Betreft: Samenvatting Burgum, 22 april 2014
“Should I stay or should I go?” Een onderzoek naar de veronderstelde uitstroom van hogeropgeleide jongeren uit Noordoost-Friesland.
In het kader van haar opleiding Public Administration aan de Universiteit Twente, voerde Dineke Wagenaar, in samenwerking met Netwerk Noordoost eind 2013/begin 2014 een onderzoek uit naar de veronderstelde uitstroom van hogeropgeleide jongeren uit Noordoost-Friesland. Hieronder een samenvatting van de belangrijkste resultaten en aanbevelingen uit dit onderzoek. Het complete rapport is vanaf 23 april 2014 beschikbaar op www.dwaande.nl .
Aanleiding voor het onderzoek Aanleiding voor het onderzoek ligt in de veronderstelde ‘braindrain’ van hogeropgeleide jongeren uit Noordoost-Friesland. In Noordoost-Friesland heerst de algemene opvatting dat vrijwel alle hogeropgeleide jongeren, voor of na de studie, de regio verlaten en daarna niet meer terugkeren: een ‘braindrain’. Dit kan leiden tot verschillende negatieve consequenties, zowel in economische als in sociaal-maatschappelijke zin (Coenen & Fikkers, 2010). Economische consequenties kunnen liggen in afnemende economische welvaart en groei, een gemiddeld laag opleidingsniveau en een daarmee afnemend innovatieniveau. Er is empirisch bewijs dat hogeropgeleide mensen een belangrijke invloed hebben op de economische groei van een regio (Venhorst, et al., 2010). Aan de aanwezigheid van hogeropgeleiden worden positieve effecten toegeschreven op de regionale en stedelijke economische groei. Hogeropgeleiden dragen kennis en lerend en creatief vermogen met zich mee. Dit heeft direct positieve effecten op de arbeidsproductiviteit van andere hogeropgeleiden, maar ook andere groepen in de arbeidsmarkt, zoals lageropgeleiden. Vanuit economisch perspectief moet in Noordoost-Friesland worden stilgestaan bij de economische structuur van de regio. Noordoost-Friesland is geen regio met een sterk economisch klimaat en een gemiddeld laag opleidingsniveau. Er is vanuit bedrijven geen grote vraag naar hogeropgeleide werknemers. In die zin is het niet of nauwelijks problematisch dat hogeropgeleiden wegtrekken. Maar met het wegtrekken van hogeropgeleiden wordt de kans dat nieuwe bedrijven zich juist hier vestigen (“jobs follow people principe”) ook steeds kleiner. In die zin is het zeker economisch van belang voor de regio om de hogeropgeleiden te behouden. Sociaal-maatschappelijke consequenties kunnen liggen in een afnemend draagvlak voor bepaalde culturele en maatschappelijke voorzieningen, hogeropgeleide mensen spelen vaak een belangrijke
rol in het maatschappelijke leven van een dorp/stad (Coenen & Fikkers, 2010). Vanuit sociaalmaatschappelijk perspectief, is vooral het feit dat braindrain gerelateerd is aan demografische veranderingen, zoals krimp en vergrijzing in Noordoost-Friesland een belangrijke punt (Coenen & Fikkers, 2010). Braindrain versterkt de demografische krimp en vergrijzing in het gebied, maar andersom versterken de demografische veranderingen de braindrain. Demografische krimp zorgt voor een dalend voorzieningniveau, waardoor hogeropgeleiden nog meer geneigd zijn hun heil elders te zoeken. Hoewel (Noordoost-)Friesland al sinds jaar en dag kampt met vertrekkende hogeropgeleiden en de dientengevolge negatieve consequenties, is er pas de laatste jaren meer aandacht gekomen voor dit fenomeen en wordt het bestempeld als problematisch. Dit is waarschijnlijk te danken aan drie oorzaken; de demografische krimp, de economische crisis en het toenemende opleidingsniveau van de jongeren in Noordoost-Friesland. Ten eerste wordt de braindrain als meer problematisch beschouwd in verband met de op handen zijnde demografische veranderingen in NoordoostFriesland. Er bestaat een wisselwerking tussen braindrain en krimp/vergrijzing, die kan uitmonden in een negatieve spiraal waar het ene het andere negatief beïnvloedt. Ten tweede wordt de uitstroom van hogeropgeleide jongeren ook meer als problematisch beschouwd, door de economische crisis die in 2008 uitbrak. Vonden voorheen de jongeren die na hun afstuderen in Noordoost-Friesland wilden blijven wonen, vrijwel altijd een passende baan, tegenwoordig is dit erg moeilijk of zelfs bijna onmogelijk, aldus ervaringsdeskundigen. Dit zal een uitstroom richting de Randstad of andere steden extra in de hand werken. Aan de andere kant kan de economische crisis er ook voor zorgen dat hogeropgeleide jongeren juist werkloos in het gebied ‘blijven zitten’, “omdat elders ook geen baan is.” Dit kan een vertekend beeld van de braindrain geven, mogelijk zal de braindrain wanneer het economisch beter gaat toenemen. Ten derde, blijkt dat relatief meer jongeren uit NoordoostFriesland tegenwoordig kiezen voor een Havo of VWO opleiding, ten opzichte van de jongeren die kiezen voor een Vmbo opleiding. Dit kan de uitstroom nog eens extra versterken.
