Scriptie Seminarie psycho-pedagogische competentie. Stress. Lotte Mouton. 5C groep 7 Schooljaar Begeleid door mevr

Scriptie Seminarie psycho-pedagogische competentie

Stress

Lotte Mouton

5C groep 7 Schooljaar 2006-2007

Begeleid door mevr. Verstraete

Lotte Mouton Scriptie

5C Psycho-pedagogische competentie

groep 7 mevr. Verstraete

Inleiding Jaarlijks worden in de Europese Gemeenschap meer dan tien miljoen mensen ziek door stress. Vele mensen doen aan timemanagement, bedrijven voorzien relaxatietherapieën… Stress lijkt wel frequenter voor te komen dan vroeger. Wat houdt de term op zich in en is het een modeverschijnsel? Of klopt het effectief dat we vaker stress hebben? Dit onderwerp interesseert mij omdat ik zelf last heb van rugpijn, die specialisten aan stress wijten. Ik wil graag ingaan op de oorzaken, gevolgen en remedies. Ik hoop dat deze scriptie niet alleen leerrijk zal zijn voor mezelf, maar eveneens een goed overzicht zal geven over het onderwerp.

3/30




Inhoudstafel INLEIDING ......................................................................................... 3 INHOUDSTAFEL ................................................................................... 4 BRONVERMELDING ................................................................................ 5 ALGEMEEN ......................................................................................... 6 WAT IS STRESS ........................................................................................................................................................ 6 DE ONTDEKKING ....................................................................................................................................................... 7 STRESSBRONNEN ................................................................................. 8 FYSISCHE STRESSREACTIES ................................................................... 12 HET LICHAAM .......................................................................................................................................................... 12 HET IMMUUNSYSTEEM........................................................................................................................................... 15 PSYCHOLOGISCHE FACTOREN: DE INDIVIDUELE VERSCHILLEN VAN OMGAAN MET STRESS ............................................................................................ 18 STRESS BEHEERSEN ............................................................................................................................................... 18 PSYCHOLOGISCHE AFWEER .................................................................................................................................... 20 INVLOED VAN DE MAATSCHAPPIJ ............................................................ 24 HET STRESSSYSTEEM IN BALANS ............................................................ 26 CONCLUSIE ....................................................................................... 29 EEN DIKKE DANKJEWEL AAN .................................................................. 29

4/30




Bronvermelding - “Psychologie, een inleiding” van Roediger, Capaldi, Polivy, Paris, Herman en Brysbaert, 2001, Uitgeverij Academia Press - “Stress: de invloed van spanning op lichaam en geest” van Jos Brosschot en Miranda Olff, 1995, Uitgeverij BZZTôH, ’s-Gravenhage - “In wankel evenwicht: Over stress, levensstijl en welvaartsziekten” van Boudewijn Van Houdenhove, 2005, Uitgeverij Lannoo

5/30




Algemeen Wat is stress Het woord “stress” wordt te pas en te onpas gebruikt. Maar wat betekent het nu eigenlijk? Ten eerste heb je stress als een externe, belastende situatie, bijvoorbeeld lawaaihinder. De tweede betekenis van stress verwijst naar de verschijnselen die optreden als iemand te maken krijgt met een stresssituatie. De derde en hoofdbetekenis van het woord is: stress als een reeks van biologische en psychologische mechanismen die op gang komen naar aanleiding van een reële of vermeende bedreiging van ons lichamelijk of psychisch evenwicht. (bron: In wankel evenwicht, Boudewijn Van Houdenhove) Stress is spanning of druk zowel van binnenaf als van buitenaf. Niet enkel gebeurtenissen of kleine irritaties veroorzaken dit, maar ook de reacties van andere mensen op situaties (een soort van vicieuze cirkel). Ook persoonlijke gedachten kunnen stress veroorzaken. Stress is sterk persoonsgebonden. Sommige mensen kunnen er, bijvoorbeeld door hun karakter, niet goed mee omgaan of gaan er sneller last van hebben. Stress kan zowel gunstig als ongunstig zijn. In het dagelijkse leven wordt het vooral gebruikt in de ongunstige betekenis: de negatieve gevolgen op het lichaam bijvoorbeeld zweten, beven…, gezondheidsproblemen, bijvoorbeeld braken, pijnen… Toch mogen we dit niet veralgemenen. Sommige mensen houden van stress én in een lichte vorm is het zelfs gezond : mensen hebben een zekere spanning nodig om te kunnen leven. Het is namelijk zo dat mensen in hun dagelijkse leven enkel kunnen presteren onder een zeker stressniveau. Het verhogen van dat niveau is nodig om ons te verdedigen en te beveiligen, dit is een erfenis uit de oertijd. Denk maar aan weglopen, agressief worden… Maar sommige mensen presteren er ook beter door, er zijn dus zeker voordelen. Er zijn echter twee soorten stress: de levensbedreigende en de gezonde vorm. Levensbedreigende stress kan ziekte en zelfs de dood tot gevolg hebben. Deze vorm wordt gekenmerkt door een vermindering van de prestaties, gezondheidsproblemen, onbehagelijke gevoelens en een ontregeling van de persoon. Ze komt vooral voor wanneer mensen geen blijf weten met de stress: wanneer men er niet goed mee om kan gaan. Voorbeelden zijn een examen waaraan je te laat begonnen bent, een scriptie waarvoor je maar weinig tijd meer hebt…Toch treden de levensbedreigende effecten enkel op wanneer er een opeenvolging is van problemen, wanneer men bijna bezwijkt onder de stress. Dit staat dus volledig in contrast met de gezonde stress die zorgt voor betere prestaties en als aangenaam kan ervaren worden. Deze vorm is ook eigen aan het leven en ontregelt de persoon niet. De gezonde stress komt voor bij elke tijdsdruk die haalbaar is, bijvoorbeeld een examen waar je wel op tijd aan begonnen bent. Deze vorm 6/30




komt echter ook voor wanneer men gewoon een opdracht heeft. De uitdaging iets te realiseren brengt namelijk vaak stress met zich mee. Een mens kan niet de hele tijd onder druk staan, dus is het noodzakelijk om regelmatig te ontspannen. Na een werkdag vol irritaties en deadlines, moet men alles achter zich kunnen laten, door bijvoorbeeld in de zetel neer te ploffen. Als dit niet het geval is, kunnen er gezondheidsproblemen optreden.

De ontdekking De Hongaarse fysioloog Hans Selye merkte al tijdens zijn studies aan de Universiteit van Praag op dat mensen met verschillende ziekten heel wat gelijksoortige lichamelijke verschijnselen vertonen, waaronder versnelling van de ademhaling en de hartslag, slapeloosheid, enzovoort. Toen hij in 1936 aan de Universiteit van Canada, Montrial hormoononderzoek deed, merkte hij opnieuw iets zeer bijzonders op. Regelmatig haalde hij ratten uit een kooi en spoot hen een bepaalde stof in, waarvan hij vermoedde dat het een nog onbekend hormoon was. Toen bleek dat de bijnieren van de beestjes groter waren geworden. Selye raakte enthousiast: hij dacht dat hij een nieuw hormoon had ontdekt. Totdat hij vaststelde dat de bijnieren van de ratten evenzeer in volume toenamen na injecties met zuiver water… Na lang gepieker over de oplossing van dit raadsel, begon hij het te begrijpen. Zijn vroegere waarnemingen als student kwamen hem opnieuw voor de geest. Zou het kunnen, vroeg hij zich af, dat het simpele feit dat de ratten geregeld uit hun kooi werden genomen, wat ze nogal vervelend vonden, een reactie in hun bijnieren teweegbracht? En zouden andere levende wezens op gelijkaardige stimuli dezelfde reactie vertonen? De geboorte van het general adaptation syndrome, en later ook van het stressconcept, was een feit. Het is namelijk zo dat stress een grote productie van het hormoon cortisol teweegbrengt. Dit hormoon is onder andere verantwoordelijk voor de werking van onze bijnieren.

