Sonnenwijzer. Sterrenkunde op grote hoogte. najaar 2008

Sonnenwijzer najaar 2008

Sterrenkunde op grote hoogte Inhoud De actuele sterrenhemel 2 | historie: Sporen van Zonnenburg 3 | portret: Buys Ballot 5 | sterrenkunde: La Palma 6 | actueel: Kijkavonden & Innovatieprijs Ster van Utrecht 9 | weer & klimaat: Zeekaarten: het Haligrafisch Instituut 10 | agenda 12

sterrenkunde

historie

Sporen van Zonnenburg

De actuele sterrenhemel

burcht van de zon word ik genoemd, brandend met heldere glans, een harde steen tegen vijanden, een veilige plaats voor mijnen.

Venus, schitterende avondster Het komende half jaar is de planeet Venus als heldere avondster aan de zuidwestelijke horizon te bewonderen. Vanaf half november gaat Venus al meer dan twee uur na de zon onder. Rond die tijd krijgt Venus gezelschap van de planeet Jupiter die, vanuit de aarde gezien, steeds dichter naar de zon beweegt. Op 1 december is de kortste nadering van Venus en Jupiter, ze staan dan op twee vingers dikte (bij een gestrekte arm), ofwel 2 graden van elkaar.

De verschijning van Venus aan de avondhemel van september 2008 t/m maart 2009. De positie van Venus is aangegeven op het moment dat de zon 6 graden onder de horizon staat. bron afbeelding 1: Sterrengids 2008, uitgave Stichting De Koepel

Ook op 1 december zal de maan voor Venus langs bewegen. Het verschijnsel is eenvoudig met het blote oog of met een verrekijker te volgen. Om 16.55 uur (het schemert dan nog) verdwijnt Venus aan de onverlichte maanrand en ongeveer anderhalf uur later, om 18.21 verschijnt zij weer aan de verlichte maanrand. Venus is zo helder dat zij ook overdag met het blote oog kan worden waargenomen. Een transparante (donkerblauwe) hemel is wel gewenst. Als de maan in de buurt van Venus staat is dat een handig mikpunt: op 1 november, 1 december, 31 december, 30 januari en 27 februari staat de maan op minder dan vier vingers breed van de maan. Venus wordt net als alle planeten door de zon verlicht en vertoont net als de maan schijngestalten. Vanaf het voorjaar van 2009, als Venus steeds meer tussen de aarde en de zon in komt te staan, is de fase van Venus zelfs al met een verrekijker (vergroting 10x of meer) te zien. De diameter van Venus neemt dan flink toe (zij ‘nadert’ de aarde) en het verlichte deel wordt een steeds smallere sikkel. Totdat Venus op 27 maart de zon passeert en weer ochtendster wordt.

Openingstijden Dinsdag t/m vrijdag 11.00 – 17.00 uur Zondag 11.00 – 17.00 uur Vanaf 19 september t/m 11 april zijn er iedere vrijdagavond en zaterdagavond van 20.00 – 21.30 uur kijkavonden. (Reserveren voor deze kijkavonden is noodzakelijk: 030 – 2302818, di t/m vr 13.00 – 17.00 uur). Toegangsprijzen Volwassenen € 5,00 Kinderen 4 t/m 17 jaar € 3,00 65+ | U-pas | CJP € 3,50 Museumkaart: gratis

2

door René de Kam Sonnenborgh – museum & sterrenwacht is gehuisvest in een van de meest bijzon­ dere gebouwen van Utrecht. Naast tentoon­stellingen over de sterren en het weer – verwijzend naar de tijd dat het KNMI en de sterrenwacht in Zonnenburg te vinden waren – wordt er dan ook volop aandacht besteed aan het verleden van het gebouw zelf. Toch zijn veel van de historische sporen die nu in het museum te zien zijn nog maar sinds enkele jaren aan de vergetelheid ontrukt. Dat gebeurde tijdens het bouw­historisch en archeologisch onderzoek dat de gemeente Utrecht daar in de jaren 1999 en 2000 uitvoerde. Verrassingen

Foto’s van de verschijning van Venus in 2007 gemaakt door Arnaud Kraningen uit Vlaardingen.

