15 september 2009
Special Miljoenennota 2010 Macro-economische omgeving
maatregelen, terwijl bovendien hier en daar weer voorraden worden aangevuld.
Een jaar geleden, een dag voor Prinsjesdag, viel de zakenbank Lehman Brothers om. Hoewel destijds gevreesd
Het Centraal Planbureau (CPB) ziet de wereldhandel, die dit
werd dat de toenmalige ramingen voor de economie daardoor
jaar een daling vertoont van zo’n 15%, in 2010 weer wat
wel eens (veel) te positief zouden kunnen zijn - en dus al
groeien. Daardoor kan ook de Nederlandse uitvoer weer
achterhaald - hebben weinigen vermoed dat de gevolgen van
toenemen. De individuele koopkracht neemt volgend jaar
deze val zo groot zouden zijn. In het toen al onzekere
gemiddeld licht af en de werkloosheid, die doorgaans naijlt op
economisch klimaat kwam de klap hard aan. Het vertrouwen in
de ontwikkeling van de productie, zal fors oplopen - van krap
het financiële stelsel zakte naar een dieptepunt en bedrijven
5% van de beroepsbevolking nu naar gemiddeld 8% in 2010.
ervoeren dat ze nauwelijks aan liquiditeit konden komen. In
Het reëel beschikbaar gezinsinkomen daalt mede daardoor
reactie daarop schroefden ze hun inkopen sterk terug en
volgend jaar met 1%. Als gevolg daarvan zullen gezinnen
teerden ze in op hun voorraden. Veel bedrijven sorteerden
opnieuw minder besteden. De terugval in het besteedbaar
voorzichtigheidshalve voor op een economische depressie
inkomen in 2010 (in 2009 is nog sprake van een lichte stijging)
Gevolg was dat de productie en de wereldhandel instortte.
is heel bescheiden in vergelijking met de krimp van de Nederlandse economie die inmiddels 5% bedraagt. (Ten
De autoriteiten gaven echter fors tegengas. Centrale banken
opzichte van het trendmatige groeitempo loopt het verlies zelfs
hebben hun rentes enorm verlaagd en veel liquiditeit in het
op richting 9%). De gevolgen daarvan zien we onder meer
systeem gepompt. Veel overheden, waaronder die van de VS,
terug in de winstontwikkeling van bedrijven. Zo loopt de
kwamen met forse stimuleringspakketten. En vrijwel overal
winstquote sterk terug van 13¼% in 2008 naar 9¼% in 2009.
(ook in Nederland) werd geaccepteerd dat de begrotingssaldi door de recessie (automatisch) sterk verslechterden, waarmee
Door de ongekend sterke terugval van de productie is er een
de economische teruggang enigszins werd gedempt. Niettemin
enorme onderbenutting in de economie ontstaan. Dit tezamen
werden de westerse landen geconfronteerd met de ernstigste
met verslechterde bedrijfswinsten en onzekere vooruitzichten
recessie sinds de Tweede Wereldoorlog. De economische
heeft geleid tot een zeer sterke afname van de investeringen.
krimp was in het laatste kwartaal van 2008 en het eerste
Ook voor 2010 voorziet het CPB nog een forse verdere daling.
kwartaal van dit jaar ongekend sterk. Al met komt de gemiddelde groei van de Nederlandse
Wereldhandel krabbelt weer op
economie - na een krimp van bijna 5% in 2009 - volgend jaar uit op 0%. Daarmee is het CPB iets optimistischer dan enkele
%j-o-j
maanden geleden. Wij denken dat het Planbureau nog iets te
15
voorzichtig is. Er is natuurlijk nog veel onzekerheid en het is de 10
vraag of het nu gesignaleerde herstel duurzaam zal zijn. Een
5
nieuwe terugval is zeker niet uitgesloten. Maar wij denken dat de cijfers in veel landen wat positiever kunnen uitvallen. De
0
Nederlandse economie zal naar onze verwachting in 2010
-5
weer een bescheiden groei laten zien. Overigens ‘voorspellen’ we geen echt V-vormig herstel.