7/30




Stressbronnen Heeft stress al altijd bestaan? Ja. Iedere mens draagt namelijk een zekere erfenis uit de oertijd mee, ook op gebied van stress. Het is natuurlijk wel zo dat onze voorouders met totaal andere stressbronnen te maken kregen. Zij vochten tegen hitte, koude, honger, roofdieren, tegenstanders, de hiërarchie in de groep…Wij daarentegen, moeten vechten tegen tijdsdruk, onduidelijke normen, regels en verwachtingen, files, drugs, extreme verveling (denk maar aan lopendebandwerk), overvloed aan informatie… In dit opzicht kunnen we dus gerust aannemen dat onze voorouders veel beter afgestemd waren op hun omgeving dan wij nu. En dat is nu net het probleem: we zitten nog steeds in hetzelfde lichaam als onze voorouders. Het is dus belangrijk te weten dat ons lichaam nog steeds op dezelfde manier reageert op spanningen van buitenaf als vroeger. Ons lichaam en zijn “mechanisme” is dus nog steeds hetzelfde in panieksituaties: verhoogde hartslag, meer spierspanning, snellere ademhaling, verhoogde bloeddruk…Al deze veranderingen wijzen erop dat je lichaam klaar is om tot de aanval over te gaan of juist weg te lopen als het te gevaarlijk wordt. In tegenstelling tot onze voorouders die echt weglopen of aanvielen, gaan wij dit niet doen. Dit kan dus één van de oorzaken zijn van stress: we luisteren niet meer naar de symptomen van het lichaam. Zo blijft de angst en frustratie zitten in het lichaam en dit kan de nodig spanning met zich meebrengen. We zitten dus als het ware opgescheept met al deze “primitieve” reacties van ons lichaam. Maar wij krijgen te maken met andere stressbronnen, modernere die niet in dezelfde aard liggen als deze van onze voorouders. Deze andere bronnen zijn te wijten aan de evolutie van mens en maatschappij. Daardoor zal het niet meer helpen weg te lopen van een lastige taak… Dit is misschien ook de reden waarom we niet luisteren naar ons lichaam: we zijn er niet mee geholpen op dezelfde manier te reageren als vroeger. Stress kan ontstaan door een combinatie van vele bronnen en is dus een multicausale aandoening: niet enkel ingrijpende gebeurtenissen in het leven, maar ook dagdagelijkse irritaties kunnen zorgen voor een bepaalde vorm van stress. Ook positieve gebeurtenissen zoals trouwen, op reis gaan, kunnen mogelijke broeihaarden zijn. Hieronder volgt een overzicht van alle mogelijk stressbronnen en in welke mate ze ons lichaam beïnvloeden: 1 TRAUMA’S Dit zijn zeer schokkende gebeurtenissen die een gevoel van hulpeloosheid en machteloosheid veroorzaken. Doordat ze zo schokkend zijn, hebben ze ook meestal een negatieve invloed op onze lichamelijke en geestelijke gesteldheid. De normale stress bij zo’n trauma kan versterkt worden door het veelvuldig herbeleven van de gebeurtenis. Dit wil zeggen dat het slachtoffer er regelmatig opnieuw mee geconfronteerd wordt onder andere door flashbacks. Deze verschijnselen treden vaak pas op na enkele jaren. Het is dus goed mogelijk dat men plots lichamelijke klachten heeft door stress die jaren geleden plaatsvond.

8/30




Trauma’s brengen het meeste spanning met zich mee en zijn dus de ernstigste stressbronnen. Gelukkig komen ze ook het minst voor, slechts een kleine minderheid maakt een echt trauma mee. 2 LEVENSGEBEURTENISSEN In deze categorie bevinden zich alle dingen die je leven veranderen. In tegenstelling tot trauma’s zijn het meer alledaagse dingen zoals trouwen, veranderen van werk, verhuizen, kinderen krijgen…Sommige gebeurtenissen brengen uiteraard meer veranderingen met zich mee dan andere. Ook het aantal ingrijpende gebeurtenissen speelt een rol. Stel dat men in 6 maanden 3 grote veranderingen meemaakt, gaat men ook rapper ziek worden of fysieke lasten ondervinden. Deze samenhang hangt echter af van persoon tot persoon. Wanneer men al gezondheidsproblemen heeft, is er wel een duidelijk verband: medicijnstudenten in de examenperiode hebben tijdelijk last van een aantasting van het immuunsysteem. Een ander voorbeeld is de invloed van de dood van de partner. Na die dood en tijdens het rouwproces, is de persoon veel kwetsbaarder voor ziekteverwekkers. Dit kan ook een vervroegde dood tot gevolg hebben. 3 ALLEDAAGSE IRRITATIES EN DE OPSTAPELING ERVAN Deze irritaties zijn zeer uiteenlopend. Zowel in de file staan als beledigd worden tot te laat komen, kunnen stress met zich meebrengen. Iedereen heeft er last van, maar niet iedereen beseft dat het ook een lichte stress met zich meebrengt. Deze kleine irritaties worden ook wel microstressoren genoemd. Ze hebben geen directe invloed op lichaam en geest. Deze invloed komt wél voor wanneer de alledaagse irritaties zich opstapelen, steeds terugkeren of wanneer men nauwelijks positieve gebeurtenissen meemaakt. Deze opstapeling en opvolging heeft vaak een slechtere invloed op ons lichaam dan de gebeurtenissen op zich. Het is natuurlijk ook zo dat beide stressbronnen elkaar beïnvloeden: na een ingrijpende gebeurtenis heeft men vaak een lagere concentratie, dit kan kleine problemen tot gevolg hebben. Het is ook zo dat kleine problemen vaak onverwachts opduiken in je leven, ze zijn dus veel minder beheersbaar. Uit onderzoek is gebleken dat onbeheersbare problemen soms veel schadelijker zijn dan de beheersbare, juist omdat je ze zelf niet in de hand hebt. De opstapeling van kleine problemen of het opstapelingeffect is veel schadelijker dan één enkele irritatie. De oorzaak hiervan is dat elke irritatie nieuw en onverwacht is, men heeft geen tijd te wennen aan de nieuwe situatie. Er is dus sprake van een voortdurende belasting. Indien de irritaties elkaar snel opvolgen, gaan de gevolgen zich meestal gewoon opstapelen. Hierdoor is een herstel veel moeilijker. Via wetenschappelijk onderzoek is ook gebleken dat een losstaand probleem een positieve spanning meegeeft, de drang het probleem op te lossen is positief. Wanneer echter ook een ander probleem opduikt, kan men in paniek slaan. Dit is dus een negatieve spanning. 9/30




Fysieke en mentale klachten hebben vaak ook een invloed op stress en omgekeerd. Meestal is de klacht ontstaan als gevolg van stress, maar de fysieke of mentale beperking brengt meestal ook een zekere spanning met zich mee. Één van de moeilijkste problemen in de hedendaagse maatschappij is dat organisaties er baat bij hebben om werknemers van het zogenaamde type A in dienst te nemen. De mensen die tot dit type behoren zijn de “strebers”, de personen die zeer competitief zijn, altijd in tijdsnood zitten, rusteloos zijn, “explosief” praten (een spraakwaterval), gespannen en hyperalert reageren en vijandig zijn ingesteld. Dit zijn dus ook de mensen die heel vaak, om niet te zeggen altijd, onder stress staan. Het tegenovergestelde van deze mensen zijn de mensen van type B. Deze personen zijn rustig, evenwichtig, niet echt competitief of vijandig en zij hebben ook geen last van tijdsnood, met andere woorden, dit zijn de levensgenieters. Deze mensen zijn echter minder in trek als werknemers. We kunnen dus concluderen dat wat goed is voor een organisatie of een bedrijf slecht is voor het individu. Maar het is echter zo dat bedrijven ook baat hebben bij gezonde werknemers, en dit geval zijn ze dus beter af met werknemers van type B. Werknemers van type A gaan sneller last krijgen van hoofdpijn, rugpijn, en dergelijke. Een andere mogelijk aanleiding voor stress kan al ontstaan voor de geboorte of gedurende onze eerste levensjaren. 1 Allerlei omgevingsfactoren oefenen reeds invloed uit op een kind nog voor het op de wereld komt. Deze factoren kunnen onder meer de ontwikkeling van de foetus sturen (gezond of ziek). Het negatieve effect van roken, alcoholisme en bepaalde infecties tijdens de zwangerschap is al langer bekend. Maar dit negatieve effect doet zich niet enkel voor bij fysieke belasting of beschadiging. Het vermoeden neemt toe dat psychosociale, prenatale stress bij een zwangere vrouw permanente veranderingen in het zich ontwikkelende zenuwstelsel van het kind kan veroorzaken. Hierdoor kan het kind in zijn verdere leven super stressgevoelig zijn. Men veronderstelt dat deze vorm van stress het risico kan doen toenemen op voortijdige geboorte, laag geboortegewicht, abnormaal hoog gewicht van de placenta, hypertensie (hoge bloeddruk) en hartziekte. Misschien bestaat er ook een verband tussen prenatale stress en een verhoogde kans op affectieve stoornissen en schizofrenie bij het kind, maar dit is men nog aan het onderzoeken. Ook prenatale angst (al dan niet veroorzaakt door stress) kan ernstige gevolgen hebben op het kind. Zo bestaat er bijvoorbeeld een verband tussen angstige moeders (tijdens de zwangerschap) en ADHD bij hun kinderen op 8 à 9-jarige leeftijd. Prenatale depressies vertragen dan weer de groei van de foetus en zorgen voor complicaties tijdens en juist na de zwangerschap. Ook gedragsstoornissen bij kinderen kunnen veroorzaakt worden door een depressie van de moeder.

