Senioren & Corus
20 maart 2007
2
Ten geleide
I
edereen die in Wijk aan Zee woont heeft wel iets met Corus. Je hebt er gewerkt of familieleden werkten er. Je ziet de fabrieksgebouwen en schoonstenen in het dorpssilhouet. Je hoort, voelt en ruikt het bedrijf. De Seniorenkring Wijk aan Zee komt sinds 2005 wekelijks bij elkaar om levenservaring en levensverhalen uit te wisselen. Deze senioren hebben van nabij de grote ontwikkelingen van het bedrijf meegemaakt en aan de hand van persoonlijke ervaringen kwam het gesprek vaak op de grote technische en sociaal-economische veranderingen die plaatsvonden in Nederland in de twintigste eeuw, in “Hoogovens – Corus’’, en in het dorp. Het plan ontstond om gezamenlijk een bezoek te brengen aan het bedrijf en ter gelegenheid daarvan hebben de deelnemers enkele van hun “Corus-verhalen” op papier gezet. Het zijn persoonlijke verhalen, heel verschillend van aard. Het is geen documentaire, laat staan een geschiedschrijving. Het is een collage van herinneringen, indrukken en gedachten, spontaan verteld en opgeschreven. Het schetst een beeld van de vele uiteenlopende invloeden, die een bedrijf als Corus heeft op zijn directe omgeving. Dit boekje is gemaakt als dank aan Corus voor de uitnodiging aan de Seniorenkring om op 20 maart 2007 het bedrijf te bezoeken. We danken ook Jan Budding, die de verhalen in een mooie vorm heeft gegoten. Seniorenkring Wijk aan Zee februari 2007
Badgasten en gastarbeiders
D
oor mijn huwelijk kwam ik – als tuindersdochter uit Heiloo – in 1957 naar Wijk aan Zee. Dat was wel even wat anders. Bijna iedereen verhuurde zijn huis aan badgasten en zelf gingen ze in het zomerhuis of schuurtje wonen. Dat werd anders toen Hoogovens in de jaren zestig buitenlandse arbeiders naar het bedrijf moest halen door gebrek aan personeel. Deze mensen moesten woonruimte ofwel slaapplaatsen hebben. Het werd nu vooral permanente verhuur van zomerhuizen en andere vakantieverblijven. Daar profiteerde het hele dorp van. Maar niet alleen Wijk aan Zee, ook IJmuiden, Velsen, Beverwijk en zelfs de verdere omgeving. Er moest veel gebouwd en verbouwd worden. Voor heel veel faciliteiten werd een beroep gedaan op het bedrijf Hoogovens, niet altijd tevergeefs. Al hebben we vaak last van stof en lawaai, wat Wijk aan Zee en omgeving geworden is, daar heeft het bedrijf heel wat aan bijgedragen. Strenge inspectie Hoogovens lette goed op de kwaliteit van de woonruimte voor buitenlandse arbeiders. Het moest aan kwaliteitseisen voldoen. Toen wij dan ook voor medewerkers van Hoogovens gingen verhuren, zorgden we ervoor dat alles er pico bello uitzag. Anders kregen we geen contract. Toen ik op een ochtend nog hard aan het werk was om alles in orde te maken, kwam er inspectie. De heer Beukenkamp van Hoogovens trof mij in mijn oudste schoonmaakkleren met schort en hoofddoek. Hij nam nauwkeurig op of de huisvesting wel aan de eisen voldeed. Zijn kritisch oog ging door het hele huis. Hij leek wel tevreden over het geheel. Ik moest maar doorgeven, dat hij ’s middags terug zou komen voor de ondertekening van het contract. Dat gebeurde ook, maar intussen had ik een metamorfose ondergaan: het haar gekapt en mooie kleren aan. Ik zag de verbaasde blik in de ogen van de heer Beukenkamp. Hij had gedacht na de werkster nu de huisbaas te treffen voor het ondertekenen van het contract. Dat het één en dezelfde persoon was, dat had hij niet verwacht. Kennelijk moesten ze er bij Hoogovens aan wennen, dat vrouwen ook zaken kunnen doen. Nel de Goede
Vreemde ogen
H
et is 1996; we brengen de eerste nacht door in Wijk aan Zee. Vanuit Amsterdam toch wel een enorme overgang naar dit kleine dorp. We zijn bekaf na een dag slepen en sjouwen wat bij een verhuizing nu eenmaal hoort. We slapen op matrassen op de grond omdat de nieuwe meubels nog moeten arriveren. Alles is vreemd ook de geluiden om ons heen maar toch vallen we in een diepe slaap. Midden in de nacht worden we ineens wakker van een zeer hard gesis, van schrik komen we als spoken overeind, WAT IS DIT? We komen tot de geestelijke ontdekking, er staat een locomotief voor de deur! Dat kan niet anders. Maar we hadden geen rails in de Van Ogtropweg gezien. We gaan naar het raam….niets te zien. Misschien achter hotel De Wijck aan de overkant. Hoe we ook kijken niets te zien en we gaan maar weer slapen. De volgende dag informeer ik bij de buren waar die locomotief dan wel rijdt. Gelach om me heen. “Ach man dat is geen locomotief, dat is afblazen bij de Hoogovens als de druk te hoog is”. “Oh.. afblazen.. oh maar die fabriek staat toch in Velsen of IJmuiden”, merk ik op. “Jaaaa… maar die locomotief staat hier hoor” krijg ik weer lachend te horen. “Je komt er wel achter als je hier langer woont!” Toen ik in mijn auto wegreed voor een boodschap waren mijn ruiten zwart, git zwart. Vreemd dat had ik nog nooit meegemaakt in Amsterdam. Daar ben ik snel achter, er staat een fabriek in onze achtertuin. Inderdaad dat zal wennen worden! Afrikanen We wonen al een aantal jaren in Wijk aan Zee en weten nu wel de mooie plekjes te vinden. We krijgen familie uit Zuid-Afrika over en we lopen langs het strand, de duinen en waar niet. Ze genieten intens van het stukje Holland waar ze geboren zijn. ‘s-Avonds als het donker is, neem ik ze mee naar het Paasduin. We gaan de trappen op en komen puffend boven. Na een paar minuten uithijgen, kijken we rond, wat een schouwspel met al de vlammen, rook , licht en in de verte de pier en de zee. Schitterend wat een schouwspel, lang kijken we in de rondte waarop één van de nichten zegt: jammer dat het zo stinkt en we gaan weer naar beneden naar huis. Nou, hoe vonden jullie het daarboven en dan krijg ik hijgend het juiste woord ADEMBENEMEND. Ton Mars
Een Hoogovens-mens
V
olgens mij bestaat (of zeker bestond) er een mensensoort die Hoogovens-mens heet. Het zijn mensen verknocht aan het bedrijf, trots, kritiek van derden op het bedrijf kunnen ze niet goed verdragen en het bedrijf is voor hen een toekomst vol zekerheid. Mijn vader Johannes Franciscus de Wildt was zo’n Hoogovens-mens. Een aanloop bij Van Leer In 1937 kwam mijn vader vanuit Rotterdam naar Beverwijk om als bouwkundige te gaan werken bij Van Leer’s Walswerken N.V. Bernard van Leer was een joodse ondernemer met een bijzondere stijl. Zo organiseerde hij in 1938 het grootste Sinterklaasfeest, dat de IJmond ooit kende voor 1200 kinderen in de tent van zijn eigen circus Kavaljos. Van Leer verordonneerde dat zijn kaderleden Zwarte Piet moesten zijn en mijn vader was Sinterklaas. Met zulke daverende festijnen maak je van je bedrijf ook echt een gemeenschap. Die stijl vinden we later ook bij Hoogovens-mensen terug. Als de Duitse bezetter in het begin van de oorlog maatregelen afkondigt tegen joodse bedrijven, wordt de walserij van Van Leer – waar 1000 mensen werkten - na moeizame onderhandelingen, overgedragen aan Hoogovens. Zo kwam mijn vader in dienst van de KNHS. De moeilijke oorlogstijd Over de werkomstandigheden in de oorlog heeft mijn vader nooit zoveel verteld. In zijn nalatenschap vond ik papieren waarin de KNHS en de bezetter verklaren dat hij dringend noodzakelijk is voor de instandhouding van het bedrijf. Ook een briefje waarin Hoogovens tegenover de bezetter verklaart, dat hij zijn fiets nodig heeft en dat men verzocht wordt van inbeslagname af te zien. Ook een ‘Sonderausweis’ om van en naar de Hoogovens te kunnen gaan. Toch was hij niet helemaal veilig voor de Arbeitseinsatz, want bij ons thuis waren maatregelen getroffen, dat hij in een loze ruimte boven de schuifdeuren zou kunnen kruipen en van dokter Melchior – bekend uit het verzet – kreeg hij een briefje dat hij wegens difterie thuis moest blijven. Uit de beschrijvingen in boeken is wel bekend dat het een moeilijke tijd was, maar in
goed collegiaal verband was er ook veel te versieren op het gebied van eten en brandstof. Na de oorlog werd mijn vader ingezet bij de BS, de Binnenlandse Strijdkrachten. Hij kreeg de beschikking over een motor en moest in Wijk aan Zee o.a. de inventaris van de bunkers gaan opruimen. Ik heb nog steeds een bureau, dat uit een van die bunkers afkomstig is. Bouwen aan een groot bedrijf
D
e wederopbouw van het bedrijf en de nieuwe investeringen in de jaren vijftig bv. in de Breedbandwalserijen en de MEKOG betekenden een gouden tijd voor de afdeling Nieuwbouw waar mijn vader als opzichter werkzaam was. De verdere uitbreiding van het bedrijf qua grondgebied heeft voor mij een steeds oplopend verlies aan speel- een leefruimte betekend. We speelden als jongens graag in het gebied van de voormalige buitenplaats Rooswijk, een terrein dat het Witte Hek heette en waar je op landjes kon voetballen en hutten bouwen. Een avontuurlijk terrein waar later het Opleidingscentrum en Hoofdkantoor II verrezen. Dierbare herinneringen bewaar ik ook aan het Rooswijkerlaantje en de Bosweg naar Wijk aan Zee. Met de fiets heen over de kasseien van de Zeestraat en dan terug via de bergetappe van de Bosweg, dat was onze eigen Tour de France. Later verdween ook de tankval, waar ik stekelbaarsjes en donderkopjes ving in een schepnetje gemaakt uit een oude nylonkous. Hoogovens was in die tijd ook veel zichtbaarder dan nu. Je kon langs de buitengrenzen van het terrein fietsen en had dan zicht op de bedrijvigheid. Je kon niet het terrein op, daar zorgde de terreinpolitie voor.
