Schooltuinendag 2006, stadslandgoed De Kemphaan te Almere Woensdag 15 november 2006 De landelijke schooltuinendag vond dit jaar plaats op landgoed de Kemphaan in Almere. De dag begon een beetje druilerig, en ondanks het thema “Over winter en…”, was er van echt winterse temperaturen niet echt sprake.
Landelijke schooltuinendag 2006 pagina 1
Inleiding Dagvoorzitter Nienke Kwikkel (IVN Nederland) opent de schooltuinendag 2006 met de uitleg van het thema “Over winter en…” Het echte werk op de schooltuin staat in de winter op een laag pitje en het is dan ook dé tijd om plannen te maken voor komend schooltuinseizoen. Nienke warmt de deelnemers op met een korte inventarisatie wat er zoal gebeurt op schooltuinen in de winter. Er blijken niet heel veel educatieve activiteiten in de winter plaats te vinden op de tuinen, maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat de educatief medewerkers niets uitvoeren in de winter. De workshops “Vensterbankgroenten & Nieuwe gewassen op de schooltuin”, “Speciaal Onderwijs op de schooltuin”, “Klimaatverandering in de moestuin”, “Hoe de Leidse Schooltuinen uit het slop werden gehaald”, “WonderWeb” en “Best of… verwerkingstips van tuinproducten” zijn bedoeld ter inspiratie van het volgende schooltuinseizoen.
Workshop ‘Vensterbankgroenten & Nieuwe gewassen op de schooltuin Door Peter Bauwens, groenauteur / groenfotograaf Deze workshop wordt gegeven door Peter Bauwens uit het Belgische Klinge, waar hij zijn eigen kwekerij “De Nieuwe Tuin” heeft. Daarnaast is hij auteur van verschillende prachtig geïllustreerde boeken over groenten en gewassen. In zijn presentatie laat hij ons vooral afbeeldingen zien. Hij begint met te vertellen over zijn kwekerij De Nieuwe Tuin. Deze is gericht op de ‘liefhebber’; terwijl de meeste kwekerijen voor de beroepskwekers bedoeld zijn. Liefhebbers vragen namelijk andere rassen dan
beroepskwekers. Het gaat hen om makkelijke gewassen en lekkere producten. De Nieuwe Tuin heeft daarom ook een Proeftuingedeelte. Dan vertelt Peter wat over moestuinen in het algemeen. “Vroeger was de functie van een moestuin dat er voedsel verbouwd werd. Tegenwoordig willen mensen vaak ook dat het er mooi uitziet; de moestuin krijgt steeds meer een siertuinfunctie. Naast geur en smaak is kleur ook heel belangrijk.” Kiemen en microgroenten Het kweken van kiemen en microgroenten geeft veel resultaat, veel smaak, en is vooral ook heel snel. Voor kiemen en microgroenten heb je ook geen tuin nodig; je kunt ze gewoon op de vensterbank opkweken. Bijna alle zaden zijn hiervoor geschikt, behalve de giftige van de nachtschades. Het is wel erg belangrijk om snel en hygiënisch te werken.
Landelijke schooltuinendag 2006 pagina 2
De deelnemers mogen proeven van verschillende soorten kiemen
De vitaminen van planten in kiemvorm worden erg goed door het lichaam opgenomen. Niet alle planten kunnen als kiemgroenten opgroeien: planten met slijmerige zaden moeten uitgroeien tot microgroenten voor ze eetbaar zijn. Behalve de nachtschades kun je de meeste jonge planten ook in jonge fase eten. Tweedehands groenten Wanneer je een groente als prei koopt, kun je het onderste stukje van de prei afsnijden en deze weer “planten”. Bij goed vochtig en warm houden groeit deze dan weer uit. Ook het hart van sla schiet weer uit nadat je het in goed vochtige aarde zet. De Nieuwe Tuin: Moestuin Nieuwe Stijl Deze nieuwe stijl houdt in: veel variëteiten en verscheidenheid. Niet meer veldjes met gewassen van één ras, maar verschillende door elkaar. Met verschillende kleuren. De rassen die in de winkels liggen, worden speciaal behandeld en zijn niet geschikt voor thuiskweken.