-10 -15 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10
Kabinetsbeleid gericht op korte termijn
Bron: CPB
De kabinetsaanpak van de crisis op korte termijn is grotenInmiddels is weer sprake van enig herstel. In het tweede
deels gebaseerd op het Aanvullende Beleidsakkoord dat in
kwartaal viel de krimp al veel geringer uit en in enkele landen
maart 2009 is afgesproken tussen de coalitiepartners. In deze
was zelfs weer sprake van enige groei (of meer groei, zoals in
bestrijding van de crisis is de grootste rol weggelegd voor de
China). Hier zien we de gevolgen van de stimulerings-
zogenaamde automatische stabilisatoren. Het omslaan van een overschot naar een tekort op de overheidsbegroting, zorgt
HAN DE JONG, NICO KLENE EN RUBEN VAN LEEUWEN 020 628 4204
1
ECONOMISCH BUREAU
15 september 2009 automatisch voor een forse economische stimulans. Op deze
Verbetering financiële positie bedrijven
manier wordt een groot deel van de crisisschade automatisch
De regering komt ook het bedrijfsleven tegemoet. Hier is ook
opgevangen door de overheid. Afgesproken is om de
weinig nieuws te ontdekken ten opzichte van de al aan-
overheidsuitgaven gelieerd aan sociale zekerheid onge-
gekondigde maatregelen. Doel is vooral om de liquiditeits-
limiteerd te laten meebewegen met de conjunctuur. Deze
situatie van het bedrijfsleven te verbeteren. De (deels tijdelijke)
afspraak staat ook nu nog fier overeind en lijkt zelfs (indien
maatregelen die zijn genomen, betreffen onder meer:
nodig) te worden doorgetrokken naar 2011. Dit zorgt ervoor
- verruiming Borgstellingskredietregeling voor het MKB;
dat de prognose voor de totale impuls afkomstig van de
- verruiming van de Wet Bevordering Speur- en Ontwikkelings-
automatische stabilisatoren verhoogd is van EUR 50 naar EUR 60 mld.
werk - ter bevordering van innovatief ondernemerschap; - oprekking verliescompensatieregeling (‘carry back’); - verlenging regeling vervroegde afschrijving naar 2010;
Stimuleringsmaatregelen
- verhoging MKB-winstvrijstelling;;
Naast de automatische vergroting van de overheidsuitgaven
- verruiming kleinschaligheidsinvesteringsaftrek.
probeert het kabinet de vraaguitval ook tegen te gaan met explicieter expansief fiscaal beleid. Ook hiervoor zijn de grote
Al met al is er voor 2010 sprake van enige lastenverlichting
lijnen al eerder dit jaar uitgezet in het Aanvullend Beleids-
voor het bedrijfsleven.
akkoord. Concreet gaat het om extra rijksuitgaven ter waarde van EUR 2,4 mld dit jaar, EUR 3,2 mld in 2010 en mogelijk nog
Tegelijkertijd worden er dus ook allerlei wortels voorgehouden
eens EUR 0,7 mld in 2011 en de jaren hierop volgend.
aan
Hierboven op komt nog EUR 1,5 mld aan extra stimulering
duurzaamheid, kennis en onderzoek. Toch zijn er ook meer
door gemeenten en provincies. Ten opzichte van de Voorjaars-
lasten voor het bedrijfsleven, vooral door de stijging van de
nota is het totale stimuleringsbedrag nauwelijks veranderd,
WW-premies.
