shock & show journalist

#8 Vakblad van Logeion oktober 2009

Carola de Vree:

‘Het model van de nieuwe beroepsprofielen houdt je scherp en geeft houvast.’



Weerwoord op de







shock & show journalist

Platform voor de communicatieprofessional: www.logeion.nl

W 2

11

Column

We bleken het al jaren te eten; alleen het omhulsel was anders.

NIEUW! C! Nu nog lekkerder! Even schrikken natuurlijk. In het echt zijn ze niet eens zo groot. Maar toepasselijk vonden we het zeker; muisjes op de cover. Wij achtten het namelijk tijd voor een aantal veranderingen in ons vakblad. En jullie gaven ons via het lezersonderzoek

04

vernieuwd is als vertrouwd.   Je bent eraan gewend geraakt. Elke maand de C op de mat. Je bladert er doorheen, pikt eruit wat jou aanspreekt of leest hem van a tot z. Uiterlijk is één van die duidelijkheden. Je kent de cover, indeling, rubrieken. Waarom dan ineens anders?

schap. Vanillevla zoals het nog nooit was gemaakt! We bleken het al jaren te eten; alleen het omhulsel was anders. Ook wij hebben de verpakking aangepast; van buiten oogt C anders, van binnen is hij lekker vertrouwd. Een nieuw soort vla ging ons namelijk te ver. Daarvoor was geen aanleiding; de C verdiende een nieuwe jas en geen nieuwe

Communicatie vs. Inkoop

garderobe. Wel is sprake van een verbeterde formule; sommige onderwerpen kwamen te weinig aan bod, andere raakten wat sleets. Geen nieuwe vla dus, maar wel een verbeterde receptuur van je vertrouwde

Jouw baan, mijn baan

vanillevla. Kunnen we er op de verpakking bijzetten: nu nog lekkerder!

Een nieuw profiel de

18

Een dagje wisselen van plek is leuk en leerzaam.

Toonaangevend inkoop en

11

Onderweg

communicatie niet langer tegenstrevers

24

BOEKEN

Stelling iedereen loopt tegenwoor-

25

301

dig hopeloos achter op het web

26

portfolio

Kennis het vak verandert, onderwijs

31

GESPOT!

moet volgen

32

Leraar/pupil!

van kantoor

34

mededelingen

Helden in het vak Carin Gelpke

35

casus/colofon

Shock & show pareer de brutale,

Ontwikkeling jouw

werk, mijn werk; een dagje switchen 16

18

vanillevla aanzetten. Flitsende verpakking met veel geel en blauw; viel op in het

22

suggestieve, onverwachte journalist 12

12

Vergelijk het met de supermarkt. Mijn moeder kwam ooit trots met een pak

beroepsniveau­profielen verklaard 08

ineens toevallig een haas springen

uit april dit jaar gelijk in deze wens. Daarom komen we nu met een C die zowel

Sander Grip, hoofdredacteur

Inhoud

Af en toe zie ik

tussen de stapelbedden en de eetzalen

28

Communicatie kan wel degelijk profiteren van professionele, centrale inkoop. Robert Blonk zorgde er bij verschillende organisaties voor dat deze natuurlijke tegenpolen gingen samenwerken.

31 04

Beroepsprofielen verklaard

Het vak

anno 2020

De middelenboer van weleer is volwassen geworden. Strategisch handelen wordt spil van ons vak.

28

4

Een nieuw profiel

Een nieuw profiel

Tekst: Natanja de Bruin

Een

nieuw

Achtergrond De beroepsprofielen beschrijven het werkterrein van de communicatieprofessional op vier niveaus en worden tot op de dag van vandaag intensief gebruikt door bedrijven,

profiel

overheden, bureaus en onderwijsinstellingen. Toch blijken de profielen niet te voldoen. Het communicatievak verbreedt zich. Denk aan onderwerpen als participatie en dialoog, issuemanagement of nieuwe media. En naast adviseurs bestaat het vakgebied ook uit

'Logeion wil met dit model de

norm stellen voor het vakgebied. Het is de basis voor certificering van onderwijs én personen.'

woordvoerders, tekstschrijvers en andersoortige specialisten. Voor deze functies zijn er tot dusver geen profielen. De oorspronkelijke beroepsprofielen bestaan

het vakgebied zijn nieuwe beroepsprofielen

Het model

uit een A, B, C en D-variant. In 1996, 1999

geformuleerd. Een andere reden voor vernieu-

In een notendop uitgelegd: in het nieuwe

en 2002 verschenen verschillende versies van

wing is dat Logeion zich wil conformeren aan

model is er een onderscheid tussen specialisten

de EQF-normen: het European Qualification

en generalisten en de zes niveaus waarop een

Framework. De oude profielen voldeden hier

communicatieprofessional werkzaam kan zijn.

niet aan.

De horizontale as van het model biedt ruimte

Vanaf 2007 werd vanuit Logeion al bekeken

voor specialisten en voor generalisten. Er

of er een model gevonden kon worden waarin

worden vijf specialistische domeinen benoemd

de ontwikkelingen binnen het vakgebied

waarin communicatieprofessionals werkzaam

herkenbaar naar voren zouden komen en de

kunnen zijn:

• BNP A: Assistent communi­catie­ medewerker • BNP B: Communicatiemedewerker/ Junior adviseur • BNP C: Communicatiemedewerker/ Senior adviseur • BNP D: Communicatiemanager

breedte van het vak volledig zou worden gedekt. Dit veroorzaakte tegenstrijdigheid: een breed gebied moest gevisualiseerd worden in



Sinds ruim tien jaar kent ons land





beroepsprofielen voor de communicatieprofessional. Deze blijken niet meer te voldoen. Het vak zowel qua

verbreedt zich

onderwerpen als qua functies die de

communicatieprofessional kan uitoefenen. Tijd voor vernieuwing dus. Tijd voor de nieuwe beroepsprofielen.

een simpel model.

• Analyseren: onderzoek, trend­watching, monitoring, issuemanagement;

de profielen vanuit de Onderwijs Advies Raad

Het zorgde voor veel geworstel. Vanuit

(OAR) van Logeion.

ledenbijeenkomsten werd gepoogd een

De varianten worden gebruikt bij het opstellen

model te construeren maar dit bleek telkens

processen en organisaties

van onderwijs, functie- of competentieprofie-

tekortkomingen te hebben. Vervolgens werd

communicatiever maken;

len, de inrichting van een communicatieafde-

Berenschot ingeschakeld om het model te

ling of het samenstellen van persoonlijke ont-

vervolmaken. Het raamwerk van het model is

maken’; websites bouwen, teksten

plooiingsprogramma’s. Het idee erachter was

nu gereed en te gebruiken. In de komende tijd

schrijven, redactiefuncties, maar ook

dat iedere communicatieadviseur eenzelfde

kan het model worden geoptimaliseerd; het

het werkveld gaming hoort hierbij;

ontwikkeling in zijn of haar carrière doormaakt:

moet bruikbaar zijn tot tenminste 2014.

van assistent naar communicatiemanager. De

‘Logeion wil met dit model de norm stellen

oude profielen golden voor iedereen in het

voor het vakgebied. Het is de basis voor

communicatievak maar waren vooral geënt op

certificering van onderwijs én personen. Op-

‘de communicatieadviseur’. Door die veralge-

drachtgevers krijgen de kans professionaliteit

communicatieve kracht van mensen

menisering waren ze wel helder en eenvoudig,

van communicatieprofessionals te toetsen.

door training , coaching en faciliteren.

maar helaas niet voor iedereen bruikbaar.

Daardoor wordt duidelijker welke kwaliteiten

• Adviseren: mensen die beleid,

• Creëren: mensen die ‘van niets iets

• Organiseren: mensen die werken in evenementen, direct marketing en sales promotion; • Begeleiden: het vergroten van de

er in huis zijn, ofwel in huis gehaald worden Waarom nieuwe profielen

en waarin nog geïnvesteerd moet worden.

Specialisten zijn professionals die heel speci-

Om tegemoet te komen aan de diversiteit aan

Het model houdt je scherp als professional

fiek binnen één domein werken. Generalisten

functies, de specialismen die om bijzondere

en geeft houvast voor je eigen ontwikkeling’,

besteden aan ten minste twee domeinen

competenties vragen en de verbreding van

aldus Carola de Vree van het Logeion-bestuur.

meer dan dertig procent van hun tijd. Daar-

5

6

Een nieuw profiel

Hoe verder In het voorjaar van 2010 moet vastgesteld zijn wat de kennis, competenties en opbrengst zijn voor elk afzonderlijk vak in het model. Er is al wel een aanzet gemaakt voor de bepaling

Iedereen kan fotograferen, maar het

van kennis en opbrengst in ieder vak, maar

herkennen en selecteren van goed beeld

hierover is Logeion nog niet tevreden. Om

vereist een geoefend oog.

met name de specificaties rond kennis en

Kris Kras produceert beeldmateriaal voor

opbrengst helder te krijgen worden dit najaar

bedrijven en instellingen die zich willen

onder meer ledenbijeenkomsten georgani-

onderscheiden.

seerd. Daar presenteert Logeion het model aan de leden, en wordt hen gevraagd mee te denken over vervolmaking van het model. Het wordt nu geïntroduceerd, om in de komende periode verder uitgewerkt te worden. Daarnaast is er een bijeenkomst voor het onderwijs om te onderzoeken in hoeverre onderwijsinstellingen hun curricula kunnen richten op aansluiting bij de nieuwe beroepsprofielen. naast biedt het model extra criteria waaraan

publiceren, wetenschappelijk werk verrichten

Zelftest

je moet voldoen om jezelf generalist te

– mensen die het vak naar een hoger

Het is duidelijk dat het hierboven beschreven

mogen noemen.

niveau tillen.

model ingewikkelder is dan het huidige AB-

Op de verticale as van het model vind je

CD-model. Logisch, want het doet beter recht

Foto’s werken direct. Ze roepen in een fractie van een seconde tal van associa­

zes werkniveaus die onderscheidend gedefi-

Uitkomsten van het model

aan de complexe werkelijkheid van het uitdij-

nieerd zijn:

In het model, de matrix die hieruit volgt,

ende communicatievak. Om het ingewikkelde

ontstaan cellen. Elke cel kent een invulling die

model te ontdekken én uit te vinden waar je

onderscheidend is van de andere cellen. Hoe

staat, is een digitale zelftest in ontwikkeling.

met de klanten en fotografen concepten

CP 6: issueniveau

wordt deze invulling bepaald? Door per cel

Iedereen in het communicatievak kan deze

voor journalistieke, monumentale of

CP 5: oplossingsniveau

de volgende vragen te beantwoorden:

test doen om te bepalen waar hij of zij staat

juist alledaagse fotoseries, bestemd

CP 4: resultaatniveau

qua carrière en professionele ontwikkeling.

voor corporate brochures, websites of

CP 3: taakniveau

En het is mogelijk te bekijken wat je nodig

personeelsmagazines.

Een foto werkt direct

ties bij de kijker op. Elke keer opnieuw. De beeldredactie ontwikkelt in overleg

CP 2: instructieniveau

1. Wat heeft iemand aan kennis nodig?;

hebt om verder te komen. Je kunt je het mo-

De manchetknopen van de bestuurs­

CP 1: ondersteuningsniveau

2. Wat heeft iemand aan competenties

del spelenderwijs eigen maken. De vragen in

voorzitter zijn soms net zo belangrijk

de zelftest worden nu gevalideerd. De test zal

als de Erasmusbrug op de achtergrond.

naar verwachting in januari 2010 gereed zijn.

Voor wie goed kijkt.

nodig?; 3. Wat moet iemand aan opbrengst Het laagste niveau is communicatieprofes-

leveren? Dit kan opbrengst zijn

De afnemer van de test zal niet altijd uitko-

sional (CP) 1, het hoogste niveau is CP 6.

in de vorm van een deliverable of

men op één specifiek vak in de matrix. Velen

Zo werken op niveau CP1 mensen op MBO-

specifieke output, of in de vorm van

zullen op verschillende plekken scoren, en dat

niveau met ondersteunende en assisterende

outcome: bijvoorbeeld een tevreden

is niet erg. De uitkomst van de test wordt be-

functies. CP2 is een afgestudeerde HBO’er

opdrachtgever.

schreven in een digitaal rapport. Hierin staat

zonder ervaring. Op niveau CP6 vind je het

een percentageverdeling voor domeinen en

meesterschap; de communicatieprofessionals

werkniveaus en de bijbehorende competen-

die het vak verder brengen. Dit niveau

En dan is er nog een Z-as. Deze is niet te zien

staat los van leidinggeven. Dat wordt niet

in het tweedimensionale model. De Z-as staat

gezien als iets specifiek voor het communi-

voor de complexiteit van de werkomgeving:

Natanja de Bruin is Projectadviseur Communi-

catievak. Het gaat bij CP 6 om mensen die

hoog, midden, of laag complex. Ook daar

catie voor het OnlyHuman ProjectTeam en lid

baanbrekend werk doen, boeken schrijven,

worden vragen over gesteld.

van de redactie van C.

ties, kennis en opbrengst. Kris Kras communicatie en design Utrecht 030 239 1700 • www.kriskras.nl Bel voor een bureaupresentatie met Johan Siebelink

8

Handreiking

Handreiking

Tekst: Wim Datema

Shock- & showjournalist iek - schrik niet!