Workshop ‘Speciaal onderwijs’ Suzanne Kal (educatief medewerker van de Almatuin) en Saskia Lenartz (lerares van Alphons Laudy, school voor voortgezet speciaal onderwijs). Deze workshop besteedt speciale aandacht aan een schooltuinenproject voor kinderen met het syndroom van Down en kinderen met een vorm van
autisme. Het is voor de begeleiders een uitdaging om met deze groep te werken. Om de kinderen te bereiken moet de leerkracht veel werken met pictogrammen en ander visualisatiemateriaal, zoals foto’s. Veel methoden werken in op de beleving, zoals horen, ruiken, zien en proeven. De kinderen moeten bekend worden gemaakt met wat ze gaan doen, met de activiteiten die zij gaan ondernemen. Structuur geven is echt het sleutelwoord. Zonder een duidelijke structuur en handvatten weten de kinderen niet wat ze staat te wachten. Hierdoor kunnen ze de draad kwijt raken. Voordat de leerlingen naar buiten gaan, is er een voorbereiding in de klas. De lerares bereidt de kinderen voor op wat ze gaan doen. Er is een duidelijke koppeling met de binnenles en de activiteiten die zij op de tuin gaan doen. Alles wordt met pictogrammen en foto’s verduidelijkt. De dag voordat de leerlingen naar de tuin gaan, hangt er een foto van de begeleider in de klas. Zo weten ze dat ze de dag erna naar de tuin gaan. Op de tuin wordt de lijn van structuur doorgezet. Opnieuw door middel van pictogrammen weten de kinderen wat ze moeten doen. Schoenen uitdoen, laarzen aandoen, naar de voorbeeldtuin lopen, etc. Structuur en herhalen. Dit wordt ook vertaald naar het jaarprogramma voor de klas. Er zijn vaste begeleiders en het teeltschema hangt in het lokaal. De leerlingen hebben een eigen bedje in de tuin. De paden tussen de verschillende bedjes zijn verbreed in verband met de beperktere motoriek. Elk stukje van een leerling is afgebakend. Tevens is er een aantal gezamenlijke stukken tuin en een voorbeeldtuin. Vooral het onderscheid in een individueel stuk tuin en een gezamenlijk stuk tuin is van belang. Omdat over het algemeen de motoriek niet sterk ontwikkeld is, vormt bijvoorbeeld het oogsten van boontjes of snijden van bloemen een uitdaging. Daarom worden deze producten gekweekt op de gezamenlijke delen. Grovere gewassen als courgettes en prei kunnen goed op de eigen tuintjes gekweekt en geoogst worden. Ook de korte spanningsboog die de meeste kinderen hebben, is een aandachtspunt. Ze zijn snel afgeleid en kunnen zich niet goed voor langere tijd concentreren op één ding. Daarom is er veel afwisseling in het werk dat ze doen. Wat is eigenlijk de meerwaarde van schooltuinen voor deze doelgroep? Ten eerste de grotere waardering voor natuur en de tuin. Ten tweede krijgen de leerlingen meer algemene kennis. Daarnaast krijgen ze meer respect voor planten en de groeiende en bloeiende wereld. En tenslotte krijgen ze meer kennis van hoe iets groeit (hoewel dit vrij moeilijk en abstract blijft). Suzanne en Saskia bewijzen dat je met veel toewijding, flexibiliteit en vindingrijkheid van hun kant leerlingen met een beperking kunt laten tuinieren. Daarbij draait het in de methodiek om drie sleutelwoorden: visualisatie, structuur en herhaling.