Het
maar de verdeling over de jaren wel. In 2009 wordt er nu
lastenstijging
gecompenseerd
minder extra uitgegeven dan eerder aangenomen, wat ten bate
overheidsmaatregelen om de innovatie aan te wakkeren. Op
komt van meer stimulering in 2011. Het is niet geheel duidelijk
zich is hier veel voor te zeggen. De Miljoenennota staat lang
of de bedragen die genoemd worden voor 2011 afhankelijk zijn
stil bij het feit dat investeringen in innovatie in recessieperiodes
van de eventuele consolidatie in de overheidsfinanciën die dan
achterblijven. Dit is onwenselijk, waardoor extra stimulering
moeten beginnen. Wel kan dus voorzichtig geconcludeerd
van de innovatie op zijn plaats is. Toch is hier geen sprake van
worden dat de implementatie van de extra overheidsimpulsen
een directe lastenverlichting, want het gaat om maximale
vertraging hebben opgelopen ten opzichte van de ambities die
bedragen die beschikbaar zijn voor de innovatiemaatregelen.
dit voorjaar zijn neergelegd door de regering. Aangezien de
Een bedrijf moet hiervoor dus wel kiezen, terwijl de stijging van
economie zich waarschijnlijk sneller zal herstellen dan toen
de WW-premies minder mogelijkheden tot keuze overlaat.
werd aangenomen, is dit geen wenselijke ontwikkeling.
ondernemers
om
meer
kabinet
te
investeren,
beargumenteert wordt
door
vooral
in
dat
deze
de
extra
Vooral voor slecht draaiende bedrijven is hierdoor weinig sprake
van
lastenverlichting,
omdat
zij
waarschijnlijk
Over de totale omvang van de extra stimulering op korte
onvoldoende middelen hebben om te investeren in innovatie.
termijn kan ook nog het nodige commentaar geleverd worden.
Ze
In internationale vergelijkingen steekt de expliciete overheids-
lastenverlichting. Onbedoeld (?) vergroot het kabinet hierdoor
impuls wat schril af. Toch moet dit in het perspectief geplaatst
de tegenstelling tussen goed en slecht draaiende bedrijven.
kunnen
dus
minder
of
niet
profiteren
van
de
worden van het open karakter van de Nederlandse economie. Grote overheidsimpulsen zullen voor een groot gedeelte weglekken via de invoer, waardoor ze veel minder zoden aan de
Kabinetsbeleid gericht op de langere termijn
dijk zetten. Ofschoon de Miljoenennota in principe een document is De invulling van de extra overheidsuitgaven om de crisis te
waarbij een jaar vooruit wordt gekeken, dient het vizier
bestrijden is nauwelijks veranderd ten opzichte van de
uiteraard ook op de langere termijn te worden gericht. En dat
maatregelen in het Aanvullende Beleidsakkoord in maart. Een
doet het kabinet ook. Op de lange termijn speelt een tweetal
groot gedeelte (37%) van de totale impuls van de Rijks-
verschillende uitdagingen: allereerst de houdbaarheid van de
overheid gaat op naar maatregelen ter ondersteuning van de
overheidsfinanciën en ten tweede het beperken van de
arbeidsmarkt. De focus ligt duidelijk op bestrijding van de
negatieve effecten van de huidige crisis op de economische
jeugdwerkloosheid. De Miljoenennota beargumenteert duidelijk
groei op langere termijn.
dat werkloze jongeren een kwetsbare groep zijn. Ook in onze visie verdienen ze de nodige aandacht. Oudere werknemers
Houdbaarheid overheidsfinanciën op langere termijn
zijn ook kwetsbaar, maar worden voornamelijk via de deeltijd-
Het begrotingstekort is door de economische crisis abrupt sterk
WW en omscholingsprogramma’s tegemoet gekomen.
verslechterd. Nederland is daarbij bepaald geen uitzondering.