T
oen de nieuwe cokesovens aan de zuidkant werden gebouwd zat mijn vader met zijn collega’s in een bouwkeet aan de buitenkant van het terrein. Daar kon ik hem opzoeken op zijn werk, dat was uniek. Ik beleefde daarbij overigens een angstig moment toen ik naar de WC ging en de deur niet open kon krijgen. Heel veel uitbreidingen heeft mijn vader meegemaakt. Er werden geavanceerde technieken gebruikt, zowel in
geavanceerde planningsmethoden de staal-constructies als in beton. Mijn vader publiceerde daarover in het blad “Cement” Het laatste deel van zijn loopbaan was mijn vader hoofd van de afdeling planning nieuwbouw. Een kleine eenheid, die door nauwgezette planning van de bouwwerken, kostenbesparing voor het bedrijf realiseerde. De kennis van deze afdeling is later bv. ook gebruikt bij de bouw van de Amsterdamse Metro. Mijn vader kon daar trots over vertellen. Tijdens het eten zei hij dan bijvoorbeeld: “We hebben vandaag weer een miljoen verdiend”. Ik – toen verkerend in mijn puberteit – reageerde met: “En hoeveel heeft u daar zelf van gehouden?” Een woedende reactie van mijn vader was mijn loon. De mogelijk eerste symptomen van materialisme of Marxistische sympathieën werden rigoureus de kop in gedrukt. Bij Hoogovens werkte je niet voor jezelf, je werkte voor het bedrijf. Mijn vader sprak met eerbied over zijn bazen, zoals meneer Ingen Housz en meneer Drijver. Het verhaal wil, dat die de mensen op de werkvloer nog persoonlijk kenden. Werkgemeenschap
N
iet voor niets heet een van de hoofdstukken in het jubileumboek uitgegeven in 1968 bij het 50-jarig bestaan van Hoogovens: ‘Van werkgelegenheid tot werkgemeenschap’. Ik merkte thuis, dat er sprake was van een grote collegialiteit. Ook buiten het werk waren er contacten met de collega’s. Bij ons thuis werd er verbouwd: de schuifdeuren van de kamer en-suite verdwenen en op die plaats verscheen een etagère met onderin een drankkastje, dat mijn vader trots zijn ‘bar’ noemde. Die werd met de hele club van zijn collega’s ingewijd, er werden liederen gezonden en gedichten gepresenteerd. Bij verjaardagen werden grappen uitgehaald. Mijn vader had een keer de wens geuit om een motor met zijspan te bezitten. Op zijn verjaardag hadden zijn collega’s er een voor hem gemaakt. Van schroot wel te verstaan met een klein houten kinderkarretje als zijspan. Hij werd daarmee bij de koffiepauze vrolijk op de foto gezet en daar leek het feest mee gevierd. Wat mijn vader niet wist was dat de ‘motor ‘ daarna naar ons huis aan de Zeestraat werd gebracht en in de voortuin geplaatst. En om het nog erger te maken: in de krant was een 10
advertentie geplaatst: Licht motorrijwiel te koop. Spoed gewenst Spotkoopje Te bevragen maandagavond na 6 uur Zeestraat 223 Een fikse reeks mensen kwam bij ons aan de deur. Sommigen konden er hartelijke om lachen, maar bij een enkeling kon met moeite de woede worden getemperd.
A
ls kinderen profiteerden wij ook van Hoogovens als werkgemeenschap. De personeelsvereniging De Gietelink was actief en organiseerde jaarlijks mooie Sinterklaasfeesten in het Kennemer Theater. Diezelfde Gietelink had ook een inkoopcombinatie met een eigen winkel in VelsenNoord. Daar kwam mijn eerste, echte nieuwe fiets vandaan, toen ik in Haarlem naar de middelbare school ging. Een lichtgrijze sportfiets met trots de G van Gietelink erop. In onze servieskast staan nog altijd de Zilmeta dekschalen, die we bij de Gietelink kochten als onderdeel van onze uitzet, samen met lakens en dekens. Hoogovens is zekerheid
D
e liefste wens van mijn vader was, dat al zijn kinderen bij Hoogovens zouden werken. Dat gaf immers zekerheid. Bij Hoogovens kon je altijd terecht voor werk, dat was algemeen bekend. Onze buurtkapper annex sigarenwinkel Beemsterboer en groenteboer Schotvanger, die hun winkels zagen wegkwijnen onder de concurrentie, konden zo bij het bedrijf terecht. Ze kregen functies als corveeër of handlanger, maar hun sociale lasten waren gedekt. De wens van mijn vader is niet in vervulling gegaan. Slechts één van de vijf zonen, mijn broer Flip, is een echte Hoogovensman geworden en heeft meer dan 40 dienstjaren gewerkt bij de afdeling personeelszaken. 11
Hoogovens eist ook zijn tol Mijn zus Marijke werkte er een paar jaar o.a. bij de NEBAM. Wel kunnen we zeggen, dat alle kinderen een vakantiebaantje op de Hoogovens hebben gehad, zoals ik in 1958 bij het Verkoopkantoor voor Walserijproducten. Daar leerde ik van mijn vader het eerste lesje integriteit. Bij het verkoopkantoor kwam iemand de behoefte aan kantoorartikelen opnemen. Mijn begeleider zei: als je straks gaat studeren, heb je vast wel wat nodig, een bloknoot, pennen e.d. Ik kon de verleiding niet weerstaan en bestelde het een en ander. Toen ik ermee thuis kwam, kreeg ik een sermoen van mijn vader. Ik moest de spullen terugbrengen en dat lesje heb ik altijd goed onthouden. Toen ik afstudeerde heb ik – min of meer uit beleefdheid – wel bij Hoogovens een oriënterend sollicitatiegesprek gehad. Voor een politicoloog lag een baan daar niet zo voor de hand, maar bij de afdeling Externe Planologie van Ir. Van Someren waren misschien mogelijkheden. Het is er niet van gekomen. Even later werkte daar overigens wel een studiegenoot van me. Hoogovens eist ook zijn tol
H
oogovens sloeg zijn vleugels uit ook buiten de IJmond. In Delfzijl werd de aluminiumfabriek ALDEL gebouwd en er werden plannen gemaakt voor een tweede Hoogovenbedrijf op de Maasvlakte bij Rotterdam. Mijn vader was bij beide projecten betrokken en dat was behoorlijk spannend. Uiteindelijk ging de Maasvlakte niet door en dat was een heel grote teleurstelling voor hem. Sinds het afblazen van dat project ging het met zijn gezondheid hard achteruit. Eerst was hij overspannen en later kwamen daar hernia en drie hartinfarcten bij. Het harde werken had kennelijk ook zijn tol geëist. In 1972 – hij was toen 60 jaar – moest hij om gezondheidsredenen gedwongen afscheid nemen van het bedrijf. In 1976 is hij overleden, een week voor zijn 65ste verjaardag. Hoogovens als een draad door je leven
T
erugblikkend constateer ik dat Hoogovens ook als een soort draad door mijn eigen leven loopt. Ik werd op 20 juni 1941 geboren op het tijdstip dat de Hoogovensfluit ging, een signaal 12
dat de werktijd voor de dagploeg ten einde was. Niet iedereen had in die tijd kennelijk een horloge. Ik heb het bedrijf zien groeien en steeds grotere delen van mijn leefruimte in beslag zien nemen. Toen ik in 1966 trouwde, ging ik wonen nabij Tussenwijk op het adres Zeestraat 355a. Het was een voormalige dienstwoning van het bloembollenbedrijf Seignette, dat zijn landerijen aan Hoogovens had verkocht in verband met de uitbreiding van het bedrijf aan de noordkant van de Zeestraat. Vanuit ons huis konden we de bouw van de nieuwe walserijen volgen. Met de oversteek van Hoogovens over de Zeestraat leek de groei nog niet voltooid, want in 1975 kreeg ik als lid van de gemeenteraad te maken met de plannen om het bedrijf tot in zee uit te breiden. Dat ging gelukkig niet door. Corus beslaat nu een terrein zo groot als het grondgebied van de gemeente Bussum. Dat ‘gat in de kaart van Noord-Holland’ – zoals ik het vaak noem – heeft me altijd geïntrigeerd. Een stuk Noord-Holland waar je letterlijk omheen moet en figuurlijk niet om heen kunt. Nu woon ik aan de Tappenbeckstraat met jaarlijks direct uitzicht op het Corus Chess Tournement. Corus voor, achter en naast je. Je ziet het, je hoort het, je ruikt het en je voelt het. Zo gaat dat in Wijk aan Zee. Zo beschouwd ben ik ook een Hoogovens-mens. Misschien zat het wel in de genen. Jan de Wildt
13
Deskundigheid en Ideeën
D
