Slachtoffer-daderbemiddeling: wie is partij in een strafrechtelijke context? Ivo Aertsen Leuvens Instituut voor Criminologie
Vragen • Is bemiddeling tussen slachtoffer en dader wel mogelijk? Wenselijk? – Wie zijn de partijen in het conflict = misdrijf? – Zijn dat gelijke partijen? – En andere addertjes onder het gras
• Wat zal blijken: bemiddeling in een strafrechtelijke context = door én voor de overheid
Van waar die aandacht? • Legitimiteitscrisis van het strafrechtssysteem – Vervreemdend, schadelijk en kostelijk
• Wedergeboorte van het slachtoffer • Neo-liberaal samenlevingsklimaat: – Van een bevels- naar een onderhandelingshuishouding (horizontaliteit) – New governance/soft power
• Voortdurende spanning tussen repressie/veiligheid en emancipatie/participatie
Situering binnen het herstelrecht • Bemiddeling is méér dan een instrument • Herstelrecht = een benadering van criminaliteit en maatschappelijk/strafrechtelijk reageren op basis van bepaalde principes en waarden, die oriënterend (kunnen) zijn voor al wie een rol speelt in/rond de strafrechtsbedeling • Prototypes van het herstelrecht: – Bemiddeling – Family Group Conferences (vb. Hergo) – Peacemaking Circles/Sentencing Circles
• En tal van ‘herstelgerichte’ praktijken
België: een ruim herstelrechtelijk aanbod • Wettelijk geregeld: Wet 10 februari 1994 (nieuw art. 216 ter Sv): bemiddeling in strafzaken Wet 17 juni 2004: bemiddeling in het kader van de gemeentelijke administratieve sancties Wet 22 juni 2005 tot invoering van bepalingen inzake de bemiddeling in de Voorafgaande Titel van het Wetboek van Strafvordering en in het Wetboek van Strafvordering: ‘herstelbemiddeling’ Wet 13 juni 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming en het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd: bemiddeling en hergo
•
Niet wettelijk geregeld: Schadebemiddeling op politieniveau (‘lokale bemiddeling’) Misdrijven van relationele aard of met beperkte maatschappelijke impact: verzoening voor de vrederechter (Prorela)
•
Initiatieven i.k.v. herstelgerichte detentie (herstelfonds e.d.)
Inzoomen op herstelbemiddeling •
Wet 22 juni 2005 + uitvoeringsbesluiten: – – – –
K.B. van 26 januari 2006 tot regeling van de samenstelling en de werking van de Deontologische Commissie Bemiddeling (…), B.S. 1 februari 2006. K.B. van 26 januari 2006 tot bepaling van de erkenningscriteria van de bemiddelingsdiensten (…), B.S. 1 februari 2006. K.B. van 26 januari 2006 tot wijziging van het K.B. van 17 december 2003 betreffende de subsidiëring van instellingen die voorzien in een gespecialiseerde begeleiding (…), B.S. 1 februari 2006. M.B.’s 10 maart 2006: erkenning Médiante en Suggnomè (B.S. 24 maart 2006).
• Wettelijke bepalingen – Art. 3 ter Voorafg.T.Sv.: • ‘Aan de personen die een direct belang hebben (…) wordt de mogelijkheid geboden om beroep te doen op bemiddeling, (…)’ • ‘Bemiddeling is een proces dat …’
– Artt. 163 en 195 Sv.: ‘Indien er door een bemiddeling elementen ( …) aan de rechter ter kennis worden gebracht, wordt dit in het vonnis vermeld. De rechter kan hiermee rekening houden en vermeldt dit in voorkomend geval in het vonnis.’
– Art. 553 Sv.: • § 1. ‘Onder voorbehoud van art. 216ter van dit Wetboek, kan elkeen die een direct belang heeft in elke fase van de strafprocedure en tijdens de strafuitvoering verzoeken om bemiddeling’ • § 2. ‘Het openbaar ministerie, de onderzoeksrechter, de onderzoeksgerechten en de rechter zien erop toe dat de personen betrokken in een gerechtelijke procedure worden geïnformeerd over de mogelijkheid een bemiddeling te vragen. Voor zover (…) opportuun (…) zelf aan de partijen een bemiddeling voorstellen.’ • § 3. ‘De vraag tot bemiddeling wordt gericht aan een dienst bedoeld in artikel 554, § 1.’ • § 4. ‘De partijen kunnen tijdens de bemiddeling worden bijgestaan door een advocaat.’
– Art. 554 Sv.: • § 1. ‘Bemiddelaars maken deel uit van een dienst (…) die door de Minister van Justitie is erkend. De erkenningscriteria worden door de Koning (…) bepaald en hebben betrekking op de rechtspersoonlijkheid (…), de activiteiten van de dienst, de multidisciplinaire samenstelling (…) en (…) aangepaste vorming en een gespecialiseerde ondersteuning. De koning bepaalt (…) tevens de procedures voor de toekenning, schorsing en intrekking van de erkenning evenals de regeling van de financiering van deze diensten.’ • § 2. ‘Bij de Federale Overheidsdienst Justitie wordt (…) een “deontologische commissie” bemiddeling opgericht. (…) deontologische code (…). Bestaat uit 12 leden (…)’
– Art. 555 Sv.: • § 1. ‘De documenten (…) en de mededelingen (…) in het kader van de tussenkomst van de bemiddelaar zijn vertrouwelijk, met uitzondering van (…). (…) kunnen niet worden aangewend (…) en zijn niet toelaatbaar als bewijs (…).’ • § 2. ‘Vertrouwelijke documenten (…) ambtshalve uit de debatten geweerd.’ • § 3. (…) ‘Artikel 458 van het Strafwetboek is van toepassing op de bemiddelaar.’