Informatie bij de bron Niet alleen in de shock- & showjournalistiek is het usance de geloofwaardigheid van een partij te ondermijnen.

Jakhalzen, Geen Stijl, CQC (koste wat kost) ... de namen zeggen al voldoende.

Ook in veel weblogs, op hyves of

Zoete broodjes worden niet meer gebakken. Het is tijd voor shock- &

Pareer de aanval

zitten.’ De interviewer vindt dit al snel niet

showjournalistiek. Een betrekkelijk nieuwe vorm van verslaggeving

Ook de politiek is dus het doelwit van de

interessant meer en probeert wat anders.

die snel om zich heen grijpt: brutaal, suggestief, ironisch en onverwacht. Sander Wieringa analyseerde het fenomeen en stelt gerust. Er is een goede en eenvoudige remedie: gewoon jezelf zijn. Maar blijf dat maar eens met een jakhals voor je neus.

shock- & showjournalistiek. Wieringa analyseerde daarom een groot aantal filmpjes

3. de list

waarin politici geconfronteerd werden met

De interviewer wil de geïnterviewde in de

shock- & showjournalistiek. Hij distilleerde

val lokken. Het publiek – ook niet van gis-

daaruit vijf aanvalstechnieken van de

teren – doorziet het en kijkt of de politicus

verslaggevers én de manieren waarop je

zich laat vangen.

ze kunt pareren. Dus: je bent politicus en

Zo pareer je: Laat blijken dat je de list

er hijgt een Jakhals in je nek, of Geen Stijl

doorziet. Doe aan metacommunicatie:

staat voor je voeten. Wat doe je?

ga niet in op de vraag, maar zeg iets over de vraag. ‘Waarom vraag je dat

Sander Wieringa is directeur van Bob de

een groter probleem: de gevestigde media

Ronde Partners, marktleider in mediatrainin-

zijn meer en meer 50-plus media. De jongere

gen en -advies in Nederland. Ten opzichte

doelgroepen bereik je daar bijna niet meer

van de traditionele journalistiek beschouwt

mee. Wil je een jonger publiek bereiken, dan

daarnaast – of misschien zelfs vooral – voor

hij shock- & showjournalistiek – zoals hij dat

mag je de shock- & showjournalistiek niet

zorgen dat je geloofwaardig en authentiek

noemt – nog als een marginale stroming.

vermijden. Volgens Wieringa kun je er dus

overkomt. Of je moet de interviewer zelf

‘Maar’, zegt hij, ‘de invloed begint toe te

maar beter mee leren omgaan. Sterker nog:

als minder geloofwaardig neerzetten, door

nemen. Zeker waar het gaat om de politiek.

als je dat goed doet, dan kun je er zelfs je

rücksichtslos korte metten te maken met zijn

Het bekendste voorbeeld blijft natuurlijk Ella

voordeel mee doen.

intentie.

Vogelaar die dichtklapte en op de vlucht sloeg toen zij door iemand van Geen Stijl geïnterviewd werd. De aanloop naar haar aftreden. Daarmee werd de toon gezet en gezien de interesse die nu ook bij de commerciële omroepen opkomt, smaakt het naar meer.’

Gruwelscenario

1. de overval

eigenlijk?’ Of: ‘Je wilt nu natuurlijk dat ik

De verslaggever veronderstelt dat een

mijn collega ga afvallen, maar dat kun je

verraste politicus geen tekst heeft. Breek

vergeten.’

door het cordon van voorlichters, stel een

twitter lijkt dit steeds vaker het doel en de inhoud verschuift naar de achtergrond. Toch ziet Sander Wieringa een lichtpunt. ‘De gemiddelde Nederlander is niet gek en heeft steeds minder vertrouwen in één medium. Daarom zoekt hij naar informatie uit verschillende bronnen om zijn mening te vormen. Voor een communicatieadviseur heeft dat een mooie bijkomstigheid: steeds vaker wordt ook gezocht

onverwachte vraag en de politicus staat

4. de aanname van bedrog

met een mond vol tanden. Het prikkelt de

Politici moeten worden ontmaskerd als

kijker: hoe zal de politicus op de overval

bedriegers, draaiers en volksverlakkers.

reageren?

Daarom probeert de interviewer ze te

Zo pareer je: Toon je niet overvallen, ga

pakken op een misstap.

er even rustig voor staan – ook als je het

Zo pareer je: Speel gewoon open kaart.

druk hebt – en ga het gesprek aan. De

Wim van de Camp, CDA-lijsttrekker bij de Europese verkiezingen kreeg de vraag

jij hebt je spreektijd.

waarom hij op een motor op de affiche

Boodschap onbelangrijk

Een eerlijke en aardige vent?

interviewer is zijn overvaleffect kwijt, maar

Shock- & showjournalistiek is volgens Wie-

Het oordeel van de kijker is heel basaal: vind

2. op de persoon

politiek antwoord. Maar Van de Camp

ringa gebaseerd op een basaal psychologisch

ik jou een eerlijke en aardige vent of meid?

De inhoud van de politiek is niet interes-

antwoordde: ‘Dat trekt de aandacht,

uitgangspunt: in deze verwarrende informa-

Wieringa: 'Meer dan in het verleden is het

sant, het gaat om de politicus als BN’er.

vonden ze van de campagne. Bovendien

tiewereld is het primaire oordeel over een

dus belangrijk hoe een voorlichter of woord-

Persoonlijke vragen zijn leuk voor de

rijd ik op een motor! Vind je het geen aardige foto?’

bij de bron, dus de organisatie waar het over gaat. Dat geeft ruimte om online wel je boodschap goed gecontroleerd neer te zetten.’

stond afgebeeld. Kijkers verwachtten een

persoon het enige anker. Dat betekent dat

voerder overkomt. Iemand moet zichzelf zijn.

kijker, maar lastig voor de politicus. Die

Voor veel politici en hun voorlichters is dit een

niet de boodschap langer centraal staat, maar

Wij trainen dan ook niet meer alleen op het

wil het over inhoud hebben, het liefst met

gruwelscenario. Het levert ongecontroleerde

de boodschapper. En het past in de shock- &

neerzetten van een overtuigende kernbood-

overtuigende kernboodschappen.

5. humor

optredens op, waarin je nauwelijks een

showjournalistiek om de geloofwaardigheid

schap. We werken ook aan een authentieke

Zo pareer je: Geef toch persoonlijke ant-

Het moet allemaal leuk zijn.

faire kans krijgt om je verhaal te vertellen.

van die boodschapper te ondermijnen. Het

presentatie. Daarbij gaan we uit van de

woorden op persoonlijke vragen. ‘Heeft

Zo pareer je: Heel simpel: lach gezellig

Wieringa: ‘De vermijdingsdrang is daardoor

leidt tot een nieuwe aanpak voor mediavoor-

zogeheten ontspannen conversatiestijl. Het

u vroeger met vliegtuigjes gespeeld?’ ‘Ja

mee. Maar wees wel voorzichtig met zelf

groot. Alleen jammer dat shock- & show-

lichters. Want in de oude situatie trainde je

principe daarachter is heel simpel: sta de jour-

hoor, van die plastic bouwdozen en die

grappen maken. Denk niet te gauw dat je

journalistiek vaak onvermijdbaar is. Je krijgt

als mediavoorlichter of woordvoerder vooral

nalist te woord alsof je met een goede vriend

kwamen dan helemaal onder het plak te

leuk bent.

die microfoon gewoon ineens onder je neus.

op het in korte tijd duidelijk neerzetten van

aan de bar staat te praten. Jan Marijnissen

Wim Datema is directeur van JCM

Vluchten kan niet meer.’ Daarbij komt nog

de boodschap, de inhoud. Nu moet je er

was daar bijvoorbeeld heel bedreven in.'

Context en lid van de redactie van C.

9

Onderweg

Tekst: Sabine Funneman

Afgestompte

forens

Wat eet je onderweg? ‘Onderweg eet ik altijd een appel, de lijn hè…’ Wat drink je onderweg? ‘Niks, ik drink al veel teveel koffie.’ Wat lees je onderweg? ‘Veel! Ik probeer ‘s morgens De Pers te pakken te krijgen, dat vind ik een leuk blaadje. Ook neem ik stukken mee in de trein en vaak een leuk boek. Ik lees nu Lesboek voor de docent geschiedenis. Dat doe ik puur voor de lol; hoewel ik geschiedenis heb gestudeerd, ben ik niet geschikt voor de klas.’ Wat zie je onderweg? ‘Ik kijk niet meer zoveel naar buiten. Ik ben een beetje een afgestompte forens. Af en toe zie ik ineens toevallig een haas of hert springen. Meer niet.’ Wat denk je onderweg? ‘Ik ben vaak aan het werk!’ Waar erger je je aan onderweg? ‘Vooral aan luid sprekende conducteurs in de eerste klas en hard pratende mensen in de trein. Maar ook niezende mensen die hun hand niet voor hun neus doen, vindt ik storend. Raar ook nu, met de Mexicaanse Griep! O ja, en aan de iPod die zo hard staat dat je alleen maar boemboemboem hoort.’ Waar geniet je van onderweg? ‘Ik geniet niet in de trein.’

Wat zijn de nieuwe succesfactoren? Hoe doelgroepen effectiever te bereiken? Welke disciplines voegen meerwaarde toe? Wat zijn de uitdagingen van nu en komend jaar?

Wat verlies je onderweg? ‘Ik heb eens mijn bril verloren en die werd me een reis later aangereikt door een mevrouw. Zo aardig!! Ik was er beduusd van. Ik heb nog twee weken met een paar vrijkaartjes voor het museum in mijn zak gelopen om haar te bedanken voor ik haar terugzag.’ Wat hoop je onderweg? ‘Iedere dag weer: dat ik de trein haal. Je ziet mij altijd op een drafje, snel nog even die krant meegrissen. Ik

CIRON-jaarcongres Gebiedscommunicatie

Krimp, crisis en duurzaamheid 19 november 2009 Kijk voor het programma en aanmelden op www.ciron.nl Wij geven Logeion-leden 20% korting op de toegangsprijs (€ 399 i.p.v. € 499) Mede mogelijk gemaakt door:

ben een last-minuteman.’

Franklin van der Pols, hoofd Publiek en Presentatie van het Legermuseum in Delft. reist dagelijks per fiets en trein van en naar Amsterdam, waar hij woont. Hij is druk bezig met de verhuizing van het museum naar Soesterberg die in 2013 gepland staat. C spreekt hem even; tussendoor. We vragen hem wat hij onderweg van huis naar zijn werk en terug zoal beleeft. Sabine Funneman is zelfstandig communicatieadviseur en lid van de redactie van C.

11

J 12

Ontwikkeling

Jouw adviseur Mijn adviseur

Gedachtewolk van oude Friese kerken en kritisch meekijken naar een magazine. Dat had GH+O voor me in petto. Verder ging ik eigenlijk heel open op stap. Lekker rondkijken en frank en vrij vragen stellen. Dat is gelukt. Op de weg terug over de Afsluitdijk heb ik niet veel van de omgeving gezien. Ik had een gedachtewolk vol overpeinzingen boven mijn hoofd. Wanneer leg je meer nadruk op strategie en wanneer juist op concept? Hoe kun je in deze tijden klanten verrassen en laten zien dat je er bent? Kortom, waarom doen we wat we doen?’

het niemand aan, maar voor een dag vin-

denken, maar vooral ook laten zien dat het budget in vruchtbare aarde valt; dat een blad,

den communicatieadviseurs Erwin Bloys

de communicatiestrategie. Creatie is vervolgens de slagroom op de taart.’

van Treslong van Communicatiebureau

ges voor mijn gevoel langer stilstaan bij de vraag achter de vraag. Voor welke klant werkt

Leeuwarden prima te doen. Spannend zelfs, want voor dag en dauw gaan ze op pad met een ongebruikelijke missie. Erwin wordt

aar H t o Gro rth +O

‘Een brainstorm over een nieuw merk van een zorggroep, een campagne voor het behoud

Eye-opener

Orth de 200 kilometer tussen Rijswijk en

13

Erwin: ‘Een dagje vreemdgaan is lekker!’