e grote kracht van Hoogovens was destijds de gebundelde deskundigheid. Voor allerlei facetten van de ontwikkeling van het bedrijf en de bedrijfsvoering waren er eigen specialisten in huis. Hoogovens was een bron van kennis op velerlei terrein. Bij de bouw van de Oxy Staalfabriek 2 waren ook Amerikanen betrokken. Curieus genoeg heette één van hen Knight, die samen moest werken met de Nederlander De Ridder. Toen de fabriek startklaar was, voorspelden de Amerikaanse deskundigen dat er toch zeker een proefperiode van een jaar nodig zou zijn om het productieproces optimaal te maken. Tot de stomme verbazing van de Amerikanen werkte de fabriek op de jaren tevoren vastgelegde datum en was maar een minimale aanpassing nodig. Dat was het resultaat van de inzet van allerlei specialisten uit eigen huis, die tevoren de hele zaak tot in de puntjes hadden voorbereid. Dit is altijd een heel sterk punt van het bedrijf geweest. Nu wordt er veel meer werk uitbesteed en kennis ingehuurd dan vroeger. Koffiebekers Het heeft op Hoogovens nooit aan inventiviteit ontbroken. Dat bleek bijvoorbeeld ook aan het gebruik van de Ideeënbus en daar kon ook de nodige humor en relativeringsvermogen aan te pas komen. Zo was eens de koffie-automaat ontregeld. De bekertjes waren maar tot de helft vol. Klachten bij de bevoegde instanties leverden niets op. Wat nu te doen? In de ideeënbus werd het volgende idee gedeponeerd: Het voorstel houdt in over te gaan op een kleiner type bekertje, dat dan normaal vol zou komen met als milieu-aspect een aanzienlijke besparing op het gebruik van grondstoffen voor bekertjes. Het idee werd ingetrokken toen de gewone bekertjes weer normaal gevuld werden! Een ander opmerkelijk idee werd ingediend vanwege de vele interne verhuizingen, die op een gegeven moment plaatsvonden. Hele afdelingen moesten verhuizen, soms wel meerdere keren per jaar en binnen hetzelfde gebouw. Voor het transport van mappen, ordners, boeken e.d. werd gebruik gemaakt van houten veilingkistjes, omdat volle kasten veel te zwaar waren. Toen er in korte tijd een derde verhuizing zat aan te komen, kwam het voorstel om op elke kamer een rek te plaatsen waar net als op 14
de groentemarkt de kratjes in zouden passen. Dit voorkwam dan het onnodig in- en uitpakken van de kasten, bureauladen, hangmappenkasten e.d. Een soort permanente staat van verhuizing. Douwe Buwalda
KOEIEN BIJ HOOGOVEN 7 Voor de oorlog was het bedrijfsterrein van Hoogovens veel kleiner. Een belangrijk deel nabij het Noordzeekanaal was nog in handen van de Rijkdienst voor de Domeinen. Toen in de oorlogsjaren het kanaal moest worden uitgebaggerd kon men de baggerspecie niet zoals toen gebruikelijk buitengaats dumpen. Aan vervuiling van die bagger werd toen nog niet gedacht. Daarom werd besloten om het maar op het land van de Domeinen te storten en daar ontstond een grote kleiput. Aanvankelijk kon je op die opgespoten klei niet lopen, het was gevaarlijk, je zakte erin weg. Maar toen het was ingeklonken was het een vruchtbaar stuk grond, waarop de vader van Bets Durge zijn vee kon laten grazen. Ook de boerenbedrijven van De Bie en Langendijk profiteerden ervan niet wetend dat jaren later daar Hoogoven 7 zou staan. 15
Een klein paradijs
I
n 1964 hadden Piet en ik trouwplannen. Via de werkgever van Piet – Van Gelder’s Papierfabrieken – kregen we twee opties voor een woning: een flat in Heemskerk of een eenzaam gelegen middenwoning op Tusschenwijck. De keus was snel gemaakt. Het huis bij Tusschenwijck was voorheen een bollenschuur, die in 1948 was verbouwd tot twee woningen en een opslagruimte. De buren, een oudere collega Piet Visser en zijn vrouw, waren zeer verheugd dat er nu een jong stel naast hen kwam wonen. Voor mij was het wel erg wennen in het begin. Ik kwam uit Twente, was dus ver van huis, had nog weinig om handen en kende in deze omgeving nog niemand behalve de buren en de familie van Piet. Ik fietste dus vaak naar mijn schoonouders in Velsen-Noord. Oma bracht me de fijne kneepjes bij van het koken en wekken op electra. In 1966 werd Piet jr. geboren en in 1969 onze tweede zoon Eric. Via de kinderen ontstonden contacten met het dorp Wijk aan Zee. Drukte om het huis In 1968 heeft Van Gelder de huizen en de omringende grond verkocht aan Hoogovens. Dat betekende een flinke verandering. Al snel werd de hele omgeving omgetoverd in een complex van sportvelden compleet met kleedkamers en kantine ten behoeve van de CVB (Commissie voor Bedrijfsontspanning). Dat betekende een drukte van jewelste rond het huis. Vrijwel alle dagen werd er van twee uur ’s middags tot acht uur ’s avonds gevoetbald. Het was zo druk dat melkboer Vessies ons met zijn SRV-wagen regelmatig niet kon bereiken. Gedwongen verhuizen? In 1991 was het afgelopen met de sportactiviteiten, het sportcomplex werd gesloten. Het hek naar het bedrijf diende nog korte tijd als ingang voor het bedrijfsterrein, maar de Tussenwijkweg is nu een doodlopend straatje. Hoogovens deelde ons mee, dat ze de huizen 16
wilde slopen en verzocht ons naar andere huisvesting uit te zien. De buren gingen naar Zeeland om dichter bij hun zoon te wonen en hun huis werd dichtgetimmerd. Wij lieten ons wel inschrijven voor een andere huurwoning, maar eigenlijk hadden we daar geen zin in. We zijn er ook nooit actief naar op zoek gegaan. Het resultaat: ik woon er nog steeds, als een van de weinige huurders van Hoogovens, nu Corus. Een eenzame maar mooie plek Nu woon ik dus midden in het Corusterrein aan een doodlopend weggetje. Dat is vorig jaar nog dankzij de werkzaamheden voor het aanleggen van nieuwe kabels opnieuw geasfalteerd, wat wel erg nodig was want het was op den duur onbegaanbaar door de vele kuilen. Er is een heus bord met snelheidsbeperking bij gezet: 60 kilometer! In de omgeving is veel veranderd. Vrijwel alle huizen in de strook langs de Zeestraat zijn afgebroken. Het huis Tusschenwijck is gespaard en is nu kantoor. Het is een eenzame plek geworden en in de donkere wintermaanden denk ik wel eens: “Ik wil hier weg”. Maar als dan de lente komt en de zomer breekt aan, laat ik dat gevoel snel weer varen. Rond mijn huis is een prachtige tuin, want de grond is nog steeds heel vruchtbaar. Vroeger was het tuinbouwgrond en nog lang heeft er spontaan rabarber gegroeid. Van de industrie zie ik weinig vanuit mijn huis, alleen twee grote schoorstenen, die pas geleden van een mooie blauwe bovenrand zijn voorzien. Ik heb de ruimte en veel mogelijkheden om even een wandelingetje met de hond te maken. Dus eigenlijk woon ik in een klein paradijs. Corry Bakker
17
Van kraandrijver tot drijfjacht De loopbaan van mijn vader J. Kunnen (geboren 1893) bij Hoogovens
V
anaf omstreeks 1927 heeft mijn vader gewerkt als kraandrijver bij de Centrale Werkplaats. Omstreeks 1950 kwam daarin verandering, want hij was niet meer in staat om het werk als kraandrijver te doen. Hij werd toen aangesteld als distributeur van kantoorbenodigdheden. Hij leverde die met een motorbakfiets af bij de diverse kantoren. Een “ verstekeling” In 1951 vond de officiële opening plaats van de Breedbandwalserijen, die met geld van de Marshall-hulp waren gebouwd. Die opening werd verricht door koningin Juliana vergezeld door Prins Bernhard. Eén van de hallen was ingericht als ontvangsthal met keurig gedekte tafels, waaraan de gasten konden lunchen. Mijn vader had een list bedacht waardoor hij toch aan de tafel zou kunnen aanzitten. Zijn zondagse pak werd van huis meegenomen en op zijn werk deed hij dat pak in de gesloten bakfiets. De toegangen tot de Breedbandhallen waren hermetisch afgesloten, uitgezonderd de dienstingang. Mijn vader reed met zijn bakfiets die ingang in en zei dat hij spullen moest afleveren voor het feest. Zo kwam hij ongehinderd binnen. Achter een pilaar verwisselde hij zijn dienstkleding voor het zondagse pak en zo kon hij aanzitten aan de lunch. Je moet maar lef hebben! Boswachter Omdat het bedrijf steeds verder uitbreidde was het efficiënter de kantoorbenodigdheden per auto te gaan bezorgen. Mijn vader, die er niets voor voelde om een rijbewijs te halen, kreeg toen in 1956 een andere baan aangeboden: assistent-boswachter bij de boswachter Krijn Slings. Een groot deel van het grondbezit van de familie Boreel was toen namelijk al aan Hoogovens verkocht voor verdere uitbreidingen en dat terrein moest beheerd worden. Taak van de boswachters was het onderhoud van het bos- en duingebied rond het bedrijfsterrein. Grote klussen werden uitbesteed aan de firma Van der Meij, die o.a. gespecialiseerd was in grondwerk en veel werk uitvoerde voor Hoogovens. 18