10/30

Lotte Mouton Scriptie 2

3

4

5



Er bestaat een relatie tussen negatieve ervaringen in de kindertijd en de kwetsbaarheid voor stressgebonden aandoeningen. Het is mogelijk dat mensen die gedurende hun eerste levensjaren lichamelijk mishandeld, verwaarloosd of seksueel misbruikt werden, later vatbaarder zijn voor stress. Dit is niet in alle gevallen zo: velen weten zich perfect te redden bijvoorbeeld dankzij hun ingesteldheid. Wanneer men echter genetisch kwetsbaar is, kunnen zelfs minder erge omstandigheden - zoals het gevoel hebben niet gewenst te zijn, een depressieve moeder hebben, de scheiding van de ouders… - het stresssysteem in ernstige mate, en soms zelfs blijvend beïnvloeden. Hoe het stresssysteem op volwassen leeftijd zal functioneren, wordt dus sterk bepaald door vroege omgevingsfactoren. Al van vroege leeftijd worden de kwetsbaarheid en het herstellingsvermogen van het systeem vastgelegd, zelfs van voor de geboorte. Ernstige trauma’s tijdens de eerste jaren kunnen zorgen voor zowel stress als een beschadiging van het stresssysteem. Uit onderzoek vond men ook dat kinderen van holocaustslachtoffers met een posttraumatisch stresssyndroom ook meer kans hadden op dit syndroom. Het is dus mogelijk dat een kwetsbaar stresssysteem doorgegeven wordt van generatie op generatie. Pijn is een bijzonder krachtige stressbron, vooral tijdens de eerste levensjaren. Diep in onze hersenen hebben we namelijk een pijngeheugen dat vooral stressvolle, sterk emotionerende pijnervaringen gaat vastleggen. In onze hersenen ontmoeten het stresssysteem en het pijnverwerkende systeem elkaar ook. Een gevolg hiervan is dat vroegere pijnervaringen op latere leeftijd zowel fysieke als psychische stressbronnen kunnen veroorzaken. Een postnatale depressie bij de moeder kan ook voor het kind ernstige gevolgen hebben. Ten eerste is het zo dat, in deze gevallen, de depressie er al zat aan te komen tijdens de zwangerschap, met alle gevolgen van dien. Daarbij komt nog eens dat een depressieve moeder minder met haar kind gaat spelen, stoeien. Ze gaat minder lachen naar haar kind en heeft geen energie genoeg om haar kind verbaal en motorisch te steunen. Op latere leeftijd vindt men bij die kinderen ook een verhoogd cortisolgehalte, wat wijst op de aanwezigheid van stress. Ook ’s morgens lagen de cortisolwaarden hoog, dit verhoogt het risico op een depressie.

11/30




Fysische stressreacties Het lichaam “Ik voel me onder druk staan”, “Ik sta stijf van de stress”, “Ik kreeg het er benauwd van”, “Ik voelde het bloed naar mijn hoofd stijgen”, … dit zijn enkele uitdrukkingen die duidelijk verwijzen naar de lichamelijke gevolgen en symptomen van stress. Hieruit kunnen we dus afleiden dat sommige lichamelijke klachten vaak worden gezien als signalen van stress. Enkele signalen zijn: migraine, buikpijn, veel moeten plassen, heesheid, een droge mond hebben, steken in de hartstreek, bevende handen… Bij problemen met het “bewegingsapparaat” denkt men het snelst aan stress: nekpijn, schouderpijn, rugpijn… Misschien is het wel niet zo vreemd dat mensen heel vaak geneigd zijn een psychische klacht te vertalen in een lichamelijke. Het lijkt zelfs alsof we ons voor psychische klachten eerder schuldig en verantwoordelijk gaan voelen dan voor lichamelijke zaken. Het is ook zo dat men op lichamelijke problemen vaak veel serieuzer gaat reageren dan op psychische problemen. Dat je van stress ziek kan worden is algemeen bekend. Maar toch valt dit niet voor de volle honderd procent wetenschappelijk vast te leggen. Bovendien is het nog steeds niet precies duidelijk hoe het komt dat stress tot lichamelijke klachten en zelfs ernstige ziektes kan leiden. Daarbij weet men nog niet waarom een stressvolle dag de één wel ziek maakt, en de andere niet. De relatie stress en ziekte is al heel vaak en grootschalig onderzocht. Uit deze onderzoeken is dan ook gebleken wat iedereen dacht, namelijk dat stress wel degelijk een rol speelt bij het ziek worden. Daarnaast heeft men kunnen constateren “hoeveel ziekte” (want niet iedere ziekte of ieder onderdeel ervan kan men linken) veroorzaakt is door stress. Er bestaan twee manieren om van stress ziek te worden: de directe en indirecte invloed. In het eerste geval zijn mensen lange tijd gehaast, angstig, opgejaagd of depressief. Zo laat je gezondheid het langzaam afweten. De tweede manier ontstaat wanneer stress zorgt voor bijvoorbeeld meer alcoholgebruik, minder slapen, ongezonder eten… Deze soort “gedragingen” beïnvloedt de gezondheid natuurlijk. Dit is de indirecte invloed van de geest op het lichaam. Hoewel vele artsen er niet echt zeker van zijn, is het lichaam toch sterk beïnvloedbaar door de geest. Maar hoe gaat dit nu precies in zijn werk? Hoe is het mogelijk dat een gedachte of een gevoel, iets dat ongrijpbaar is, een suikerhalte of hartslag kan bepalen? Om te beginnen is onze geest te vergelijken met een brandalarm. Deze waarschuwt echter niet bij brand, maar wanneer het evenwicht tussen de druk van de omgeving en het vermogen van de individu verstoord is. En in deze zin is een stressreactie eigenlijk ook gewoon de blusinstallatie die in werking wordt gesteld, het is dus niets meer dan een aanpassing door het lichaam. Wat deze blusinstallatie in gang zet, beslis je deels zelf. Van nature reageren we met een stressreactie op hitte, koude, honger, eenzaamheid, liefkozing en waarschijnlijk ook verlies in vele opzichten. Bovendien leren we gedurende ons leven en bij alles wat we 12/30




doen een heleboel nieuwe gevaren bij, bijvoorbeeld afkeuring door je partner of op het werk, stijgende rentes…Al dit soort zaken doen het alarm aanslaan en zorgen er dus voor dat ons lichaam wordt voorbereid op gevaar. Maar hoe reageert ons lichaam nu in zo’n alarmsituatie? Ons lichaam zet als het ware een biologische voorbereiding op: zodra onze hersenen één of andere vorm van gevaar waarnemen, wordt er een keten van reacties in gang gezet. Zo worden onze bijnieren aangezet om adrenaline in het bloed te brengen. Dit heeft als gevolg dat de hartslag en bloeddruk omhoog gaan, de ademhaling wordt sneller, men gaat transpireren, de pupillen verwijden en ook de spierspanning loopt op. Ook kippenvel is een mogelijk gevolg van deze adrenaline, dit stamt nog af van onze verre voorouders. In de oertijd zag men er imposanter uit als de haren overeind staan. Om al deze reacties te kunnen opvangen, produceert de bijnier ook hormonen. Deze zorgen voor een extra toevoer van suikers. De bijnier doet dit alles door een ander hormoon, ACTH, dat in de hypofyse (dus in de hersenen) geproduceerd wordt. ACTH zorgt er onder andere voor dat we beter in staat zijn problemen op te lossen. Dit komt heel goed van pas in een stressreactie. Wanneer de spanning echter te groot is, komt van dat oplossen niet veel meer terecht en werkt het denken niet meer optimaal. Hoe goed je lichaam ook voorbereid is op stress, meestal gaat het toch reageren op dezelfde wijze, iedere keer wordt er adrenaline toegevoegd in het bloed en wordt dezelfde “procedure” in gang gezet, waardoor we ons dus ook iedere keer op dezelfde manier willen afreageren (maar dit doen we vandaag de dag niet meer). We kunnen dus stellen dat dit allemaal praktisch automatisch gebeurt. Deze procedure is opnieuw te wijten aan onze erfenis. Dit kwam ons in de oertijd heel goed van pas. Op de meeste bedreigingen kon men eenvoudigweg reageren door erop te slaan of weg te rennen: de “fight or flight”-reacties. Op deze reacties is ons lichaam dan ook perfect voorbereid, juist doordat ze afstammen uit de tijd waarin ons lichaam gevormd is. Het probleem is echter niet de evolutie op zich, maar het feit dat de evolutie van de maatschappij veel rapper gaat dan de evolutie van het lichaam. We hebben momenteel dus niet veel nood meer aan de biologische voorbereiding, eigenlijk alleen nog maar in sport. Verder past onze lichamelijke reactie niet meer bij de hedendaagse maatschappij. De normen en regels van onze wereld vereisen dat we niet meteen op iemand gaan slaan als die ons dwarszit. We mogen ons zelfs niet afreageren op iemand anders. Enkel in de sport is het mogelijk onze instinctreactie te uiten. De vraag is natuurlijk wat er gebeurt met al de opgehoopte spanning in de vorm van bloeddruk, hartslag…Word je daar niet ziek van? Vele mensen denken van wel, maar wetenschappers hebben besloten dat dit heel ingewikkeld is. Zo is stress op zich niet altijd gevaarlijk. Maar het is bijvoorbeeld wel schadelijk in combinatie met slechte voedingsgewoonten. Ook genotsmiddelen zoals drugs, waaronder alcohol en koffie, zijn in combinatie met stress schadelijk voor ons lichaam. Deze middelen zorgen voor een bepaalde vorm van verdoving. En zo kan een natuurlijke pijnstiller, zoals endorfine, niet meer normaal werken. Deze stoffen zorgen er namelijk voor dat men in een stressreactie zich gaat focussen op het belangrijkste. 13/30




