Samen werken aan de energie van morgen

Netwerk is een uitgave van Enexis

Etten-Leur Zandschel 51°35'30.1''N, 4°38'53.4''E

‘De energietransitie gaat alleen lukken als we ook de harten van onze klanten bereiken’

FOTOGRAFIE JAAP VAN DEN BEUKEL

Energie in beweging Onze opvattingen over energie veranderen fundamenteel. We zoeken niet alleen nieuwe duurzame bronnen, maar we denken ook beter na over ons energieverbruik. Veel partijen zijn op zoek naar oplossingen van de energievraagstukken van nu. Makkelijk is dat niet: wat vandaag kansrijk voelt, kan dat morgen niet meer zijn. Nieuwe technieken, nieuwe regels en een steeds veranderende maatschappelijke kijk op energie veranderen het energielandschap voortdurend. Dat vraagt om flexibiliteit van onze netten en innovatieve oplossingen. Enexis wil die graag met andere partijen bedenken, ze delen en uiteindelijk ook samen uitvoeren.

Marco Poorts Manager Strategie Ontwikkeling bij Enexis p. 31

Netwerk Nr. 06, november 2015

Samen werken aan de energie van morgen

de regisseur

3 Etten-Leur Zandschel 51°35’30.1”N, 4°38’53.4”E

FOTOGRAFIE JAAP VAN DEN BEUKEL

01

Lokale opslag in de wijk ‘In de wijk De Keen in Etten-Leur staat de zogeheten Smart Storage Unit. In feite is dit een heel grote oplaadbare batterij van 400 kilowatt. Zo’n 28 huishoudens in de wijk wekken met zonnepanelen hun eigen stroom Netwerk u aangesloten bij de wereld van Enexis. op. In de batterijhoudt kunnen we deze energie Vul deze kaart enhuishoudens neem een gratis abonnement. opslaan. Genoeg om in 200 2 uur lang van elektriciteit te voorzien. De buurtbatterij zorgt voor een betrouwbaarder net, want als er ergens anders een storing is, dan kunnen we deze wijk meteen overschakelen op de Smart Storage Unit. Ook benutten we de lokaal geproduceerde energie optimaal, want de zonnepanelen leveren ’s middags de meeste elektriciteit, terwijl mensen ’s avonds het meeste verbruiken.’

02

Ruud van de Meeberg Innovator Enexis

‘De buurtbatterij inzetten voor opslag zonne- en windenergie’

02

01

03

5

Samenspel en innovatie versoepelen de energietransitie

Slimme inzet van capaciteit ‘De huidige buurtbatterij is op dit moment duurder dan het net verzwaren met dikkere kabels. Toch zal dat in de toekomst waarschijnlijk snel veranderen. Batterijen worden goedkoper door nieuwe technische ontwikkelingen. Daarbij komen er steeds meer elektrische auto’s en dat zijn in feite batterijen op wielen. Door al deze opslag in de toekomst aan elkaar te verbinden, krijg je een flexibeler net, het zogeheten smart grid. Op een bewolkte dag zouden alle batterijen samen genoeg elektriciteit voor huishoudens kunnen leveren. Om de batterijen rendabeler te maken, onderzoeken we nu samen met andere partijen of we de elektriciteit uit de buurtbatterij overdag buiten de wijk kunnen leveren.’

03

Zuinig met energie ‘De buurtbatterij is heel tastbaar. Mensen parkeren hun auto naast de Smart Storage Unit, de batterij maakt letterlijk onderdeel uit van de wijk. Met behulp van apps kunnen bewoners hun energieverbruik precies COLOFON nr. 6, november 2015. Netwerk is een is een relatiemagazine van Enexis. Netwerk is er voor belanghebbenden en belangstellenden binnen Enexis inNetwerk kaart brengen. Met slimme apparaten en haar ze omgeving. Uitgever Enexis B.V., Ma 116, 5223 MB ’s-Hertogenbosch. Telefoon 088 857 77 77. Redactieadres [email protected]. kunnen de elektriciteit gebruiken alsgistratenlaan die Hoofdredactie Enexis Cor Brockhoven. Eindredactie Enexis Annemieke Stals. Concept en realisatie Scripta Communicatie, Nieuwe Herengracht 47, opgewekt wordt. En het blijft natuurlijk altijd 1011 RN Amsterdam, Artdirection en lay-out Marjolein Rams. Lithografie Grafimedia Amsterdam. Drukwerk Kampert-Nauta, Oss. Tekst Joost Bijlsma, zinvol om zuinig omRicht te gaan met energie Michiel Elands, Anna Hannema, Janneke door Jager, Gerhard Sluiter, Frans-Jozef Willems. Beeld Jaap van den Beukel, Nicky Bonne, Yvonne Brandwijk, Vincent van Gurp, Hollandse Hoogte, Infographicmedia, Shootmedia, Martin Waalboer. Enexis is de regionale netbeheerder van gas- en elektriciteitsbijvoorbeeld de woning goed te isoleren. netten in Noord-, Oost- en Zuid-Nederland. Voor meer informatie zie enexis.nl. Bewoners vinden het een fijn idee dat hun eigen opgewekte stroom optimaal gebruikt wordt. Ik vergelijk het met het hebben van een eigen moestuin: zelf geteelde groenten smaken lekkerder dan die uit de supermarkt.’

regie over energie

5

FOTOGRAFIE JAAP VAN DEN BEUKEL

01

Lokale opslag in de wijk ‘In de wijk De Keen in Etten-Leur staat de zogeheten Smart Storage Unit. In feite is dit een heel grote oplaadbare batterij van 400 kilowatt. Zo’n 28 huishoudens in de wijk wekken met zonnepanelen hun eigen stroom op. In de batterij kunnen we deze energie opslaan. Genoeg om 200 huishoudens 2 uur lang van elektriciteit te voorzien. De buurtbatterij zorgt voor een betrouwbaarder net, want als er ergens anders een storing is, dan kunnen we deze wijk meteen overschakelen op de Smart Storage Unit. Ook benutten we de lokaal geproduceerde energie optimaal, want de zonnepanelen leveren ’s middags de meeste elektriciteit, terwijl mensen ’s avonds het meeste verbruiken.’