Toevalligerwijs was mijn vader de schoonvader van de eigenaar van dat bedrijf: Ber van der Meij. “Het kan verkeren” zei Brero reeds. De jacht Destijds werd er in de duinen en het bos rond Hoogovens door de directeuren en anderen gejaagd. Ook Prins Bernhard maakte deel uit van het gezelschap. Krijn Slings begeleidde de jagers en mijn vader de drijvers. Na afloop van de jacht gingen de jagers naar Hotel De Klughte voor een echt diner. Voor de drijvers was er erwtensoep in Café De Posthoorn. Familie met het bedrijf verbonden Mijn vader werkte tot zijn 65ste jaar bij Hoogovens. Door het feit, dat mijn vader, mijn broer en mijn zwagers bij Hoogovens werkten, voelde ik mij betrokken bij het reilen en zeilen van het bedrijf. Dat gold ook voor mijn man Ber, hij was weliswaar geen werknemer van Hoogovens maar als aannemer van o.a. grondwerk, verrichtte hij veel werkzaamheden op en rond het Hoogovensterrein. Margaretha van der Meij – Kunnen
19
Corus, welvaart en welzijn
C
orus is niet meer weg te denken uit onze omgeving. Deze fabriek bracht ons werk en welvaart. Te prijzen zijn de bijzonder goede sociale voorzieningen, die “Hoogovens” , nu Corus, haar werknemers bood en biedt. Ook denk ik aan de sportclubs, de Hoogovens Harmonie e.d. en niet te vergeten het jaarlijkse Chess Tournement. Jammer genoeg zijn er ook negatieve gevolgen door de komst van de zware industrie. Zoals geluidsoverlast en milieuvervuiling. Wat mij het meest verontrust is de uitstoot van gezondheidsbedreigende stoffen. Doordat de overheid de vergunningen versoepelt, wordt Corus in staat gesteld nog meer uitstoot te veroorzaken ten behoeve van hun uitbreiding. Bezorgdheid toekomst kleinkinderen Wij hebben de verantwoordelijkheid om onze kleinkinderen een zo gezond mogelijke leefomgeving na te laten. Mijn droom is dat onze kleinkinderen in een schoner milieu mogen opgroeien. Hopelijk ziet men tijdig in dat welzijn prevaleert boven het “grote geld”. Vaak loop ik en fiets ik met mijn kleinkind Lieke door de duinen om te genieten van de mooie natuur. Zou zij dit ook nog kunnen doen met háár kleinkind? Margaretha van der Meij – Kunnen
20
KINDEREN BIJ CORUS? Uit diverse verhalen blijkt, dat vroeger hele gezinnen en families bij Hoogovens hun werk vonden. Dat is de laatste jaren sterk veranderd. Het aantal werknemers is sterk ingekrompen en er wordt ook personeel van een ander niveau gevraagd. Zo constateerden we in onze groep van 17 senioren, dat maar 2 van hun kinderen een full-time baan bij Corus hebben, er is één part-timer en één EHBO-medewerker in wisselende dienst.
ONDERSCHEID
Vele jaren was er bij Hoogovens een onderscheid tussen arbeiders en beambten, ofwel de blauwe en de witte boorden, dan wel overalls en stofjassen. Je had destijds ook dagloners, weekloners en maandgelders. De maandgelders –veelal de beambten – kregen hun salaris in een gesloten envelop. Voor de weekloners was er een doorzichtig zakje waarin je het geld kon zien zitten. Er was ook een onderscheid in wie wel en wie niet voor en na de dienst langs de prikklok moest. Veel van dit soort onderscheid is inmiddels gelukkig verdwenen.
21
Springlevend ondanks alles
I
n de jaren ‘60 was Wijk aan Zee een welvarende badplaats met 3 campings. De grootste was camping Duinzicht van de familie Suyck ten westen van de Zeestraat. Camping Wijk aan Zee van Lindeman en Melchers en Rolandsduin van Van der Kolk herbergden ’s-zomers veel gasten. Kamperen was in en maakte dat het dorp niet afhankelijk was van dagtoeristen. De vele winkels (35) floreerden en de horeca deed goede zaken. ‘s Avonds was het een gezellige drukte in de straten en de meeste winkels bleven tot 10 uur in de avond open. Naast de campings boden zomerhuisjes, pensions en kamerverhuur onderdak aan de verblijfstoerist. De grote klap Toen kwam de grote klap!!! Camping Duinzicht moest sluiten en de grond werd verkocht aan de Hoogovens t.b.v. de bouw van Warmband 2. Dit scheelde enorm veel verblijfstoeristen. Camping Wijk aan Zee moest dicht vanwege de nieuwbouw aan de Burg. Rothestraat. Wat restte was camping Rolandsduin en het kampeerterreintje bij het Nivonhuis. Van het een kwam het ander. Door gebrek aan klanten gingen de winkels niet meer tot laat in de avond open. Er bleven nog twee bakkers en een slager over en winkels in strandartikelen en souvenirs sloten hun deuren. De staalgigant nam buitenlandse monteurs in dienst en die moesten gedurende de week worden ondergebracht. Wijk aan Zee profiteerde van de gelegenheid en ging de huisjes en kamers permanent verhuren. Hotelruimte en zomerhuisjes werden zodoende aan het toerisme onttrokken. Werken bij Hoogovens Daarbij kwam ook nog de negatieve publiciteit in de media naar aanleiding van de uitbreiding. De omzet in de overgebleven winkels bleef dalen en dat was de reden dat ik op de administratie van de Hoogovens ging werken. Ik kwam in een totaal andere wereld terecht. Na twintig jaar zelfstandig te hebben gewerkt, kreeg ik te maken met collega’s. Ik had het geluk cursussen te mogen volgen op het gebied van automatisering en tekstverwerking, daar pluk ik nu nog de vruchten van. 22
Mijn echtgenote zette de winkel voort met een beperkt aanbod van artikelen. Ondanks alles is Wijk aan Zee nog springlevend. Er zijn enorm veel activiteiten op het gebied van sport, kunst en cultuur in ons dorp. In 1999 waren we Cultural Village of Europe en in 2006 vierden we 125 jaar badplaats. Nico Mijnen
23
Kroniek van een Hoogovensfamilie
H
oogovens heeft een heel grote invloed gehad op ons gezin. Dat begon al met mijn vader. Hij werkte vanaf 1924 in de ploegendienst, net als zijn twee broers. Hij was ovenvuller bij de afdeling hoogovens en liep volledige ploegendienst. Dat wil zeggen ochtenddienst, middagdienst en nachtdienst volgens rooster, ook op zaterdag en zondag. Voor ons was het gewoon dat vader overdag sliep. Je hield er gewoon rekening mee. Vader klaagde nooit over zijn werk of over het systeem van de ploegendienst. Hij sprak altijd positief over het bedrijf Hoogovens. Dat was eigenlijk wel logisch, want hij had werk in de crisistijd. Hij had een weekloon en hoefde niet zoals de dagloners aan de poort te staan in afwachting van werk. Verder profiteerde hij van de faciliteiten van het bedrijf, zoals verkoop van aardappelen en cokes voor de medewerkers en het kunnen kopen bij de inkoopcentrale. Hoogovens was min of meer heilig. Kantinebaas Het werken als ovenvuller was stoffig en zwaar werk. Dat hield hij op den duur niet vol. Eind jaren veertig ging hij dagdienst lopen en werd kantinebaas bij de afdeling. In 1949 werd hij gehuldigd in verband met zijn 25-jarig jubileum. De hele familie werd met de bus van huis gehaald en hij werd in de kantine toegesproken. Hij ontving een mooi herinneringsbord. Als er in die tijd een jubilaris was, hing er een grote foto van hem op een aanplakbord bij de uitgangen van het bedrijf. Naderhand verscheen er dan een klein fotootje in het bedrijfsblad “Samen”. Later waren er te veel jubilarissen en gebeurde dat niet meer. Voor mij was deze jubileumbijeenkomst de eerste keer dat ik op het bedrijf kwam. Het was een bijzonder feest. In 1955 ging mijn vader met pensioen. Hij had geen hobbys. Mijn vader en moeder hadden nooit ruzie, maar nu werd hij narrig. Gelukkig kon hij een jaar later weer aan de klus en kwam er de ouderensoos waar hij ’s-middags kon gaan kaarten. Hij is 84 jaar geworden.