Sonnenborgh - museum & sterrenwacht Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht t 030 - 230 2818 (di t/m vr 13.00–17.00 uur) e-mail: [email protected] www.sonnenborgh.nl

van links naar rechts: De Utrechtse stadsmuur met de verschillende bastions, inzoom op Zonnenburg, de kazematten, en de kanonsgaten

Colofon Dit is een uitgave van Sonnenborgh – museum & sterrenwacht, met dank aan de Stichting Vrienden van Sonnenborgh redactie Robert Wielinga, Sebastiaan de Vet, René van de Kam, Annebeth Felet, Ria Aalders beeld knmi, Sonnenborgh – museum & sterrenwacht, Universiteitsmuseum, Utrechts archief ontwerp & vormgeving devrijervandongen, Amsterdam druk ZuidamUithof, Utrecht Oplage 800 exemplaren

Het onderzoek bleek een spannende ontdekkingstocht voor de bouwhistorici te zijn. Weliswaar was bekend dat Zonnenburg samen met drie andere Utrechtse bastions - Morgenster, Manenburg en Sterrenburg - rond het midden van de zestiende eeuw op last van keizer Karel V was gebouwd, maar dat er nog zoveel originele details in het gebouw aanwezig waren, was onbekend. Groot was dan ook de verrassing toen bij het uitgraven van het ronde middenplein een keienvloer tevoorschijn kwam. De bontgekleurde, van de Utrechtse Heuvelrug afkomstige keien, waren daar als bestrating gebruikt om de zware kanonnen te kunnen dragen die vanaf de binnenzijde van de stadswal naar de kazematten werden gereden. En om die kanonnen was de bouw van de bastions allemaal begonnen.

Stadsverdediging Toen Utrecht in 1122 haar stadsrechten kreeg werd er hard gewerkt om de stad een zo veilig mogelijke verdediging te geven, maar de introductie van het vuurwapen in de late veertiende eeuw zou de bakstenen stadsmuur en de vele torens erg kwetsbaar maken. Als reactie op het vuurwapen en dan met name op het kanonsvuur, werd in het midden van de zestiende eeuw de stadsmuur met enkele meters verlaagd en aan de binnenzijde versterkt met een aarden wal. Ook werden er zogeheten rondelen gebouwd, torens van waaruit met kanonnen flankvuur langs de stadsmuur kon worden gegeven. Daarnaast werden er vier bastions gebouwd. Eén daarvan, Morgenster, kwam aan de noordzijde van de stad en was bedoeld om de Weerdpoort bij de Oudegracht te beschermen. De andere drie verrezen aan de zuidzijde van de stad om daar onder meer de zuidelijke toegang tot de stad te verdedigen.

Kanonsgaten Het gevaar van deze bastions, die als een pijlpunt in de stadsbuitengracht lagen, school met name in de zogeheten keel waar de kazematten te vinden waren. Daar stonden aan elke zijde vier kanonnen opgesteld die de vijand met flankvuur konden bestrijden. Ook van de kazematten van Zonnenburg bleek meer bewaard gebleven dan van tevoren was gedacht. Nadat er tijdens het bouwhistorisch onderzoek ongeveer anderhalve meter grond uit het binnenplein was gegraven, kwam niet alleen de prachtige keienvloer tevoorschijn, maar bleken ook de onderste kanons- en musketgaten nog in oorspronkelijke staat aanwezig te zijn. Bij sommige kanonsgaten zaten zelfs nog de ringen waaraan de kanonnen met leren banden werden vastgezet om de enorme terugslag op te vangen, die ontstond wanneer ze werden afgevuurd.

3

historie

portret

Buys Ballot,‘wiens naam, geprezen en beroemd, zoo ver de wind waait wordt genoemd’ (boven) Bovenaanzicht van het binnenplein met links en rechts de kazematten. In de keienvloer zijn de goten te zien die het regenwater moesten afvoeren naar de stadsbuitengracht. (Tekening Bart Klück) (links) Na het weghalen van anderhalve meter grond bleken de onderste kanons- en musketgaten nog in oorspronkelijke staat aanwezig te zijn. (Foto HUA)

Ook bleek dat de kanonsgaten zo waren geconstrueerd dat als er al een vijandelijk kogel het kanonsgat kon bereiken – wat door de verscholen ligging vrijwel onmogelijk was – deze door een bakstenen richel werd opgevangen. Hierdoor bleven de stedelijke kanonniers buiten schot bleven. Kortom, de ontwerpers van de bastions hadden niet veel aan het toeval overgelaten.

Watervoorziening Het bastion bleek ook van een uitgekiend watersysteem voorzien te zijn. In het vijfhoekige bastion was namelijk een waterput aanwezig waar zowel vanaf de bovenzijde van het bastion als vanaf het binnenplein water kon worden geput. De put liep door tot het zand onder het bastion, waardoor er schoon en fris grondwater kon worden opgehaald. Dat water zal door de soldaten niet alleen gebruikt zijn om hun dorst te lessen maar ook om de kanonnen na het vuren zo snel mogelijk te laten afkoelen, zodat ze weer snel herladen konden worden. Voor het tunneltje dat vanaf het plein naar de waterput leidde, was een kleine verhoging ge-

maakt, zodat het regenwater dat in het binnenplein viel, niet vermengd zou raken met het schone putwater. In plaats daarvan werd het regenwater met een ingenieus gotensysteem door de drie meter dikke buitenmuur naar de stadsbuitengracht afgevoerd.