02

Slimme inzet van capaciteit ‘De huidige buurtbatterij is op dit moment duurder dan het net verzwaren met dikkere kabels. Toch zal dat in de toekomst waarschijnlijk snel veranderen. Batterijen worden goedkoper door nieuwe technische ontwikkelingen. Daarbij komen er steeds meer elektrische auto’s en dat zijn in feite batterijen op wielen. Door al deze opslag in de toekomst aan elkaar te verbinden, krijg je een flexibeler net, het zogeheten smart grid. Op een bewolkte dag zouden alle batterijen samen genoeg elektriciteit voor huishoudens kunnen leveren. Om de batterijen rendabeler te maken, onderzoeken we nu samen met andere partijen of we de elektriciteit uit de buurtbatterij overdag buiten de wijk kunnen leveren.’

03

Zuinig met energie ‘De buurtbatterij is heel tastbaar. Mensen parkeren hun auto naast de Smart Storage Unit, de batterij maakt letterlijk onderdeel uit van de wijk. Met behulp van apps kunnen bewoners hun energieverbruik precies in kaart brengen. Met slimme apparaten kunnen ze de elektriciteit gebruiken als die opgewekt wordt. En het blijft natuurlijk altijd zinvol om zuinig om te gaan met energie door bijvoorbeeld de woning goed te isoleren. Bewoners vinden het een fijn idee dat hun eigen opgewekte stroom optimaal gebruikt wordt. Ik vergelijk het met het hebben van een eigen moestuin: zelf geteelde groenten smaken lekkerder dan die uit de supermarkt.’

Ruud van de Meeberg Innovator Enexis

‘De buurtbatterij inzetten voor opslag zonne- en windenergie’

voorwoord

6 Energie denken 8

‘Netwerkbedrijven moeten een katalysator zijn in de transitie naar schone energie’ Annelies Huygen, bijzonder hoogleraar Ordening van de Energiemarkten (UvA), vindt het tijd voor meer vernieuwende projecten rondom de energietransitie

10

Energie delen 18

Het potentieel van de groengasproductie in Nederland is enorm. Alleen in Enexisgebied werd afgelopen jaar al 35 miljoen kuub groengas geproduceerd

‘Elektrisch vervoer leidt tot een nieuw netwerk van energievoorziening’

Energie doen 34

‘Kijk naar wat er al is, en hoe je dat kunt aanpassen en verduurzamen’

‘Nederland heeft nu een overcapaciteit. Dat geeft ons de tijd om goed na te denken over het netwerk van de toekomst’

Het aantal lokale initiatieven om energie te besparen groeit. In 2014 waren er al ruim 500 bekend en daar komen maandelijks nieuwe initiatieven bij

‘In onze PAClabs kunnen medewerkers van elkaar leren, kennis uitwisselen en verdiepen’

Jos Sijm van het Energieonderzoek Centrum Nederland vindt de energietransitie geen reden tot onrust

Buurkracht, een initiatief van de Enexis Holding N.V., helpt buurten bij het realiseren van hun besparingsdoelen

Naïma Kassem, manager Enexis Training en Opleiding, over hoe Enexis oefent met de techniek van morgen

31

36

39

Arjan Wargers, manager bij ElaadNL, over de kansen die de elektrische auto biedt

Samen met haar partners zoekt Enexis naar slimme distributiemogelijkheden voor energie

Søren Hermansen, voortrekker van de energietransitie op het eiland Samsø, over de waarde van een frisse blik op energie

15

20

22

W Han Slootweg, manager Expertise, Bedrijfsvoering en Stations Enexis bij Bedrijfsvoering en Stations bij Enexis

e zijn met ons gezin pas verhuisd naar een jaren 30-woning. Vanzelfsprekend hebben we tal van energiebesparende maatregelen genomen, zoals goed isoleren en speciale energiezuinige cv-radiatoren. Op ons dak willen we ook nog graag zonnepanelen installeren, mits de boom van de gemeente voor ons huis niet in de weg staat. Omdat wij vier kinderen hebben, is een elektrische auto (15) voor ons (nog) niet zo eenvoudig te realiseren. De energieafwegingen die nu aan veel keukentafels gemaakt worden, vormen

de voorbode van een revolutie. Zo zijn er inmiddels al ruim 100.000 zonneinstallaties in Enexis-gebied. En ik zie bij mezelf en in mijn omgeving een onomkeerbare mentaliteitsverandering: doorgaan met het uitputten van onze fossiele brandstoffen kán niet meer. Wat in de jaren 70 en 80 al door de Club van Rome op de politieke agenda is gezet, verspreidt zich nu als een olievlek.

Net van de toekomst Onze energiemaatschappij (10) verandert dan ook in hoog tempo. Enexis stimuleert deze energietransitie. Niet alleen door te werken aan het

7

energienet van de toekomst, maar ook door kennis te delen en partijen met elkaar te verbinden.

Minimale investeringen In de landen om ons heen is de energietransitie (20) al veel zichtbaarder, zoals op het Deense eiland Samsø (22), dat in principe zelf genoeg energie produceert voor alle bewoners. En ook onze oosterburen realiseren met politieke wil én structureel beleid een heuse Energiewende. Nederland zal niet achterblijven. De rol van Enexis zal dan ook in een rap tempo veranderen. Netwerkbedrijven krijgen de

komende decennia naast het beheer van elektriciteits- en gasnetten ook een rol als manager van energiestromen (31). Een belangrijke uitdaging is om met hulp van data en ICT ons huidige robuuste netwerk veel beter te benutten. Zo kunnen Enexis en haar klanten met minimale investeringen in het netwerk zoveel mogelijk energie duurzaam opwekken. En die energie kunnen we bijvoorbeeld gebruiken om elektrische auto’s op te laden.

Comfortabel leven In Zwolle en Breda geven Enexis-klanten al het goede voorbeeld met Jouw

Energie Moment. Bewoners gebruiken elektriciteit als het volop duurzaam opgewekt wordt of als het goedkoop is. Met behulp van slimme ICT-toepassingen kan de wasmachine draaien als zonne-energie ruimschoots beschikbaar is of als het hard waait op de Noordzee. Dit project is voor mij een schoolvoorbeeld van de nieuwe rol die Enexis in onze maatschappij (36) gaat spelen. Het voortouw nemen in de energietransitie, kennis delen, partijen bij elkaar brengen én innovatieve en duurzame oplossingen (39) bieden. De vraag die wij ons bij Enexis iedere keer stellen is: ‘Hoe kan het wel?’ En niet: ‘Waarom kan het niet…?’