Toch mogen we slechte voedingsgewoonten en bepaalde drugs niet als slecht bespiegelen, ze komen namelijk wel van pas in andere situaties. Zo kan je bijvoorbeeld enorm genieten van lekker eten, je krijgt er dus een positieve stemming van. Hetzelfde kan gezegd worden over roken en andere zaken. Deze positieve stemming is juist weer goed voor de gezondheid en zorgt voor een versterking van het afweersysteem. Behalve de “fight or flight”-reactie is er geen enkele andere standaardreactie op stress. De één zal kwaad worden in een bepaalde situatie, terwijl een andere bij dezelfde situatie gefrustreerd raakt, nog anderen reageren bijvoorbeeld helemaal niet. Het is dus duidelijk dat er individuele verschillen zijn in reageren op situaties. En naar gelang de reacties zullen ook de lichamelijke kenmerken anders zijn. Hoewel de reacties van alle mensen verschillend zijn, is de duur iedere keer opnieuw van belang, omdat dit invloed heeft op ons herstel. Omdat we ons, in de huidige maatschappij, niet mogen afreageren op de manieren die het lichaam van ons verlangt, duurt de bedreiging en dus de lichamelijke reactie voort. Hoe langer deze reacties blijven duren, hoe moeilijker het herstel zal zijn. Maar dit is niet de enige factor, het herstel hangt ook af van je aard: ben je van nature een snelle of trage hersteller? Ben je goed of niet zo goed opgewassen tegen ziekte? Men doet regelmatig onderzoek naar het herstel van mensen. Uit één van die onderzoeken is gebleken dat men, bij bepaalde beroepen, niet in staat is voldoende te herstellen tijdens de nacht. Gedurende de hele werkweek blijft de stress dus aanhouden, recuperatie is in dat geval enkel mogelijk in het weekend. Een ernstig gevolg van stress is de vruchtbaarheidsdaling en de zwangerschapsblokkering. Toch is daarover geen sluitend bewijs gevonden, we moeten eerder redeneren vanuit de logica. Uit onderzoek met ratten en honden is gebleken dat kinderen, waarvan de moeder tijdens de zwangerschap gestrest was, een heftigere en langere stressrespons hebben. Hierdoor zijn ze vatbaarder voor ziektes en dergelijke. De overlevingskansen van jongeren gedurende stressvolle periodes is ook veel lager. Dit is te danken aan de verminderde zorg of zelfs aan kannibalisme in tijden van voedseltekort. En dit is opnieuw te wijten aan een voortdurende strijd om voedsel en territorium of omdat de ouders voortdurend agressief lopen en zo “per ongeluk” hun kinderen opeten. Zo overleven enkel de sterkste jongen, totdat het opnieuw rustiger en veiliger wordt. Soms loopt het ook al fout tijdens de zwangerschap. Bij bepaalde dieren krijgen de kinderen geen typische familiegeur mee, waardoor de ouders de jongen niet herkenen als hun eigen jongen. Bij andere dieren lossen kleine embryo’s gewoon op in de baarmoeder, soms zelfs nog enkele dagen voor de geboorte. Toch wil dit niet zeggen dat er minder kinderen zijn. In stressvolle omstandigheden blijven meestal enkel de sterkste over, deze sterke eigenschappen worden vervolgens overgedragen van vader op zoon. Zo komt het dat de pasgeboren kinderen vaak ook heel sterk en gezond gaan zijn. De natuur reguleert zichzelf dus. Uit al deze onderzoeken leiden sommige onderzoekers af dat ook bij de mens de vruchtbaarheid daalt onder invloed van stress. En hoewel er

14/30




geen duidelijke aanwijzingen zijn, mag dit toch verondersteld worden, want vele stresshormonen hebben een ernstige invloed op allerlei lichamelijke functies. Ook via indirecte weg zou stress een invloed hebben. Psychologische impotentie zou ook mede beïnvloed worden door stress. Verder vallen er ook enkele dingen af te leiden uit het aantal kinderen bij hooggeschoolde mensen. Het aantal kinderen ligt daar veel lager. In deze context is het dus mogelijk dat stress een invloed heeft op de voortplanting. Een andere mogelijkheid voor het kleinere aantal kinderen, is het feit dat hooggeschoolde mensen ook vaker carrièregericht werken, en zo dus niet veel tijd kunnen besteden aan de opvoeding. Tot slot hebben we het verschil tussen kortdurende en chronische stress. De meeste stresssituaties zijn van korte duur en hebben dus geen directe grote effecten op de voortplanting en andere lichaamsfuncties. Chronische stress daarentegen, is een onvermijdelijk gevolg van de hoge mate van de organisatie in het alledaagse leven. Deze vorm heeft na een bepaalde tijd wel invloed op ons lichaam.

Het immuunsysteem Gedurende lange tijd al doet men onderzoek naar stressgerelateerde klachten zoals hoofdpijn, lage rugpijn en hartziekten (zie vorige deeltje), je zou kunnen zeggen dat het deel uitmaakt van het standaard stressonderzoek. Het onderzoek naar de invloed van stress op het menselijk immuunsysteem is veel recenter, onder andere door de ziekte HIV die zorgt voor een verzwakking van ons immuunsysteem. Het is belangrijk te weten dat het immuunsysteem met heel veel andere systemen in het lichaam in contact staat. Zo is er ook een verband tussen het immuunsysteem en het zenuwstelsel, maar er is ook contact met de hersenen. Het immuunsysteem is het belangrijkste wapen tegen de vele ziekteverwekkers waarmee ons lichaam te maken krijgt. Men moet het eigenlijk zien als een onderdeel van het totale natuurlijke afweersysteem. Dit totale systeem bestaat bijvoorbeeld uit de huid, die alle mogelijke giftige stoffen en vreemde organismen buitensluit. Maar ook uit de afscheiding van slijm, ander vocht en smeersel. Deze bevatten ook antistoffen die noodzakelijk zijn ter bescherming. Als een indringer door de huid kan dringen, komt hij in de bloedsomloop of in het weefsel van verschillende organen. Daar krijgt hij te maken met het immuunsysteem en de eindeloze hoeveelheid dodende, oplossende, giftige of verscheurende cellen. Het immuunsysteem speelt een hoofdrol bij onder andere het voorkomen van infectieziekten, allergieën en bij vele soorten kanker. Dit voorkomen kan gebeuren door het falen van ons immuunsysteem. Bij dieren is al vastgesteld dat er een verband is tussen stress en een verzwakking van het immuunsysteem. Bij de mens heeft men al verschillende onderzoeken gedaan, onder andere ook naar fysische en psychologische stress. Bij onderzoek naar duidelijk psychologische stress, bijvoorbeeld het verlies van je partner, werkeloosheid, huwelijksproblemen…heeft men vastgesteld dat er een duidelijk verzwakt immunologisch 15/30