Eén grote rookafvoer De meest indrukwekkende ontdekking was dat het binnenplein ontworpen bleek te zijn als één grote schoorsteen. Een van de problemen waar de kanonniers namelijk mee te maken hadden, was dat bij het afvuren van de kanonnen niet alleen een oorverdovende knal de oren teisterden, maar ook dat er een immense kruitdamp rondom het kanon opsteeg. Om die rook zo snel mogelijk af te voeren, waren er weliswaar afvoerspleten door de dikke muren aangelegd maar die waren weinig efficiënt. Door de kazematten aan de achterzijde open te houden, zoals bij Zonnenburg het geval was, kon de kruitdamp snel via het binnenplein worden afgevoerd. Een geniaal idee dat maakte dat de kanonnen weer eerder herladen konden worden, waardoor de vuursnelheid van het bastion werd vergroot. Met de vier bastions had Utrecht dan ook een zeer modern antwoord op de nieuwe vuurwapens. Een ingenieus bouwwerk waarvan de oorspronkelijke details nog overal zichtbaar zijn. Bron: Bart Klück, Agnes Hemmes en René de Kam, Het Utrechtse antwoord. De bastions van Karel V, Utrecht 2004

(links) Het binnenplein met de keienvloer en het tunneltje naar de waterput. (Foto HUA) (rechts) De waterput was te bereiken via een bakstenen schacht dwars door het zeven meter hoge bastionlichaam heen, zodat er ook op het daarboven gelegen platform met een emmertje water kon worden opgehaald. (Foto Bart Klück)

4

De oprichting van de sterrenwacht en van het KNMI op Sonnenborgh zijn te danken aan Christophorus Henricus Didericus Buys Ballot (1817 – 1890). Als schooljongen telde hij de stappen tussen zijn ouderlijk huis in Brakel en het gymnasium in Zaltbommel (een afstand van 12 km), als meteoroloog vond hij ‘zijn wet’ door handig tabelleren. Ook zijn sterrenkundige werk bestond uit tellen, namelijk van zonnevlekken. In 1835 wordt Buys Ballot ingeschreven als student letteren aan de hogeschool van Utrecht. Al snel volgt hij ook colleges in wiskunde, natuurkunde, scheikunde, geologie en sterrenkunde. Als student grijpt hij elke gelegenheid aan om de hoogleraar Van Rees te assisteren bij het doen van astronomische en meteorologische waarnemingen op de sterrenwacht op de Smeetoren. Als Buys Ballot in 1847 wordt benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de wiskunde heeft hij net een onderzoek gepubliceerd waarin hij een verband meent te vinden tussen de zonsrotatie en kleine schommelingen in de temperatuur op aarde. Uit de gemeten temperatuurschommelingen bepaalt hij de rotatieduur van de zon op 27,684 dagen. Dit is vele malen nauwkeuriger dan de waarde die toen in de sterrenkunde bekend was! Ook nu is de mogelijke invloed van de zon op het klimaat nog erg actueel, maar een rechtstreeks verband zoals Buys Ballot gevonden dacht te hebben blijkt niet te bestaan. In de tijd van Buys Ballot was een nauwe relatie tussen meteorologie en astronomie heel gebruikelijk. Het is daarom niet verwonderlijk dat Buys Ballot het initiatief neemt om een weerkundig instituut en een sterrenwacht op één plek te vestigen. Door bemiddeling van burgemeester Kien kreeg hij de beschikking over het bastion Sonnenborgh, waar in 1854 met overheidssteun het KNMI wordt opgericht. Een jaar eerder werd al de eerste steen gelegd voor de nieuwe sterrenwacht van de universiteit. In 1857 ontdekt Buys Ballot, door goed te kijken naar lange series meetgegevens, ‘zijn’ wet, die de richting van de wind verklaart als gevolg van

verschillen in luchtdruk. Echter… een jaar eerder heeft de Amerikaan William Ferrel dezelfde wet theoretisch afgeleid en gepubliceerd. Hij deed dat in een nogal onbekend wetenschappelijk tijdschrift. Dertig jaar na de ontdekking stelt Buys Ballot voor ook de naam van Ferrel aan de wet te verbinden. In een brief schrijft Ferrel dat hij zich zeer vereerd voelt, maar dat hij vindt dat het gewoon de ‘wet van Buys Ballot’ moet blijven. In een PS vraagt hij Buys

Ballot om een foto met handtekening, voor zijn verzameling beroemde meteorologen. door R. Wielinga bronnen: E. van Everdingen C. H. D. Buys Ballot 1817-1890, ’s Gravenhage, 1953. C. de Jager, H.G. van Bueren, M. Kuperus, Bolwerk van de sterren, Amersfoort, 1993.