24
Alles draait om Hoogovens
H
et was normaal, dat mijn broers ook bij Hoogovens solliciteerden. Ze waren, zoals velen na de oorlog, ongeschoold, maar als je wilde en niet dom was kon je ook zonder papieren wat bereiken in de jaren 1945 tot 1970. Hoogovens was een zegen voor het dorp Wijk aan Zee. Veel mensen uit ons dorp gingen er werken en kregen een beter leven. Er waren natuurlijk ook minpunten zoals hinder van geluid, stof en stank, maar in die jaren waren er nog niet zoveel milieudiensten. Ook het bedrijfsleven in de IJmond profiteerde heel goed van Hoogovens. Je kon dat goed merken in ons dorp. In de jaren 1950 tot 1980 werkten van ons gezin vader, vier zoons en twee schoonzoons bij Hoogovens. Je kunt wel nagaan wat op verjaardagen het onderwerp van gesprek was! We waren dus een aardige Hoogovens-familie. Nu ik dit opschrijf realiseer ik mij hoeveel jaar onze familie in totaal bij het concern heeft gewerkt.Ik heb het uitgezocht en dit is de uitkomst: Vader Zoon Jan Zoon Arie Zoon Toon Zoon Leo Schoonzoon André Schoonzoon Ton
1924-1955 1938-1980 1943-1983 1946-1981 1951-1994 1949-1986 1965-1991 Totaal
31 jaar 42 jaar 40 jaar 35 jaar 43 jaar 37 jaar 26 jaat 254 jaar
I
k zat op de MULO, maar leren daar hield ik niet zo van. Ik wilde van die school af. Mijn broer zei dat er bij de Hoogovens wel werk was, maar dan moest ik wel bereid zijn om toch te leren. Zo kwam ik in 1951 bij de Elektrotechnische Werkplaats als rapportenjongen. Ik moest de storingsrapporten ophalen bij de diverse afdelingen. Maar ik kreeg ook meteen de opdracht naar school of de avondschool te gaan om mijn vakdiploma’s te halen. Dat is me aardig gelukt, 25
werken en leren tegelijk want ik haalde alle diploma’s voor Elektromonteur Sterkstroom. Railvervoer Bij de Elektrotechnische Werkplaats was het veel binnenwerk en ik was toch het liefste buiten. Na mijn militaire dienst kreeg ik in 1956 de kans om over te stappen naar de afdeling Havens en Vervoer. In 1959 kreeg ik een functie bij de afdeling Railvervoer Technische Dienst. Daar deden we het onderhoud en de reparaties van locomotieven en kranen. Ik liep toen twee-ploegen-dienst: ochtend- en middagdienst. Railvervoer was een afdeling apart, altijd buitenwerk, ruwe kerels maar met een hechte, onderlinge band. Veel machinisten van de scheepvaart kwamen na de oorlog bij deze afdeling werken. In 1962 moest ik mijn rijbewijs halen, want ik werd reservestoringsmonteur in de vier-ploegen-dienst. Dat hield in dat je met een collega bankwerker storingsdienst liep voor ongeveer 35 locomotieven en 15 kranen, de wissels in de spoorwegovergangen – ook in Velsen-Noord – en de seinhuizen. We hebben heel wat technische ontwikkelingen meegemaakt. Het begon met de stoomlocomotieven, toen de diesels en de diesel-elektrische loco’s. Daarna kwam de elektronica met op afstand bestuurde locomotieven. Dat betekende natuurlijk het volgen van diverse cursussen en omschakelingen in de organisatie. Vooral de afstandsbediening was nieuw voor ons, maar alles went. Ploegendienst In 1963 werd ik storingsmonteur in de vier-ploegendienst (“de Blauwe wacht”). Je had een vast ritme: drie dagen ochtend, 1 dag vrij, 3 dagen middag, 1 dag vrij, 3 dagen nachtdienst, 1 dag vrij. Je kreeg op 1 januari een kalender en je wist dan meteen voor het hele jaar wat voor diensten je moest lopen. Omdat ik alleen liep met een collega bankwerker moesten we ook alle feestdagen 26
volgens rooster lopen. Mijn vrouw kon gelukkig goed omgaan met de ploegendienst. Mijn kinderen groeiden ermee op. Met de feestdagen – vooral Kerst – was de middagdienst niet leuk voor ze. Ik ging dan naar de Hoogovens en zij naar de opa’s en oma’s in Wijk aan Zee. Eenzaamheid op de kraan
Z
oals gezegd de afdeling Railvervoer en Havens was een aparte club. De onderlinge solidariteit was erg groot. Als nieuweling in de ploeg werd je altijd op de proef gesteld. Ik kwam als snotjongen binnen. In de haven stonden drie kranen en als reserve-monteur moest ik er ’s nachts naartoe. “Hé, een nieuwe monteur!” zegt de kraandrijver. “ja, ga effe zitten, sjekkie draaien” “Nee, wat is er aan de hand”, zeg ik. “Kraan remt niet goed” Zoeken, meten, tekening erbij, kraan uitproberen, niets gevonden. Na drie kwartier zoeken, de storingsbankwerker van de afdeling Havens gewaarschuwd. Frans – een ervaren bankwerker – komt en hem het verhaal verteld. “Wie zit er op de kraan?” vraagt Frans “Hoezo, maakt dat wat uit?” Frans zegt “Ja zeker” en roept naar boven. “Ik weet het al” zegt hij daarna. Hij pakt een grote bahco, geeft een paar klappen op de rem. “Probeer hem eens, Willem” “Nog een beetje” reageert de kraandrijver. Frans geeft nog een paar klappen en Willem roept “Prima”. Ik was kwaad, laten ze me daar drie kwartier voor zoeken? “Rustig Leo”, zegt Frans, “deze man loopt drie-ploegendienst, dus 6 dagen nachtdienst. Na een paar dagen wil hij wel weer eens een mens zien, een bankwerker of een electriciën. Heeft hij je niet gevraagd of je een sjekkie wilde draaien? Had dat maar gedaan, even roken en een praatje maken en alles was weer goed geweest.” Ik was een ervaring rijker. Ik ben 25 jaar storingsmonteur geweest, ik zou er wel een boek over kunnen schrijven. 27
Stakingen De afdeling railvervoer was er ook als eerste bij als er actie gevoerd moest worden. Een keer is er gestaakt vanwege de koffie. De machinisten mochten niet van hun kraan of locomotief af voor een kop koffie. Ze kregen thermoskannen mee, maar dat pikten ze niet. Ze misten het sociale contact bij het kopje koffie, ze zaten maar alleen in hun kraan of locomotief. Eén dag werd er gestaakt en toen kregen ze hun zin. Zelf kon ik niet mee staken, want de storingsdienst mocht dat niet. Geen spijt
B
ij de storingsdienst maakte je ook minder leuke dingen mee, zoals aanrijdingen op het spoor, sneeuw en ijs, niet draaiende wissels e.d. Maar persoonlijk heb ik een fijne tijd gehad bij Railvervoer. Met mijn storingsbus heb ik over het hele terrein gezworven, veel mensen leren kennen van de diverse afdelingen. In 1994 ben ik met de VUT gegaan, maar ik heb er nooit spijt van gehad dat ik bij Hoogovens ben gaan werken. Leo van der Meij
28
BRANDWONDEN Beverwijk heeft de nationale (en zelfs internationale) top op het gebied van kennis van behandeling van brandwonden in het Rode Kruis Ziekenhuis. Dit brandwondencentrum is te danken aan de expertise, die op Hoogovens werd opgedaan. In de verbandkamer van het bedrijf was al behoorlijk wat kennis en de chirurg dr. Hermans specialiseerde zich in brandwonden. De definitieve stoot voor de oprichting van het huidige brandwondencentrum kwam, toen een groep Duitse bezoekers aan Hoogovens bij een bedrijfsongeval betrokken raakte en brandwonden opliep.
29
Over tijd en geld
I
n 1945 werkte ik bij mijn oom, die tuinder was. Mijn moeder kwam een neef tegen, die werkte als baas bij de Hoogovens. In die tijd werkten er zo’n twee tot drieduizend mensen bij het bedrijf. Die neef vroeg mijn moeder of ik ook niet bij Hoogovens kon komen werken. Het liep tegen eind oktober en het werd toch rustiger in de tuin, dus mijn oom vond het goed dat ik overstapte.Ik had wel een fiets, maar geen banden. Dus de eerste tijd ging ik lopend naar het bedrijf. Er was toen een ingang tot het bedrijfsterrein achter het Paasduin. Ik moest me melden bij de kernploeg, ik had geen idee wat het was. Het bleek een groep werknemers te zijn, die telkens ergens anders op het bedrijf werden ingezet. Ik werd aangewezen voor een administratieve functie. Tijdschrijver Ik was 20 jaar en ik werd tijdschrijver. Ik moest zorgen voor de urenverantwoording van allerlei mensen. Ik moest op allerlei plekken op het bedrijf zijn en kreeg daarvoor een knalgele bedrijfsfiets. Behalve het tijdschrijven moest ik ook zorgen voor de uitbetaling van loon. Met loonstrookjes en enveloppen met geld ging ik dan langs de afdelingen. Ook bij de productie en ik raakte onder de indruk van het werken met het gloeiend hete ijzer. We waren nog flink zuinig in die tijd, want de enveloppen voor de maandlonen van de beambten werden weer ingeleverd, dan kon je ze een volgende keer weer gebruiken. De open kluis Een maandloner (beambte) kreeg bij de uitbetaling van het maandsalaris in combinatie met vakantiegeld of winstuitkering wel eens een biljet van 1000 gulden in zijn envelop. Zo’n groot biljet, dat is onhandig, dacht een van de werknemers. Hij gaf zijn vrouw wat huishoudgeld en zette de envelop met het 1000 gulden-biljet thuis op de schoorsteen.. Zijn vrouw heeft het envelopje opgeruimd, weg duizend gulden. We hebben toen maar een collecte voor hem gehouden! In een zomer hadden we ons huis verhuurd aan badgasten, we woonden zelf in het zomerhuis. 30
Op een nacht stond de terreinpolitie voor de deur. Of ik maar mee wilde komen. Een nieuweling waarmee ik werkte had bij vergissing de brandkast open laten staan. Ik heb die nacht alles nageteld. Er bleek niets weg te zijn, alles was er nog. Kostprijs Als dienstweigeraar heb ik een vervangende dienstplicht van drie jaar vervuld en na die tijd kon ik terugkomen bij Hoogovens. Ik ging naar de afdeling kostprijsberekening die toen op Bleijenhoeve gevestigd was. Dat was een verbouwde boerderij, die diende als het hoofdkantoor van Hoogovens. Terugkijkend op vele jaren werk bij Hoogovens constateer ik, dat ik nooit gesolliciteerd heb. Ik ben altijd gewoon in diverse functies gerold. Door mijn administratieve werk ben ik altijd erg geïnteresseerd geweest in cijfers. Een van de opmerkelijkste berekeningen, waar ik ooit mee te maken kreeg, was die over de verplaatsing van ons dorp Wijk aan Zee.
