet welke pil het et ik moet zijn en geef ik de ver keerde.” (CvdS)

Leids Universitair Medisch Centrum

CICERO JUNIOR

[ 29 ]

Welke soorten onderzoek doen ze in het LUMC?

Welke soorten onderzoek doen ze in het LUMC?

[ 30 ]

CICERO JUNIOR

11 december 2012

Leids Universitair Medisch Centrum

CICERO JUNIOR

[ 31 ]

UIT DE KUNST

UIT DE KUNST

Voor deze Cicero Junior wilde de redactie weten wat kinderen nu eigenlijk van kunst vinden. Twee vriendinnen, Ibi Baggerman (11 jaar) en Giulia Jonckheer (12 jaar), kozen uit vier LUMC-kunstwerken hun favoriet: een zwart-witfoto van Eva Besnyö.

Waarom deze foto? Giulia: “Ik vind dit heel schattig, het jongetje houdt het schaapje zo lief vast. Alsof hij wil zeggen: dit is mijn nieuwe vriend.” Ibi: “Je kunt ook zien dat het schaapje zich veilig voelt.” Giulia: “Ik vind het mooi dat het jongetje zomaar is gefotografeerd. Je kunt zien dat de fotograaf niet heeft gezegd: ‘Ga jij daar maar staan en houd het geitje dan zo vast.’”

Wat vinden jullie eigenlijk van kunst in een ziekenhuis? Ibi: “Als je in

een ziekenhuis langs zo’n saaie witte muur loopt, dan krijg je het gevoel: ‘Oh ja, ik ben in het ziekenhuis en iedereen is ernstig ziek.’ Maar met mooie kunst aan de muur zullen kinderen en volwassenen zich veel beter gaan voelen. Het leidt af van hun ziekte.” Giulia: “Als ik ziek was, dan zou ik elke dag wel langs een wand met schilderijen willen lopen. Je moet dan wel vrolijke kunst ophangen, niet dat sombere zwarte of enge rood. Zelf vind ik kunst met bloemen of planten het mooist. Ik vind dat alle ziekenhuizen kunst moeten hebben!” Eva Besnyö (1910-2003), Woutje Akerboom met geit, Bergen, zwart-witfoto (barietdruk), 29,5 x 29 cm, 1941

De andere drie kunstwerken

↑ Jasper Hagenaar,

,5 cm, 2011

f op doek, 61 x 74 The Donkey, oliever

sen, ← Wouter van Ries cm, 2001

↑ Christina Zückfo, to 102 x 102 cm, 2001 Zonder titel, kleuren

Jan Klaassen, 18 x 24

CICERO JUNIOR