5

sterrenkunde

Observatorio del Roque de los Muchachos sterrenkunde op grote hoogte door Robert Wielinga

Bezoek aan de sterrenwacht Na de vele honderden haarscherpe bochten zien we ineens een tiental helderwitte koepels afsteken tegen roodbruine rotsen. Bij aankomst op het terrein van de sterrenwacht staan we al snel oog in oog met twee enorme constructies. Ze lijken op het eerste gezicht op de schotelantennes van radiotelescopen, maar het oppervlak is bedekt met spiegels. Deze MAGIC’s (Major Atmospheric Gamma Imaging Cherenkov Telescope) vangen de zwakke gloed op van Cherenkov straling in de atmosfeer. Deze straling ontstaat wanneer gammastraling van zeer hoge energie de dampkring binnendringt. Onder de meest extreme omstandigheden in het heelal, zoals bij zwarte gaten en in de overblijfselen van geëxplodeerde sterren, ontstaat deze gammastraling.

Utrechtse zonnetelescoop

De koepels van de Brits-Spaans-Nederlandse groep van telescopen aan de rand van de Caldera de Taburiente.

Op het eiland La Palma, dat deel uit maakt van de Canarische archipel, is één van de grootste sterrenwachten van de wereld te vinden. Het Observatorio del Roque de los Muchachos is gelegen op de rand van de enorme Caldera de Taburiente, een door erosie ontstane krater met een omtrek van 24 kilometer. Ideale waarneemomstandigheden In de afgelopen zomer bracht ik samen met twee andere Sonnenborghers een bezoek aan La Palma. We huurden een kleine telescoop van een amateur-astronoom en brachten ook zelf (verre)kijkers en camera’s mee. Uiteraard hebben we ook de sterrenwacht op de Roque de los Muchachos bezocht. Het uitzicht vanaf de kraterrand, 2400 meter boven zeeniveau, is adembenemend. De lucht is hier zo helder dat je meer dan honderd kilometer ver kunt kijken en de omringende eilanden kunt zien. Wolken reiken zelden tot op deze hoogte, meer dan 300 dagen per jaar kunnen de telescopen

6

worden ingezet. De heldere lucht is niet de enige reden om hier een grote groep telescopen te plaatsen. Het is vooral de stroom van stabiele oceaanlucht die er voor zorgt dat La Palma één van de beste plaatsen op aarde is om gedetailleerde waarnemingen te kunnen doen. In 1992 is er zelfs een speciale wet aangenomen om de kwaliteit van het observatorium te beschermen. Om lichtvervuiling tegen te gaan wordt precies voorgeschreven welk soort buitenverlichting op het eiland mag worden toegepast. Daarbij liggen de routes van het vliegverkeer zó vast dat er een minimale verstoring is van de waarnemingen.

We hebben een afspraak bij de DOT (Dutch Open Telescope), eenvoudig herkenbaar aan de lange witte poten die doen denken aan de Matiaanse ruimtemonsters uit de War of the Worlds. In één van de witte bouwketen is Felix Bettonvil, als technisch ingenieur verbonden aan de sterrenwacht, bezig met een nieuw filter voor de Utrechtse zonnetelescoop. Met dit barium-filter is het mogelijk snelheidskaarten van het zonsoppervlak te maken. Als het filter straks achter de kijker is bevestigd kan de zon in maar liefst zes kanalen (golflengtegebieden) gelijktijdig worden waargenomen. In een open liftje bereiken we het platform waarop de telescoop staat. Hoewel de DOT met zijn spiegeldiameter van 45 cm voor astronomische begrippen maar een bescheiden kijker is, is het toch een behoorlijk gevaarte dat er nu boven ons uit torent. Het felle lichtpunt van ongeveer 2 cm dat we bovenin de telescoop zien, is het zonsbeeld. Door een gaatje van slechts 1,6 mm wordt zonlicht doorgelaten, de rest wordt weerkaatst. Met waterkoeling moet worden voorkomen dat het spiegeltje smelt. Het doorgelaten licht wordt verdeeld over zes verschillende filters. Hierdoor kan niet alleen het oppervlak van de zon worden waargenomen, maar ook de gaslagen die dieper en hoger liggen. De techniek van de open telescoop heeft zich ruimschoots bewezen: ondanks zijn kleine afmetingen is de DOT de op één na scherpste zonnetelescoop in de wereld! Veel van de innovaties in het DOT-ontwerp zien we terug in de volgende generatie zonnetelescopen.

Vol bewondering voor de Dutch Open Telescope. De enorme spiegel van de één van de MAGIC telescopen met op de achtergrond de DOT en de Zweedse zonnetoren.