Doel onderzoek In dit onderzoek wordt de omvang van bovenstaande problematiek onderzocht en daarnaast de factoren die van invloed zijn op de migratie van hogeropgeleide jongeren uit Noordoost-Friesland. Het is de bedoeling om hiermee uiteindelijk aanbevelingen te doen voor toekomstige beleidsontwikkeling. Hierbij staat de volgende hoofdvraag centraal: Hoofdvraag: “In hoeverre verlaten of blijven hogeropgeleide personen oorspronkelijk uit Noordoost-Friesland in deze regio na hun afstuderen en welke factoren zijn daarbij van invloed?”
Onderzoek: Bijna 300 respondenten De veronderstelling dat er sprake is van een uitstroom van vrijwel alle hogeropgeleide jongeren uit de regio is gaandeweg ontstaan en berust niet op onderzoek. Om werkelijk zinvolle beleidsaanbevelingen te doen, is een gedegen onderzoek van de feitelijke situatie vereist. De feitelijke situatie in Noordoost-Friesland werd onderzocht, door middel van een tweeledig empirisch onderzoek. Eerst werden diepte-interviews met 10 ‘dertigers’ oorspronkelijk uit Noordoost-Friesland gehouden. Deze respondenten hadden ieder een eigen verhaal, en meer dan eens bleek dat migratie geen weloverwogen keuze was, maar meer een samenloop van omstandigheden. Waar vind je een baan? Meestal “rol” je ergens in toevallig in, bijvoorbeeld door een afstudeerstage. Ook speelt de
liefde een belangrijk rol: veel geïnterviewden gaven aan dat dit een belangrijke rol speelde om in Noordoost-Friesland te blijven of om de regio te verlaten. Naast de diepte-interviews, werd een grootschalige online survey uitgezet. Hiervoor werden hogeropgeleide ‘dertigers’ oorspronkelijk uit Noordoost-Friesland passief en actief benaderd. Uiteindelijk hebben 267 personen een volledige enquête ingevuld, wat overeenkomt met 15% van de populatie. De diepte-interviews zijn schriftelijk uitgewerkt, en opgenomen in het rapport. De data van de online survey zijn ingevoerd in statistisch verwerkingsprogramma SPSS, zodat verscheidene hypothesen konden worden getest, om te onderzoeken welke factoren verklarend zijn voor het feit of iemand zich later al dan niet in Noordoost-Friesland vestigt.