HAN DE JONG, NICO KLENE EN RUBEN VAN LEEUWEN 020 628 4204 2
ECONOMISCH BUREAU
15 september 2009 Voor een gezonde economische ontwikkeling op langer
toekomst de hypotheekrenteaftrek misschien toch wordt
termijn, zijn gezonde overheidsfinanciën onontbeerlijk. De
ingeperkt, valt te hopen dat de vandaag aangekondigde
tekorten van 2009 en 2010 zijn veel groter dan wat op termijn
maatregel weer wordt teruggedraaid.
acceptabel is. Er dient derhalve een plan te zijn voor het redresseren van de begroting. Een complicatie daarbij is dat
Het kabinet kondigt verder een brede heroverweging aan
niet duidelijk is wanneer de conjunctuur weer bestand is tegen
overheidsuitgaven. Hiertoe is een groot aantal thema’s
bezuinigingen. Ervaringen in Japan in de jaren negentig en ook
geïdentificeerd, zoals energie & klimaat, kindregelingen,
in de VS in de jaren dertig laten zien dat te vroeg bezuinigen
wonen, productiviteit onderwijs en openbaar bestuur. Op al
de economie van een herstelpad kan duwen. Anderzijds wordt
deze terreinen (de Miljoenennota noemt er twintig) zullen
het redresseren van de financiën traumatischer naarmate
interdepartementale
omvangrijke tekorten langer voortduren en er daardoor een
resultaten die voor het midden van volgend jaar moeten
zekere gewenning optreedt.
worden gerapporteerd, zullen waar mogelijk mee worden
studiegroepen
actief
worden.
De
genomen in de begrotingsvoorbereiding voor 2011. Dit is op Het kabinet wil vanaf 2011 bezuinigen. Hoeveel wordt be-
zich een mooi initiatief. Het risico is echter dat er uiteindelijk
zuinigd, zal afhangen van de verwachte economische groei. Er
niet veel uit zal komen. Bovendien is de crisissfeer nu hoog en
is voorzien in drie scenario’s, namelijk een economische groei
de bereidheid tot ingrijpende maatregelen daarmee ook. Door
van ten minste 0,5%, economische groei van 0,5 tot -0,5% en
eerst lange tijd te gaan studeren loopt men het risico dat het
groei van nog minder dan -0,5%.
moeilijker wordt maatregelen daadwerkelijk ingevoerd te krijgen.
Het is erg jammer dat het kabinet niet aangeeft wat er gebeurt als de economische groei meevalt. Ons lijkt die kans zeer reëel
Bevorderen van economische groei op langere termijn
aanwezig en het zou verstandig zijn als het kabinet zich bij
Economische groei op langere termijn hangt vooral af van de
voorbaat zou committeren om de begroting dan sneller weer
ontwikkeling van de arbeidsparticipatie en de arbeids-
op orde te brengen. Overigens zal een wet worden ingediend
productiviteit. De Miljoenennota verschaft een vrij uitvoerige
die bepaalt dat het structurele tekort vanaf 2011 jaarlijks
verhandeling over productiviteit waarbij wordt opgemerkt dat
minimaal met 0,5% BBP dient te verminderen. Dit wordt in de
de arbeidsproductiviteit in recessies doorgaans daalt en het
wandelgangen al fluisterend ‘de Bos-norm’ genoemd. Dit
gevaar bestaat dat er geen herstel meer optreedt. Na de
voorstel lijkt op een dergelijke maatregel in Duitsland.
implosie van zeepbellen in Japan is de productiviteitsgroei in dat
land
bijvoorbeeld
structureel
gedaald
hetgeen
de
De overheidsfinanciën worden op langere termijn onder druk
groeipotentie
gezet door enkele belangrijke en te voorziene ontwikkelingen,
beschadigd. De Miljoenennota bevat weinig nieuwe maat-
namelijk de vergrijzing en de toenemende vraag naar zorg.
regelen om daling van de productiviteitsgroei te voorkomen of
Besloten is om de AOW-gerechtigde leeftijd over een periode
het herstel van de productiviteitsgroei op langere termijn te
van 20 jaar te verhogen van 65 naar 67 jaar, tenzij de SER nog
bespoedigen. Wel is op dit terrein in de laatste jaren beleid
met alternatieve plannen komt. Dit is natuurlijk geen
ontwikkeld in het kader van bijvoorbeeld het technologiebeleid.