Doodskreet van een ster Vol ontzag kijken we naar de kolossale constructie van de William Herschel telescoop, met een spiegel van 4,2 meter één van de grootste optische kijkers in Europa. In februari 1997 deed de Nederlandse astronoom Paul Groot met deze kijker als eerste een optische waarneming van een zogeheten gammaflits. Bij een gammaflits wordt er in een paar seconden meer energie uitgezonden dan de zon in haar hele leven doet! Hoewel gammaflitsen al vanaf eind jaren zestig worden

7

sterrenkunde

actueel

De sterren van de hemel kijken. Van eind september tot begin april zijn er iedere vrijdag- en zaterdagavond publieksrondleidingen op Sonnenborgh waarbij de nachtelijke sterrenhemel centraal staat. Zo’n avond begint in de collegezaal met een korte lezing en een proefje waarin wordt verduidelijkt hoe bijvoorbeeld maansfasen ontstaan, of hoe sterren aan hun kleuren komen. Na de lezing staan er drie rondleiders klaar die de bezoekers meenemen door de sterrenwacht. Als het helder is gaat één groep het waarneemdak op. Met futuristische laserpointers worden de sterrenbeelden aangewezen. De twee andere groepen gaan naar de oude Merzkijker en de moderne, computergestuurde Galakijkers. Wat er te zien is hangt van het moment af. Vooral de maan en de planeet Saturnus maken altijd veel indruk op bezoekers. Ook bij bewolkt weer zien de bezoekers in elk geval de ‘dichtstbijstaande ster’: het logo van de universiteit in de Uithof lijkt vlak voor hun neus te hangen. Vrienden hebben gratis toegang tot de kijkavonden.

De Utrechtse Ster

waargenomen, was het de waarneming van Paul Groot die aanzet gaf tot de ontrafeling van dit mysterieuze verschijnsel. De krachtige gammastraling is de doodskreet van een zeer zware ster die ineenstort tot een zwart gat.

verder donkere hemel. In het zuiden schittert de planeet Jupiter. Gewapend met verrekijker, telescoop en camera zullen we ook deze nacht niet veel slapen. Buenas Noches Roque de los Muchachos!

100.000 sterren per nacht Van de William Herschel telescoop lopen we naar een klein gebouwtje waar een moderne versie van de meri­ diaankijker staat, de Automatic Transit Circle. De kijker (17,8 cm objectief diameter en 266 cm brandpuntafstand) wordt tegenwoordig uitsluitend bediend over het internet. Iedere heldere nacht worden van maarliefst 100.000 tot 200.000 sterren nauwkeurig de posities en helderheden vastgelegd. Het doel van dit instrument is dus niet zoals op Sonnenborgh de tijdmeting, maar de precieze positie­ bepaling van sterren. Als we weer terugkomen bij ons huisje is het al donker geworden. In het laatste restje schemering zijn Venus en Mercurius te zien. De melkweg steekt al helder af tegen de

8

fotobijschriften: (links) De Andromeda, een sterrenstelsel op meer dan 2 miljoen lichtjaar afstand. Foto gemaakt met een 200 mm telelens, in totaal werd er 45 minuten bellicht. (rechtsboven) De melkweg in het sterrenbeeld Boogschutter. Donkere banen van stof absorberen het licht van de er achter gelegen sterren. Foto gemaakt met een 200 mm telelens, in totaal werd er 30 minuten bellicht. (rechtsonder) De Lagunenevel en de Trifidnevel in het sterrenbeeld Boogschutter. Foto gemaakt met een 200 mm telelens, in totaal werd er 35 minuten bellicht.

Prijsuitreiking Utrechtse Ster op Sonnenborgh. Vlnr: Mels Nieuwenhoven en Arpad Gerecsey (prijswinnaars van het bedrijf Wunderworks BV) & dhr. Robbertsen, Commissaris van de Koningin, Utrecht.

De Utrechtse Ster, in de vorm van een ets gemaakt door kunstenaar Gerard van Rooy (1938-2006), werd op woensdag 22 oktober 2008 voor de tweede keer uitgereikt. Eens per twee jaar kent de Stichting Vrienden van Sonnenborgh deze prijs toe, met steun van de Universiteit Utrecht (UU), de Taskforce Innovatie Regio Utrecht (TFI) en de Kamer van Koophandel Midden-Nederland. De kandidaten voor deze prijs moeten allen binding hebben met de regio/provincie Utrecht, en een prestatie leveren waarbij wetenschappelijke kennis in de regio Utrecht de basis heeft gevormd voor succesvolle bedrijfsontwikkelingen. De jury heeft, onder voorzitterschap van Arie Brienen (voorzitter VNO NCW), uit de drie genomineerde projecten het bedrijf WunderWorks met het project Wunderware als winnaar gekozen. WunderWorks is een innovatieve, jonge onderneming, die technologie heeft ontwikkeld waarmee meerdere personen tegelijkertijd aan een applicatie kunnen werken. Voor het ontwikkelen van deze techniek is samengewerkt met TNO, met afstudeerders van de UU-opleiding informatica en met de HKU. Dit leidde tot het winnende product Wunderware!