Resultaten: Sprake van uitstroom, maar vooral naar overig NoordNederland Momenteel woont ruim 40% van de respondenten nog steeds in Noordoost-Friesland, ten opzichte van 60% die zich elders vestigde. Van de verwachte massale uitstroom naar de intermediaire zone/de Randstad is geen sprake, ruim 75% van de respondenten woont nog steeds in Noord-Nederland. De factoren die het sterkst verklaren of men na het afstuderen in Noordoost-Friesland blijft of niet, blijken ‘de woonregio tijdens de studie’ en ‘Friestalig opgevoed of niet.’ Ongeveer de helft van de hogeropgeleide jongeren verlaat na de middelbare school Noordoost-Friesland om elders te gaan wonen voor de studie, vooral in de stad Groningen. De andere helft blijft in Noordoost-Friesland wonen, en pendelt dagelijks naar Leeuwarden of Groningen. Na hun afstuderen, keren de studenten die elders hebben gestudeerd nauwelijks terug naar Noordoost-Friesland: zij zijn ‘gesetteld’ in een andere regio en zien geen reden om weer terug te keren naar Noordoost-Friesland. De groep afgestudeerden die tijdens de studie in Noordoost-Friesland bleef wonen, blijft hier na het afstuderen ook grotendeels (±65%), vooral om te wonen. Werken doet ze deze groep vooral in de stad Leeuwarden of Groningen. Het zijn vooral de universitaire studenten die hun vleugels uitslaan, en niet meer terugkeren.
Percentages huidige woonregio alle respondenten
Percentages huidige werkregio alle respondenten
Bovenstaande figuren geven het algemene beeld weer. Afzonderlijk zijn er duidelijke verschillen waarneembaar tussen de verschillende afstudeerniveaus. De HBO afgestudeerden zijn voornamelijk op Noord-Nederland georiënteerd, terwijl onder de WO afgestudeerden een gelijkmatigere spreiding is onder (Noordoost-)Friesland, Noord-Nederland en de Randstad. Aangezien het aantal universiteiten in het Noorden ‘dun bezaaid’ is, zijn vele universitaire studenten genoodzaakt om op kamers te gaan, elders in het land. Zij ‘settelen’ zich dan ergens anders, en keren ook niet meer terug naar Noordoost-Friesland. Naast ruimtelijke verschillen in opleidingsniveau, zijn er ook verschillen waarneembaar tussen regio’s die veel afgestudeerden trekken om te wonen en regio’s die veel afgestudeerden trekken om te werken. Verschillen tussen werk- en woonregio zien we vooral terug in Noordoost-Friesland, overig Friesland en de Randstad. Noordoost-Friesland is een duidelijke woonregio, terwijl overig Friesland en de Randstad duidelijke werkregio’s zijn.
Percentage huidige werkregio HBO afgestudeerden
Percentage huidige woonregio HBO afgestudeerden
Percentage huidige werkregio WO afgestudeerden
Percentage huidige woonregio WO afgestudeerden
“Woonregio tijdens de studie” en “Friestaligheid” verklarende factoren In het onderzoek zijn verschillende hypothesen getoetst. Er is onderzocht welke factoren van invloed zijn op de keuze om wel of niet in Noordoost-Friesland te blijven na het afstuderen. Er werd door middel van statistische tests onderzocht of de factoren geslacht, wel of niet Friestalig, afkomstig uit een grote of kleine kern, woonregio tijdens studie, opleidingsniveau1 (Havo of VWO), opleidingsniveau2 (HBO & WO) en/of afstudeerrichting van invloed zijn op de migratie van hogeropgeleide jongeren afkomstig uit Noordoost-Friesland. Na het uitvoeren van een meervoudige regressie, bleken ‘woonregio tijdens de studie’ en ‘Friestalig of niet’ de sterkst verklarende factoren. Ongeveer de helft van de hogeropgeleide jongeren, verlaat na de middelbare school Noordoost-Friesland om elders te gaan wonen voor de studie, vooral in de stad Groningen. De andere helft blijft in Noordoost-Friesland wonen, en pendelt dagelijks naar Leeuwarden of Groningen. Na hun afstuderen, keren de studenten die elders hebben gestudeerd nauwelijks terug naar Noordoost-Friesland: zij zijn ‘gesetteld’ in een andere regio, en zien geen reden om weer terug te keren naar NoordoostFriesland. De groep afgestudeerden die tijdens de studie in Noordoost-Friesland bleef wonen, blijft hier na het afstuderen ook grotendeels (±65%), vooral om te wonen. Werken doet ze deze groep vooral in de stad Leeuwarden of Groningen. Naast de meeste sterke verklarende factor “woonregio tijdens studie” speelt de factor ‘Friestalig opgevoed of niet’ een sterke verklarende rol in het verlaten of blijven in Noordoost-Friesland. Bij de respondenten die wel Friestalig zijn opgevoed, speelt dit niet zozeer een rol: de helft Friestaligen blijft, de andere helft vertrekt. Echter bij de respondenten die niet Friestalig zijn opgevoed, speelt dit wel degelijk een rol: bijna 80% van deze niet-Friestalige afgestudeerden woont later niet in Noordoost-Friesland. De verklaring hiervoor kan gelegen zijn in de binding die men ontwikkelt met het gebied, door het spreken van deze taal, en dat die binding bij niet-Friestaligen minder sterk is dan bij Friestaligen. Vrijwel alle respondenten gaven aan tevreden tot zeer tevreden te zijn met hun huidige woonplaats. Het is niet zo dat de respondenten die momenteel niet in Noordoost-Friesland wonen, ook minder tevreden zijn met hun leef- en woonomgeving. De tevredenheid lijkt vooral relatief: men rekent met zijn/haar eigen maat. Hoewel in een stad als Groningen/Amsterdam veel meer aanbod is, zijn de respondenten in NoordoostFriesland ook prima tevreden is met de uitgaansvoorzieningen.