Als dagelijkse woon/werkafstand raden ze

Tigges en Liedeke Pol van Groot Haar +

Ontwikkeling

Tekst: Liedeke Pol en Erwin Bloys van Treslong

‘Communicatie is een ambacht. Als bureau moet je niet alleen mooie en leuke dingen beevenement of brochure iets oplevert. Dat vraagt om een onderbouwd advies, dat past bij ‘Wat me opviel bij GH+O was dat zij veel nadruk leggen op het concept, terwijl we bij Tigwat beter? Ik vond het een eye-opener om me weer eens te realiseren waar je staat – als bureau en als adviseur – tussen zwaar strategische communicatieadviesbureaus en autonome creatievelingen die de vrije vorm als leidmotief hebben.’ Overdressed ‘Ik was nieuwsgierig naar cultuurverschillen tussen het Hoge Noorden en het Wilde Westen, maar eerlijk gezegd, of misschien jammer genoeg, heb ik die niet direct kunnen ontdekken. Wel voelde ik me wat overdressed, want hun manier van kleden was informeler. Overeenkomsten waren er genoeg. Communicatiemensen zijn overal in geïnteresseerd. Ze staan open voor anderen en gaan altijd op zoek naar een verhaal. Die belangstelling en

Liedeke, Liedeke wordt Erwin. Er wach-

nieuwsgierigheid herkende ik direct bij GH+O.’

ten klanten, brainstorms, spoedklussen en

Morgen weer

broodjes paté met rucola. Hoe groen was

en je laten verrassen en inspireren. Maar thuiskomen is minstens zo fijn. Je vertrouwde

het gras bij de buren? Liedeke en Erwin

verfrissend om te zien hoe een ander bureau omgaat met klanten, pitches, positionerings-

blikken terug.

week Berenschot of misschien wel een net gestart bureau vol jonge honden!’

‘Een dagje vreemdgaan is lekker. Met open vizier de wereld in, nieuwe mensen ontmoeten omgeving en collega’s die uit hetzelfde hout gesneden zijn. Het is enorm leerzaam en vraagstukken en conceptontwikkeling. Als ik de kans krijg, doe ik het zo weer. Volgende

[email protected]

‘Nieuwsgierig

cultuur­ verschillen

naar

tussen het Hoge Noorden en het Wilde Westen.’

14

Ontwikkeling

City Marketing Congress on the Côte d’Azur 1 and 2 February 2010 Boscolo Hôtel Plaza **** Nice, France

Liedeke: ‘Maak gebruik van elkaar!’

Professional City Marketing: • its best practises • issues • techniques • accountability

www.sellingcities.eu

Het eerste verschil

e­ ati c i s n mu Tigge m Co eau r bu

‘Na een rit van Leeuwarden naar Rijswijk zonder files, stapte ik binnen bij Bureau Tigges, dat is gehuisvest in een modern en strak gebouw. GH+O zit in een monumentaal grachtenpand, daar

banner selling cities2.indd 1

8/11/2009 1:50:32 PM

was al het eerste verschil! Ik ben direct aan de slag gegaan. Ik heb wat correcties aangenomen voor een relatiemagazine en een personeelsblad en daarna meegekeken met het weekoverleg.

U hebt nieuws

’s Middags een brainstorm met collega’s over een wijkplan voor een gemeente. De gesprekken met beide directeuren gaven veel informatie over de bedrijfsprocessen en waren een feest van herkenning. Na een dag werken had ik het gevoel de volgende dag zo op Erwins plek te kunnen beginnen.’ Inspiratie

www.brainbox.nl

‘Mijn bezoek aan Tigges bevestigde dat een goed bureau vol interactie en inspiratie moet zijn.

Mediatraining

Vormgevers, strategen, adviseurs, tekstschrijvers zijn continu met elkaar in gesprek. Je moet

Of bent u het

niet denken dat een ander z’n vak ook dat van jou is. Maak gebruik van elkaar. Hoe je dat kunt doen? Overleg wekelijks, lunch met z’n allen, pak een opdracht samen aan, bijvoorbeeld in een projectteam. Het kan alleen maar wat opleveren. Klanten zijn belangrijker dan ooit. Ze worden door ons, net als bij Tigges vanzelfsprekend gepamperd. Klantendagen, workshops,

950-53 Brainbox adv 216x65 Cmagazine coaching.indd 2

04-08-2009 09:57:40

give-aways, Sinterklaascadeautjes, magazines. Alles om ze mee te laten genieten van dat waar we goed in zijn.’ De klant is koning ‘Ik dacht dat het niet veel uit zou maken waar je je vak beoefent en dat klopt. Er wordt aan beide kanten van het land veel gevraagd. Het moet snel en vooral niet te duur. Onbetaalde pitches zijn helaas normaal en zowel Groot Haar + Orth als Tigges doen daaraan mee. Toch

‘Jullie lunch is enorm uitgebreid

is er bij een goed bureau een grens. We zeggen allebei: “We moeten ons het product eigen kunnen maken”, anders doen we het niet. “Staan voor wat je maakt, moet het credo zijn.” En voor allebei geldt: als we twee keer gezegd hebben “ik zou het anders doen” is de derde keer de klant toch koning.’

OnlyHuman is hoofdsponsor van de verkiezing Communicatieman/vrouw van het jaar 2009 ‘Deze toonaangevende prijs bevestigt de kwaliteit van het communicatievak en de individuele manager. OnlyHuman ondersteunt dit van harte’

Jaarlijks

zeg. Rucola, ciabatta en verschillende kaasjes. Ruilen?’

‘Ik heb niet de arrogantie mijn eigen bureau het beste van de wereld te noemen; ik kom

Barbara Betel, algemeen directeur OnlyHuman

‘OnlyHuman stimuleert professionals die in staat zijn resultaat te boeken en het verschil te maken. Onze overtuiging is dat persoonlijkheid daar een belangrijk deel aan bijdraagt’

tenslotte uit Friesland. Maar wanneer ben je een bureau van niveau? Wat heb je je klanten Nelieke Wismans, directeur OnlyHuman ProjectTeam

en vakgenoten als communicatieadviseur te bieden? Gelukkig zag ik ook bij Tigges: adviseurs zijn er niet voor niks. Een klant die zelf communicatieadviseur is, heeft ook recht op een sparringpartner, iemand die meedenkt, die kan sturen en bovenal je vanuit een bureaukant de ogen kan openen. Dus: deze uitwisseling moet iedereen jaarlijks doen. Kijk en neem mee waar je zelf beter van wordt!’ [email protected]

OnlyHuman Recruiting & Consulting is een adviesbureau gespecialiseerd in werving & selectie, detachering op projectbasis en interim management op het gebied van marketing, communicatie en algemeen management.

OnlyHuman ProjectTeam heeft ervaren (marketing)communicatie- managers en -adviseurs in vaste dienst. Deze professionals zijn snel en flexibel inzetbaar voor tijdelijke projecten of adviesopdrachten bij onze opdrachtgevers.

Nassauplein 23 | 2585 EC Den Haag | T 070 302 20 20 | www.onlyhuman.nl | Groenmarktstraat 19 |

3521 AV Utrecht | T 030 293 29 72

16

Helden van het vak

Helemaal anders Een statig pand in hartje Amsterdam. Op het terras in het ochtendzonnetje zitten wat mensen wakker te worden. Binnen is het een drukte van belang.

Backpackers, zakenlui, gezinnetjes met kinderen; alles loopt door elkaar heen in een grote, lichte ontvangstruimte. Dit pand herbergt de centrale leiding van Stayokay Nederland. Carin Gelpke leidt hier, binnen de afdeling marketing en communicatie, een team van vier medewerkers die het marketing en communicatiebeleid ontwikkelen van de dertig hostels in

Nederland. Kleine afdelingen of eenlingen in grote organisa­ties. Welke com­muni­ catie­vraagstukken krijgen zij te verstouwen? En hoe vergaat hen dat?

Helden van het vak

Foto: Jonas Briels * Tekst: Denise van Marwijk

huisstijl. Lonend is het wel geweest; de hostels

Wat doe je wel en wat niet? Hoe richt je bij-

deel van de print kan vervallen. Alle informatie

zien inmiddels de meerwaarde van een stuk

voorbeeld een hostel zo in dat de doelgroepen

over de hostels wordt op de nieuwe website

centraal gestuurd beleid in.

naast elkaar een prettig verblijf in het hostel

ontsloten. Ook kan de klant direct boeken op

Aansluiting met hostels vindt plaats door

hebben? Je kunt bijvoorbeeld een zakelijke

de site. Daarnaast ontwikkelen we een huis-

zogenoemde speeddates. Op basis van het

groep niet naast een groep schoolkinderen

stijldatabase en een beeldbank. Touroperators

centrale jaarplan, maken de hostelmanagers

plaatsen. En hoe richt je de communicatie

kunnen dan zelf foto’s uit de beeldbank down-

zelf een marketing en sales jaarplan. In de

hierop in? Vraagstukken waar we als afdeling

loaden; dat scheelt enorm veel tijd.’

speeddates bespreekt Gelpke hoe die plannen

dagelijks mee bezig zijn.’

Zo is de afdeling continu bezig de processen

het beste kunnen aansluiten op het overkoe-

tijd- en kostenefficiënter in te richten. ‘Daar-

pelende plan. ‘Het liefst ben ik altijd in de

Ontwikkelingen

naast komt het vaak neer op nee zeggen. We

hostels maar dat kan niet’, lacht Carin. ‘Een

Het op vele fronten gemoderniseerde Stayo-

krijgen dagelijks wel tien tot twintig telefoon-

paar keer per jaar ben ik aanwezig op het hos-

kay bedient anno 2009 de backpackersmarkt,

tjes met nieuwe, inspirerende verzoeken. Dan

telmanagersoverleg, dan komen alle managers

de gezinsmarkt en de zakelijke markt. De afde-

is het zaak binnen de kaders van het jaarplan

van de hostels van een regio bijeen. Daar

ling van Gelpke houdt zich onder andere bezig

te blijven en de verleiding te weerstaan de

presenteer ik de resultaten en nieuwe plannen

met het doorontwikkelen van aantrekkelijke

waan van de dag te stappen.’

en brainstormen we over nieuwe ideeën.’

packages voor deze drie groepen. De zakelijke

‘Verder onderzoeken we nu of het aantrekke-

markt loopt overigens wat terug door de crisis,

lijk is onze advertentieverkoop bij een bureau

Oude cultuur in modern comfort

aldus Gelpke. Bedrijven kiezen in plaats van

neer te leggen. Welke tijdswinst levert dit ons

Met de naamsverandering en centrale aanstu-

meerdaagse trips voor dagprogramma’s.

op? Met al deze nieuwe stappen zijn we de

ring was de overgang van NJHC naar Stayo-

Toch staat de groei van Stayokay niet stil. Er

afgelopen jaren wel steeds meer opgeschoven

kay niet afgerond. Voor de hostels zelf gold:

zijn hostels in de segmenten kust en water, city

van uitvoering naar beleid.’

van oude jeugdherberg naar modern concept.

en groene omgeving. Zo is onlangs binnen het

De conclusie van Gelpke is duidelijk: ‘Als kleine

Elke Stayokay is grondig verbouwd. Het oude

segment city een Kubuswoning in Rotterdam

afdeling kun je niet alles doen wat je wil. Zo

concept staat echter nog grotendeels over-

aangekocht, vertelt Gelpke enthousiast. Deze

wilden we dit jaar een grote campagne voor

is nu helemaal ingericht als Stayokay.

onze naamsbekendheid starten. Vanwege het

Decentraal naar centraal

werk. Die centrale aansturing was best wel

eind. ‘Elkaar ontmoeten, bij elkaar aan tafels

Stayokay is ‘de opvolger’ van de NJHC, de

een strijd; de hostels waren gewend alles zelf

zitten, samen ergens zijn en verhalen delen.

Nederlandse Jeugdherbergcentrale. ‘Toen ik

te doen.’

Dat willen we erin houden. Er is geen corvee

Kleine club

staat nu in de planning voor volgend jaar. We

in 2004 startte bij Stayokay, was de naams-

Het centraal laten ontwikkelen van bijvoor-

meer, het aardappels schillen is er helemaal

Het zijn ambitieuze plannen. Ambitieus want

hebben al een grote naamsbekendheid maar er

wijziging net achter de rug’, vertelt Gelpke.

beeld een folder, duurde langer dan gewend.

uit. We kiezen voor de oude cultuur en ge-

de afdeling van Gelpke is klein en breidt niet

is nog een deel van Nederland te veroveren.’