Landelijke schooltuinendag 2006 pagina 3
Workshop ‘Klimaatverandering in de moestuin’ Door Judith Harrewijn en Lindske Hulst, SME Advies De workshop begint met een inleiding door Judith Harrewijn (’s ochtends) en Lindske van Hulst (’s middags). Beiden werken bij SME advies en houden zich bezig met het programma GLOBE van de Natuurkalender. Het programma GLOBE houdt in: - actieve lesmethode - kennismaken met wetenschap - interactief - internationaal. De Natuurkalender is een waarnemingsprogramma dat ecologische veranderingen in beeld wil brengen. Hiervoor wordt gekeken naar de timing van de natuur in relatie tot het klimaat. Het is bewezen dat de gemiddelde temperaturen toenemen; de gevolgen (effecten) zijn echter nog niet duidelijk. De smeltende gletsjers zijn een aansprekend mondiaal voorbeeld hiervan, maar ook klimaatverandering in de achtertuin of op de schooltuin. Zo is er ook een toename van het groeiseizoen van 3 weken over de afgelopen 15 jaar doordat het groeiseizoen eerder begint en later eindigt. Niet alleen planten, ook dieren reageren hier op. De Natuurkalender heeft een model gemaakt voor waarnemingen. Er is er ook een speciaal voor de schooltuin (wanneer zaaien; en wanneer oogsten?).
Landelijke schooltuinendag 2006 pagina 4
De deelnemers worden naar buiten gestuurd om zelf een natuurwaarneming te doen. Dan blijkt dat dat nog helemaal zo makkelijk niet is. Ze krijgen de opdracht mee om een boom uit te zoeken en deze goed te bekijken. Heeft deze al herfsttinten en zo ja voor hoeveel procent?
Eenmaal weer binnen, worden de waarnemingen ingevuld op www.natuurkalender.nl en besproken. Het doel van het bijhouden van deze waarnemingen is dat kinderen anders leren kijken naar de natuur (omdat ze zelf actief mee kunnen doen aan wetenschap). De waarnemingen kunnen ook per (school)tuin worden bijgehouden.
Workshop ‘Hoe de Leidse Schooltuinen uit het slop werden gehaald’ Door Ton Lommers, Herman Kemp en Olivia Smeets Ton Lommers en Henk Kemp heten iedereen welkom in deze workshop over de bezuiniging van de Leidse Schooltuinen. In de workshop wordt de geschiedenis verteld van het moment van de bezuiniging, de korte termijn actie en de daaropvolgende hervormingen in de organisatie. In februari 2004 sloeg de paniek toe bij de vereniging Leidse Schooltuinen (VLS). Het plan van de wethouder om € 240.000,- te bezuinigen werd aangekondigd. Dit zou betekenen dat de hele afdeling NME (zowel de educatieve dienst als de schooltuinen) niet meer konden functioneren. De klankbordgroep, waarin de schooltuincomplexen, de afdeling NME Leiden en de Leidse basisscholen vertegenwoordigd waren, besloot over te gaan tot actie. Al snel bleek er een grote actiebereidheid te zijn om scholen te activeren, de gemeenteraad te benaderen en de pers in te schakelen. Met deze directe aanpak zetten ze in korte tijd een manifestatie op het stadhuisplein op poten. De wethouder van financiën werd toegesproken en hij kreeg 12.645 handtekeningen aangeboden van mensen die tegen de aangekondigde bezuinigingen waren. Als gevolg van deze actie kwam er eind april een raadsbesluit om de bezuiniging terug te brengen van € 240.000,- naar € 100.000,- met een aantal opdrachten aan de wethouder. Als reactie op het raadsbesluit kwam de klankbordgroep weer bijeen. Gezien de ontwikkelingen benoemden zij zes speerpunten om de schooltuinen in Leiden te behouden. Met deze speerpunten in handen, overlegde de klankbordgroep steeds met de wethouder. Ze merkten dat er bij de wethouder een omslag in denken ontstond. Tijdens eerste ontmoetingen werd er nog beleefd en afstandelijk gesproken, maar na een aantal keren werd het bestuur al met de voornaam aangesproken. Er was een groeiende bereidwilligheid om de schooltuinen voort te laten bestaan. Op kosten van de gemeente werd een extern adviseur ingehuurd om de hervormingen van de schooltuinen te begeleiden. Nadien is er een collegewisseling geweest, met linkse partijen. De externe adviseur werd wethouder van financiën en de begroting werd vastgesteld, waarbij € 60.000,- extra voor NME was uitgetrokken. Voor de VLS betekent dit vooralsnog ‘Eind goed, al goed’. De deelnemers van de workshop worden in het laatste gedeelte uitgedaagd om mogelijke partners of sponsors te bedenken. Een aantal opmerkelijke partijen die genoemd worden, zijn de buurt (zoals de bewoners en het wijkcentrum), bejaardentehuizen en andere gemeentelijke diensten, waarbij je de schooltuin als faciliteit voor rondleidingen en partijen kunt aanbieden. Als sponsor worden de buurtsuper, het tuincentrum of de boerenmarkt genoemd, grote bedrijven die je teambuildingactiviteiten kunt aanbieden. Via de vaste contacten met scholen kunnen verjaardagsfeestjes aangeboden worden of ouders bereikt worden die vanuit hun eigen bedrijf(je) het schooltuinwerk tijdelijk kunnen sponsoren.