vermogen is. Na of tijdens zo’n stresssituaties was er sprake van een lagere of verdwenen celdelingreactie op antigenen en/of een lager aantal noodzakelijke cellen. Ook werden er vaak grotere hoeveelheden antistoffen gevonden tegen bepaalde virussen, deze wijzen op een zwakker immuunsysteem. Uit verder onderzoek, naar het verband met ziekte, heeft men geconstateerd dat dit verband wel degelijk bestaat. De kans op ziekte wordt groter naar mate de verzwakking van het immuunsysteem toeneemt. Kortom: het is aangetoond dat stress, via het immuunsysteem, de kans op ziekte vergroot. Echte experimenten in verband met de relatie stress-immuunsysteem zijn er nog niet veel geweest. Daarvoor is een heel simpele reden: stress heeft in sommige situaties een positieve invloed op ons immuunsysteem. Daarbij komt nog dat deze relatie bij iedereen verschillend is. Deze verschillen hebben te maken met psychologische factoren. Mensen zijn enorm anders als het gaat om de hoeveelheid stress die ze aankunnen. Sommigen bereiken veel sneller het punt waarop “positieve” stress “negatief” wordt. Op dat ogenblik ziet men vaak een nare situatie als onbeheersbaar. Uit onderzoeken is echter wel gebleken dat de subjectieve beheersing belangrijk is. Dit wordt verder toegelicht in het puntje beheersing. Het gevoel van onbeheersbaarheid roept meestal ook een gespannen gevoel op, of gewoon een “niet prettig”, somber gevoel. Deze stemmingsomslag kan de effecten op het immuunsysteem verklaren. Kortom: het idee geen beheersing te hebben beïnvloed ons lichaam (via cellen, hormonen en dergelijke), zonder dat ook onze gevoelens beïnvloed raken. Niet enkel het idee dat men geen beheersing heeft, maar ook het gevoel van teveel beheersing heeft een effect op het immuunsysteem. Er is echter wel gebleken dat dit enkel het geval is voor alledaagse problemen en minder voor levensgebeurtenissen. Een verklaring hiervoor is dat de motivatie om alles (in het dagelijkse leven) in de hand te houden een persoon kwetsbaar maakt voor stressbronnen die onbeheersbaar is. Qua effect is er geen verschil tussen een situatie die onbeheersbaar is of een situatie die door de mens als onbeheersbaar wordt ervaren. Toch speelt niet alleen de beheersbaarheid van een situatie een rol. Een extra factor die meespeelt bij het effect op het immuunsysteem is het aantal dagdagelijkse problemen die iemand meemaakt. Als men met veel kleine, onbeheersbare problemen te maken krijgt, gaat men een nieuw probleem vaak sneller als onbeheersbaar beschouwen, met alle gevolgen van dien. Men heeft echter wel lang nagedacht en getwijfeld over de invloed van stress op ons immuunsysteem, juist omdat dit systeem van groot belang is bij onze gezondheid. Daarbij is de invloed niet zo groot. Het gaat om een verlaging van hormonen, cellen, afweerstoffen…die op korte termijn weliswaar geen grote gevolgen hebben.

16/30




Dat studenten tijdens de examenperiode vatbaarder zijn voor griep- en verkoudheidsvirussen was al eerder vastgesteld. Toch kon men zo niet constateren dat er een verband is tussen ziek worden en stress. In de examenperiode zijn er echter nog andere factoren, zoals slaaptekort en drankgebruik. Deze zouden een ziekte heel misschien ook kunnen aanwakkeren, hoewel de kans ertoe klein is. We kunnen dus zeggen dat stress ons vatbaarder maakt voor griep en verkoudheden. Maar via verder onderzoek heeft men wel een duidelijk verband gevonden tussen infecties op keel en luchtwegen en stress. Ook allergieën, astma, reuma, kanker en nog vele andere ziekten staan in verband met stress.

17/30




Psychologische factoren: de individuele verschillen van omgaan met stress Stress beheersen Zoals al gezegd is het gevoel beheersing te hebben over een situatie zeer belangrijk. Zo weet men dat stressreacties minder erg zijn, naarmate stressbronnen beheersbaarder zijn. Door vele onderzoeken, is aangetoond dat het gevoel geen beheersing te hebben vooral invloed heeft op het immuunsysteem. Onbeheersbaarheid zou daardoor vooral ziekten die aan het falen van het immuunsysteem te wijten zijn, in de hand werken. Het belang van beheersing is onder andere aangetoond door een experiment van Weiss en medewerkers. Ze brachten vele mensen één voor één in een ruimte waar een hels lawaai te horen was. Zo had men een onbeheersbare situatie gecreëerd. Er was echter wel een reactiemogelijkheid: ze konden op een knop drukken en dachten daarmee effect te hebben op het geluid, terwijl dit eigenlijk niet zo was. Kort geschetst: men dacht dat men de situatie onder controle had, maar het was niet zo. Na enkele celonderzoeken bleek dat deze personen helemaal geen stress hadden. Beheersing is dus een zeer belangrijke factor. Wanneer een situatie beheersbaar is, spreekt men van een objectieve beheersbaarheid. Daarbij komt nog eens dat de mens erin geslaagd is een beheersing te ervaren die er objectief gezien niet is. In deze situatie spreken we van een subjectieve waarneming. Uit verder onderzoek heeft men kunnen concluderen dat vooral deze subjectieve waarneming een rol speelt bij het uitlokken van negatieve effecten op een situatie. De waarneming van beheersing is dus belangrijker dan de beheersing zelf en kan totaal verschillen van deze laatste. Een andere, psychologische, karakteristiek die een rol speelt, is self efficacy. Dit slaat op het gevoel competent te zijn in het omgaan met allerlei problemen. Een verwant daarvan is de “hardy personality”. Deze personen zouden beter bestand zijn tegen stress en minder ziekten en klachten ten gevolge van deze stress hebben. Uit alle voorgaande zaken kunnen we besluiten dat ervaren beheersing of juist ervaren verlies van beheersing een belangrijke rol speelt. Deze ervaren beheersing is het geloof dat men zijn eigen gedrag kan bepalen, de omgeving kan beïnvloeden en gewenste resultaten tot stand kan brengen. De gevolgen van stress hangen af van persoon tot persoon en dus zijn alle individuele psychologische kenmerken van belang. Daarnaast speelt ook het zelfvertrouwen (over de beheersbaarheid) een grote rol. Het streven naar beheersing is volgens psychologische theorieën de hoofdmotivatie van de mens. Omdat de beheersing zo’n primair streven is, is het dus niet verwonderlijk dat het verlies van beheersing grote gevolgen kan hebben voor het psychologisch en lichamelijk welzijn. 18/30




Waarom zou verlies van beheersing het immuunsysteem remmen? Als een organisme lang onder druk staat, is het belangrijk dat het lichaam de bestaande energiereserves zo goed mogelijk besteedt, om zo op een zo efficiënt mogelijke manier te reageren op het verlies van de beheersing. In dat geval is het ook zinvol het immuunsysteem iets minder energie te geven: het bestrijden van ziektekiemen kan later ook (als het “gevaar” is geweken). Ook de stofwisseling wordt om die reden vertraagd. Het loopt echter fout als er vele virussen en bacteriën hebben kunnen vermenigvuldigen door het gebrek aan weerstand tijdens een stressperiode. Als ons immuunsysteem deze bacteriën dan niet snel kan verminderen, moeten de zware middelen zoals koorts en ontstekingen worden ingezet. Deze verlagen dan het niveau van de virussen en bacteriën. Vele mensen spreken dan pas van ziekte, maar eigenlijk zijn we al een heel stuk eerder ziek. Alleen gaat men het ziek zijn, pas echt voelen als men koorts heeft. Want deze zorgt ervoor dat we ons wat slapper gaan voelen, en minder goed in ons vel. Dit is ook de reden dat men ziek is na een periode van stress en niet tijdens deze periode. Aangezien een ontsteking pijnlijk is, veel energie kost, het lichaam minder soepel en wendbaar maakt en de concentratie afleidt, hebben we er soms baat bij om dit uit te stellen. Hoewel dit alles niet goed is voor ons lichaam, spelen de vele factoren van de huidige maatschappij toch een grote rol bij chronische of aanhoudende stress. En zoals al vermeld is het chronische stress die onze gezondheid bedreigt: we zijn er niet lichamelijk op voorbereid. Stress beheersen is opnieuw een heel algemeen begrip. We mogen echter niet vergeten dat, naast alles wat al gezegd werd, er ook nog de individuele verschillen zijn die een rol spelen. In deze verschillen is het onderdrukken van emoties het belangrijkste psychologische fenomeen. Ook de beheersing die verschillende mensen in eenzelfde situatie waarnemen (de subjectieve waarneming) speelt een rol. Dit heeft te maken met de algemene neiging die elk individu heeft om zaken als beheersbaar te beschouwen of juist niet. Deze eigenschap is “locus of control” of beheersingsoriëntatie. Beheersingsoriëntatie is het gegeneraliseerde geloof dat men zelf beheersing heeft over de omgeving (interne beheersingsoriëntatie) of dat externe krachten iemands leven beheersen (externe beheersingsoriëntatie). Deze laatste hangt samen met een slechtere gezondheid, zowel lichamelijk als geestelijk, en een hogere kwetsbaarheid voor stress. Volgens onderzoekers bestaat beheersingsoriëntatie tenminste uit drie onderdelen: 1 INTERNE BEHEERSINGSORIËNTATIE. Een voorbeeld hiervan: “Als ik krijg wat ik wil, is dat meestal omdat ik er hard voor gewerkt heb.” 2 GELOOF IN INVLOEDRIJKE ANDEREN. Een voorbeeld hiervan: “Ik heb het gevoel dat wat er in mijn leven gebeurt vooral door anderen (invloedrijke mensen) wordt bepaald.”