‘Beleid en uitvoering lagen echter nog bij de

‘Maar wij geloofden er in en vonden het be-

woontes met de comfort van deze tijd.’

uit. Dat is soms een uitdaging, vindt ze zelf.

hostels zelf. In de verdere opzet van Stayokay

langrijk als Stayokay één gezicht naar buiten

Ook de kamers zijn op dat moderne comfort

‘Prioriteren vind ik lastig want ik vind alles

Denise van Marwijk is zelfstandig

is gekozen voor centrale aansturing vanuit

te brengen.’ Volgens Gelpke was het een hele

aangepast. Mensen willen niet meer met zijn

leuk om te doen. Daarom zijn we bezig met

communicatieadviseur en lid van de redactie

Amsterdam. Zo kwam er ook een centrale

uitdaging om de hostels daarvan te overtui-

tienen op een kamer liggen. Dat is een uitda-

digitalisering. Zo krijgt onze website een cen-

van C.

afdeling marketing en communicatie waar ik

gen en hen te conformeren aan een centrale

ging: ‘We kiezen verschillende doelgroepen.

trale rol in onze communicatie, waardoor een

budget hebben we dat niet kunnen doen. Dit

17

18

Toonaangevend

C

Toonaangevend

Foto: Vincent Boon * Tekst: Sander Grip

Je kunt Robert Blonk (38) een wolf in schaapskleren noemen. Als communicatieprofessional richt hij zich namelijk op professionalisering van inkoop voor communicatieafdelingen. En dat zijn van nature twee zaken die elkaar niet liggen; inkoop en communicatie. Blonk vindt echter dat beide professies elkaar kunnen versterken en de samenwerking moeten opzoeken. Ze zullen ook wel moeten; de Europese Aanbestedingswet bepaalt dat inkoop volgens vaste regelgeving moet verlopen.

communicatie en inkoop werken

beter samen

Een Italiaans maatpak, ultrakort gekapt, sprankelende ogen en behept

moeten lopen. Die aanbesteding is van toepassing op alle overheids-

met een aanstekelijke gedrevenheid; Blonk is een man met een missie.

instellingen, publiekrechtelijke organisaties en de nutssector, met als

Inkoop en communicatie dichter bij elkaar brengen. Inmiddels weet hij

doel overheidsopdrachten open te stellen voor alle in de Europese Unie

dat de bestaande kloof te dichten is; bij grote private organisaties en

gevestigde bedrijven.’

semioverheidsinstellingen lukte hem dat al. Bij zijn laatste opdrachtgever, die onderdeel uitmaakt van de Rijksoverheid, heeft hij net de voorberei-

Wrevel

ding voor een nieuwe Europese aanbesteding achter de rug. Hij heeft er

‘Gek genoeg zien veel afdelingen binnen organisaties de voordelen die

een speciale functie mogen inrichten om het grootste struikelblok tussen

Inkoop hen kan bieden, behalve de Communicatieafdeling. Er is wrevel

Inkoop en Communicatie te slechten: het meetbaar maken van leveran-

tussen Communicatie en Inkoop.'

ciersprestaties.

'Dat komt onder meer omdat communicatieprofessionals gewend zijn de vrijheid te hebben zelf te bepalen bij wie zij hun producten en diensten

Beter, sneller en goedkoper

inkopen. Daarnaast is een pen bestellen iets anders dan een communi-

‘Van oorsprong zijn de mensen van de afdeling Inkoop bestellers. Als je

catieadvies ‘bestellen’. Er is dan namelijk niet zoiets als een fixed price;

een pen wilt, bel je naar Inkoop en dan bestellen zij pennen voor je. Dat

iedere communicatieopdracht is weer anders. Communicatieprofessionals

was altijd ad hoc, vaak op basis van ons-kent-onsrelaties met leveran-

hebben vaak een persoonlijke relatie met leveranciers. Het draait om

ciers en meestal bijzonder inefficiënt. Een jaar of vijftien geleden drong

een goede band. Snappen we elkaar? Dan kunnen we zaken doen. Bij

bij organisaties het besef door dat Inkoop beter te organiseren was. Al

Inkoop gaat het daar juist niet om; het is uitgesloten dat iemand een

met simpele ingrepen bleek het mogelijk beter, sneller en goedkoper

opdracht krijgt omdat het zo’n fijne vent is. Het gaat de inkoper om de

in te kopen. Besparingen van vijftien tot twintig procent waren geen

return on investment. Levert de investering aan het eind van de rit op

uitzondering.’

wat we er vooraf van verwacht hadden? Simpel gesteld: is jouw pen

‘Tegenwoordig richten professionele inkoopafdelingen zich niet op het

ook echt de beste? Bij communicatie krijgt de inkoper daarop geen grip.

bestellen alleen, maar op de toegevoegde waarde van het ingekochte

Want wat is het resultaat van leveranciersprestaties gericht op een recla-

product of de dienst in de communicatieketen. Hiervoor hanteert de

mecampagne of een congres?'

professionele inkoper zeven inkoopstappen: oriënteren op de markt, specificeren van de wens, selecteren, onderhandelen en contracteren,

Uniek

bestellen, bewaken van de geleverde producten en nazorg.’

‘Mijn meest recente opdracht was redelijk uniek. Het was mijn taak

‘Dankzij de professionalisering van het vak krijgt de afdeling Inkoop

vanuit Inkoop grip te gaan krijgen op wat er wordt ingekocht en op

een steeds sterkere positie, die wordt geruggensteund door nationale

wat daarvoor wordt verkregen. Ik had een half jaar de tijd om enerzijds

wetgeving. Zo heeft toenmalig minister Brinkhorst van Economische

de nieuwe Europese aanbestedingsronde goed voor te bereiden en

Zaken in 2006 de Aanbestedingswet opgesteld [in 2009 bekrachtigd,

anderzijds een functie te ontwikkelen waarin leveranciersprestaties aan

red.]. Daarin staat dat de inkoop van leveringen en diensten boven het

contractafspraken te toetsen zijn. Ik heb uitvoerig onderzocht welke

drempelbedrag van 133.000 euro verplicht via Europese aanbesteding

behoeften de communicatieafdeling heeft. Die heb ik vervolgens mee-

19

20

Toonaangevend

‘Vrijheid van leveranciers­keuze wordt aan banden gelegd:

ons-kent-ons en onderbuikgevoel geen basis meer voor opdrachtverstrekking.’

Sumatrakade 1537 Sumatrakade 1537 1019 RS Amsterdam t 020 616 34 531019 RS Amsterdam t 020 616 34 53 move-

geen opdrachten meer vandaan halen. Als communicatiebureau kun je alleen leveren als je gecontracteerd bent. De zzp’er of het jonge talent delft daarbij het onderspit. Deze maakt weinig kans om alleen een Europese aanbesteding te winnen, tenzij hij als onderaannemer voor een grotere leverancier werkt. Want vaak alleen een grote partij wordt aanbestedende diensten stellen; zoals het hebben van voldoende capaciteit, een minimale omzet per jaar en de hoeveelheid en diversiteit van klanten.’ ‘Dat gezegd hebbende, valt vaak de naam Henk Kramer. Hij stond in het nieuws als eerste zzp’er die een overheidsaanbesteding won. Zo lijkt het wel maar Kramer is lid van de Communicatiewinkel en de directeur daarvan moest ervoor garant staan dat haar netwerkorganisatie continuïteit kan waarborgen als Kramer zijn werk niet zou kunnen nakomen. Zonder die zekerheid was het hem niet gelukt.’ Toekomst ‘Hoe de toekomst er uitziet? Communicatieafdelingen doen er goed aan frequent aan tafel te zitten met de afdeling Inkoop om gezamenlijk de uitdagingen helder te krijgen. Vanuit zijn professie wil de inkoper daarbij

genomen in één-op-ééngesprekken met communicatiebureaus. Zo is

kunnen meten of daadwerkelijk wordt geleverd wat hij heeft ingekocht.

het me gelukt een meetmethode te ontwikkelen. In de toekomst kan de

Hierin zit veel toegevoegde waarde voor de communicatieprofessional,

communicatieafdeling alle leveranciersprestaties meten en kan Inkoop

omdat je de geleverde kwaliteit kunt waarborgen door het meten

toetsen of prestaties worden geleverd zoals die zijn vastgesteld in aanbe-

van leveranciersprestaties. In een aanbestedingstraject zal de afdeling

stedingscontracten. Een vaste medewerker is aangenomen om de door

Communicatie de inkoper aan de hand moeten nemen zodat deze de

mij ontwikkelde tools en procedures te gaan hanteren.’

behoeften aan benodigde communicatieproducten en –diensten goed kan begrijpen.’

Zelf actie ondernemen

‘Hoewel Europese aanbestedingen vanuit Inkoop worden geïnitieerd en

‘Elke overheidsinstelling in ons land moet de inkoop elke twee tot vier

begeleid, is de afdeling Communicatie hierin wel bepalend. Als Commu-

jaar opnieuw Europees aanbesteden. Voor leveranciers aan communi-

nicatieafdeling zit je na een aanbesteding immers jaren vast aan bureaus

catieafdelingen, zoals communicatiebureaus, vereist dit een proactieve

waarmee je verplicht moet werken. Cruciaal is dus dat de aanbesteding

houding. De manier van opdrachten krijgen, verandert. Langsgaan

die bureaus oplevert die voldoen aan jouw behoeften. Neem dan ook

voor een praatje heeft geen zin, want de inkoopprocedure is wettelijk

voldoende tijd om je behoeften bij de afdeling Inkoop kenbaar te maken.

bepaald.’

Zo kun je, door hier samen de tijd voor te nemen, bijvoorbeeld tot de

‘Ons-kent-ons en onderbuikgevoel zijn geen basis meer voor opdracht-

afspraak komen dat er gesprekken gevoerd worden na een voorselectie

verstrekking. Je kunt alleen opdrachten krijgen als je gecontracteerd bent

van kandidaten. Op die manier is het toch mogelijk dat de communica-

via een Europese aanbestedingsronde. Leveranciers zullen zelf actie moe-

tieprofessional gevoel krijgt voor de mensen ‘achter’ het bureau, waar

ten ondernemen door op de Nederlandse aanbestedingskalender of de

deze zoveel waarde aan hecht.’

Europese TED te kijken of er een aanbesteding loopt. Als je dit niet doet

‘Inkoop kan nog meer voor Communicatie betekenen. Zo kan Inkoop

en je dus niet aanmeldt voor een aanbesteding, dan mis je de boot. Dat

ook veel administratief werk uit handen nemen; werk dat de communi-

hebben tot nu toe maar weinigen begrepen. In de voorbereiding op de

catieprofessional zelf liever niet doet. In de samenwerking met Inkoop

Europese aanbesteding bij mijn laatste opdrachtgever heb ik gesprekken

heeft de communicatieprofessional voorlopig nog veel onzekerheden;

gevoerd met de communicatiebureaus die nu voor deze dienst werken

hoeveel vertraging heb ik als een opdracht via Inkoop loopt? Hoeveel

of dat willen. Mij werd vaak gevraagd wanneer zij konden langskomen

besparingen wil Inkoop realiseren? Heeft dat consequenties voor ons

voor een gesprek over een contractverlenging. Nou … niet dus.’

communicatiebudget? Voordat de voordelen van professionele inkoop gerealiseerd kunnen worden, moeten de afdelingen Communicatie en

Garant staan

DE KRACHT VAN HET WOORD

[email protected] bladenmakers & tekstschrijvers & jaarverslaggevers

Nieuwe en vernieuwde cursussen in ons aanbod: Communicatie: • Interne communicatie. Start 3 november. • Strategische adviesvaardigheden. Start 6 november. • Mediatraining. Start 20 november. • Inspiratie voor ervaren communicatieprofessionals. Start voorjaar 2010.

adviseurs & woordvoerders & eindredacteuren (ook interim)

www.movement.nl

Schrijven: • Persberichten. Start 26 oktober. • Redigeren van teksten. Start 3 november (av.) en 6 november (och.). • Beleidsteksten. Start 5 november. • Masterclass Speechwriting met Margriet van Lith. Start 17 november. Journalistiek: • Doelgroepdenken 2.0. Start 5 november. • Leidinggeven aan een redactie. Start 5 november. • Tijdschriftjournalistiek. Start 16 november. Nieuwe media: • Corporate blogging. Start 5 november. • Usability van websites. Start 10 november. • Crossmedia. Start 24 november. • Schrijven voor internet en intranet. Start 25 januari 2010. www.ccj.hu.nl In januari start de nieuwe Master International Communication Management: www.micm.hu.nl Centrum voor Communicatie & Journalistiek (voorheen Forum)

ER VALT NOG GENOEG TE LEREN

? t n a l en k

e g g o N

Leden van Logeion krijgen bij hun eerste onderzoek van DirectResearch.nl een

GRATIS iPod touch of € 250,- korting

Inkoop nog veel met elkaar om tafel zitten.’