Landelijke schooltuinendag 2006 pagina 5
‘Workshop WonderWeb’ Arjan Woertink, IVN Consulentschap Groningen / Fryslân Biodiversiteit omvat alle levende organismen op aarde, hun onderlinge relaties en de wisselwerking met bodem, water en lucht. Het is een lastig begrip. Zeker voor kinderen in groep vijf en zes, waarvoor het project bedoeld is. Omdat het een complex thema is, kunnen de leerlingen wel aan het thema snuffelen maar gaan ze er niet té diep op in. Het is een eerste kennismaking met het begrip biodiversiteit. Biodiversiteit is overal, ook dicht bij school. Kinderen maken kennis met en leren over biodiversiteit. Omdat het een eerste kennismaking is, is een keuze gemaakt tussen de planten/bomen en dieren. Tussen de dertig algemeen voorkomende soorten kunnen kinderen relaties ontdekken in de natuur. Hierbij is er een onderscheid gemaakt tussen eten en wonen. Wonen omvat woon- en groeiplek & schuil- en nestelplek. Eten omvat eten, drinken, vrienden en vijanden. Het lespakket WonderWeb is een eerste kennismaking en kan gebruikt worden in de directe nabijheid van de school. WonderWeb kan worden verdeeld in een aantal stappen. De eerste en de tweede stap gebeuren binnen. Kinderen komen in aanraking met de WonderKoffer. Een kleurrijke koffer met de daarbij horende WonderWijzers en WonderPlaat. In stap twee zal de WonderPlaat gebruikt worden. Op de WonderPlaat staat een ideale schoolomgeving die rijk is aan planten en dieren. De leerlingen kunnen aan de hand van deze plaat op zoek gaan naar verschillen in de eigen schoolomgeving. Vervolgens gaan de kinderen naar buiten om op zoek te gaan naar een 5-tal soortcategorieën, zoals vogels, bomen en struiken, planten, vliegende beestjes en tenslotte kruipende beestjes. Na buiten te zijn geweest, zullen de kinderen in groepjes aan het werk gaan met de WonderWijzer. Dit is een kaart met specifieke vragen over de dieren- of plantensoort en informatie over die ene specifieke soort. Zo komen ze meer te weten over de soort en de relaties, dus wonen, eten, vrienden en vijanden. Op de achterkant van de kaarten staan doeopdrachten. De kinderen gaan dan weer naar buiten en moeten dan bijvoorbeeld bladeren of dieren natekenen. Ook kunnen leerlingen een spel spelen op www.wonderweb.nl. Het doel van de WonderGame is de kinderen te laten inzien dat veel diversiteit nodig is om te kunnen overleven, dus eten en schuilen.
De deelnemers vinden het een mooi pakket en zijn enthousiast. De koffer is kleurrijk en mooi uitgewerkt. Toch is er enige kritiek. Sommige soorten
Landelijke schooltuinendag 2006 pagina 6
ontbreken, de ene schoolomgeving leent zich er beter voor dan de andere schoolomgeving en sommige doeopdrachten zijn toch wat onduidelijk. Dankzij deze opmerkingen en het uitproberen van de WonderKoffer is het een interactieve middag.