19/30




3

GELOOF IN HET TOEVAL: het geluk of het noodlot. Een voorbeeld hiervan: “Mijn persoonlijke belangen worden vaak door pech gedwarsboomd.” Een andere eigenschap, in verband met stress beheersen, is beheersingsmotivatie. Dit is het streven naar invloed en zekerheid op verschillende levensgebieden. Daarbij kan men aan heel uiteenlopende dingen denken. Uit onderzoek is gebleken dat zowel mensen die geloven geen beheersing te hebben als mensen die overmatig veel beheersing hebben, van potentiële stressbronnen echte stressbronnen maken. Als er geen enkele mogelijkheid is om een situatie te veranderen, betekent dat nog niet dat je er geen beheersing over kan hebben. Mensen lijken zich met hand en tand te verzetten tegen de gedachte dat ze niets kunnen doen in een belangrijke situatie. Onderzoekers zijn er van overtuigd dat er voor mensen vele manieren zijn om onder de kwalijke gevolgen van onbeheersbare stress uit te komen. Deze secundaire beheersing kan men nog onderverdelen in vier stukken: 1 PREDICTIEVE BEHEERSING: door van te voren af je prestaties zo laag mogelijk in te schatten, en je in te dekken tegen falen, verkrijg je een soort beheersing. 2 ILLUSOIRE BEHEERSING: het gevoel dat het toeval de hoofdrol speelt in je leven en dat het geluk meestal aan jouw kant is. 3 PLAATSVERVANGENDE BEHEERSING. Bij deze vorm van beheersing identificeert de beheersingsloze zich met een belangrijke ander, die wel invloed heeft. 4 INTERPRETATIEVE BEHEERSING: door achteraf de gebeurtenissen in een ander daglicht te plaatsen, verkrijgt men een vorm van beheersing. Er zijn vele manieren om dat (belangrijke) gevoel van beheersing te verkrijgen. De negatieve effecten van onbeheersbaarheid kunnen dus op vele manieren worden voorkomen. Een situatie moet wel al heel onbeheersbaar zijn of erg grote veranderingen teweegbrengen vooraleer het echt kan leiden tot gevoelens van hulpeloosheid en hopeloosheid: het moet al vrij serieus zijn vooraleer er fatale gevolgen zijn voor de gezondheid. Zelfs als er geen beheersing wordt ervaren, is er een mogelijkheid om de situatie te “ontvluchten”. Deze mogelijkheid is psychologische afweer: de ogen sluiten voor een vervelende situatie of een vervelend gevoel, of gewoon de situatie verdraaien of verfraaien. In dit geval komen we terug bij het onderdrukken van emoties.

Psychologische afweer Het niet willen zien of voelen van een situatie, het niet helemaal laten doordringen van de werkelijkheid, noemt men psychologische afweer of defensiemechanismen. Dit zijn manieren van omgaan met negatieve gebeurtenissen zodat men de nare gevoelens buiten kan houden. Zowel verdringing, onderdrukking, ontkenning, projectie…zijn fenomenen die kunnen worden toegepast bij psychologische afweer. 20/30




In dit verband spreekt men ook vaak van afweer of cognitieve vermijding. Iedereen kent wel situaties die hij of zij het liefst niet zou willen gewaar worden. In deze situaties zou men eigenlijk de nare werkelijkheid buiten willen houden. “Het kan niet waar zijn!” of “Het is niet te geloven” zijn in dat verband veel gebruikte uitdrukkingen. Vele mensen geloven het dan ook echt niet en verwerken de informatie niet, het bestaan ervan wordt ontkend. Er zijn ook subtielere vormen zoals de zaken mooier voorstellen dan ze eigenlijk zijn, “rationaliseren”, overal humor in proberen te zien… Al deze “technieken” kunnen ervoor zorgen dat je niet overweldigd wordt door emoties en dat je dus kunt blijven functioneren. Met behulp van afweer kunnen hevige emoties worden bijgesteld. Zo kan het helpen de dood van de levenspartner te verwerken. De eerste fase van het rouwproces heet niet voor niets “ontkenning”. Waarom afweren? Men weert een situatie af omdat men zich wil beschermen tegen emotionele bedreigingen (stressvolle situaties, individuele angsten, schaamtegevoelens…). In het algemeen kan men zeggen dat afweer het zelfbeeld beschermt. Het gevolg van het wegdrukken van emoties is dat men geen weet meer heeft van zaken die anders pijnlijk of afschuwelijk zouden zijn. In het algemeen zijn wij er ons ook niet van bewust dat we een afweermechanisme gebruiken. Dit is ook logisch: als we wisten waarmee we bezig waren, zou het beschermende effect waarschijnlijk ook verdwijnen. Afweer kan je onderverdelen in verschillende vormen. Hieronder volgen de belangrijkste. Het zijn theoretische begrippen of fenomenen die men kan waarnemen, maar waarvan geen wetenschappelijk bewijs is. 1 VERDRINGING is de meest elementaire vorm van afweer. Een onacceptabel gevoel wordt weggeduwd in het onbewuste. Zo hoeft men er niet meer aan te denken. Dit gevoel komt echter wel terug in dromen. Mensen die dit fenomeen vertonen, zien er voor de buitenwereld vergeetachtig uit. 2 ISOLATIE. Hierbij wordt het gevoel losgekoppeld van de werkelijke oorzaak. In dit geval kan vaak heel goed gesproken worden over de bron van de dreiging, maar het gevoel dat men daardoor heeft verworven, is afwezig. Persoon die veel van dit mechanisme gebruik maken zijn inflexibel en dwangmatig. Ze hebben het moeilijk met veranderingen en blijven zich dus vastklampen aan oude gewoonten. 3 ONTKENNING. Hierbij gaat men heel uitdrukkelijk beweren dat een bepaalde psychologische bedreiging, een onacceptabele gedachte of een negatieve emotie er niet is. De persoon schat vaak zijn eigen gedrag niet goed in. Om te spreken van ontkenning moet men dus duidelijke bewijsmaterialen hebben. 4 RATIONALISATIE is het gebruikmaken van allerlei redeneringen en argumenten om gedrag, veroorzaakt door onacceptabele gevoelens, te rechtvaardigen.

21/30


6

7

8

9



REACTIEVORMING is een veelgenoemde vorm van afweer. Mensen gaan impulsen waar men niet mee overweg kan, vertalen in omgekeerde reacties. Zo wordt boosheid vertaald in een zeer positief gedrag. Bij PROJECTIE gaat men zijn onaanvaardbare gedachten, eigenschappen of wensen projecteren naar een ander toe. Hierdoor zal een persoon die dit mechanisme veel toepast altijd op zijn hoede zijn, niemand als het ware echt vertrouwen. VERSCHUIVING houdt in dat men zijn emoties gaat ontladen op objecten, dieren of mensen. Dit zijn vaak objecten die als minder gevaarlijk worden ervaren. Zo kan het bijvoorbeeld zijn dat je baas je heeft uitgekafferd op je werk en dat je je vervolgens thuis afreageert op je huisdier. REGRESSIE betekent “terugkeren”, in dit geval is het terugkeren naar een primitiever niveau van mentaal functioneren. Het geeft een veilig bekend gevoel. SUBLIMATIE is een zeer ontwikkelde vorm van afweer. De impuls wordt hier omgezet in iets sociaal aanvaardbaars, iets positiefs.