31
de verplaatsingskosten van het dorp In 1975 toen Hoogovens grote uitbreidingsplannen had, schreef de heer C. Martens, een budget-administrateur van het bedrijf en collega van mij, een brief naar de krant. Daarin verbaasde hij zich erover dat nooit was nagedacht over de verplaatsing van Wijk aan Zee om zo Hoogovens uitbreidingsmogelijkheden te geven. Dat zou voor 210 miljoen gulden mogelijk zijn. Dat is maar 3% van het totale bedrag aan investeringen van Hoogovens. Die berekening heb ik destijds samen met hem gemaakt. Hij had het idee, ik leverde de gegevens over Wijk aan Zee. Als geboren Wijk aan Zeeër was het voor mij uiteraard moeilijk om samen met hem dat plan in te dienen.
De kostenberekening zag er zo uit in guldens 700 woningen á f 90.000 700 inrichting woning á f 10.000 700 zomerwoning + inrichting 2 kerken en 2 scholen Moriaan Diverse hotels, restaurants en café’s Overige bedrijven Verpleeghuis, Heliomare, tehuizen Sportvelden en accommodatie Vergoeding voor campinghouders Natuurvriendenhuis Openbare voorzieningen Smartegeld per gezin f 10.000 Totaal
prijspeil 1974 63.000.000 7.000.000 27.000.000 6.000.000 1.000.000 20.000.000 10.000.000 33.000.000 1.000.000 4.000.000 1.000.000 30.000.000 7.000.000 210.000.000
De twee begraafplaatsen was deze cijferaar nog vergeten! Hoogovens wees het onmiddellijk van de hand, maar gaf toe er in de jaren vijftig wel over nagedacht te hebben. Een ingezonden stukken-schrijver in de krant berekende nog, dat er van de 2700 inwoners van ons dorp maar 600 ‘echte Wijk aan Zeeërs’ zijn en die waren dan wel welkom in Bakkum. 32
De overigen zouden zich makkelijk kunnen onthechten van het dorp. Je kunt alles berekenen, maar dat wil nog niet zeggen, dat alles echt klopt als er cijfers bij staan. Martin Kroon
33
Mijn eerste baan
J
a, we wisten niet beter: als je van de MULO af kwam, dan zo snel mogelijk een baantje zoeken. En waar moest je in die tijd – eind jaren veertig - naar toe? Een kennis van mij die op de Hoogovens werkte, vertelde mij dat hij een baan in Amsterdam gevonden had en dat zijn plaats vrij kwam. Hij vroeg aan zijn toenmalige chef de heer Prinselaar of ik langs kon komen. Dat was geen bezwaar en de volgende dag ging ik naar Hoogovens. Na een kort gesprek kon ik direct beginnen en werd aangenomen als 3e assistent administratief beambte bij de afdeling Expeditie. Na een korte inwerkperiode kreeg ik de taak om de papieren voor de schepen die geladen werden, te bezorgen bij de desbetreffende kapitein van de schepen die in de havens lagen. Eerst via het planbureau en via de weegbrug, alvorens ik naar de betreffende haven ging om de kapitein de papieren te overhandigen. Het was wel leuk werk, vooral als het buitenlandse schepen waren. Dan viel er altijd wel wat af. Een fles drank of een slof sigaretten. Ik rookte en dronk zelf toen nog niet, maar er waren altijd wel collega’s die het e.e.a. konden gebruiken dus die waren er wel blij mee. Ook een andere taak was voor mij weggelegd. In die tijd was het mogelijk voor werknemers van Hoogovens om eventueel cokes en aardappelen te bestellen. Dat ging dan via de Expeditie, waar ik dus werkte. Ik had de opdracht om alle formulieren die men bij ons kwam brengen te ordenen en een indeling te maken voor de chauffeur ( van ene firma Scholten) die dan de cokes cq de aardappelen bij de mensen thuis bezorgde. Verder heb ik nog allerlei andere werkzaamheden die op die afdeling moesten gebeuren gedaan. De afdeling Expeditie zat toen op het kantoor van Blijenhoeve, waar ook de directie was gehuisvest. Ik heb maar tot Januari 1951 deze functie bekleed en ben toen naar een staalfirma in Amsterdam gegaan, waar ik het dubbele salaris kreeg. Een hele korte periode van ongeveer twee en een half jaar bij Hoogovens, maar ik heb er toch geen spijt van gehad om daar te beginnen met mijn loopbaan. Ren Burger 34
TUINBOUWSCHADE De geestgronden achter de duinen zijn van oudsher een tuinbouwgebied. Bij Wijk aan Zee waren er ook uitgestrekte tuinbouwbedrijven van bv. een legendarische figuur als Duiker, de preikoning. Er waren bollenbedrijven van Seignette en Heere. Grote delen van Beverwijk en Heemskerk waar nu grote woonwijken zijn, waren het werkgebied van de tuinders. De tuinbouw en de Hoogovens hebben het in de loop der jaren moeilijk met elkaar gehad. Onder bepaalde weersomstandigheden werd er door de uitstoot van de fabrieken schade aangericht bij de tuinderijen. Niet alleen in de IJmond maar tot in Heiloo toe. Om de tuinders in de geleden schade tegemoet te komen werd een speciaal instituut opgericht. In Heemskerk had Hoogovens een speciaal proefstation gevestigd waar allerlei gewassen werden verbouwd waaraan dan gecontroleerd kon worden wanneer er sprake was van schade.
35
36
Een leven lang Hoogovens/Corus Hoogovens als huisbaas
H
oogovens heeft toch wel een grote bijdrage geleverd aan het verloop van mijn leven. Ik kende het eerst alleen vanuit een dagje fietsen langs de sluizen en dan met het pontje weer terug naar huis. Dan was je de hele zondag onderweg, maar het was wel een mooie rit vanuit Heiloo, waar ik geboren ben en mijn jeugd heb doorgebracht. Ik was net zestien jaar, toen er een ontmoeting was met een jongen ( Joop ) uit Beverwijk, die werkzaam was bij de Hoogovens. Het werd verkering en toen ik negentien jaar was, kreeg hij een woning aangeboden van de Hoogovens in Alkmaar. Nou dat was wat, mooi in de buurt van Heiloo, maar er ging wel getrouwd worden, want je mocht toch niet “hokken” vroeger. Nou daar hebben we drie jaar gewoond, maar omdat Joop niet kon wennen in Alkmaar, werd er aan de Hoogovens een andere woning gevraagd. Die kregen we ook gauw, dus een verhuizing met één kind naar Heemskerk was het vervolg, maar wel vier hoog. Je was jong en vond het niet zo erg. Als er dan na drie jaar daar wonen een tweede zoon wordt geboren, was dat nog wel te doen. Maar toen er na zes jaar een derde kind zich aankondigde, werd er aan de Hoogovens om een eengezinswoning gevraagd. Ja, die hadden ze wel, maar in Schagen. Nou voor mezelf had ik het gevoel dat ik ergens in de polder bij de boeren werd weggestopt, maar dat viel achteraf toch wel mee en onze dochter werd daar geboren. Eigenzinnige duiven Joop had een vierploegen dienst, wat inhield, dat als hij een weekend had van vrijdag, zaterdag en zondag middagdienst, hij ’s-middags om twaalf uur wegging met de bus en ’s-avonds rond half twaalf weer thuis was. Joop had duiven en daar werden wedstrijden mee gevlogen, maar als hij aan het werk was, dan moest er wel een oplossing voor gevonden worden. Nou dat was dan de buurman, die de duiven vrijdagavond in de mand deed. Hij bracht ze dan naar de kantine van de vereniging, ze kregen dan een ringentje om hun pootje en werden dan b.v. naar België gebracht, waar ze de dag erop, de zaterdag werden losgelaten.