Niet alleen het aanbod van banen bepalend voor de uitstroom Naast de algemene opvatting dat er sprake is van een uitstroom, is een andere heersende opvatting dat deze uitstroom te wijten valt aan het geringe aanbod van hogeropgeleide banen. Wanneer gekeken werd naar redenen waarom men niet terug is gekeerd naar Noordoost-Friesland, ligt dit inderdaad zoals verwacht, voor een deel aan het geringe aanbod van hogeropgeleide banen. Echter, dit is niet de enige reden waarom mensen niet terugkeren. Vele respondenten geven aan simpelweg ergens anders tevreden te zijn, men heeft daar bijvoorbeeld een vaste baan of partner en ziet geen enkele reden om weer terug te keren. Ruim 80% geeft dan ook aan niet te verwachten binnen nu en tien jaar terug te keren.
Aanbevelingen voor beleid Op zowel provinciaal als regionaal niveau worden verschillende projecten opgestart voor het behoud van ‘human capital’ in het gebied1. Eerste aanbeveling, is dat afstemming tussen provincie Fryslân en een regionale organisatie zoals ANNO noodzakelijk is, om ervoor te zorgen dat regionale projecten elkaar niet ‘bijten.’ Gezamenlijk zullen de provincie en de regionale partijen allereerst moeten afstemmen hoe ze het probleem ‘braindrain’ kaderen. Gestreefd moet worden naar een eenduidige perceptie van het probleem rondom “braindrain.” Wanneer men op regionaal niveau kijkt, kan het als problematisch worden beschouwd, terwijl wanneer men een groter provinciaal frame gebruikt, de problematiek aanzienlijk minder is. Daarnaast moeten provinciale en regionale bestuurders zich afvragen of ze de uitstroom überhaupt als problematisch willen bestempelen: in dit onderzoek bleek dat meer dan de helft (56,6%!) van de hogeropgeleide in Friesland blijft wonen, terwijl in de andere krimpregio in Zeeland meer dan twee derde (±70%) vertrekt! Is beleid noodzakelijk? En hoe dient dit beleid er uit te zien? Er zal door de provincie en de gemeenten/regio’s nader samengewerkt moeten worden, om tot een integrale aanpak van de problematiek te komen. Voor Noordoost-Friesland specifiek verdient het aanbeveling zich te realiseren dat het, gelet op het economische profiel van de regio, niet waarschijnlijk is dat er op korte termijn veel hogeropgeleide werkgelegenheid zal ontstaan. De regio doet er dan ook goed aan zich vooral zichtbaar te maken als woonregio voor hogeropgeleiden en deze groep daarin te faciliteren door bijvoorbeeld goede infrastructurele en OV-voorzieningen. Het zichtbaar maken van de mogelijkheden die NoordoostFriesland biedt, kan bijvoorbeeld geschieden door het aanbieden van traineeships in de regio, eventueel met een koppeling naar wonen, of door het aanleggen van een database met geïnteresseerden die telkens als er vacature vrijkomt in de regio benaderd worden en met extra services geholpen worden om zich in Noordoost-Friesland te vestigen.
1
Zie §2.6 in het complete rapport voor een overzicht van landelijk, provinciaal en regionaal beleid.