8

Energie denken

energie in beweging

9

FOTOGRAFIE VINCENT VAN GURP

Denken

‘Van

netwerkbedrijven mag je verwachten dat ze een

visie hebben op hun

rol in een meer decentrale energievoorziening’ Bijzonder hoogleraar Annelies Huygen pleit voor heldere keuzes om de energietransitie te versoepelen

10

Denken DOOR JOOST BIJLSMA FOTOGRAFIE YVONNE BRANDWIJK

Denken

achtergrond Leiden Maresingel 51°35'31.9''N, 4°38'53.3''E

Annelies Huygen TNO, Den Haag, en Universiteit van Amsterdam Drijfveer? Duurzaamheid is mij met de paplepel ingegoten. Wij hadden vroeger zonnecollectoren op het dak. Mijn vader was altijd bezig met energiebesparing en isolatie. Fantastisch vakgebied om in te werken. Rol in en bijdrage aan de transitie? Roadmaps maken voor de toekomst: hoe kunnen we zorgen dat oude regels en praktijken innovatie niet in de weg staan? Ook ben ik bezig met vernieuwing in de praktijk, in ‘living labs’. Als hoogleraar meng ik mij in het publieke debat. Ambitie? Nóg effectiever invloed uitoefenen, door innovatie in de praktijk te brengen en ervoor te zorgen dat het maatschappelijk debat over de juiste onderwerpen gaat, dat er geen onnodige ruis ontstaat. Mooiste ontwikkeling? Dat duurzame energie niet meer alleen iets voor actievoerders is. Energiegebruikers, bedrijven, aandeelhouders en pensioenfondsen zijn steeds meer overtuigd van het belang.

‘Het is nu tijd om te schakelen’ Ondernemers en particulieren nemen het voortouw in de transitie naar een duurzamere energievoorziening. Het Energieakkoord wil deze overgang verder versnellen. Dat lukt alleen als de overheid veel meer ruimte voor innovatie laat, stelt bijzonder hoogleraar Annelies Huygen.

11

E

lektrische auto’s, energie producerende kassen en buurtbatterijen: het zijn ontwikkelingen die Annelies Huygen opgetogen maken. De TNO-wetenschapper en bijzonder hoogleraar Ordening van de Energiemarkten (UvA) vindt de energiemarkt duidelijk dynamischer dan vijftien jaar geleden. ‘Je ziet allerlei nieuwe toetreders. Veel meer ondernemers zijn zich gaan bezighouden met duurzame energie. En ook onder burgers is een beweging ontstaan.’ Volgens Huygen is het nu zaak om deze ontwikkeling te versnellen. Het Energieakkoord, waarin maatschappelijke partners hebben afgesproken het aandeel duurzame energie op te voeren, moet daarvoor zorgen. Huygen gelooft ook dat dit kan, maar alleen als de landelijke overheid haar opstelling verandert. De bijzonder hoogleraar stelt dat wet- en regelgeving het proces nu nog te veel remt. De wetgever gedraagt zich als een overbezorgde vader die zijn kinderen de wereld wil laten ontdekken maar zoveel regels stelt dat het kroost toch maar liever thuisblijft, vindt Huygen. ‘Regels zijn nodig om bijvoorbeeld veiligheid te waarborgen, maar we schieten daarin door. We verbieden alles al bij voorbaat. Ambtenaren willen bij ieder stapje naast de burgers lopen, terwijl ze hen juist los moeten laten.’

Experimenten Volgens Huygen is de energiemarkt overgereguleerd. ‘De huidige Elektriciteitswet is nog gebaseerd op verkeerde veronderstellingen over hoe de liberalisering zou uitpakken. En de komende energiewetgeving STROOM wil de huidige praktijk vastleggen. Terwijl we midden in een transitie zitten naar een duurzamere energiemarkt met onvoorspelbare uitkomsten. De trend van centrale naar decentrale opwekking

12

Denken

achtergrond

13

IJsselmuiden Parallelweg 51°35'31.9''N, 4°38'53.3''N

is duidelijk, maar we weten nog niet in welke mate we naar een meer decentrale energievoorziening gaan.’ Er moet volgens Huygen veel meer experimenteerruimte komen. ‘De overheid ziet dit wel in maar wil dit ook weer reguleren, bijvoorbeeld via de Experimenteermaatregel. Het ministerie ondersteunt daarmee maximaal twintig experimenten per jaar. Ik vind dat onzinnig. Ambtenaren moeten kiezen wie het beste plan heeft, terwijl zij dat helemaal niet kunnen beoordelen. Bij internetinnovaties zou zoiets ondenkbaar zijn. Omdat er op dit punt gewoon nog weinig wetgeving is, krijgen innovatieve internetondernemers daar wel ruim baan.’ Huygen vindt dat de overheid ook de energiemarkt veel meer moet loslaten, ook als dat betekent dat dingen spaak lopen. ‘Zonder fouten geen vooruitgang.’ Het is volgens haar hoog tijd om te schakelen.

Nek uitsteken Ook paprikateler Ton Noorland uit IJsselmuiden gelooft dat er een tandje bij kan. Hij zou graag zien dat de landelijke overheid de energietransitie sterker stimuleert, bijvoorbeeld met meer fiscale voordelen en subsidies. Die prikkels zijn nodig om de drempel voor investeringen te verlagen. Noorland weet waar hij het over heeft. Hij en zijn broer Jan bouwden in 2006 een nieuwe kas voor paprikateelt in IJsselmuiden. Hierin hebben ze twee warmtekrachtkoppelingen (wkk’s) laten installeren. Dat zijn generatoren die aardgas niet alleen omzetten in warmte, maar ook in elektriciteit en CO2 die in de kas worden gebruikt. Ze houden daarnaast stroom over die ze aan het net leveren. De wkk’s zorgen voor een hoog rendement uit het gas en CO2-reductie. Aanvankelijk was dit erg aantrekkelijk. ‘Het eerste jaar kregen we subsidie op de geleverde stroom, maar later niet meer. Als je een

bedrijf hebt moet je continu inspelen op veranderingen. Je moet altijd je oren en ogen openhouden.’ Noorland is nu op zoek naar nieuwe mogelijkheden om nog duurzamer te werk te gaan. Hij oriënteert zich op aardwarmte. Hij sluit niet uit dat hij zich in de komende jaren aansluit bij een initiatief in de directe omgeving, dat ruimhartig wordt gesteund door de provincie Overijssel (en de gemeente Kampen). ‘De lokale overheden hebben echt lef getoond, ook financieel. Een bewijs dat ook overheden de nek uitsteken voor de energietransitie. Zo kan het dus ook. Ik heb daar echt een warm gevoel bij gekregen.’ Hij hoopt dat ook de landelijke overheid de nek durft uitsteken. Bijvoorbeeld met een vangnet voor mislukte boringen.