Toepassingsgebied en doelen • Strafbemiddeling: – Een diversiemaatregel voor lichtere misdrijven – Hybride doelstelling: herstel/hulpverlening/straf
• Bemiddeling/hergo minderjarigen: – Theoretisch een ruim toepassingsgebied – Hoofdzakelijk pedagogische inslag
• Herstelbemiddeling: – Voor alle misdrijven, in alle fasen – Een faciliterende dienstverlening
De rol van Europese regelgeving • Raad van Europa: Aanbeveling R(99)19 on Mediation in Penal Matters I. II. III. IV. V. VI.
Definitie van bemiddeling Algemene principes Wettelijke basis Strafrechtspleging m.b.t. bemiddeling Functioneren van de bemiddelingsdiensten Voortdurende ontwikkeling
• Europese Unie: Richtlijn 2012/29/EU (vervangt Kaderbesluit 15.03.2001): – ‘Herstelrechtvoorzieningen’ zoals (…) ‘kunnen zeer nuttig zijn voor het slachtoffer, maar moeten met de nodige waarborgen worden omgeven …’ – Art. 2 (d): ‘Herstelrecht’: een proces waarbij het slachtoffer en de dader in staat worden gesteld, indien zij er vrijwillig mee instemmen, actief deel te nemen aan het oplossen, met de hulp van een onpartijdige derde, van zaken die het gevolg zijn van het strafbare feit.
• Art. 12: Recht op waarborgen in het kader van herstelrechtvoorzieningen – Maatregelen nemen om slachtoffer te vrijwaren van secundaire en herhaalde victimisatie, intimidatie en vergelding, met oog op toegang tot veilige en competente diensten, mits: • • • •
Diensten alleen in het belang van het slachtoffer Volledige en objectieve informatie Dader moet feiten erkend hebben Overeenkomst: op basis van vrijwilligheid, en mag later in strafprocedure in aanmerking worden genomen • Vertrouwelijkheid
– Doorverwijzing vergemakkelijken (opstellen van procedures en richtlijnen)
De praktijk Bemiddeling minderjarigen (Vlaanderen) 2005 1,620
2006 2,147
2007 3,449
2008 4,349
2009 4,050
2010 3,770
2011 3,998
2012 3,244
Bemiddeling in strafzaken (België) 2003
6,012
6,107 6,377
2011
2001
6,583
2009
1999
6,765
2007
1997
2005
1995 5,393
6,304
6,616
6,732
Herstelbemiddeling (Vlaanderen) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Aanmeldingen
394
432
639
857
948
858
1,232
1,329
1,316
1,860
2,065
3,035
3,060
Gestart
251
303
548
642
823
746
1,104
1,191
1,196
1,685
1,882
1,838
1,733
Discussiepunten • Bemiddelingspraktijk – Oriëntatie op proces of uitkomst? – Directe of indirecte bemiddeling? – Betrekken van de omgeving/samenleving?
• Bemiddelingsorganisatie – Veralgemeend aanbod? – Professionalisering? – Bovenbouw?
• Terug naar de uitgangsvragen: – Wie zijn de partijen? • Slachtoffer – dader – samenleving – justitiële actoren • De uitdaging van een nieuw type gemeenschapsjustitie
– Bemiddeling: • Een faciliteit door de overheid • In het belang van diezelfde overheid
Wetenschappelijk onderzoek • Onderzochte thema’s: – – – – –
Bereidheid tot deelname Mate van tevredenheid Bereiken van een overeenkomst en uitvoering Recidive Financiële kost
• Maar ook: – – – –
Procedurele rechtvaardigheid Betekenis van ‘herstel’ De rol van ‘rituelen’ …
Leuvens onderzoek • Theoretisch en toegepast onderzoek – Doctoraatsprojecten (10) – De rol van actie-onderzoek
• Evaluatief onderzoek over de Belgische praktijk: beperkt! • Europese en internationale projecten – Verruiming werkvormen: conferencing, peacemaking circles – Verruiming toepassingsgebied: seksuele misdrijven, massavictimisatie, terrorisme – Praktijk en opleiding: toegang tot bemiddeling, vorming bemiddelaars en magistraten, rol van het slachtoffer, desistance from crime, maatschappelijk draagvlak – FP7-project ALTERNATIVE (www.alternativeproject.eu) – Een kunstenproject: http://insidethedistance.net
Verdere bronnen • Tijdschriften – Tijdschrift voor Herstelrecht: http://www.bjutijdschriften.nl/tijdschrift/tijdschriftherstelrecht/detail – Restorative Justice: An International Journal: http://www.tandfonline.com/toc/rrej20/current#
• Organisaties – Suggnomè, Forum voor herstelrecht en bemiddeling v.z.w.: http://www.suggnome.be/ – European Forum for Restorative Justice: http://www.euforumrj.org
• LINC onderzoekslijn ‘Herstelrecht en victimologie’: http://www.law.kuleuven.be/linc/onderzoek/onderzoek/onderzoekslijn4.html