9

weer & klimaat

Het Haligrafisch Instituut door René de Kam In april 1875 schreef de toenmalige directeur en oprichter van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI), C.H.D. Buys Ballot, een brief aan de regenten van de fundatie van Maria van Pallaes. Hij vroeg hierin de refectiekamer of regentenkamer van de fundatie te mogen huren, die op de hoek van Onder de Linden en de Agnietenstraat stond.

ik voor het instituut de genoemde woning in gebruik zou kunnen nemen’. Ook was hij bereid de ‘inwendige betimmering’ van het pand voor rekening van het KNMI te nemen, mits de woning in een behoorlijke staat werd opgeleverd en tegen een huurprijs van tweehonderd gulden per jaar beschikbaar kwam. De regenten zaten met het verzoek behoorlijk in hun maag, want de regentenkamer, die sinds 1677 als woning in gebruik was, werd al enige jaren voor honderdzestig gulden per jaar verhuurd aan Willem Klinkvisch. Deze kamerbehanger had de regenten te kennen gegeven liever niet te willen vertrekken. Het verzoek van de geleerde Buys Ballot heeft echter zwaarder gewogen en Klinkvisch zou al snel het onderspit delven. En zo werd al op 24 april 1875 de overeenkomst tussen Buys Ballot en de fundatie gesloten.

Museum van zeekaarten Wat Buys Ballot met de refectiekamer precies voor ogen had wordt uit de correspondentie niet helemaal duidelijk, maar het ging in ieder geval om het kunnen uitleggen van zeekaarten. Of het nu ging om het maken van kaarten, dan wel het bestuderen of tentoonstellen daarvan blijft in het ongewisse, want in de briefwisseling wordt zowel gesproken over een ‘Haligrafisch Instituut’ als over een ‘Museum van zeekaarten’. Uit een bord dat in de jaren tachtig van de negentiende eeuw op de het pand bevestigd was, blijkt dat de zogenaamde ‘Haligrafische Afdeeling’ in ieder geval op woensdag- en zaterdagmiddag voor het publiek opengesteld was. Om de regentenkamer uit 1651 aan de nieuwe functie aan te passen, werden er in 1876 enkele veranderingen aangebracht. Zo werden er twee nieuwe deuren geplaatst en werd er toestemming gegeven een buis aan te leggen naar het ernaast gelegen pand om vanuit een ‘pompput’ goed drinkwater te verkrijgen. Tien jaar later zou er op verzoek van Buys Ballot ook een ondergrondse telefoonleiding worden aangelegd. Daarmee was het Haligrafsich Instituut, waarschijnlijk samen met het KNMI op Zonnenburg, één van de eerste gebruikers van het telefoonnet dat nog maar drie jaar eerder, in 1883, in Utrecht in gebruik was genomen.

Een hoogleraar versus een kamerbehanger Het KNMI, dat sinds 1854 in het daar dichtbij gelegen bastion Zonnenburg was gevestigd, had blijkbaar behoorlijk wat ruimtegebrek. Buys Ballot probeerde namelijk in een tweede brief, op 22 april, de regenten nog eens nadrukkelijk over te halen zo snel mogelijk tot actie over te gaan. Want ‘elk uitstel’, zo schreef hij, ‘is voor ons een groot ongerief’. En om de druk nog wat op te voeren, voegde hij daaraan toe: ‘Het zal

10

De in 1651 gebouwde refectiekamer van de fundatie van Maria van Pallaes op de hoek van Onder de Linden en de Agnietenstraat. (foto boven) Uit een bord dat op het pand was aangebracht, blijkt dat het Haligrafisch Instituut op twee middagen in de week voor het publiek was opengesteld.

dan ook niet onbescheiden zijn U vriendelijk te verzoeken mij wel te willen melden tegen wanneer en tegen welke prijs

Het Haligrafisch Instituut zou tot mei 1897 in de regentenkamer gevestigd blijven, waarna het meeverhuisde naar het nieuwe onderkomen van het KNMI in De Bilt. Er zal in die tussengelegen jaren niet veel meer aan de oude regentenkamer veranderd zijn, hooguit dat het KNMI al snel een huurverhoging moest accepteren van tweehonderd naar tweehonderd dertig gulden per jaar. Klachten werden daarover niet vernomen, want met de regentenkamer van

(boven) Een deel van de brief van 24 april 1875 waarin Buys Ballot de huurvoorwaarden van de fundatie accepteert. (onder) In oktober 1896 werd het huurcontract door de toen­ malige directeur van het KNMI Maurits Snellen, per mei 1897 beëindigd.