Ton Noorland Noorland Paprika, IJsselmuiden Drijfveer? Op een verantwoorde manier omgaan met energiebronnen. Rol in en bijdrage aan de transitie? Als ondernemer inspelen op de mogelijkheden om over te schakelen op duurzame energie. Op het moment werken we met wkk en onderzoeken de mogelijkheden van geothermie. Ambitie? Op termijn energieneutraal telen. Mooiste ontwikkeling? De bewustwording van het feit dat fossiele brandstoffen niet onuitputtelijk zijn, de omslag in het denken en de vertaalslag naar bijvoorbeeld wind- en zonne-energie.

Gezamenlijke initiatieven Na een voorhoede van voorlopers is het nu tijd voor meer massa in de verduurzaming van energie. Voor een echte versnelling zijn grote gezamenlijke initiatieven nodig, waarbij meerdere spelers de krachten bundelen. Denk aan corporaties, energiebedrijven, buurten, gezamenlijke ondernemers en projectontwikkelaars. Helaas staan tussen droom en daad nu nog te vaak wetten in de weg en praktische bezwaren. Huygen geeft een voorbeeld: ‘Neem een vereniging van eigenaren die de krachten wil bundelen om zonne-energie op te wekken. Deze vindt allerlei regels op haar weg, zoals de regel dat iedereen een aansluiting moet hebben.’ In het bij elkaar brengen van partijen ziet Huygen een rol weggelegd voor netwerkbedrijven, zoals Enexis. ‘Netwerkbedrijven moeten een katalysator zijn in de transitie naar schone energie. Ze kunnen bijvoorbeeld gezamenlijke initiatieven in buurten ondersteunen. Omdat ze onafhankelijk zijn, past een

‘De lokale overheden hebben echt lef getoond, ook financieel. Zo kan het dus ook’

verbindende rol met oog voor algemeen belang.’ Volgens Huygen is het de kunst om het midden te vinden tussen belangen van groot- en kleinverbruikers. ‘Netwerkbedrijven moeten een visie hebben op hun rol in een meer decentrale energievoorziening. Dat is niet vrijblijvend. Als kleinverbruikers in verhouding te veel moeten betalen aan de energievoorziening, zullen zij zich in de toekomst laten afsluiten.’

Buurtbatterij Een ondernemer die met zijn startup Elestor werkt aan de toekomstige decentrale energievoorziening is Wiebrand Kout. Hij ontwikkelt een innovatieve opslag voor duurzame elektriciteit die lijkt op een brandstofcel. De werkzame stof van zijn ‘accu’ is broom. Deze grondstof wordt gewonnen uit de Dode Zee. Elektriciteitsopslag moet dankzij deze innovatie veel voordeliger

worden dan bij de lithium-ionaccu’s die nu in zwang zijn (zoals de Tesla Powerwall-thuisaccu). ‘We verwachten uit te komen op een prijs van drie tot vijf cent per opgeslagen kilowattuur. Onze opslag maakt het mogelijk om zonnestroom en windstroom te gebruiken of te leveren op ieder gewenst moment. Dat is aantrekkelijk voor bijvoorbeeld windparken, maar ook voor kantoorgebouwen, boerenbedrijven of voor

14

Denken

elektrisch vervoer

Arnhem Utrechtseweg 51°35'31.9''N, 4°38'53.3''E

Wiebrand Kout Elestor, Arnhem Drijfveer? Duurzaamheid moet! Ik wil bewijzen dat onze energievoorziening veel beter en duurzamer kan. Rol in en bijdrage aan de transitie? Pionier op het gebied van goedkopere elektriciteitsopslag. De Elestor-batterij is minstens vier keer goedkoper dan bestaande accu’s. Ambitie? Elestor laten uitgroeien tot een leidende fabrikant van flowbatterijen. Mooiste ontwikkeling? De pijlsnelle kostenreductie van zonnepanelen sinds 2008 is geweldig. Ik verwacht nu een vergelijkbare ontwikkeling voor accu’s in de periode tot 2020.

‘Maak het aantrekkelijk voor de massa om mee te doen’ buurten met woningen die zonnepanelen hebben. Opslag is een cruciale schakel voor rendabele en betrouwbare duurzame elektriciteit. Want wind en zon zijn er niet altijd als je ze nodig hebt en soms te veel als je ze niet nodig hebt.’ Kout is, net als Noorland, positief over het enthousiasme dat hij ontmoet bij overheden. Hij kreeg ondersteuning van het rijksinstituut voor innovatie RVO en ontving een bijdrage uit Gelderland Valoriseert. Hij hoopt dat de landelijke overheid zijn opslagvoorziening in de toekomst ook aantrekkelijk maakt. Hoog op zijn verlanglijst staat een fiscaal coulant regime voor schoon opgewekte stroom. ‘De toekomst is

decentrale opwek. Dat is economisch rendabeler en beter voor het milieu. Als de landelijke overheid echt ruim baan wil maken voor decentrale opwekking zal ze de energiebelasting voor schone energie moeten opheffen.’ Welke rol ziet hij voor netwerkbedrijven? ‘Zij moeten nadenken over een toekomst met opslag van decentraal opgewekte stroom. Misschien moeten ze in buurtbatterijen investeren in plaats van in kabels en leidingen.’