Workshop The best of… Verwerkingstips van tuinproducten Door Nienke Kwikkel, IVN Nederland Deze workshop is door en voor de deelnemers. Een aantal deelnemers heeft een eigen succesproduct meegenomen van leuke, (ver)nieuwe(nde) manieren om producten van de schooltuin te verwerken. Hiervoor hadden ze van te voren een format ontvangen. Zo kan ieder aan het eind van de workshop een bundeling van ideeën meenemen. De volgende ideeën zijn in de workshop aan bod gekomen: -
-
Kruidenboter (door Veronica Gerritsen): kinderen zelf kruiden laten uitzoeken en knippen en door de boter laten roeren. Er wordt alleen een korte inleiding gegeven over welke kruiden sterk zijn (bijvoorbeeld bieslook en knoflookbieslook) en welke niet (bijvoorbeeld peterselie) en dan mogen ze zelf beslissen welke kruiden ze het lekkerste vinden. Een aanvulling uit de groep is dat de boter ook zelf gemaakt kan worden met een bekertje slagroom: die kunnen kinderen net zolang schudden totdat het boter is geworden. Knutselen met groenten (door Leen Buskens) en als demonstratie Play with your food (door Gerrie Lankhuizen):
Landelijke schooltuinendag 2006 pagina 7
-
Kruidenthee (door Kees Wabeke): ook hier mogen kinderen zelf kruiden uitzoeken. Een beetje oppassen met het hete water en genoeg suiker garanderen een geslaagde activiteit. Goudsbloemzalf (door Elles de Vries). Met alle ingrediënten een zeer inzichtelijk verhaal en prima uit te voeren door de kinderen. De zalf is lekker vettig door de bijenwas. Nadat iedereen zijn handen zelf heeft ingesmeerd, blijkt dat de zalf goed intrekt en de handen zacht maakt.
-
-
Chips (door Niek van Dijk). De kinderen maken zelf chips met behulp van een schaaf. Kinderen mogen drie plakjes laten frituren. Uit de groep komt de aanvulling dat het ook goed met verschillende soorten zetmeelrijke wortels kan. Soeples (door Marga Postel).
Soeples van Marga Postel Landelijke schooltuinendag 2006
-
-
Kruidenazijn (door Sonja Hoekmeijer). Een eenvoudige activiteit, die toch tot een leuk resultaat leidt. Kinderen nemen zelf een flesje mee om de azijn in te doen. Als voorbereiding is er alleen veel natuurazijn nodig en etiketten. Rösti maken (door Nienke Kwikkel, met dank aan de Kalftuin, Amsterdam). Met behulp van een kookplaatje, gekookte (vastkokende) aardappelen en een rasp strijden twee groepen met elkaar voor het lekkerste recept voor rösti. Uiteindelijk wint de kruidige rösti met pesto (van de tuin) het van de zoete rösti.
En verder… Gelukkig is er vanwege de ruim geplande lunchpauze genoeg tijd voor enige uitloop van de workshops en napraten in de workshops. Daarnaast biedt het prachtig gelegen landgoed de Kemphaan een mooie gelegenheid voor het maken van een korte wandeling. Afsluiting Dagvoorzitter Nienke Kwikkel is streng en gebiedt de workshopleiders om stipt half vier te stoppen. Na een korte plenaire bespreking is er tijd om het evaluatieformulier in te vullen, en dan is het tijd voor de borrel! Er wordt nog druk nagepraat over deze geslaagde dag. Evaluatie Bij de meeste deelnemers heeft de praktijkdag goed aan verwachtingen voldaan. De dag was bovendien inhoudelijk afwisselend en ook de afwisseling van theorie en praktijk werd goed gewaardeerd. Bovendien is het altijd weer leuk om met collega’s ideeën uit te wisselen en inspiratie op te doen. Inhoudelijk sloten de workshops goed aan op de eigen praktijk. De uitwisseling tussen de deelnemers zou bij enkele workshops wel beter kunnen.
pagina 8
De deelnemers vonden de organisatie van de schooltuinendag geslaagd en vonden het een leuke en leerzame dag.
Landelijke schooltuinendag 2006 pagina 9