Maria van Pallaes had het KNMI wel zijn eigen ‘Museum van zeekaarten’, en dat op slechts een steenworp afstand van het eigenlijke instituut. Bronnen: René de Kam, ‘Voor de armen alhier’ De geschiedenis van vijf Utrechtse fundaties en hun vrijwoningen, Utrecht 1998 Diverse stukken uit Het Utrechts Archief: toegang 1007-2, inv. nrs. 9753-9755 en toegang 848 inv. nrs. 161 en 164

11

agenda

Vaste tentoonstellingen

uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek

Elke zondag zon op Sonnenborgh

Utrecht is te zien dat hemelcartografen prachtige

Op zondag staat de zon in het middelpunt van de

Bastion Sonnenborgh

sterrenkaarten maakten met daarop mythologi-

belangstelling. Bezoek de tentoonstelling in de

Beleef in Sonnenborgh de bijzondere geschiedenis

sche figuren. Na de uitvinding van de telescoop

Weer en Zon zaal, en ontdek nog meer over de zon

van een Utrechts bastion. Daal af naar de 16e eeuw

werden er ook kaarten gemaakt van de maan. Ben

tijdens de lezingen om 14 en 15 uur. Bij helder weer

en ontdek de kanonsgaten in de kazematten achter

je zelf een goede hemelkijker? Ga dan eens op zoek,

staan verschillende telescopen op de zon gericht.

de drie meter dikke muren. Neem een kijkje in de

tussen de bergen en kraters op een oude maan-

oude waterput of in de 16e-eeuwse latrine.

kaart, naar een vrouwenhoofd dat de astronoom

Kinderfeestjes op Sonnenborgh!

Cassini voor de grap intekende. Of zoek op de ster-

Wil jij je verjaardag vieren op Sonnenborgh? Dat

renkaarten naar je eigen sterrenbeeld.

kan! Ontdek de geheimen van het 16e-eeuwse

Sterrenwacht Sonnenborgh is de oudste koepelsterrenwacht van Nederland. Er zijn vier grote telescopen om het

Activiteiten Sonnenborgh

heelal te bekijken. Tot 2002 was de Merz-telescoop

bastion (7-9 jaar). Doe de astronautenopleiding (9 -12 jaar). Of maakt een ontdekkingreis naar de noordpool (9-12 jaar).

uit 1863 de belangrijkste (nacht) telescoop van de

• t/m zaterdag 11 april 2009

sterrenwacht. Deze kijker was een van de grootste

Sterrenkijkseizoen geopend bij Sonnenborgh

ter wereld. Nu is de computergestuurde Galakijker

Elke vrijdag en zaterdag van 20.00 tot 21.30 uur

hier de belangrijkste nachttelescoop. Er zijn kijk-

Vanaf 19 september kunnen bezoekers van Son-

Sonnenborgh, een sfeervolle locatie voor elke

avonden, cursussen en speciale lezingen. Kom zelf

nenborgh miljoenen lichtjaren in de verte kijken

gelegenheid

kijken naar de maan en de planeten en ontdek bijna

tijdens de sterrenkijkavonden. De telescopen zijn

Sonnenborgh – museum & sterrenwacht ligt in

onzichtbare gasnevels.

elke vrijdag- en zaterdagavond van 20.00 – 21.30

een prachtig groen park, in de binnenstad van

uur op het heelal gericht. Tijdens de avondopen-

Utrecht. In deze sfeervolle en unieke locatie zijn

Voor meer informatie zie www.sonnenborgh.nl

Meridiaanzaal

stelling staan in de lezing en de rondleiding de

ruimtes van verschillende grootte te huur voor re-

Eeuwenlang hadden veel steden een eigen ster-

planeten, manen, vallende sterren en zwarte gaten

cepties, vergaderingen, presentaties of congressen.

renwacht om de tijd te bepalen.Ook de stijlvolle

centraal. Reserveren is noodzakelijk. Voor meer

De oude binnenplaats van het bastion is met een

Meridiaanzaal van Sonnenborgh is voor dit doel

informatie en aanmeldingen: 030- 2302818 (di t/m

glazen dak overdekt, waardoor een sfeervolle zaal

gebouwd. Tot het begin van de twintigste eeuw

vrij, 13 tot 17 uur ).

is ontstaan. Sonnenborgh is inmiddels een gewilde

werd met een speciale kijker, die op de meridiaan

Utrechtse trouwlocatie. Bij de ontvangsten bieden

van Utrecht stond opgesteld, de sterrenhemel

• 23 en 2 4 december van 1 4.00 – 15.30 uur

waargenomen om de tijd te meten. Kom kijken hoe

Workshop in de kerstvakantie:

laat het eigenlijk is op 5° 07’ 46”,67 oosterlengte!