van
de
Japanse
economie
ernstig
heeft
verrassing. Structureel levert dit volgens de Miljoenennota een besparing van 0,7% BBP op. Structureel betekent in dit verband waarschijnlijk wanneer de maatregel volledig effectief
Groot financieringstekort en forse stijging schuld
is, dus pas over 20 jaar. Verder worden maatregelen in de zorg genomen die structureel 0,4% BBP opleveren. Het gaat vooral
in % BBP
70
1
60
-1
50
-3
40
-5
om de curatieve zorg. De helft van het totaal zal worden verkregen door aanpassing van de zorgtoeslag. Een derde maatregel gericht op het versterken van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op langere termijn betreft ingrijpen in het huurwaardeforfait van de eigen woning. In de toekomst zal geen indexering meer plaats vinden van de grens van 1 miljoen
euro
voor
de
bepaling
van
het
percentage
eigenwoningforfait. Zo groeien meer huiseigenaren naar het hogere forfait. Deze maatregel moet structureel 0,2% BBP opleveren. Hoewel de opbrengst van deze maatregel uiteraard veel geringer is dan een korting of afschaffing van de
-7
30 05
06
07
EMU-schuld (l.a.)
08
09
10
EMU-saldo (r.a.)
Bron: Miljoenennota 2010
hypotheekrenteaftrek zou zijn, kan deze maatregel toch gezien worden als een alternatief nu er op het verminderen van hypotheekrenteaftrek een politiek taboe heerst. Wanneer in de HAN DE JONG, NICO KLENE EN RUBEN VAN LEEUWEN 020 628 4204 3
ECONOMISCH BUREAU
15 september 2009
Commentaar
economische groei meevalt. Volgens ons is zo’n ontwikkeling niet denkbeeldig.
Het nieuwe overheidsbestek is opgemaakt in zeer zwaar weer. Door de hevige recessie is het financieringssaldo (EMU-saldo)
Van een adequate aanpak voor de langere termijn is helaas
van de overheid omgeslagen van een overschot van 0,7% van
nog weinig zichtbaar. Er wordt weliswaar op gewezen dat de
het BBP in 2008 naar een fors tekort, dat in 2010 volgens de
arbeidsproductiviteit in een recessie doorgaans daalt en dat
huidige inzichten zal oplopen naar ruim 6% van het BBP. Ook
het gevaar bestaat dat er nadien onvoldoende herstel optreedt,
de gedaalde olieprijs heeft een rol gespeeld. Hierdoor loopt de
maar het kabinet heeft daar helaas niet de conclusie aan
1
verbonden dat zo snel mogelijk adequate maatregelen moeten
overheidsschuld stevig op.
worden genomen om die productiviteit te verhogen. Deels loopt het financieringstekort van de overheid op door stimuleringsmaatregelen. Deze zijn niet zo omvangrijk, want
Door nu allerlei werkgroepen in te stellen worden de nodige
bedragen slechts 1¼% van het BBP verdeeld over twee jaar.
maatregelen, vrezen wij, grotendeels doorgeschoven naar een
Veel maatregelen voor 2010 waren overigens al in het voorjaar
volgend kabinet. Er zijn immers in mei 2011 al verkiezingen.
aangekondigd en zijn dus niet nieuw.
Het kabinet schrijft echter zelf dat “vele crises hebben laten zien dat mensen na een crisis goed begrijpen wat nodig is en
De forse stijging van het EMU-tekort komt grotendeels vanzelf
in staat zijn tot formidabele prestaties vanuit een doorleefd
tot stand doordat als gevolg van de recessie de inkomsten van
gevoel van gezamenlijke verantwoordelijkheid voor onze
de overheid teruglopen en de uitgaven juist stijgen. De
toekomst.” Het lijkt er helaas op dat het kabinet met teveel
regering heeft er - terecht - voor gekozen om in de huidige
uitstel van maatregelen dit ‘momentum’ zal laten verlopen.
situatie niet in te grijpen, maar het tekort te laten oplopen. De
Rahm Emanuel, de stafchef van Barack Obama, adviseerde
omstandigheden
zijn
zo
uitzonderlijk
dat
volgens
het
kernachtig: “Never waste a good crisis.”