Patstelling Huygen gelooft dat de overheid spelers in de energiemarkt veel meer ruimte kan geven om initiatieven te ontplooien en partijen bij elkaar te brengen. Dat geldt niet alleen voor duurzame opwekking, maar ook voor energiebesparing. ‘Als je wilt dat de transitie sneller gaat, is ontzorgen essentieel. Je moet het aantrekkelijk en gemakkelijk maken voor de massa om mee te doen.’ Een

mooi voorbeeld is de energy service company (ESCO). Dat is een initiatief waarbij gebouweigenaren derde partijen inschakelen om energiebesparende voorzieningen aan te brengen. Hierbij wordt de investering gefinancierd uit de toekomstige opbrengsten van de besparingsmaatregelen. Samen met bouwer Strukton heeft de gemeente Rotterdam bijvoorbeeld zo’n ESCO opgezet voor negen zwembaden. Als het aan de bijzonder hoogleraar Ordening van de Energiemarkten ligt, worden spelers als netwerkbedrijven vrijgelaten om initiatieven tot energiebesparing te ontplooien. Helaas is de praktijk weerbarstiger. Er zijn allerlei regels die dit verhinderen. Doordat nu niet duidelijk is wat wel en niet mag, is een soort patstelling ontstaan, waarbij iedereen naar elkaar kijkt en er te weinig gebeurt. ‘Als de overheid durft los te laten, zul je zien hoe snel iedereen zijn kansen pakt.’

15

AUTORIJDEN MET EEN MISSIE

Op het gebied van elektrisch vervoer is Nederland een van de beste jongetjes van de klas. Met een netwerk van innovatieve laadpunten en de intensieve samenwerking van overheid en bedrijfsleven gloort een groene revolutie op de vaderlandse wegen.

2015 De ontwikkeling van de elektrische auto gaat razendsnel. Het Solar Team Eindhoven heeft een personenauto op zonne-energie ontwikkeld, de Stella Lux. Deze wekt zelfs meer energie op dan dat hij gebruikt.

16

Denken

elektrisch vervoer

E

De elektrisch aangedreven auto heeft een langere geschiedenis dan de auto met verbrandingsmotor. De wetenschapper Stratingh stond 180 jaar geleden al aan de basis van de elektrische auto van nu.

GreenFlux heeft samen met Enexis het Open Smart Charging Protocol ontwikkeld, waarin alle afspraken over opladen van elektrische voertuigen volgens internationale standaarden zijn vastgelegd. ‘Als een transformator of kabel overbelast dreigt te raken, kunnen we een aantal laadpunten langzamer laten laden’, zegt De Boer. ElaadNL is ook nauw betrokken bij de ontwikkelingen rondom smart charging. Deze stichting is in 2009 in het leven

geroepen om laadpalen neer te zetten. Enexis is een van de oprichters van ElaadNL. Inmiddels is ElaadNL uitgegroeid tot kennis- en innovatiecentrum op het gebied van smart charging. Manager Arjan Wargers noemt praktijkervaring opdoen, zoals in Noord-Brabant, broodnodig. ‘Elektrisch vervoer en de hele infrastructuur daaromheen leidt tot een nieuw netwerk van energievoorziening dat vroeg of laat gekoppeld wordt aan het bestaande netwerk. We willen onderzoeken hoe we dat het beste kunnen inrichten.’ ‘Consumenten hebben met hun auto een grote accu tot hun beschikking. Die kunnen ze ook als decentrale energieopslag gebruiken voor bijvoorbeeld de stroom van hun eigen zonnepanelen’ , zegt HarmJan Idema. Hij is consultant bij APPM, een bureau dat adviseert over inrichting en herstructurering van landelijk en stedelijk gebied. APPM is aangesloten bij diverse projecten rond elektrisch vervoer, zoals de e-taxi’s op Schiphol. En hij noemt elektrisch vervoer een ‘groot onontgonnen gebied’. ‘Als in de komende tien jaar echt een miljoen e-auto’s op de weg komen, kan

dat disruptief werken. Daarmee bedoel ik dat de ontwikkelingen rondom elektrisch vervoer ons hele denken over energie snel kunnen gaan veranderen. Wellicht worden enkele energiecentrales overbodig.’ Zowel Enexis-expert Verheijen als ElaadNL-manager Wargers pleit voor een flexibel energienetwerk voor e-vervoer. ‘Omdat een e-auto gemiddeld een uur per dag rijdt, blijven er 23 uur over om het voertuig op te laden’ , zegt Verheijen. Wargers: ‘We willen het hele traject van flexibel laden tot betalen zo gebruiksvriendelijk mogelijk maken. Dit willen we goed regelen met alle betrokken partijen die een rol in dit speelveld hebben. Daarvoor moeten we de spelregels tussen alle spelers vaststellen. Het liefst meteen in Europees verband.’

ming van de aarde tegen te gaan’, zegt Wargers. ‘In die zin gaan de ontwikkelingen mij persoonlijk nooit snel genoeg.’ Consultant Idema vindt dat netbeheerders goed inspelen op de komst van elektrische voertuigen. Hij benoemt drie factoren die volgens hem de snelheid gaan bepalen waarmee e-vervoer ingeburgerd raakt; het aantal kilometers dat een opgeladen auto kan afleggen, prijsprikkels vanuit de overheid en de beschikbaarheid van de laadinfrastructuur. ‘We kunnen als Nederland koploper blijven in e-vervoer. Voorwaarde is wel

2010

1997

1990

1974

1910-1940

1900

1899

1898

1884

1835

Vanaf ongeveer 2010 wordt hard gewerkt aan een goede laad­ paleninfrastructuur. Ligt het aantal (semi)publieke laadpalen eind dat jaar nog maar op 400, inmiddels telt Nederland er ruim 15.000.

Toyota lanceert de hybride Toyota Prius, die de voordelen van een elektromotor en een verbrandings­ motor combineert. De auto wordt een verkoopsucces en wordt als wegbe­ reider gezien voor volledig elektrische auto’s.

Veel auto­ fabrikanten, zoals Fiat, Nissan en General Motors, experimenteren met elektrische auto’s. De auto’s halen zelden de productie­ fase. Actieradius, topsnelheid en het gebrek aan een goede infrastructuur voor elektrische auto’s staan een commercieel succes in de weg.

Mede door de oliecrisis wordt de elektrische auto ‘herontdekt’. De actieradius is nog steeds beperkt. Maar de voorde­ len – geruisloos, geen brandstof en emissie – maken modellen als de CitiCar aantrekkelij­ ke stadsauto’s.