Kijk voor de voorwaarden op www.directersearch.nl/logeion

‘Als de Europese aanbesteding bij mijn laatste opdrachtgever is afgerond kun je daar als niet-gecontracteerde leverancier voor twee tot vier jaar

ervaren in overheidscommunicatie

gecontracteerd, omdat deze kan voldoen aan de vaak hoge eisen die

Sander Grip is freelance bedrijfsjournalist en hoofdredacteur van C.

Bel: 020 7707579 of mail: [email protected]

22

Stelling

Stelling

Marieke van Dommele, communicatieadviseur

Mickey Scherer, manager Communicatie Sherpa ‘Wat betreft kennis zou ik dat niet zo stellen, voor integreervaardigheid wel. De digitale ontwikkeling gaat rap; de zorg ontwikkelt langzamer mee. Budget speelt parten. In de zorg ontwikkelt de functie van websites zich door marktwerking in de richting van kennisportal en positioneerinstrument. De continu veranderende wetgeving en financieringsstelsels en de groeiende media-aandacht vragen om afleggen van verantwoording aan de ‘buitenwereld’. Vak- en afdelingsoverstijgend integreren wordt zo een kernvaardigheid. Bij Sherpa zijn we daar hard mee bezig. Een uitdaging voor ons vakgebied in deze sector.’

Vannimwegen ‘Mee eens! Communicatieadviseurs zijn over het algemeen te weinig op de hoogte van alle ontwikkelingen op het web. Een gemiste kans omdat via digitale media het effect en de respons van onze acties meetbaarder zijn dan via “ouderwetse” middelen. We laten dus een wereld aan mogelijkheden liggen die ons werk zichtbaar kan maken. Ieder zichzelf respecterend adviseur zou minimaal één keer per jaar op webbijspijkercursus moeten. Dat is niet alleen zinvol maar ook leuk. Bovendien vergroot je daarmee je meerwaarde richting klanten.’ Hilde Breunissen, communicatieadviseur Mediamaal

Amanda Kragten, communicatieadviseur gemeente

‘Hopeloos vind ik wel erg kort door de bocht. Wel

Groningen ‘Vijftien jaar geleden zei men: “Dat

merk ik dat het bij veel van onze klanten niet de

internet, dat waait wel weer over.” Nou, dat

eerste prioriteit is. We zien het nauwelijks in hun

hebben we gezien. Toen liep iedereen dus ook al

communicatiestrategieën terug. Nog steeds ligt bij

achter. Maar een beetje achterlopen is toch niet

de inzet van middelen vooral de nadruk op geprinte

erg? Heb web is een middel, geen doel. Richt je

media. Ik probeer een lans te breken voor meer

dus op die dingen waar je wat aan kunt hebben,

gebruik van internet en andere nieuwe media, want

en probeer niet alle trends bij te houden. Of zoals

ze bieden veel meer mogelijkheden om jezelf als

mijn opa vroeger al zei: “Als een ander in de

organisatie bij de juiste doelgroepen te profileren.

sloot springt, spring je er toch ook niet zomaar

Met een meetbaar resultaat.’

achteraan?”’

Stelling: Iedereen loopt tegenwoordig hopeloos achter op het web Sabeth de Boer, eigenaar tekstbureau Woordwapen ‘Ik ben het eens met de stelling, maar verzet me tegen de karakterisering ‘hopeloos’. De aanwezigheid van een minderheid die avant garde is, is van alle tijden en waardevol voor de massa. Dit geldt voor alle specialismen. Ik schat in dat ‘iedereen’ ook achterloopt op de kennis van een loodgieter of automonteur. Dat is niet hopeloos, het houdt de economie draaiende. Het web wordt met de dag complexer. Voor mensen met een baan buiten de it-sector is het nauwelijks bij te houden. De finesses van het web zullen daarom, net als de finesses van de neurologie of de scheepsbouw, slechts bekend zijn bij een kleine voorhoede. Gun de achterhoede zijn veredelde encyclopedie.’

Arie van Bellen, directeur van ECP-EPN, platform voor de informa­ tiesamenleving ‘Hoe kun je achterlopen op “iets” (het internet)? Of wordt dat “iets” een bijna levend organisme dat wedijvert met de mens? Interessante gedachte… Prachtig toch; de onafhankelijkheid van tijd en plaats om dingen te weten te komen of te communiceren. Vind je weg op het internet en zorg dat je minder achter loopt dan anderen! Maar er is een keerzijde. Nederland kent 1.6 miljoen mensen die achterlopen doordat er internet is, vandaar het programma “Digivaardig & Digibewust”. Ik heb gisterenavond een mailtje van de klaverjasclub uitgeprint en aan mijn ouwe buurman gegeven! Menselijk contact en internet, blijf die twee combineren!’ Ria Braakman, zelfstandig communicatieadviseur,

Suzanne van der Raaij - Adviseur Marketing en

Eindhoven ‘Ik kijk of de nieuwe mogelijkheid beroeps-

Communicatie - Schouten & Nelissen ‘Social

matig interessant voor me is; anders laat ik het links

media, cross mediaal, user generated, twitter ...

liggen. Zo is Linkedin interessant omdat ik zo mak-

ontwikkelingen die ons vak steeds uitdagender

kelijk contact houd met mensen door het hele land.

maken. Uitdagender en naar mijn mening ook

Ik begin nog niet aan Twitter, mijn doelgroep doet het

een stuk leuker. Online is geen kwestie meer van

ook niet. Misschien schaadt het me wel, denkt men:

willen maar van moeten. Ik zorg dan ook dat ik

heeft die niks beters te doen dan alomtegenwoordig

bijblijf op mijn vakgebied. Toch blijft het belangrijk

zijn op dat web? Als communicatieadviseur interes-

goed voor ogen te houden waarom je communi-

seert het fenomeen me wel. Als ik voor een gemeente

ceert. Wat is het doel? Wat wil je bereiken? Je ziet

werk die haar burgers via het web wil bereiken, ben ik

vaak gebeuren dat een bedrijf een zogenaamd hip

als communicatieadviseur wel bij de tijd!’

middel inzet, zonder een boodschap of een doel.’

S

23

24

Boeken

Column

Het grote drijfverenboek. De impact van drijfveren op mensen en organisaties Hans Versnel, FT Prentice Hall 2008 - 978-90-430-1652-0, 78 pagina’s, € 34,95

Een klein verhaal over het communicatietraject, over kernwaarden binnen een organisatie.

Taboe: Macht. Waarom chefs in dictators en ondergeschikten in zombies veranderen

Voorbij

Peter van Lonkhuyzen, Scriptum 2009, 978-90-559-4389,

Ik loop altijd hopeloos

118 pagina’s, € 17,95

achter de feiten aan. Ik

De communicatieprofessional had het allemaal goed voorbereid: ‘Professionaliteit, integriteit

ben begonnen met Twitter,

en openheid daar draait het om in ons bedrijf.’ Het liep uit op een enorme stammenstrijd.

Sommige bazen houden van bazig zijn. In het boek ‘Taboe: Macht’

maar ik weet niemand die

De buitendienst verstond onder integriteit ‘je collega’s nooit laten vallen’, terwijl de financiële

duikt Peter van Lonkhuyzen in het fenomeen macht. In het mooi

ik wil volgen en kan ook

afdeling juist hamerde op ‘het ons vooral houden aan de regels.'

uitgegeven boekje analyseert hij de bully, de bullebak die zich

geen Tweet bedenken die

De R&D-afdeling had weer een andere invulling, namelijk ‘consistent zijn in strategie en

langdurig vijandig gedraagt. In Nederland raken elk jaar ruim

interessant is voor iemand.

gedrag, open staan voor feiten.'

70.000 mensen verwikkeld in een arbeidsconflict en bij het pesten

Ik doe maar wat en volg

Het gedrag van mensen is gebaseerd op drijfveren. Het kan gaan om veiligheid en

op de werkvloer speelt in driekwart van de gevallen een van de

Paul de Leeuw en –

geborgenheid, orde en zekerheid, groepsharmonie of het verwerven van kennis en inzicht.

chefs een rol, zegt Van Lonkhuyzen. Dat zijn onthullende cijfers.

godbetert – Andries Knevel. Ze zijn allebei wezenloos in hun

Maslow heeft met zijn piramide een indeling gegeven die van het bevredigen van fysieke

Kostbaar in menselijk leed, duur vanwege alle kosten rond verzuim,

dagbesteding. Maar ik moet wel, want ik had onmiddellijk

behoeften gaat tot zelfactualisatie. Clare Graves bouwde dit model uit tot acht value systems,

afvloeiing en juridische procedures. Waar komt dit gedrag vandaan?

toen ik van Twitter hoorde al het gevoel dat ik achterliep.

ofwel gedragsbepalende mentale categorieën.

‘Hè? Waarom ken ik dat niet? Heb ik iets gemist??’

Hans Versnel heeft de vertaling gemaakt naar mensen in organisaties en teamprofielen. Zijn

In ongeveer 115 bladzijden analyseert de auteur de pathologie van

Op Hyves mag ik trouwens niet meer komen, dat hebben

kleurentest wordt in veel organisaties gebruikt. Uit die tests blijkt steeds dat het gedrag wordt bepaald door een samenloop van meerdere drijfveren.

de macht. Voorbeelden komen vooral uit de Amerikaanse politiek,

de kinderen me verboden en sindsdien voel ik me een vieze

Daarnaast blijkt dat een bepaald type gedrag ook kan rekenen op een sterke allergie, op verwerping ervan, en dat bepaalde profielen goed bij elkaar

de organisatieleer en eigen ervaring. Daarnaast past de schrijver

gluurster als ik daar mijn gezicht laat zien. LinkedIn is vreselijk

passen en andere juist helemaal niet.

veel inzichten uit de psychologie toe. Hij beschrijft behalve de

vol. Sommige mensen hebben er meer dan 300 vrienden

Zicht op de drijfveren van mensen, teams en organisaties kan enorm helpen communicatie daarop af te stemmen en ‘de juiste taal te spreken’. Het

machthebbers ook de hulpeloosheid, passiviteit en lage eigendunk

en ik krijg 35.931 resultaten als ik ‘communicatie’ intyp

boek van Versnel is beslist geen gemakkelijk boek, maar gaf mij wel tal van nieuwe inzichten om in praktijk te brengen.

van de slachtoffers.