Stabiliteitspact het EMU-tekort mag oplopen boven de 3% van
Een gemiste kans dus voor het kabinet.
het BBP. De verslechtering van de overheidsfinanciën moet echter wel weer ongedaan worden gemaakt. Als de economie de komende jaren weer gaat groeien, zal het tekort weer wat afnemen, maar niet vanzelf verdwijnen. Er zullen dus aanvullende maatregelen moeten worden genomen. Belangrijk
Enkele kerngegevens
is dan hoe hard de economie de komende jaren zal groeien. In
07
het verleden is gebleken dat na een recessie die gepaard gaan
08
09
10
% mutatie
met een bancaire crisis, de economie vaak niet naar het oude
BBP
3,6
2
-4¾
0
groeipad terugkeert. Het kabinet houdt daar rekening mee, ziet
Inflatie
1,6
2,5
1
de arbeidsmarkt te weinig herstellen en meent daarom dat er
Koopkracht
2,2
-0,1
1 1¾
-¼
fors moet worden bezuinigd.
Reëel besteedbaar inkomen
4,2
0,5
½
-1
5¼
8
niveaus
“Never waste a good crisis”
Werkloosheidspercentage
4,5
3,9
Wat dat betreft, is het spijtig dat het kabinet nog nauwelijks concrete plannen heeft aangekondigd. Het gaat om een
EMU-saldo (% BBP)
0,2
0,7
-4,8
-6,3
verbetering van de financiën op langere termijn, mede met oog
EMU-schuld *% BBP)
45,5
58,2
59,9
65,7
op de verwachte toename van de uitgaven vanwege de vergrijzing. Het moet niet alleen gaan om bezuinigingen. Het kabinet moet óók extra maatregelen nemen die de groeipotentie van de Nederlandse economie vergroten. Als dat lukt en de economie dus inderdaad harder gaat groeien - zal het tekort automatisch meer afnemen. Het kabinet zal een wetsvoorstel indienen dat bepaalt dat het structurele tekort jaarlijks vanaf met minstens 0,5% van het BBP moet worden verminderd. Wij menen dat het goed was geweest als het kabinet zich bovendien zou committeren om de begroting sneller weer op orde te brengen wanneer de De overheidsschuld is al in 2008 fors opgelopen door de maatregelen ter ondersteuning van de financiële sector. Daar staat overigens een even groot bezit van de overheid tegenover. 1
HAN DE JONG, NICO KLENE EN RUBEN VAN LEEUWEN 020 628 4204 4
Disclaimer © Copyright 2008 ABN AMRO Bank N.V. and affiliated companies (“ABN AMRO”). Alle rechten voorbehouden. Dit document dient uitsluitend ter informatie en wij geven, hoewel het document is gebaseerd op informatie die betrouwbaar wordt geacht, geen garantie aangaande de juistheid of volledigheid hiervan. ABN AMRO Bank N.V. (ABN AMRO) accepteert geen enkele aansprakelijkheid voor de informatie opgenomen in dit document. De weergegeven marktinformatie alsmede de opinies, prognoses, aannames, schattingen, afgeleide waarderingen en koersdoelstelling(en) die zijn opgenomen in dit rapport en die de opinie van de auteur vormen dateren van de aangegeven datum en kunnen op enig moment zonder voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. Hoewel wij ernaar streven de in dit document opgenomen informatie en opinies naar redelijkheid te actualiseren, kunnen er op grond van de regelgeving, compliancevereisten of andere oorzaken redenen zijn waardoor dit niet mogelijk is. Dit document vormt geen uitnodiging of aanbod tot het kopen of verkopen van effecten of andere financiële instrumenten. Het gebruik van tekst en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. ABN AMRO is geregistreerd bij de Autoriteit Financiële Markten te Amsterdam.
ECONOMISCH BUREAU
15 september 2009
HAN DE JONG, NICO KLENE EN RUBEN VAN LEEUWEN 020 628 4204 5
ECONOMISCH BUREAU