MORIAAN Dorpshuis De Moriaan, nu beroemd als plaats waar het Hoogovens Schaaktoernooi (nu Corus Chess Tournament) wordt gehouden, is mede tot stand gekomen door een gift van het bedrijf. In de periode 1950-1960 was veel van het verenigingsleven op een of andere manier met het bedrijf verbonden. Je had de koepel Kennemerstaten en daaruit kwamen bijvoorbeeld de voetbalvereniging VVB, atletiekvereniging SUOMI, korfbalvereniging Watervliet voort. Veel werknemers van Hoogovens woonden toen in Beverwijk en Velsen. Later bij de grote groei van het bedrijf en door de woningnood in de IJmond kwamen de werknemers uit een gebied tussen Den Helder en Lisse. De binding van het bedrijf met de regio verwaterde. Pas de laatste jaren is er een kentering en investeert Corus weer flink in de directe omgeving. Ook Wijk aan Zee profiteerde daarvan o.a. bij 125 jaar badplaats en “de nacht van Europa”. 37
de duiven leken mij uit te lachen Het ging natuurlijk om prijzen, want de duif die het eerste in zijn hok terug was daarvan werd zijn ringetje van zijn pootje gehaald en in een klok gestopt die het tijdstip registreerde. Het was altijd een spannend gebeuren, maar Joop was er dan niet en zat ik te wachten tot die duiven van ons eens van plan waren om in hun hok te gaan. Maar hoe lief of dwingend, of vleiend ik ook riep, ze kwamen wel vroeg aan, maar ze hadden vaak geen zin om in hun hok te gaan. Zo zijn we dan toch wel veel prijzen misgelopen, want ze bleven maar op het dak van de buren zitten en leken mij wel uit te lachen. Ha, ha, we komen toch niet binnen, want je bent onze baas niet. Ik dacht op een gegeven ogenblik (zal maar niet zeggen wat ik dan dacht) bekijken jullie het maar en ik ging naar binnen, naar mijn kindjes. Na drie jaar in Schagen te hebben gewoond, was dit toch voor alle partijen niet zo fijn meer, verenigingsleven, verjaardagen, veel daarvan heb ik alleen doorgebracht en meegemaakt, door de lange tijden dat Joop van huis was. Hij heeft toen een andere baan gezocht en dat lukte en heeft daarna ontslag genomen en raakte de Hoogovens een beetje op de achtergrond. Eerste hulp Nu ik in Wijk aan Zee woon en als EHBO-er via het Rode Kruis in Beverwijk veel ehbo-diensten doe, kom ik vrij regelmatig op het terrein van Corus en wel als de ROM dagen er zijn, ( reünie oud medewerkers ) en de gezinsdagen. Dan worden wij ook er bij geroepen. Gelukkig hebben we nog geen ernstige behandelingen moeten doen, maar wel de flauwvallers als het ’s-zomers heet is. Ook wel kleine ongelukjes, die we dan liefdevol afhandelen zodat de mensen en kinderen weer van die dagen kunnen genieten. Als er rondleidingen en bezichtigingen zijn op het terrein, dan gaan wij ook altijd mee, dus heb ik nu al heel wat kunnen zien, heel interessant. Met het treintje of de bus, maar ook wel met een rondvaartboot, heel leuk om de haven dan te bekijken, hoe in die grote schepen de rollen ijzer/blik worden geladen.
38
Er wordt wel eens aan mij gevraagd, of wij hier in Wijk aan Zee veel last hebben van de rook en lawaai. Nou, we zullen maar zo zeggen, het meeste waait er over en het geluid? Nou valt best mee en is het heel plezierig wonen. Tinie Klaver
39
Hoogovens-Estel-CorusTATA?CSN?
W
ij kochten een huis. Het was met kinderen toch niets gedaan op een bovenhuis in de stad of op een flat in Beverwijk. En we vonden een huis, met een tuin; een aardig huis met openbaar vervoer pal voor de deur (het was januari 1974, de oliecrisis was net geluwd). Het huis stond in Wijk aan Zee: nou ja, strand, zee en duinen onder handbereik! Een staalbedrijf was er ook heel dichtbij; het omsloot het dorp aan drie kanten, erger kon het dus niet worden, alleen maar beter: de moderne tijd nietwaar? Steeds meer aandacht voor het milieu en deszelfs bescherming. Vol goede moed dus begonnen aan de verbetering van de nieuwe woning. Dat bleek nog een hele opgaaf, vooral voor iemand met slechte linkerhanden. Een jaar later, nog steeds doende de laatste plinten aan het parket te bevestigen, daar wordt gebeld: Leo van der Zwet! Volgens Milieudefensie wil Hoogovens terreinuitbreiding in zee voor meer productie en een nieuwe oven. Het kon dus wel degelijk slechter worden! Hamer voor onbepaalde tijd terzijde gelegd en overgegaan tot actie. Kort daarop besloot Wijk aan Zee tot verzet tegen de plannen. Actiegroep Leefbaar Wijk aan Zee werd geboren. Het viel nog niet mee volledige steun van de mensen te krijgen. Er woonden vrij veel werknemers van Hoogovens, die wilden en durfden zich nog niet tegen hun werkgever te keren. Er werd de nodige druk opgevoerd naar gemeente, provincie en Den Haag. Zoiets zou toch eigenlijk niet moeten kunnen. Anderzijds had men bij Hoogovens wel begrip voor de commotie in Wijk aan Zee. Het dorp en het bedrijf zijn altijd ‘on speaking terms’ gebleven. Anekdote: Op de opmerking, dat men in Brazilië ooit zelf zijn erts zou gaan verwerken, reageerde de Voorzitter van de Raad van Bestuur: “Dat kan nog tientallen jaren duren”. En nu zijn Brazilianen met Indiërs in competitie om heel Corus over te nemen! Mijn eerste ‘werkbezoek’ was enigszins illegaal. Onder het motto: “Dan weet je tenminste een beetje waarover je praat”, kreeg ik een rondleiding door het bedrijf. Diep onder de indruk geraakt door de hoogoven, waar het vloeibare, vonken spattende, roodgloeiende ijzer door gootjes aan de oppervlakte stroomde. Door kerels als 40
Deze tekst werd gemaakt toen de onderhandelingen over de overname van Corus nog gaande waren.
baarlijke duivels in de hel, werd met lange staken in deze gootjes gepord en geroerd. Daar waren de cokesfabrieken, rokend en kwalijk riekend, de enorme oxy II, de stroopbaan, de walserijen. De romantiek van de zware industrie! Boven de ingang hing een groot bord met daarop een grafiek van het aantal dodelijke ongevallen in de voorgaande jaren. Dat aantal liep terug. De aansporing luidde die tendens voort te zetten. Jaren later was ik er officieel, met een gezelschap uit OostEuropa, waar men zojuist het milieu had ontdekt. Het romantische was verdwenen. De werkvloer van Hoogoven 7 leek zojuist gestofzuigd. Er liepen een man of vier rond en alleen een paar crapauds mankeerden er aan om het idee van een sociëteit te completeren. Slechts door een luikje in de vloer kon je het gloeiende ijzer in de diepte nog zien stromen. Een heer, voor enige computerschermen in een zijvertrek gezeten, regelde de hele boel en hield de zaak in de gaten. Natuurlijk: zo nu en dan vinden er vervelende gebeurtenissen plaats. Grafiet en ander stof, stank en herrie verstoren soms de relatie. Voor het overige is het vooral een kwestie van papier, heel, heel veel papier. Zo ongeveer elke tien jaar worden de milieuvergunningen van het staalbedrijf aangepast. Die revisievergunningen bezorgen de overheid, het bedrijf en de belangstellende meelezer heel veel werk. Juist deze dagen vormt het geluid een zeer heet hangijzer. Het probleem zal vast opgelost worden, of er nu Indiaas of Braziliaans staal zal worden geproduceerd. En voor het overige: Hoogovens blijft toch lekker van ons! Freek Trautwein 41
Bestek voor de zwijnen
M
ijn vader werkte bij Hoogovens in het magazijn. Tegen mijn broer en mij zei hij altijd: “Ga bij Hoogovens werken, die gaan nooit failliet en er is daar altijd werk.” Geen van beiden hebben we zijn raad opgevolgd. Mijn broer werd buschauffeur en ik ging werken bij het Handelsblad in Amsterdam. Later kwam Hoogovens toch nog weer op mijn levenspad. In 1957 trouwde ik met een vrachtwagenchauffeur. Die had vanaf de kleuterschool een droom: dat was boer worden. We woonden in het gebied van waar nu het recreatieterrein Spaarnwoude is aangelegd en daar was het wel mogelijk om ook dieren te gaan houden. Het begon met een paar konijnen en een kalfje. Maar al gauw liep het flink uit de hand met onze veestapel. We hadden een boerderij zonder eigen land en we konden dus niet zelf voor veevoer zorgen. Het eten voor al die dieren was dus een probleem. Tot een goede kennis zei: “Ik haal afval en etensresten op bij de Arosa Sun. Dat is wel wat voor die dieren van jullie”. De Arusa Sun was een groot afgedankt cruiseschip, dat in de jaren zestig dienst deed als huisvesting voor de Spaanse en Italiaanse gastarbeiders. Zo profiteerden onze dieren samen met de gastarbeiders van de welvaart, die Hoogovens heeft gebracht. Het was alleen een hele klus om telkens weer al het bestek uit de etenskliek te vissen! Janny Verbaan
42
43
Hoe Hoogovens van Wijk aan Zee een dorp maakte
I