In veel Nederlandse steden, zoals Den Haag, Haarlem en Amsterdam, maakt de elektrische taxi een vast onderdeel uit van het straat­ beeld. Na de Tweede Wereldoorlog wordt er enkele decennia lang nog maar amper gebruikgemaakt van elektrische auto’s. In vergelijking met de auto met verbran­ dingsmotor is de snelheid laag en de actieradius beperkt.

De Duitse ingenieur Porsche ontwikkelt de eerste hybride auto, de LohnerPorsche. Ook toen werd de beperkte actieradius van de elektrische auto als een probleem ervaren. De hybride uitvoering had een betere actieradius, maar werd geen groot commercieel succes; de auto was te zwaar en te duur.

Het eerste vervoermiddel ter wereld dat sneller gaat dan 100 kilometer per uur is een elektrische auto. ‘La Jamais Contente’ wordt bestuurd door de Belgische coureur Camille Jenatzy, eigenaar van een bedrijf dat elektrische taxi’s bouwt.

In het ledenblad van de ANWB is aan het einde van de 19e eeuw te lezen: ‘Het is te voorzien, dat het vervoermiddel der toekomst voornamelijk door elektrische drijfkracht zal worden bewogen.’ De elektrische auto is in die tijd relatief populair. De auto is betrouwbaarder en comfortabeler dan auto’s met een verbrandingsmotor.

De Brit Thomas Parker wordt gezien als een van de eerste bouwers van elektrische auto’s. Batterijen worden steeds beter en steeds meer fabrikanten bouwen elektrische auto’s.

De Nederlandse hoogleraar Sibrandus Stratingh bouwt een elektromagnetisch aangedreven wagentje. Dit voertuig wordt gezien als de voorloper van de elektrische auto van nu.

lektrische voertuigen vreten stroom: ze verbruiken op jaarbasis even veel elektriciteit als een gemiddeld huishouden. De huidige 60.000 elektrische auto’s (e-auto’s) in Nederland belasten het energienetwerk amper. Maar in 2020 zal het aantal e-auto’s verviervoudigd zijn. En de overheid gaat ervan uit dat er in 2025 een miljoen e-auto’s rondrijden. Alle stekkers van e-auto’s gewoon na het werk in het stopcontact steken, is vragen om problemen, betoogt Enexis-innovator Lennart Verheijen. ‘Misschien niet de eerste vijf jaar, maar daarna zou ik de gok niet meer durven wagen. Daarom doen we nu proeven met flexibel laden. En daaruit blijkt dat het huidige netwerk door slim te laden wel tien keer zoveel elektrische voertuigen van stroom kan voorzien, zonder dat er dikkere kabels de grond in hoeven.’ GreenFlux, exploitant van laadpunten, loopt voorop met het flexibel laden, smart charging genoemd. En de provincie Noord-Brabant loopt voorop in elektrisch vervoer met onder meer de proef ‘Uitgesteld laden’. Als automobilis-

ten hun laadgedrag aanpassen kunnen ze profiteren van lage tarieven. Internettechnologie maakt dit slimme laden mogelijk, weet GreenFlux-directeur Hans de Boer. ‘Met ons eigen algoritme en gegevens van de netbeheerders kunnen we voorspellen hoeveel elektriciteit het komende etmaal inzetbaar is zonder het huidige netwerk te veel te belasten. We kunnen rekening houden met verschillende tarieven, wanneer de meeste duurzame energie beschikbaar is en welke auto op welk tijdstip opgeladen moet zijn.’

2015 Het aantal in Neder­ land geregistreerde elektrische auto’s is sinds eind 2013 verdubbeld en bedraagt medio dit jaar 58.000. Daarvan zijn er zo’n 9.000 volledig elektrisch.

Protocol

Koploper Hoe snel gaan de ontwikkelingen volgens de experts? En spelen de netbeheerders hier snel genoeg op in? ‘Elektrisch vervoer is een uitgelezen kans om de emissie van CO2 terug te dringen en de opwar-

17

dat we met alle partijen goed blijven samenwerken. Ik vind het een inspirerend toekomstperspectief dat we straks ’s nachts honderdduizenden auto’s vol kunnen laden met duurzame windenergie.’ Verheijen geeft aan dat Enexis al experimenteert met prijsprikkels om ervoor te zorgen dat consumenten stroom gaan gebruiken als het duurzaam voorradig is. ‘Het principe van de meeste internetabonnementen zou daarbij kunnen werken. Je hebt een bandbreedte tot je beschikking en wil je meer capaciteit dan betaal je meer.’ De Boer ziet het grootste nadeel van elektrisch rijden, de beperkte actieradius, als sneeuw voor de zon verdwijnen. Vanaf 2017 komen bijna alle fabrikanten met e-auto’s op de markt die 300 tot 400 kilometer op een volle accu af kunnen leggen. ‘Nog verder in de toekomst zouden die accu’s ook gebruikt kunnen worden om huishoudelijke apparatuur te laten draaien. Op dit moment is dat zogeheten terugladen nog kostbaar. Maar de toekomstige buffercapaciteit van alle elektrische voertuigen samen is een heel interessant netwerk.’

De elektrisch aangedreven auto heeft een langere geschiedenis dan de auto met verbrandingsmotor. De Groningse wetenschapper Stratingh stond 180 jaar geleden al aan de basis van de elektrische auto van nu.

18

Energie delen

energie in beweging

19

FOTOGRAFIE VINCENT VAN GURP

Delen

‘Enexis gaat naar buiten om partijen die zich met de energietransitie bezighouden te ’

verbinden Marco Poorts, Enexis-manager Strategie Ontwikkeling over de kennisdelende rol van netwerkbedrijven

20 Delen

strategische samenwerkingen

21

DOOR FRANS-JOZEF WILLEMS BEELD INFOGRAPHICMEDIA

Duurzame samenwerking

Als partner in de energietransitie brengt Enexis overheden, andere partners en onze kennis samen. Een greep uit de strategische projecten waar Enexis aan deelneemt.