(vandaag). De moed zinkt me in de netwerkschoenen in die

In de speurtocht naar het waarom

onoverzichtelijke massa.

van dat streven naar macht,

Dat knagende gevoel van achterlopen heeft dus niet

betreedt de auteur jammer

zoveel te maken met de toegankelijkheid van deze

genoeg platgetreden paden. De

communicatiemiddelen, als wel met een onbestemd gevoel

behoeftepiramide van Maslow,

niet uitgenodigd te zijn voor een feestje en dientengevolge

het experiment van Milgram, de

belangrijke gesprekken, verbintenissen en vooral plezier

sekte van Jim Jones in Guyana,

te missen. Nieuwe mogelijkheden voor de communicatie

Macchiavelli, Freud; ze komen

roepen angst voor eenzaamheid op, nieuwe mogelijkheden

allemaal langs, om uit te

voor ... koffiezetten niet. Het Nespresso-apparaat is een

komen bij de apenstudies van

flop. Een kopje koffie kost 31 cent: veel te duur! Maar

Frans de Waal.

wat mis ik eigenlijk als ik niet Twitter of Hyves? Loop ik

Jan Jelle van Hasselt

Koop mij. Waarheid en leugens over ons koopgedrag

Martin Lindstrom, A.W.Bruna Uitgevers B.V. 2008 - 978-90-229-9483-2, 205 pagina’s, € 17,95 Koop mij. De ultieme kreet van ieder product. Ik ben toch mooi, handig, slim, sterk; koop mij toch! Maar waarom kopen mensen een product nu wel of niet? Aangezien het traditionele marketingonderzoek, met

opportunities mis? Of gaan daarmee nieuwe vrienden en

al haar statistische know-how, daar nog steeds geen antwoord op heeft, wordt het onderzoeksterrein de

De vraag blijft liggen,

sowieso informatie over mensen aan mijn neus voorbij? Weet

laatste jaren verlegd naar de ‘neuromarketing’. Martin Lindstrom, hij beschrijft zichzelf als globetrotter en

voor wie dit filosoferende

ik daardoor als allerlaatste dat er een bom ontploft is, ergens

gerenommeerd marketeer, ondernam een jarenlang onderzoeksproject naar de relatie tussen hersenactiviteit

boek is geschreven. De

in de wereld?

en reclameprikkels. En daarover gaat dit boek. Hoe verzamelen en filteren onze hersenen informatie? Wat

schrijver beseft dat zelf

Ach, what the heck! (de nieuwste uitdrukkingen leer ik wèl

motiveert ons om iets te kopen?

ook, want in de laatste

zolang de kinderen thuis wonen). De zomer is afgelopen,

En dan blijkt dit boek aan de ene kant fascinerend – uit hersenscans blijkt bijvoorbeeld dat antirookreclame

paragrafen zegt hij meerdere keren dat ‘over dit

net als de dingen die voorbij gaan op het internet. Wat goed

het rokersgenotcentrum bij rokers juist stimuleert – en anderzijds, zeker voor mensen met een (sociaal)

onderwerp al boekenkasten volgeschreven zijn.’ Vragen over

is, blijft, zoals You Tube, Marktplaats en Buienradar. Kijk op

psychologische achtergrond, eerder bevestigend. Spiegelneuronen laten zien dat kijken tot dezelfde

netwerken, horizontale relaties en het delen van informatie en dus

Webchef: ook een blijvertje!

hersenactiviteit leidt als uitvoeren; vandaar dat imitatie zo’n groot goed is.

macht komen niet aan de orde. En juist dat zijn relaties die veel

Als ik het boek dichtdoe en als je mij vraagt welke informatie is blijven hangen, dan ben ik de rode

professionals vandaag de dag veel onderhouden. Kortom, een leuk

draad kwijt geraakt door de enorme overvloed aan leuke details, bijzondere voorbeelden en verrassende

maar niet noodzakelijk boekje.

Sabine Funneman is lid van Logeion. Na jaren advieswerk in organisaties is zij haar eigen communicatiebureau begonnen.

uitkomsten. Dat is eigenlijk jammer, want tijdens het lezen boeide het boek mij enorm. Wat zegt dit over mijn hersenactiviteit?

Joost Eskes

Ze zit in de redactie van C en schrijft maandelijks een column van 301 woorden.

Gerald Morssinkhof

25

26

Portfolio

Portfolio

Tekst: Sander Grip

Communicatie is meer dan het geschreven woord. Elke maand een ‘andere’ manier van communiceren.

Gefotografeerde fantasie Beeld is een krachtige metafoor maar van welke techniek maak je gebruik? Grafisch vormgever Hans Sprangers bedient zich van alle grafische technieken maar de fotocollage neemt een bijzondere positie in zijn oeuvre in.

‘Het zijn de enige werken die ik op de compu-

sonen in een echt sanatorium in Arkansas.

Hans Sprangers (59) studeerde Grafische Vorm-

ter maak. Mooi is dat alles in de collage echt is

Samen wordt het een lugubere kliniek: blijf

geving aan de Rietveld Academie. Na zijn afstuderen in 1971

– zelf gefotografeerd – waardoor een zweem

je ongecontroleerd dooreten, dan val je in

werkte hij tien jaar als illustrator in de Verenigde Staten. Sinds

van echtheid ontstaat. Als je tekent raak je ver-

handen van die boosaardig kijkende directeur.

de jaren tachtig werkt Sprangers in ons land voor uiteenlo-

der van de werkelijkheid af en wordt het on-

Leidinggevend [rechts, red.] is een combinatie

pende media. De wereld van Sprangers is een serie surrealis-

waarschijnlijk. Nu zou het beeld echt kunnen

van Jeanne d’Arc en Lodewijk XIV die het volk

tische fotocollages met hemzelf in de hoofdrol die hij maakte

zijn, dat is mooi. Het past ook in deze tijd; we

manhaftig naar de afgrond leidt. En Snoei is

voor de FNV. Steeds geëngageerd, soms vilein of sinister,

zijn zo gewend geraakt aan manipulatie dat je

een fantastische weergave van de verlekkerd

altijd spelen met de werkelijkheid; fotografisch echt maar het

fotografie overdrachtelijk kunt gebruiken.’

kijkende interim-manager die in het perso-

eindbeeld kan niet bestaan. Hans Sprangers, 0224 563 364,

‘Neem Obesitas [midden, red.]. Echte per-

neelsbestand knipt.

[email protected], www.sprangersillustration.com

27

Kennis

Kennis

Tekst: Sander Grip

Competenties in 2020

100

In het onderzoek van Elving

Hemelbestormend nieuws?

De uitleg erbij is echter ontluisterend simpel;

communicatieafdelingen waar ze staan, hoe de

de communicatie op zich is vaak nog wel goed

huidige financiële crisis invloed op hun werk

geregeld (‘aan middelen ontbreekt het niet;

heeft en waar ze over tien jaar denken te staan

een leuke website en wat folders’). Maar de

met hun afdeling. Het resultaat is misschien

dialoog met mensen, met medewerkers, is vaak

niet representatief voor de gehele sector, want

compleet afwezig. Elving: ‘Mensen vormen je

van de competenties nu in wit aangegeven, terwijl in blauw

25

aangegeven wordt welke com-

1. De middelenboer raakt op de achtergrond Het huidige takenpakket van communicatieafdelingen bestaat nog zowel uit uitvoerend als strategisch werk. Het uitvoerende werk verdwijnt langzaam naar de achtergrond en wordt meer

Budgetmanagement

Gebruik van ICT en e-communicatie

Nu

Creativiteit

Minder

Intuitie en perceptie

Meer

0

Assertiviteit en vertrouwenwekkend

in 2020.

Kritisch oordelen

petenties belang­rijker worden Presentatievaardigheden

ANWB en de BOVAG. Vraag de bazen van de

In de figuur zijn het belang

Kennis van business strategie

Op het eerste gezicht een zware beschuldiging.

meer of minder belangrijk zijn.

Organiseren, plannen en taakgeoriënteerd

en communicatie speelt daarin een grote rol.’

als Nuon en Philips tot verenigingen als de

50

Probleem oplossend vermogen

ties in ons land. Variërend van multinationals

en of de competenties in 2020

Reflectie, leren van ervaringen

tachtig procent van alle veranderings­trajecten

competenties belangrijk zijn

Enthousiasme, motiveren en nieuwsgierigheid

Neem vijftig toonaangevende, grote organisa-

de vraag beantwoord welke

Schrijfvaardigheden

Onderzoek naar veranderingen in het communicatievak tussen nu en 2020

75

Invloed, overreding en diplomatiek

partner

respondenten onder andere

Integriteit

Middelenboer wordt strategische

en Willems hebben de

Verbale vaardigheden

28

van bestuur maar communicatie is steeds vaker een hoge staffunctie met aanzien. Dit komt mede omdat men gaat inzien hoe veel en hoe divers het werk is dat communicatieafdelingen

daarvoor is de groep doorgelichte organisaties

belangrijkste kapitaal en daar wordt de minste

Nee, dat niet. Maar toch, het

te eenzijdig, maar het schetst wel een goed

aandacht aan besteed.’ Zo vertelde een vriend

onderzoek dat Wim Elving

beeld van de trends die in het communicatie-

hem dat het bedrijf waar hij werkt al een jaar

vak zijn te signaleren.

lang elke laatste vrijdag van de maand aan-

en Sanne Willems uitvoerden

Op verzoek van hooggeplaatste communi-

kondigt dat er veel gaat veranderen. ‘Dat gaat

Feitelijk is het meest recente onderzoek van

Communicatiedirecteuren verzorgt vergelijkend

Overigens ziet Elving het werk van de commu-

catiemanagers leidde Wim Elving, docent

ten koste van veel arbeidsplaatsen is steeds de

Elving een vervolg op het onderzoek dat hij

onderzoek naar de positionering van communi-

nicatieadviseur wel een wezenlijke verandering

Corporate Communicatie aan de afdeling com-

boodschap. Maar in al die tijd is er nog nooit

in 2005 met Van Ruler deed, zij het op veel

catieafdelingen in Europa.

doormaken. ‘Oorspronkelijk is hij vooral een

municatiewetenschap van de Universiteit van

iets gebeurd. Onhandiger kun je de communi-

kleinere schaal. ‘Ook nu stelden we de vraag

Uit al die onderzoeken komt naar voren dat het

middelenboer, de man of vrouw die zorgt voor

Amsterdam precies dit onderzoek. Medewerk-

catie niet opzetten.’

hoe de communicatieafdeling eruitziet. Daaraan

vakgebied volwassen geworden is. ‘Het beeld

het personeelsmagazine en de brochures, de

ster aan het onderzoek Sanne Willems studeert

Het werpt de vraag op welke positie commu-

hebben we de vraag gekoppeld wat de ver-

van communicatie als clubje folderjongetjes

website en het perscontact. Dit werk verdwijnt

dit najaar af op een analyse van de resultaten.

nicatieafdelingen hebben binnen organisaties

wachting is voor 2020. Waar staat de commu-

en -meisjes is voorbij. Organisaties zijn zich

niet, maar wordt steeds vaker uitbesteed aan

In een rokerige kamer van het monumentale

en hoe tegen het vakgebied aangekeken

nicatieafdeling dan? En omdat de crisis uitbrak

steeds beter bewust dat goede communicatie

specialisten. Tussen nu en tien jaar verschuift

naar de veranderingen die communicatieafdelingen de komende tien jaar doormaken, biedt aankno­pingspunten voor wijzigingen in het onderwijs.

en meer uitbesteed. In 2020 is de communicatieprofessional vooral een strategische partner voor het hogere management.

verzetten. Als duizendpoten doen deze afdelingen alles, van klantcontact tot profilering en coaching.’

Oost-Indische Huis aan de Kloveniersburgwal

wordt. Die vraag is niet nieuw voor Elving. Al in

op het moment dat wij ons onderzoek startten,

belangrijk is. En dat het imago en de reputatie

het zwaartepunt nog verder naar strategische

‘Het uitvoerende werk in com-

in Amsterdam laat Elving voor magazine C

2005 voerde hij samen met Betteke van Ruler

hebben we ons ook gericht op de vraag: wat

van je organisatie samenhangen met de manier

communicatie; hulp aan het management om

municatie verdwijnt naar de

alvast zijn licht schijnen op de resultaten.

onderzoek uit naar communicatieafdelingen

zijn de gevolgen daarvan op het vak?’

waarop je communiceert; zowel naar buiten toe

beter te communiceren, het regisseren van dia-

Als begin van het gesprek wijst Elving op

in ons land. Taken, opbouw van afdelingen,

Het zijn vragen die ook in het buitenland ge-

als intern.’

loog en monitoren van wat in de samenleving

achtergrond. Het vakgebied

corporate communicatie; het gebied waarop

competenties van de medewerkers en betrok-

steld worden, onder meer door het in New York

Door de vijftig respondenten in het onderzoek

gebeurt. Dit zijn nieuwe taken en het vergt an-

wordt steeds meer als strate-

hij zich vooral richt in zijn werk. Het is een on-

kenheid bij het vakgebied waren onderdeel van

gevestigde Corporate Communication Institute,

van Elving wordt het vak wel getypeerd als de

dere competenties dan voorheen. Mediatraining

derdeel van het vak waarop veel te leren valt,

dit onderzoek, dat uitmondde in de publicatie

dat jaarlijks een benchmark in de Verenigde

zenuwbaan van organisaties. Het is nog geen

of coaching is nou eenmaal anders dan een

gisch instrument gezien.'

meent hij. ‘In ons land mislukt zo’n zeventig tot

Carrière in Communicatie.

Staten uitvoert. De Europese Associatie van

vakgebied dat is vertegenwoordigd in de raad

magazine maken.’

29

30

Kennis

Gespot

Tekst: Bas de Rue

Gespot!

2. Crisis te lijf met transparante communicatie De stelling ‘hoera het is crisis’ gaat te ver. Maar Elving en Willems ontdekten ontegenzeglijk een lavende werking die van de crisis uitgaat. Die vergroot het belang van communicatie en het belang van transparante communicatie over het reilen en zeilen van organisaties. ‘Eén van de deelnemers aan het onderzoek

vijftig procent), dalen budgetten en is spon-

communicatiemisser van het jaar noemt hij

stelde: a crisis is a terrible thing to waste’,

sorwerving lastiger geworden. Maar juist voor

dit. ‘Dames en heren, we komen hier uit! Hoe

zegt Elving. Een crisis biedt minstens zoveel

interne en corporate communi­catie heeft de

anders klinkt dat? Wij kunnen elkaar enorm

kansen als dat het problemen opwerpt. Het

crisis een lauwerende werking, meent Elving.

goed de put in communiceren’, lacht Elving.

biedt de mogelijkheid van herbezinning.