n 1985 was ik op zoek naar een nieuwe uitdaging. Na een drukke werkkring in de horeca in Enkhuizen ging ik met m’n familie een jaar lang op reis. We waren weer opgeladen voor een volgende periode. Geboren in de binnenlanden heb ik in de zestiger jaren kennis gemaakt met de waterkant. Dat water heeft me nooit meer losgelaten. Eerst woonde ik een tijd aan de Oosterschelde en daarna aan het IJsselmeer. Tijdens onze omzwervingen door Europa en Afrika hebben we ook veel zee gezien. Ook plekken die heel druk bezocht worden. Je wordt er als door een magneet door aangetrokken. Maar de toeristische hoogstandjes konden ons zelden bekoren. Het kostte er altijd veel moeite om door de attracties heen het leven te vinden. En het openbare leven was er wel ‘bruisend’ maar ook wel erg eenzijdig. We zouden ons dan ook nooit in Zandvoort of Noordwijk gevestigd hebben. Maar Wijk aan Zee was in onze ogen bijzonder. En dat bijzondere had alles met het bedrijf Hoogovens te maken. Omdat dat bedrijf daar stond leek het leven meer in evenwicht. En in de horeca was het niet alleen dat hele snelle omzetten. En ook was de aankoopprijs van een horecabedrijf nog te doen. Toen we naar Wijk aan Zee kwamen troffen we daar een horeca aan die Hoogovens ontkende. In de folders kwam je Hoogovens niet tegen. Men deed alsof het bedrijf er niet was. Voor Sonnevanck maakten we een folder die het staalbedrijf niet ontkende. Daarin was sprake van de zee, (minder over het strand) en ook over Hoogovens. Hoogovens was medebepalend voor onze keuze voor Wijk aan Zee. De combinatie zee, dorp en industrie vonden wij inspirerend. Aan de Noordzeekust was Wijk aan Zee een unieke plaats voor wie het zag. Voor ons werd het dorp een oase in een industriële Randstad. Een plek voor bezinning midden op de werkplek. Wijk aan Zee heeft in de twintigste eeuw na het graven van het Noordzeekanaal twee ontwikkelingen gekend. De eerste ontwikkeling was de opkomst van het strandtoerisme. Dat begon aan het eind van de 19e eeuw. Het kreeg z’n bekroning met de bouw van het badhotel. Het waren Amsterdammers als Van Ogtrop en Tappenbeck die deze ontwikkeling vorm hebben gegeven. Deze mensen kenden de behoefte in de stad en hadden 44
het geld voor een grote investering. Wijk aan Zee ging graag met deze mensen mee en eerde hen door de weinige straatnamen naar hen te noemen. Op het kruispunt Rijkert Aertszweg – Zwaanstraat stonden in het midden van de 20e eeuw vier hotels: Het badhotel, Duin en Dal, Welgelegen en Sonnevanck. De tweede en iets later begonnen ontwikkeling was de groei van de industrie die zich ondertussen aan het Noordzeekanaal had gevestigd. Vooral het bedrijf Hoogovens. Na de tweede wereldoorlog kwam het bedrijf steeds dichter bij het dorp tot het de weg naar Beverwijk overstak en naar Heemskerk oprukte. Wijk aan Zee werd een eiland. De grote camping langs de Zeestraat verdween en hotels werden afgebroken of voor iets anders bestemd. Duitsers uit het Roergebied, die thuis de zware industrie kennen, vonden de omgeving hier nu minder aantrekkelijk. De ontwikkeling van de recreatie stagneerde. En de inwoners, hotels en pensions gingen er toe over om hun kamers aan monteurs die bij Hoogovens werkten te verhuren. Deze monteurs hadden de kamers ook in de winter nodig en waren dus veel lucratiever. Ook in Sonnevanck had ik monteurs van Hoogovens. Ik was niet naar Wijk aan Zee gekomen om een pension voor monteurs te exploiteren. Ik wilde een openbaar lokaal aan zee. Het werd me dan ook al gauw duidelijk dat ik me moest beperken met het aannemen van groepen monteurs. Prima in de rustige tijd, maar niet in het weekend en in vakantietijd. Maar daar kom je ook niet mee uit. 45
en daar ging de zithoek met TV Het werk bij Hoogovens ging ook in de zomermaanden door. Je kon het toch niet maken om gasten die je maanden lang in huis had plotseling per 1 juli de deur te wijzen. Dat was niet bepaald fair tegenover deze gasten. Belangrijker nog dan het seizoen was echter het verschil in behoefte. Monteurs kwamen naar Wijk aan Zee om te verdienen. Andere gasten kwamen voor de zee, het strand en de duinen. De wens van de monteurs was eigenlijk een eigen huiskamer met de mogelijkheid van televisie en iets eigens. In Sonnevanck wilde ik een openbaar lokaal en ik zag daarin geen plaats voor een tv toestel. En het eigene moesten de mensen nu juist voor even achter zich laten. De mensen hadden elkaar. Ik gooide de zithoek met TV er dus uit, wat helemaal niet leuk was voor een aantal monteurs die na hun werk en de avondmaaltijd nog wel even wilden uitzakken voor de buis. Maar die gelegenheid wilde ik niet bieden. Het geluid van de tv maakte het samen muziek maken onmogelijk. Sommige monteurs waren daar nu juist wel heel blij mee. Zij waren geïnteresseerd in hun tijdelijke omgeving, zij pasten zich aan en hadden een waardevolle inbreng. Een van hen, een Vlissinger liet, voordat hij definitief naar Schotland vertrok, een bedrag aan geld achter om een aantal mensen die heel regelmatig een dagschotel kwamen eten een gratis dagschotel aan te bieden. Idereen die kamers verhuurt en een openbare lokaliteit beheert heeft met het staalbedrijf te maken (gehad). Hoogovens heeft Wijk aan Zee definitief tot een dorp gemaakt. Het heeft verhinderd dat Wijk aan Zee uitgroeide tot een badplaats met veel hotels en voorzieningen en het heeft voorkomen dat Wijk aan Zee met Beverwijk tot één stad vergroeide. Er was een periode in de geschiedenis van het dorp dat sommigen de gedachte aan verplaatsing van het dorp naar een andere streek in hun hoofd toelieten. Hoogovens liet uitrekenen hoeveel verplaatsing zou kosten. Dat was de tijd dat er horecapanden te koop stonden en bedrijven in Wijk aan Zee niet wilden investeren. Krakers namen bezit van de leegstand. Dat moet de provinciale overheid en de Amsterdamse havenautoriteiten op het idee gebracht hebben dat er dan ook wel op het strand gebouwd kon worden, een nieuwe haven voor de kust en ruimte 46
voor overslag van kolen. Zo ontstonden de dertien plannen die het dorp bedreigden. Die plannen dwong de Wijk aan Zeeërs tot een keuze. Men koos algemeen voor het voortbestaan van het dorp. Het bestrijden van deze dertien plannen heeft het dorp een gemeenschappelijke taak gegeven en creatieve krachten los gemaakt. Dat heeft bijvoorbeeld geleid tot de Kennemermop en tot Cultureel Dorp en een aantrekkingskracht van het dorp voor mensen van buiten. Toen Wijk aan Zee in 1999 Cultureel Dorp van Europa was, heeft het samen met Hoogovens een beeldenpark verwezenlijkt op de duinstrook tussen het bedrijf en het dorp. Het project kwam niet zonder horten en stoten tot stand. Uiteindelijk heeft de belofte van de koningin om het park te komen openen wellicht toch nog als breekijzer gefunctioneerd om de hele zaak rond te krijgen. Het was van meet af aan de bedoeling om er een beeldenpark neer te zetten, waarnaar ook de wereld van de beeldhouwers met respect zou kijken. Juist omdat de plek voor beelden zo ontzettend aantrekkelijk is. Het beeldenpark zie ik als een eerste actie waar dorp en bedrijf samen iets tot stand brachten van hoge kwaliteit. Het dorp kwam met de nodige spiritualiteit, fantasie en gastvrijheid, het bedrijf met techniek, werkruimte en materiaal. Een ander punt waar dorp en bedrijf samenwerken is het jaarlijkse schaaktoernooi. Hoewel hier minder sprake is van ‘samenwerken’ dan wel van ‘huren’. Het bedrijf huurt de Moriaan en andere ruimtes om zijn schaaktoernooi in de maand januari hier te houden. Het schaaktoernooi is een activiteit van hoog niveau. Op dit moment waarschijnlijk het hoogste niveau van de wereld 47
hoe zorg je er voor dat het bedrijf zijn best blijft doen? in deze subcultuur. In Sonnevanck heb ik het een en ander aan dit toernooi toe willen voegen. Daaruit ontstonden een schaakgenootschap en onder meer het Sonnevanck toernooi, nu het Cultural Village toernooi. Met dit Cultural Village toernooi hebben we uiteindelijk bijgedragen aan het Hoogovenstoernooi. De organisator van het huidige Corus Chess Tournament heeft in het Sonnevanck Toernooi zoveel ervaring als toernooidirecteur kunnen opdoen dat hij daarna werd gevraagd om directeur van het Hoogovensschaaktoernooi te worden. Ook zo kan het grote bedrijf iets aan het dorp hebben. In het dorp is het ongemakkelijk om over de vervuiling van het staalbedrijf te praten. Toen het bedrijf zich aan het Noordzeekanaal vestigde leek het een goede plaats. Vele jaren later, nadat het bedrijf was groot gegroeid, is de plek zo vlak aan zee in een agglomeratie waar 100.000 mensen onmiddellijk omheen wonen natuurlijk niet gunstig. Het bedrijf ligt bovendien nog aan de westelijke kant van de bewoning en de overheersende windrichting is westelijk. Hoe zorg je er voor dat het bedrijf z’n best blijft doen om overlast op het gebied van geluid, stank en stof te beperken. Je kunt je op deze nadelen concentreren, je kunt je ook op de voordelen richten. Een combinatie is heel ingewikkeld. Op dit punt is er nog geen evenwicht in het dorp bereikt. In ons dorp zal de vraag blijven klinken: “Waar ligt de grens”. Ik kwam naar Wijk aan Zee en aanvaardde het bedrijf. Maar uitbreiding van de industrie naar het strand en in de zee zou betekend hebben dat het dorp niet meer op een eiland maar op een industrieterrein kwam te liggen. En dat wordt nergens geaccepteerd. Bert Kisjes
48
49
Aangeboden ter gelegenheid van het bedrijfsbezoek van de Seniorenkring Wijk aan Zee op 20 maart 2007 Tekstbewerking Jan de Wildt Beeldbewerking Jan Budding Beeldmateriaal van de leden van de Seniorenkring, van Corus Communications en Corus Chess Tournament