Bossche Energieconvenant

Groengas Booster

Doel: Bedrijven uit de omgeving van Den Bosch stimuleren in het besparen en/of duurzaam opwekken van energie Partners: Onder andere Heineken, Heijmans, Ricoh, Brabant Water, Jeroen Bosch Ziekenhuis, Golden Tulip, Enexis

Doel: Grootschalige productie van duurzaam groengas versnellen Partners: Attero, Gasunie Transport Services, Enexis

Het Bossche Energieconvenant (BEC) bundelt de kennis en kunde van lokaal gevestigde bedrijven en instellingen. Zij wisselen inzichten uit en organiseren inspiratiesessies. Het aantal deelnemende bedrijven en instellingen is groeiende. Samen zorgen ze voor een duurzamer ondernemersklimaat in Den Bosch.

Stroomversnelling Noord-Brabant Doel: Het energieneutraal maken van 40.000 Brabantse huurwoningen Partners: Oonder andere provincie Noord-Brabant, de vijf grootste Brabantse gemeenten van Brabant, Bouwend Nederland, TU/e, Enexis

Het potentieel van de groengasproductie in Nederland is enorm. Alleen al in Enexisgebied werd afgelopen jaar 35 miljoen kuub groengas geproduceerd. Nu wordt dat gas bij voorkeur zo lokaal mogelijk aan het gasnet geleverd, bij omliggende huishoudens en bedrijven. In de zomer is de lokale vraag naar gas echter beperkt, terwijl de productie van gas constant blijft. De booster – een soort compressor – verbindt het regionale aanbod van groengas met de landelijke vraag, die wel het hele jaar door voldoende groot blijft. Een eerste booster wordt nu als pilot gerealiseerd in het Drentse Wijster.

Met een slimme verbouwing kunnen oudere huurwoningen in korte tijd comfortabeler en energieneutraal worden gemaakt. Om deze verbouwing te bekostigen wordt de huurprijs weliswaar verhoogd, maar doordat de energiekosten dalen, stijgen de netto woonlasten niet. Woningbouwverenigingen brengen woningen in, gemeentes versoepelen het proces voor de benodigde vergunningen, en bouwpartijen werken samen om de renovatie zo economisch mogelijk te maken.

Smart Grid in Balans Doel: Vraag en aanbod van duurzaam opgewekte energie beter op elkaar afstemmen met elektrisch vervoer Partners: Onder andere Renault Nederland, GreenFlux, Accenture, Wageningen UR/ACRRES, Enexis

De productie van duurzame energie is afhankelijk van de beschikbaarheid van bijvoorbeeld wind en zon. Zo kan het aanbod groot zijn, terwijl de vraag dat niet is. Of juist andersom. Het project Smart Grid in Balans wil elektrische auto’s met slimme laadstations gecontroleerd laten opladen om pieken en dalen in de energieproductie op te vangen. Zo wordt duurzaam opgewekte energie optimaal gebruikt en daarnaast zijn kostbare netverzwaringen voorlopig niet nodig.

Warmte Doel: : In kaart brengen welke rol duurzame (rest)warmtelevering speelt in de energietransitie Partners: Provincies Groningen, Drenthe Overijssel, Limburg en NoordBrabant, verschillende gemeentes, Enexis Minister Kamp wil dat in 2020 een miljoen Nederlandse huishoudens verwarmd worden met restwarmte. Op dit moment wordt

restwarmte van fabrieken nog maar beperkt gebruikt en komen nieuwe of uitbreiding van bestaande warmteprojecten nauwelijks tot stand. Enexis onderzoekt in nauwe samenwerking met overheid en markt welke kansen de realisatie van netten voor het transport van warmte biedt. Zo ontwikkelt Thales in Hengelo onder andere samen met Enexis een hightechbedrijvenpark, waarbij gebruikgemaakt wordt van restwarmte van een naburige fabriek.

De Duurzame Renovatiewinkel Doel: Huiseigenaren stimuleren hun woning duurzaam te verbouwen Partners: Gemeente ‘s-Hertogenbosch, Enexis

De gemeente ‘s-Hertogenbosch wil haar inwoners stimuleren om de woning te verduurzamen. Na een prijsvraag werd Reimarkt daarvoor beloond met een geldprijs van 75.000 euro. Dat geld gaan de initiatiefnemers van Reimarkt gebruiken voor de opening van een duurzame renovatiewinkel in Rosmalen en pop-upwinkels in bestaande of toekomstige woningen. In deze winkels krijgen huiseigenaren advies en begeleiding bij duurzame verbouwingen.

22 Delen

in beeld 23

Denemarken, Samsø, 114,3 km² en ruim 4.000 inwoners, 55°48'52.8''N, 10°35'19.1''E

DOOR GERHARD SLUITER EN JANNEKE JAGER FOTOGRAFIE NICKY BONNE

Pore mo etur, estia cone pla imusant ecuptatia eaquat dis es voloribus aut peris modia et quiam, con nus magnati ut is nat et volorum quat lam es audande eatiorr orporeh endipsusdae del et eum qui dolupta dunda volorat emporibea volori quidiscitas reicto et laboris voluptione apis expligent ut am, ute pores moluptam quibus maxim res nobis asperis minihil inctum cus dolupta autem non recus num quis ea quunt repuditat quuntur?

Samsø energieneutraal De energievoorziening van het Deense eiland Samsø is duurzaam en zelfvoorzienend. People, planet en profit komen er optimaal samen.

24 Delen

in beeld 25

Søren Hermansen Voor trekker van de energietransitie op Samsø, en directeur van de Energy Academy op Samsø.

Landbouwer Jorgen Tranberg (61) verkocht zijn melkkoeien en is akkerbouwer. ‘Ik had een pomp die de warmte van de koemelk gebruikte voor boerderijverwarming. Tegenwoordig kan dat niet meer; daarvoor gebruik ik nu als alternatief aardwarmte. Ik heb ook zonnepanelen en een windmolen bij de boerderij en ik bezit nog een halve molen aan zee. De elektriciteit van die molens gebruik ik niet zelf, maar die verkoop ik. Logisch, want ik wek honderd keer meer op dan ik op de boerderij kwijt kan. Momenteel wekken we op Samsø meer elektriciteit op dan dat we gebruiken, met als gevolg lage prijzen. Ik hoop dat die markt snel weer aantrekt.’