‘De deelnemers aan het onderzoek geven aan

‘We voeren nu tenminste discussie over

‘Waar waren we mee bezig met zijn allen en

dat transparantie enorm aan belang toegeno-

exorbitante bonussen en hedgefunds, over

waar willen we naartoe? Die ethische vragen

men is. Organisaties worden gedwongen in-

de Enrons en Rochdales in onze wereld. Dat

worden nu weer actueel. Kijk naar de auto-

zicht te geven in hun functioneren. En om dat

is de positieve keerzijde van de crisis; de cor-

Nooit meer die gele borden

dealers; waar zij tot voor kort met een paar

goed te kunnen doen, moet je kunnen vertel-

rectie op onze economie die alle excessen en

Laten we eerlijk zijn, die gele NS-

belletjes na de ochtendkoffie hun targets voor

len wat je doet, hoe je dat doet en waarom,

hypes eruit snijdt. Hoe vervelend het ook is

borden op het station zijn ondingen.

de dag binnenhaalden, moeten ze nu het ver-

en voor wie je het doet. Je moet transparant

als je ontslagen bent, dat is wel een gezonde

Daar mogen best nog eens wat com-

koopvak weer volledig onder de knie krijgen

zijn. Je moet met andere woorden je com-

ontwikkeling. Voor de communicatieprofes-

municatieadviseurs hun licht over

om het hoofd boven water te houden.’

municatie goed op orde hebben. Alleen zo

sional ligt hier ook de uitdaging; zorg ervoor

laten schijnen. Of niet. Want – en nu

En natuurlijk heeft de crisis vervelende gevol-

kun je het vertrouwen van de consument

dat je mag communiceren, dat je transparant

volgt een onvervalst stukje reclame –

gen, Elving zal de eerste zijn die dat erkent.

terugwinnen.’ Het klinkt mooi, maar hoe doe

en eerlijk mag zijn. Creëer het lef om naar

dankzij de iPhone-app ‘Trein’ zijn ze

Zo worden tijdelijke contracten niet meer

je dat; je communicatie op orde hebben?

buiten te treden en een dialoog aan te gaan.

compleet overbodig geworden. Het

verlengd, gelden vacaturestops of worden

Elving wijst naar een speech van premier Bal-

Zo bezien versterkt de crisis de veranderingen

programmaatje tovert alle vertrektij-

afdelingen ingekrompen (soms zelfs met

kenende: ‘Dames en heren, het is crisis!’ De

die we het vak toch al zien doormaken.’

den voor alle stations op je scherm.

Failblog: pijnlijke blunders

overzichtelijk geëtaleerd

Failblog (http://failblog.org) is één van die internetjuweeltjes die je blijft bezoeken als je er eenmaal van hebt gehoord. Het populaire blog brengt pijnlijke, onbegrijpelijke en hilarische missers uit het dagelijks leven in beeld. Lezers overal ter wereld sturen foto’s (en filmpjes) op waar de redactie in grote letters het woord ‘fail’ – gefaald – overheen kalkt. Bijvoorbeeld over de krantenkop Homicide victims rarely talk to the police. Een duidelijke FAIL. Niet alle bijdragen zijn even grappig, maar meestal wel goed voor een gniffel.

Verwachtings­ management van de ANWB

Vertragingen weet je al voordat de NS ze heeft omgeroepen. Kost maar

3. Accentverschuivingen in het onderwijs

2,39 euro. Download Trein. Echt. Doen. Geniaal.

De verschuivingen in het takenpakket van de communicatieprofessional, versterkt door de

'Zorg ervoor dat je mag communiceren, dat je transparant en eerlijk mag zijn.'

crisis, maken dat diens intellectuele bagage verandert. Beroepsopleidingen moeten zich gaan

Communicatieadvi-

richten op sociale competenties naast de technische competenties van het communicatievak.

seurs zijn reizigers.

Strategisch leiderschap, diplomatiek handelen,

het huidige onderwijs. ‘Welke competenties

transparant durven zijn, probleemoplossend

geven wij de huidige generatie studenten

vermogen en assertiviteit. Het zijn slechts een

mee? Ben je middelenboer, dan moet je hen

paar van de competenties die nu al in verband

zaken als schrijfvaardigheden en creativiteit

Bieb van verdwenen geluiden

gebracht worden met het communicatievak.

bijbrengen. Is communicatie strategisch, dan

Ooit willen weten hoe een kantoor

‘De roep om deze kwaliteiten wordt de

richt je de opleiding op sociale vaardigheden

komende jaren alleen maar groter’, voorspelt Elving. ‘Ons onderzoek bevestigt wat we

En reizigers staan in de file. Maar tegenwoordig heeft bijna elke communicatieadviseur een iP-

klinkt waar de medewerkers zwoegen

Zondes op het werk Naast inspirerend, uitdagend

als coachende kwaliteiten, enthousiasmerend

op typemachines? Of hoe een telex

en motiverend is werk natuurlijk een bron

de nieuwe gratis

vermogen en ethiek. Deze vakken zitten nu

ratelt? Of knispert? Tik in Google

van jalousie, vetes en achterklap. Iedereen

verkeers-app van

in internationaal verband ook zien; de mid-

weggestopt in het tweede jaar van bachelorop-

het volgende in: ‘bibliotheek van

kent wel collega’s die elkaar het licht in de

de ANWB down-

delenboer is in een duizendpoot veranderd en

leidingen. In de masteropleidingen worden die

verdwenen geluiden’ en je komt op

ogen niet gunnen. Op de site www.biech-

loaden. Een app

ontwikkelt zich nu tot een strategische partner

vakken vervolgens niet meer herhaald.’

een site (uit 1999!) die zelf ook bijna

tenophetwerk.com kun je dankzij anonieme

met potentie,

voor het hogere management. We zien de

Gezien het onderzoek van Elving en Willems

verdwenen is. Maar wat staan er

bijdragen lezen welke achterbakse streken

al zijn er nog wel wat issues (zoals

trainingen en cursussen communicatie al in die

moeten de communicatieopleidingen nu hun

leuke geluiden op. De paardentram.

medewerkers met elkaar uithalen. Enige

crashen). Fijn is dat je reisduur en actu-

richting verschuiven. Met andere woorden:

programma’s herijken. ‘De jongeren die nu bij

Een boer die met een zeis gras maait.

nadeel: het kost vijf euro om de biechten

ele file-info kunt zien. En dat je weet of

de mensen die in het vak werken, scholen

ons starten, draaien in 2020 net een paar jaar

Een telefoonkiesschijf. Jammer dat de

te lezen (of er zelf eentje te doen). Laat dat

er flitsers staan. Verwachtingsmanage-

zichzelf bij in sociale competenties die zij in het

mee in het bedrijfsleven en bij de communica-

bibliotheek niet verder wordt aange-

bedrag je koud, dan is huiveringwekkend

ment heet dat.

reguliere universitair en HBO-onderwijs niet of

tiebureaus. Zij moeten goed geëquipeerd zijn

vuld, het is een onvervalste aanrader.

en herkenbaar leedvermaak gegarandeerd.

onvoldoende meegekregen hebben.’

om die rol van strategische partner voor het

En dat heeft dus gevolgen voor de opzet van

hoger management te kunnen waarmaken.’ Bas de Rue werkt bij Tappan en is lid van de redactie van C.

hone. Dan kunnen ze bijvoorbeeld

31

32

Leraar/pupil

Leraar/pupil

Foto: Eran Oppenheimer * Tekst: Maartje Vrolijk

‘We hebben dezelfde nuc htere instelling’

Maaike Lange (41) Studeerde een tijdje Politicologie en daarna Communicatiewetenschap aan de UVA. Heeft als werk-

Maaike Lange, senior projectadviseur

we een paar jaar geleden een aantal buddysystemen in

wel hoe ik plannen moet schrijven en ben bekend met

ervaring  communicatieadvi-

het leven geroepen om zo goed mogelijk (nieuwe) advi-

veel kanten van het communi­catievak. Ook kan ik veel

seur gemeente Amsterdam

seurs te begeleiden. Het werken in buddykoppels is niet

met mijn opdrachtgever bespreken of met collega’s bij

(1992-1997), Publicis Con-

alleen motiverend, stimulerend en kwaliteitbevorderend

mijn opdrachtgever. Met Maaike gaat het vooral om het

sultants | van Sluis (1997-

voor de werkwijze en de producten van onze projectad-

bespreken van de grotere lijnen en het hebben van een

2007), senior adviseur en

viseurs, ook onze opdrachtgevers hebben hier veel baat

klankbord. Het is af en toe fijn met iemand te praten

manager Haagse vestiging,

bij. Bovendien is het altijd leuk over het vak te praten. Ik

die, met zestien jaar werkervaring, dingen net even

senior projectadviseur Only-

vorm samen met Ivo een koppel. Het komt er op neer

anders inschat. Ik bel Maaike bijvoorbeeld vaak even

Human ProjectTeam (vanaf

dat Ivo iedereen kan bellen binnen de organisatie voor

wanneer ik een plan ga uitzetten binnen de organisatie.

2007). Relevante cursussen:

advies, maar vooral mij belt.’

We nemen dan door welke manier het meest geschikt is

omgang met groepen,

Ivo (projectadviseur): ‘ik wil me graag verder ontwik-

in de betreffende situatie en waar eventuele gevoelighe-

adviseren van ‘moeilijke

kelen in het adviesvak. Onlangs heb ik de communicatie

den liggen.

klanten’, voorzitten van

opleiding – niveau C afgerond. Veel aspecten van het

Ivo van der Wegen, projectadviseur

H

bewonersbijeenkomsten,

vak zijn dus al bekend. Waar ik behoefte aan heb is

Leren van elkaar

projectmanagement. Werkt

iemand die met me meedenkt over echt lastige zaken.

Ivo: ‘Een concreet resultaat van de coaching? Dat vind

momenteel via OnlyHuman

Een jaar geleden heb ik daarom gevraagd om een erva-

ik lastig. Ik heb wel een aantal mooie klappers gemaakt

ProjectTeam als strateeg bij

ren collega waar ik af en toe dingen mee kan bespreken.

waar Maaike indirect een bijdrage in heeft. Ik vind dat

Rijkswaterstaat.

Maaike en ik hadden in het verleden toevallig veel

de kracht van Maaike ligt in haar autonome, subtiele,

gelijksoortige opdrachten gedaan en ik had het gevoel

politieke insteek.’

dat we goed bij elkaar zouden passen.’ Lachend: ‘Of we

Maaike: ‘Dat is ook iets wat ik heb moeten leren. Tien

een match zijn? Ja, ik denk dat we dezelfde nuchtere

jaar geleden schreef ik nog plannen van veertig kantjes,

Ivo van der Wegen (34) Studeerde

instelling hebben en dat we elkaar goed aanvullen.’

nu breng ik het terug naar de kern en vind ik het be-

Communicatiewetenschap

Maaike: ‘Gemiddeld spreken we zo’n één keer in de

langrijk te laten zien wat we concreet gaan doen. Geen

(major) en Arbeids- en

twee maanden af en tussendoor bellen we zo nu en

hogere wiskunde maar een duidelijk plan.’

Organisatiepsychologie

dan. Daarnaast spreken we elkaar bij de maandelijkse

Ivo: ‘Dit zijn precies de zaken die ik graag bespreek.

(Minor) aan de UVA. Heeft

intervisiebijeenkomsten waar we met alle projectadvi-

Hoe zorg je ervoor dat je plan niet in een la verdwijnt

als werkervaring assistent-

et terras van ‘t Koffiehuisje in Overveen is

seurs een thema aansnijden. En natuurlijk op de borrels,

en dat er beweging komt? Hoe zorg ik ervoor dat een

projectmanager/ com-

één van de plekken waar buddy’s Maaike

niet onbelangrijk. Doordat je deel van een buddykoppel

plan procesmatig in de organisatie wordt verankerd? Dit

municatieadviseur Provincie

Lange (41) en Ivo van der Wegen (34)

bent, volg je elkaar automatisch een stuk meer.’

heeft ook te maken met mijn eigen PR. Op dit punt kan

Zuid-Holland (2004- 2005),

samen sparren over het communicatievak.

ik nog veel van Maaike leren.’

communicatieadviseur

Deze oude locatie, een eeuw geleden nog een kruide-

Tweerichtingsverkeer

Maaike: ‘Het fijne aan Ivo vind ik zijn prettige en andere

Stedelijke Vernieuwing,

nierszaak waar boter per kilo over de toonbank ging, sluit

Maaike: ‘Bij Ivo is de begeleiding totaal anders dan bij

manier van eigenwijs zijn. Als hij iets wil gaat hij recht

stadsdeel Slotervaart,

goed aan bij de tijd waarin (vrijwel altijd) mannen lid wer-

een junior adviseur, hij is al een stevige adviseur. De

op zijn doel af. Ik doe dit anders.’