We weten nu al de soorten afweer, maar het nadeel is dat er weinig bewijs is voor het bestaan van afweermechanismen. Dit komt onder andere omdat dit alles erg lastig te onderzoeken is. Het gaat hier tenslotte om het onderbewuste. Dit is niet direct observeerbaar, niet door een persoon van buitenaf en niet door het individu zelf. Wat men echter wel wetenschappelijk kon onderzoeken, is het verschil tussen individuen onderling. Zo kon men de mate waarin bepaalde mensen een afweermechanisme gebruiken, vaststellen. Ervaren therapeuten zijn meestal in staat vast te stellen wie welk afweermechanisme gebruikt en in welke mate. Dit gebeurt door observaties en interviews. Hieronder volgen 3 soorten van afweertesten. De vragenlijstmethode en de waarnemingstest zijn traditioneel, maar wel veel gebruikt. 1 DE VRAGENLIJSTMETHODE is een manier om op een meer objectieve wijze deze haast ongrijpbare processen te meten. Hierbij worden onbewuste processen vastgesteld door te vragen naar bepaalde gevoelens en gedragingen die deze processen weerspiegelen. Deze methode is veel gebruikt omdat men zich niet bewust hoeft te zijn van het feit dat het gaat om afweer. Daarbij worden we door onze omgeving op bepaalde vormen van afweer attent gemaakt of hebben we zelf door hoe we reageren op een stressvolle situatie. 2 DE WAARNEMINGSTEST is een heel andere methode om afweer te meten. Deze test houdt in dat men gaat nagaan in hoeverre de waarneming verstoord wordt bij het waarnemen van bedreigende situaties. Deze testen zijn gebaseerd op het principe dat de grens voor herkenning hoger zou zijn bij een emotioneel geladen persoon dan bij een neutrale persoon. Het is bekend dat we in onze waarneming de informatie die we op het netvlies opvangen, aanvullen met datgene dat we al weten over wat we te zien krijgen, en dus ook wat we verwachten. Als men dus vraagt naar een 22/30




waarneming, komt er ook een stukje van de persoonlijkheid naar boven en dus het onbewuste. 3 DE VERDRINGERSTEST. Als het gaat om effecten op het lichaam is het verstandiger om onderzoek te doen naar de “grovere” mechanismen. Aangezien de afweertesten nogal gecompliceerd zijn, heeft men dus nieuwe manieren gezocht om specifiek verdringing te meten. Deze test houdt in dat mensen worden ingedeeld op basis van twee vragenlijsten: een angstvragenlijst en een defensiviteitsvragenlijst. Wie hoog scoort op de defensiviteitsvragenlijst en laag op de angstvragenlijst, noemt men de verdringers. Deze personen mogen dan wel niet angstig zijn, door hun hoge defensiviteit zijn ze geneigd om negatieve zaken over zichzelf weg te drukken. Ze gaven dus niet toe dat ze angstig zijn. Op deze manier worden mensen ingedeeld in vier groepen: verdringers, hoog-angstigen, laag-angstigen en hoog-defensief hoog-angstigen. Uit verschillende onderzoeken naar het verschil tussen verdringers en niet-verdringers (de drie andere groepen) heeft men vastgesteld dat verdringers het sterkst fysiologisch reageren. Dit wil zeggen dat men gaat reageren met bijvoorbeeld zweetreacties en spierspanning. De psychologische reactie is bij hen veel minder aanwezig. Met andere woorden: biologisch zijn ze wel gespannen, maar zelf zeggen ze dat ze niet gespannen zijn. Zowel hartslag, bloeddruk en gelaatsuitdrukking vertoonde de tekenen van stress, maar de subjectieve responsen (wat ze zelf konden beïnvloeden) vertoonden dit niet. De verdringers missen dus een relatie tussen biologische en psychische reacties. In andere experimenten werd gevonden dat verdringers zich moeilijker enge gebeurtenissen uit hun kinderjaren en jeugd konden herinneren. Dit kwam hen wel terug voor de geest na heel wat vragen. Hieruit heeft men kunnen constateren dat het eerder om “ontkenning” gaat, en niet echt om “verdringing”. Dit laatste gebeurt onbewust. Wanneer men iets bewust gaat verdringen komt men tot ontkenning. Maar aangezien al deze processen gebeuren in de eerste seconde van de informatieverwerking in de hersenen lijkt “verdringing” toch een betere term. Het gebeurt namelijk allemaal zo snel dat men er nauwelijks bij kan nadenken.

23/30




Invloed van de maatschappij Eerst en vooral is het belangrijk om te weten dat wij leven in een maatschappij vol welvaart. Materiële goederen en diensten zijn alom beschikbaar. Consumptie is tegenwoordig heel belangrijk. Via GSM en andere middelen zijn we altijd en overal beschikbaar. Ook aan gezondheidszorg ontbreekt het ons niet. Dit alles heeft ervoor gezorgd dat onze levensverwachting sterkt is gestegen. Er is echter een keerzijde aan deze medaille: we zijn momenteel in staat ouder te worden, maar dit wil niet zeggen dat we minder vaak ziek zijn, denk maar aan de ziekte van Alzheimer, diabetes, hartziekten… waardoor vele mensen worden getroffen. Er is ook een toename van psychische en functioneel-lichamelijke aandoeningen in alle leeftijdscategorieën. Steeds meer mensen schijnen zich niet goed in hun vel te voelen. Vermoeidheid, depressie, zelfdoding, overspanning… het lijkt steeds vaker voor te komen, ook op jonge leeftijd. Maar hoe komt dit nu? Eigenlijk is de verklaring hiervoor vrij simpel: niet de belastende omstandigheden zelf maken ziek. De kans op gezondheidsklachten neemt vooral toe als je de greep op je leven verliest, als je je hopeloos en machteloos gaat voelen, geen perspectief meer ziet, als je geen steun van anderen krijgt. Maar ook als je op de verkeerde manier met je problemen omgaat, bijvoorbeeld door spanning weg te eten of weg te roken. Het feit dat de communicatie veel is verbeterd en dat we overal bereikbaar zijn is, tot op zekere hoogte, een goede zaak. Door videoconferenties worden zakenreizen overbodig. Maar het belangrijkste nadeel van de moderne communicatietechnologie is dat fysieke inspanningen overbodig zijn geworden, en het spreekt vanzelf dat dit niet goed is voor ons lichaam. Tegelijkertijd nemen de mentale eisen die we onszelf opleggen exponentieel toe. We proppen steeds meer activiteit in steeds minder tijd. Ook onze doelen liggen hoog. Zelfontplooiing staat hoog op de agenda, the sky is the limit. Wij denken dat als we maar hard genoeg proberen, we alles kunnen bereiken en doen. Dit alles gaat ten koste van een gezonde levensstijl. Wij geven onszelf niet meer de gelegenheid om tot rust te komen, we halen vlug fastfood of eten boterhammen achter de computer. Niet enkel volwassenen worden door dit fenomeen getroffen. Ook bij kinderen merkt men al dezelfde mentaliteit: de concurrentie valt zelfs al te merken in sommige kleuterklassen. Daarbij komt nog eens dat de meeste kinderen en jongeren niet enkel op school goed moet presteren, ook buitenschool moeten ze muziekschool, taalcursussen en dergelijke volgen én ook daar moet men goed presteren. Een ander punt dat stress en andere welvaartziekten in de hand werkt is het feit dat men, zoals al gezegd, minder sociale steun heeft of krijgt. Men heeft weinig mensen om op terug te vallen in noodsituaties. Dit komt omdat we niet langer in de typische verbondenheid van de agrarische gemeenschap leven, we vervreemden van onze buren en zelfs van familie. De behoefte aan contact wordt tegenwoordig grotendeels ingevuld door de televisie. Het is dus zo dat chronische psychosociale stress en verminderde sociale en familiale steun samen met de effecten van een ongezonde levensstijl bijdragen tot een negatieve

24/30




beweging die de gezondheid ondermijnt. Daardoor lopen meer mensen in onze samenleving het risico op welvaartsgebonden gezondheidsproblemen.