Verdedig je kogelvrije vesting

Vrienden

Hoe kun je je vijand het beste raken met een

Sonnenborgh kent een lange en rijke geschiedenis

Weer en Zon zaal

kanonskogel? En waarom zijn de muren en vloeren

en dat willen we graag laten zien. Onze Vrienden

Weer: Het weer, iedereen heeft het er over, maar

van het bastion schuin? Doe krachtige proefjes

ondersteunen ons bij de realisatie van projecten.

wie er meer van wil weten kan terecht bij Sonnen-

en ontdek hoe je een sterke vesting bouwt en

Zoals het aanschaffen of het repareren van instru-

borgh - museum & sterrenwacht. Hier begon in de

beschermt.

menten of het ontwikkelen van nieuwe onderdelen

19e eeuw het weerkundig onderzoek. De beroemde

Toegang: entree + €3 - Geschikt voor: kinderen

in tentoonstellingen. Wilt u vriend worden?

meteoroloog C. Buys Ballot stichtte op het bolwerk

6 t/m 12 jaar. Aanmelden is noodzakelijk via tele-

Graag! Wij sturen u dan twee keer per jaar het blad

in 1854 het KNMI en de sterrenwacht.

foonnummer 030- 2302818.

Sonnenwijzer . Ook krijgt u gratis toegang tot het

Zon: Op de Utrechtse sterrenwacht is eigenlijk

wij u en uw gezelschap een rondleiding aan.

museum en de sterrenkijkavonden. Bovendien

maar één ster heel uitgebreid onderzocht, de zon.

• zondag 4 januari 2009

ontvangt u een korting op de toegang van de

Dankzij de Utrechtse sterrenkundigen weten we

Nieuwjaarsduik

‘Sonnenborgh-lezingen’ en andere activiteiten.

waar de zon uit bestaat en hoe heet het er is. Maar

Gratis kunst- en cultuurprogramma op zo’n 50

hoe ontcijfer je de geheimen van die gloeiend hete

locaties in Utrecht.

gasbol, zonder dat je er naar toe kunt reizen?

Wisseltentoonstelling

Ook bedrijfsvrienden zijn van harte welkom. In overleg met het museum worden afspraken

• 1 4 februari – 2 2 februari

gemaakt over bijdrage en tegenprestaties van

Workshops in de voorjaarsvakantie

Sonnenborgh.

In de voorjaarsvakantie zijn er workshops voor Verlengd tot 1 maart 2009

kinderen. Zie t.z.t. www.sonnenborgh.nl.

IJskoude wetenschap

Voor meer informatie en aanmeldingen : www.sonnenborgh.nl, [email protected]

De opwarming van de aarde is een feit. Iedere dag

• voorjaar 2009

berichten kranten over het stijgen van de zeespie-

Workshops sterrenkunde

gel en het smelten van de poolkappen. Maar hoe

In het voorjaar zijn er workshops sterrenkunde

Bedrijfsvrienden Sonnenborgh:

weet men dat nu eigenlijk? In Sonnenborgh kunt u

voor de jeugd en voor volwassenen. T.z.t. meer

Ans de Wijn, Van Benthem en Keulen Advocaten,

vanaf op expeditie in de tentoonstelling IJskoude

informatie en aanmeldingen info@sonnenborgh.

AJV Product Solutions, Copijn Utrecht B.V., Doorn

Wetenschap. Poolonderzoek naar de opwarming

nl, 030- 2302818 (di t/m vrij, 13 tot 17 uur).

& Roos, Hermans en Schuttevaer, J & B Conseil

of 030-2302818 (di t/m vr 13.00-17.00 uur).

B.V., J.H. Ritmeester BV, Jurriëns Exploitatiemaat-

van de aarde. • 19 april 2009

schappij B.V., Kamer van Koophandel, KPMG

vanaf 22 maart t/m september 2009

Culturele zondag: Dagelijkse kost

Accountants, Lauteslager Makelaars, Van Mens en

Hemelkaarten – nieuwe wisseltentoonstelling

Hoe kunst & wetenschap 24 uur per dag in je leven

Wisselink, NSC Utrecht, Oud London, Rabobank,

Kom eens een kijkje nemen hoe sterrenkundigen

zijn verweven. I.s.m. Universiteit Utrecht en de

Scherrenberg Makelaardij, Vitens

vanaf de middeleeuwen het heelal in kaart hebben

HKU

gebracht. Op zo’n honderd unieke hemelkaarten