Amsterdam (2006-2007),

den van een gilde en daar als leerling begonnen te wer-

traditionele meester/gezelrelatie gaat bij ons dan ook

Ivo: ‘Ja, dat herken ik wel. Al moet ik er wel bij zeggen

projectadviseur OnlyHuman

ken. In de hoop als gezel bij een meester de fijne kneepjes

echt niet op. Er is geen sprake van eenrichtingsverkeer,

dat ik dat ook ontwikkeld heb, dat was er niet altijd.

ProjectTeam (vanaf 2007).

van het vak af te kijken. Echte meester/gezelrelaties zijn

we wisselen echt kennis uit. Twee weten immers meer

Als ik iets voor elkaar wil krijgen, wil ik graag dat het

Relevante cursussen: pro-

zeldzaam tegenwoordig, vooral in het communicatievak.

dan één. Four eyes only, dat moet het uitgangspunt

ook echt lukt. Ik ben daar in dat soort gevallen vaak

jectmatig werken, advies-

communicatievak steek je van de

Er zijn echter wel veel afgeleiden, zo ook bij OnlyHuman

zijn. Ik ben niet het type coach dat vraagt: wat vind je er

heel open over tegen mensen met wie ik werk.’

vaardigheden, copywriting,

zelf van? Ik redeneer vanuit mijn eigen ervaring. Zo nu

Maaike: Dat doe ik dus niet en dat vind ik mooi

senior adviseur (C- niveau).

ander altijd wat op. In een serie

ProjectTeam, de werkgever van Maaike en Ivo. Sinds anderhalf jaar vormen zij een zogenaamd buddykoppel.

en dan ben ik sturend, soms geef ik een concreet advies,

en leerzaam!’

Werkt momenteel via

In de dagelijkse praktijk van het

interviewt C leermeesters en hun pupillen; wat leren zij van elkaar?

soms is het meer coachend. Per situatie is het verschil-

OnlyHuman ProjectTeam als

Buddies bij OnlyHuman ProjectTeam

lend. Een terugkerend thema is onze rol als extern

Maartje Vrolijk werkt bij Dröge en van Drimmelen en is

projectadviseur voor Provin-

Maaike (senior projectadviseur): ‘Bij OnlyHuman hebben

adviseur. Hoe ga je hiermee om?’ Ivo: ‘Ik weet inmiddels

lid van de redactie van C.

cie Noord-Holland.

33

34

Mededelingen

Casus

Tekst: Mariët Herlé

Web 2.0 in Smallingerland

Cahiers Bedrijfsjournalistiek:

7 halen = 6 betalen!

Een wetenschappelijke serie die de verschillende aspecten van het vak belicht

Digitale dorpspomp werkt!

De vakgroep Bedrijfsjournalistiek van Logeion heeft het Onderzoeks-

De volgende cahiers zijn inmiddels verschenen:

fonds Bedrijfsjournalistiek in het leven geroepen. Zo financierde het

1. Wat is goede bedrijfsjournalistiek?, door Betteke van Ruler

ches en publicaties in ons eigen huis-aan-huisblad.

fonds onderzoek door de Radboud Universiteit Nijmegen naar de

2. Bedrijfsjournalistiek in Nederland, door Suzanne de Bakker

Er zijn inmiddels zo’n 1000 leden uit alle lagen

economische positie van de bedrijfsjournalistiek, de professionalisering

3. Ethiek in de bedrijfsjournalistiek, door Huub Evers

van de bevolking en uit alle leeftijdsgroepen, er

van het vakgebied en werd een onderzoek naar bedrijfsjournalisten af-

4. Publiekgerichte bedrijfsjournalistiek, door Leon de Wolff

lopen 800 blog en polls, er zijn honderden foto’s

gerond. Ook is becijferd dat de gemiddelde Nederlander veertig(!) rela-

5. Bedrijfsjournalistiek, een vakgebied in ontwikkeling, door

en video's op geplaatst en er zijn meer dan 30.000

tiemedia ontvangt, het tienvoudige van de publieksbladen. En dat meer

reacties gegenereerd.’

dan de helft van de Nederlanders zegt dat ze door relatiemedia minder

6. Nederlanders over bedrijfsjournalistiek, door Bart Kleijn

‘De site is een digitale dorpspomp waar lief en

publieksbladen hoeven te kopen. Uit het laatste onderzoek van Bart

7. Bedrijfsjournalistiek 2.0, door Sak van den Boom

leed gedeeld wordt, ideeën worden geboren, com-

Kleijn blijkt dat er zo’n 11.500 bedrijfsbladen zijn die door Nederlanders

mentaar wordt gegeven en waar soms ook heftige

goed worden gelezen en gewaardeerd. Volgens Sak van den Boom is de

discussies plaatsvinden. We wilden initiatieven

bedrijfsjournalist van de toekomst een crossmediale visual journalist, een

Bestellen Maak € 87,25 (Nederland) of € 97,25 (buitenland)

genereren, en dat lukt. Er worden ideeën geleverd

ontsluiter van kennis en een merkstrateeg.

over op rekeningnummer 377 318 (giro) of 3000 83 270 (bank)

voor bijvoorbeeld festivals, tentoonstellingen of

Onderzoeken over de kwaliteit van bedrijfsbladen in Nederland, het

t.n.v. Logeion, Den Haag, o.v.v. 7 = 6 serie cahiers. Kijk voor

politieke cafés. Er is inmiddels een bedrijfje gestart

effect, de geschiedenis: er staat nog veel op stapel. De vakgroep werkt

meer informatie over de cahiers op www.logeion.nl/kennisbank

mede via de site en er wordt ook via de site met

aan een meerjarige researchagenda met onderzoeksopdrachten, is op

of neem contact op met Andrea Dobbe via

zoek naar sponsors en zorgt voor de inhoudelijke begeleiding van on-

070 – 346 70 49 of [email protected].

Wil jij meer weten over de nieuwe Beroepsniveauprofielen voor het communicatievak ?

Mee organiseren met

gemeente Smallingerland heeft ruim erva-

en rechtstreeks reageren op onjuistheden in blogs

ring met Web 2.0 door zijn veelbesproken

of polls en snel geruchten ontzenuwen. Enkele

site www.wijbouweneenwijk.nl. Inmiddels heeft hij

bestuurders en raadsleden bloggen en pollen ook,

ook www.watdoejijvoordrachten.nl (Drachten valt

zo komen ze één op één en openbaar in contact

onder Smallingerland) in de lucht. Beide sites zijn

met hun achterban.’

een vorm van crowdsourcing; een organisatie be-

Logeions Grand Parade,

sen bij het ontwikkelen van producten of diensten.

• een website alleen werkt niet, het moet

brainstormen over interessante sprekers voor workshops en lezingen iets voor jou?

De vakgroep Webcommunicatie polste Lansens

19 oktober in Zwolle. Je krijgt informatie over welke eisen er

van de vakgroep bedrijfsjournalistiek zoekt enthousiastelingen. Heb

in 2014 aan het vak gesteld worden en wat de criteria zijn

jij creatieve ideeën en wil je meehelpen aan het organiseren van

waarop professionals en hun opleiders zich de komende jaren

interessante bijeenkomsten met gelijkgestemde collega’s, netwerken

kunnen richten? Daarnaast stelt menig professional op indivi-

en discussiëren over je vak? Meld je dan aan bij Nicole Planjer van

dueel niveau zich de vraag: ‘Hoe kan ik mij verder ontwikkelen

het verenigingsbureau via 070 – 34670 49 of [email protected].

len antwoord. Meld je aan via [email protected].

de gemeente gecommuniceerd. Wij kunnen snel

Stellingen van Paul Lansen:

De werkgroep Logeions Grand Parade en overige bijeenkomsten

in het communicatievak?’ Op dit alles geven de nieuwe profie-

P

aul Lansen, hoofd communicatie van de

trekt een niet vooraf gespecificeerde groep men-

Grijp de laatste kans en meld je aan voor de bijeenkomst van

C is een uitgave van Logeion, de vereniging voor communicatie die is voortgekomen uit het samengaan van de Beroepsvereniging voor Communicatie (BvC) en de Vereniging voor Overheidscommunicatie (VVO). Het blad verschijnt tien keer per jaar.

Hoofdredacteur en bladmanagement Sander Grip Redactie Natanja de Bruin,

Wieneke de Bruin, Wim Datema, Sabine Funneman, Denise van Marwijk, Bas de Rue, Maartje Vrolijk

Concept en vormgeving

Suzanne de Bakker

derzoekers van universiteiten, hogescholen en onderzoeksbureaus.

Colofon

ervaringen en vroeg hem stelling te nemen over het nut van crowdsourcing.

cross mediaal • de black box die beleid maken heet, wordt geopend via web 2.0 • crowdsourcing is geen vervanging van de

‘Aanleiding voor deze site waren de bouwplannen waardoor het (winkel)centrum van Drachten flink op de schop gaat de komende jaren. Met een campagne wilden we betrokkenheid bij het centrum creëren en mensen uitdagen met ideeën

Kris Kras Design, Utrecht

Druk Ten Brink, Meppel Redactieadres

Logeion Koninginnegracht 22 2514 AB Den Haag Tel. (070) 346 70 49 Fax (070) 361 58 96 [email protected]

Abonnementen

Een jaarabonnement voor niet-leden van Logeion bedraagt € 85. Abonnees buiten Nederland maar binnen Europa betalen € 100. Een abonnement kan op elk moment ingaan en heeft een looptijd tot het einde van het kalenderjaar. Het abonnement wordt automatisch verlengd, tenzij twee maanden voor afloop van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd bij de redactie. Losse nummers zijn verkrijgbaar voor € 15 inclusief verzendkosten en exclusief BTW.

Advertenties

Recent (Adri Munier) Postbus 17229 1001 JE Amsterdam T (020) 330 89 98 F (020) 420 40 05 M [email protected] Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die desondanks onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. © Auteursrecht voorbehouden. Behoudens door de wet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van de uitgever, die daartoe door de auteur(s) is gemachtigd.

De sluitingsdatum voor advertenties voor nummer 9 is vrijdag 16 oktober 2009.

democratische besluitvorming • als overheid moet je daarom geen overspannen verwachtingen wekken • overheden zenden nog te veel, via web 2.0 kunnen ze participatie organiseren

en initiatieven te komen voor onder meer evenementen.’

Geprikkeld door deze casus? Reageren op de

‘De community is het hart van die campagne ge-

stellingen? Geef jouw mening en discussieer nu

worden, ondersteund met radiocommercials, affi-

mee op www.logeion.nl/casus

Coverfoto:

Liselotte Schuppers

35

Liever een online jaarverslag? Al begonnen met uw volgende jaarverslag? Denk dan aan een online variant. Daarmee stemt u informatie nauwer af op de behoeften van uw doelgroep. Zorgt u voor meer interactie. En kunt u profiteren van de mogelijkheden van verschillende typen content. Bovendien spaart u druk- en verzendkosten uit. Sabel Communicatie vertelt u graag meer over de voordelen van een online jaarverslag. Bent u overtuigd? Dan helpen we bij de realisatie. Van creatief concept tot clevere content: we brengen uw boekjaar online. Meer weten? Vraag naar Boudewijn Bugter of Floor van Riet.

www.sabelcommunicatie.nl/jaarverslag Sabel Communicatie ontwikkelde gedrukte, online, sociaal en MVO-jaarverslagen voor onder meer: Cires, GBO.Overheid, GOVCERT.NL, de Nederlandse Staatsloterij, de Sociale Verzekeringsbank, FNV Bondgenoten en HEMA.

Sabel Communicatie bv Rembrandtlaan 24 3723 B J Bilthoven Parkstraat 20 2514 J K Den Haag De Ruijterkade 6g 1013 AA Amsterdam

T +31 (0)30 299 30 73 T +31 (0)70 304 29 10 T +31 (0)20 531 51 38

F +31 (0)30 299 36 81 F +31 (0)70 381 76 27