25/30




Het stresssysteem in balans Een balans vinden in je eigen stresssysteem, is alles behalve spectaculair. Het gaat erom een goed “evenwicht” te vinden in de bovengenoemde factoren die stress en andere welvaartziekten kunnen opwekken. Kort gesteld: het gaat erom te leven met mate! Theoretisch lijkt dit heel simpel, maar in de praktijk vraagt het soms om een verandering van gedrag en levensstijl. Wat zeker niet simpel is! 1 Eten Om te leven moeten we eten. Tijdens de spijsvertering worden voedselmoleculen omgezet door enzymen tot bouw- en brandstoffen. Om deze efficiënt te gebruiken, hebben we 2 hormonen nodig: insuline en cortisol. De goede “communicatie” tussen deze hormonen zorgt ervoor dat we ook bij langdurige fysieke of psychische inspanning en belastingen, voldoende energie hebben. Wanneer er echter een teveel is aan cortisol (wat vooral het geval is bij chronische stress) kan dit voor ernstige problemen zorgen: de werking van insuline verdwijnt praktisch, glucose wordt niet meer opgenomen maar enkel nog omgezet in vet. Ook proteïnen uit de spieren worden omgezet in vet. Tot overmaat van ramp wordt dit vet opgestapeld in de buik, dicht bij het hart. Als we daarbij nog eens teveel vet gaan eten, wordt dit alles nog iets erger. Extra vet zorgt namelijk voor een stijging van cortisol, het stresshormoon, waardoor men in een vicieuze cirkel terechtkomt. Dit wil echter niet zeggen dat men niets vettigs meer mag eten, afwisseling is nodig. Maar gezonde voeding zoals bruin brood, verse groenten en fruit, niet te veel vlees, voldoende vis, niet te veel zout en suiker… kan nooit kwaad. 2 Sporten We bewegen te weinig, dat staat vast. Onze maatschappij is sedentair geworden: we liggen, zitten, rijden en verbruiken nauwelijks calorieën. En dit terwijl, zoals al gezegd, dit heel goed zou zijn voor ons stresssysteem, dat nog afstamt uit de oertijd. Daarbij zijn de gezondheidsrisico’s als gevolg van een tekort aan beweging, niet te onderschatten. Ook de ziektekosten die hier een gevolg van zijn, lopen jaarlijks heel hoog op. Eigenlijk moet men al van in de lagere school, sporten aantrekkelijk maken en promoten zodat men van jongs af aan bezig is met beweging. Vooral in België is dit nodig, want qua beweging staan we op de derde laatste plaats in Europa, enkel Griekenland en Portugal scoren slechter. De helft van de volwassen Belgische bevolking beweegt onvoldoende om gezond te blijven. Hierbij is het niet nodig om fanatiek te sporten, het gaat enkel om bewegen: iedere dag de trap nemen in plaats van de lift, de fiets in plaats van de auto, eens per week gaan wandelen met de familie… Slechts twintig minuten beweging per dag zou al voldoende zijn om gezond(er) door het leven te gaan.

26/30


4

5

6



Slapen Ieder levend wezen heeft voldoende slaap nodig. Een slaaptekort kan onze hormonale en immuunreacties sterk beïnvloeden. Maar ook teveel slapen lijkt niet goed te zijn voor de gezondheid. Kwaliteitsvolle slaap bevordert ook de herstelprocessen, men kan uitrusten om zo stress te verminderen. Een goede slaapkwaliteit is dus van groot belang. Dit kan beïnvloed worden door “slaaphygiëne”: bepaalde rituelen voor het slapengaan, geen zware inspanningen of emoties voor het naar bed gaan, geen overdreven gebruik van inslaapmiddelen. Ten slotte: wees je ervan bewust dat regelmatig niet kunnen doorslapen of te vroeg wakker worden tekenen zijn van een mogelijk opkomende depressie. Roken Roken is schadelijk. Het is niet enkel kankerverwekkend, maar nicotine heeft ook drastische effecten op het sympathisch systeem. Op korte termijn geeft het een kick, maakt alert, verscherpt de concentratie en werkt voor sommigen als kalmeermiddel. Op lange termijn heeft het een sterke invloed op het hart- en vaatstelsel en op de cholesterol. Nicotine voegt zich dus bij andere bekende cardiale risicofactoren zoals een vetrijk dieet, overgewicht, weinig lichaamsbeweging en chronische stress. Het is dus geen goed idee om je zenuwen met een sigaret onder controle te houden! Alcohol Volgens verscheidene onderzoeken kampen vele Belgen met een alcoholprobleem. Dit wil zeggen dat men als man meer dan zes glazen drank per dag drinkt of als vrouw meer dan vier glazen per dag. Weinig mensen zullen dit beseffen, maar alcohol is een chemische bron van stress. Wanneer alcohol ons lichaam bereikt, gaan onze hersenen een signaal geven om meer cortisol te produceren. Deze cortisol zorgt ervoor dat de bijnieren de alcohol beter gaan afbreken, zodat we niet vergiftigd worden. Er is dus een verband tussen stress en alcohol. Bovendien gebruiken nogal wat mensen alcohol als “ontspanningsmiddel” wanneer de druk te groot wordt. Af en toe een glas drinken kan echter geen kwaad, het is zelfs goed voor ons hart en bloedvaten. Ook de hersenen blijken er voordeel uit te halen. Maar te veel alcohol kan de verhouding insuline - cortisol verstoren, met alle gevolgen van dien. Hard werken – Genieten Doen we wel de dingen in ons leven die we belangrijk vinden om te doen? Dat is een vraag waar men best af en toe bij stilstaat. Steeds meer mensen lijken in tijdsnood te zitten, moeten onthaasten, hebben nood aan een strikte scheiding tussen ontspanning en werk… Uit een recente enquête van Job@ blijkt dat bijna de helft van de Vlaamse werknemers het moeilijk heeft met de tijdsverdeling tussen werk en privé-leven. Vooral op werkende vrouwen wordt vaak veel druk gezet.

27/30




Zij moeten naast hun werk, ook nog eens koken, voor de kinderen zorgen… Als ze thuiskomen van hun werk begint als het ware een second shift. Hoe dan ook, het zoeken naar de juiste balans tussen zorg/ontspanning en werk is niet simpel. Kunnen we hieruit dan concluderen dat men misschien maar beter kan genieten van wat men doet? 7 Sociale en familiale relaties Het is een feit dat, als we ons gesteund voelen door anderen, we veel meer aankunnen, ons veerkrachtiger voelen en minder vatbaar zijn voor stress. Sociale steun omvat verschillende aspecten: mogelijkheid tot communicatie en emotionele uiting (kunnen uithuilen op iemands schouder), waardering krijgen van anderen en in tijden van nood kunnen rekenen op praktische informatie en materiële hulp. Ook bij een mogelijke ziekte speelt sociale steun een rol. Vrouwen met een hartinfarct hadden veel eerder kans op een tweede infarct als ze depressieve klachten hadden en sociaal niet geïntegreerd waren. En mannen, besmet met het hiv-virus, kregen sneller aids wanneer ze meer stressvolle gebeurtenissen meemaakten, negatiever waren ingesteld en minder sociale steun ondervonden. 8 Ontspannen Er bestaan vele boeken en cursussen over stressbeheersing. Het volgen van zo’n cursus doet vele ogen openen: er kan het besef groeien dat je negatieve stemmingen vaak het gevolg zijn van ondermijnende gedachten, dat je niet te veel vooraf moet “rampdenken”, dat je moet proberen zoveel mogelijk vat te krijgen op wat je overkomt (zonder een controlefreak te worden)… Daarnaast is het ook goed fysiek ontspannende activiteiten een plaats te geven in je leven. Dit helpt om de dagelijkse stress en opgelopen frustraties kwijt te raken. Stressbeheersing is belangrijk voor ons lichamelijk en geestelijk evenwicht. We mogen echter geen wonderen verwachten van sommige technieken. Het beste is dus om er niet te fanatiek mee bezig te zijn. Wanneer de situatie echter te ernstig wordt, is het nodig een specialist, zoals een psycholoog of psychiater, in te schakelen. Zij zullen echter niet direct medicijnen voorschrijven, maar eerst zoeken naar de eigenlijke oorzaak van de problemen. Na de grootste problemen te hebben opgelost, zullen zij via een therapie een volgende depressie of dergelijke vermijden. Want deze ziekten zijn vaak chronisch en vragen vaak een levenslange therapie met antidepressiva. Medicijnen zullen echter in de meeste gevallen toch nodig zijn om de hormonenbalans in evenwicht te houden. De zoektocht van neurowetenschappers naar steeds efficiëntere producten vordert vlot. Ze willen middelen vinden die nog veel directer op het stresssysteem inwerken en dan liefst zonder ernstige bijwerkingen. In een ernstige situatie is het nog altijd het best om te opteren voor een combinatie van medicijnen en praten. Ze leveren namelijk elk een unieke bijdrage aan het herstel van emotionele stoornissen. 28/30




Conclusie Uit deze scriptie is gebleken dat stress een fenomeen is van alle tijden. Vele mensen krijgen ermee te maken, ongeacht de drukte van hun leven en de aanleg die in hun karakter zit. De oorzaken zijn velerlei en bevinden zich vooral op het gebied van de prenatale ervaringen, levensgebeurtenissen en alledaagse irritaties. Hoe erg de psychische en fysieke gevolgen zijn, hangt af van je persoonlijke reacties. Het is belangrijk om te aanvaarden dat je stress hebt en om er beheersing over te proberen hebben. Een gezonde en gematigde levensstijl dient om je stresssysteem in balans te houden.

Een dikke dankjewel aan -

-

Mevr. Verstraete voor de verbetering die ze elke week maakte, maar ook voor de commentaar en tips die ze daarbij gaf om zo tot een goede scriptie te komen. Ruben om mij te helpen met de lay-out en de PowerPoint-presentatie. Hij heeft het werkstuk ook nagelezen. Mijn ouders om mijn scriptie op het einde na te lezen.

29/30

Scriptie Seminarie psycho-pedagogische competentie. Stress. Lotte Mouton. 5C groep 7 Schooljaar Begeleid door mevr

Recommend Documents