‘Van windmolens kun je overlast hebben. Maar als jij zelf (deels) eigenaar bent van die windmolen, levert die je energie en geld op. Dan ervaar je die slagschaduw, het geluid of het verstoorde uitzicht niet meer als overlast, maar juist als iets positiefs. Dat is de overgang van “nimby” (not in my backyard) naar “imby” (in my backyard). Het is een belangrijke succesfactor in de energietransitie op Samsø.’

Energiepionier Søren Hermansen:

‘Energietransitie begint met groepsgevoel’ In de jaren negentig besloten de bewoners van Samsø vanwege de hoge werkloosheid en de afname van het inwoneraantal hun eigen energie op te wekken en zo zelfvoorzienend mogelijk te worden. Dit is het verhaal van stugge eilandbewoners die in korte tijd een succesvolle energiecommunity van de grond wisten te tillen.

De transitie begon in het klein met een aantal eilandbewoners dat gezamenlijk investeerde in windmolens om groene stroom op te wekken voor eigen gebruik. Dat is zo succesvol geworden dat het eiland inmiddels 100 procent zelfvoorzienend is met windenergie en zelfs een overschot kan verkopen aan het vasteland van Jutland. In tien jaar tijd wordt 75 procent van de warmte op het eiland opgewekt met zonne-energie en biomassa. Vervoer op het eiland is inmiddels voor een kwart op elektriciteit. De nieuwe veerboten varen op biogas dat op het eiland gemaakt wordt. De CO2-uitstoot is inmiddels zelfs negatief geworden.

Samen om het vuur Het starten van zo’n transitie is als het organiseren van een gezellige avond met een kampvuur. Kom samen, en laat

iedereen verantwoordelijk zijn voor een onderdeel: Wie neemt het hout mee, wie het bier en de zoutjes, lucifers, en: wie speelt er gitaar? Dit staat symbool voor de techneuten, de politiek en de doeners. Ga samen om het vuur – het onderwerp – zitten. Hoe voldoen we aan onze energievraag? Hoeveel windmolens hebben we dan nodig? Hoe zorgen we dat er geen overlast is en bepalen we waar we ze plaatsen? Wie gaat wat doen, wie heeft welke expertise die nodig is? Vind de smid, de loodgieter, de magiër in het gezelschap, vind het groepsgevoel waarmee je het samen kunt doen en maak gebruik van elkaars kunnen. Het is daarbij belangrijk dat iedere deelnemer duidelijk weet: what’s in it for me? Ontwikkel samen een visie en deel je kennis breed. Juist zo kunnen ontwikkelingen sneller gaan.

26 Delen

in beeld 27

Excuses en uitvluchten Vervolgens is de gemeenschap aan zet. Begrip is belangrijk: we leven in hetzelfde gebied, maar met verschillende belangen. Begrijp je buren. We kunnen altijd excuses en uitvluchten bedenken, maar we moeten samen tot de juiste keuzes komen om te kunnen veranderen. Op Samsø werkte het. Alle partijen werden aangesproken en betrokken. Zo was op Samsø in korte tijd 81 procent aangesloten bij de community. De expertise werd van buitenaf gebracht door techneuten en politici, maar de gemeenschap pakte het op en werd eigenaar. Bewoners zagen duidelijk welke voordelen deelname voor hen persoonlijk opleverde. De connectie maakte het een sterk concept: het is van óns!

Overzichtelijk en hecht Het project op Samsø heeft in totaal zo’n 100 miljoen euro gekost. Dat bedrag wordt in minder dan tien jaar terugverdiend. De grote energieproducenten vonden het eerst niet prettig dat we in hun vaarwater opereerden. Maar inmiddels nemen ze deel in de innovatiegroep, werken ze met ons samen en genieten ook zij van het succes. Bovendien was duidelijk dat het netwerk niet sterk genoeg is om vanuit centrales de afgelegen gebieden ook goed te bedienen. Het voordeel van Samsø is dat het een overzichtelijke, hechte en redelijk autonome gemeenschap is. Op het vasteland is dat anders. Daarom is het belangrijk om altijd te kijken naar systemen en structuren die passen in de eigen omgeving. Mijn advies is dan ook: kijk naar wat er al is, en hoe je dat kunt aanpassen en verduurzamen. Maak vooral gebruik van alle kennis die al beschikbaar is en gedeeld wordt. Dit is een verkorte weergave van de lezing die Søren Hermansen gaf aan de Rijksuniversiteit Groningen op 11-05-2015.

Hans Jørgen Buur (66) is manager van een bedrijf in verpakkingsmiddelen voor supermarktgroente. ‘We gebruiken al zonne-energie in ons bedrijf sinds 2008. Onze verpakkingsmachine loopt er dus ook op. Dankzij overheidssubsidies is het voor ons goedkoop en het is net zo betrouwbaar als vroeger de elektriciteitsvoorziening met fossiele energie. Van stroomstoringen hebben we niet veel last. Thuis hebben we ook zonnepanelen. We wekken zelfs meer op dan we verbruiken; wat we overhouden verkopen we weer aan de energiemaatschappij. Naast zonne-energie maken we gebruik van de wind; we zijn deels eigenaar van een windmolen. Door de helpende hand van de overheid is dat voor ons zeker rendabel.’

28 Delen

Brian Kjaer (38) heeft als elektricien beroepsmatig te maken met duurzame energie. ‘Mijn werk is erdoor veranderd. Bij particulieren vervangen we regelmatig allesbranders door warmtepompen. We plaatsen zonnepanelen en helpen mensen energie te besparen. Een windmolen had ik al bij mijn huis; die zorgt voor heet water voor mijn centrale verwarming. Daar is een elektrische auto bijgekomen. Heel handig, want grote afstanden hoeven we op ons kleine eiland niet af te leggen. Dus één of twee keer opladen in de week is wel voldoende. Daarvoor wacht ik tot het waait. Dan draait mijn windmolen en kan ik daarmee opladen. Honderd procent groen.’

in beeld 29

Wat kunnen wij van Samsø leren? Een duurzame en zelfvoorzienende energievoorziening: op het Deense eiland Samsø slagen ze hier wonderwel in. Wat kunnen we hiervan leren? Volgens dr. Stefan Nykamp, manager Technology Centre Grid Storage bij het Duitse Westnetz, laat Samsø vooral zien dat we in verschillende richtingen tegelijkertijd moeten investeren. Duurzaam Samsø Samsø is in omvang vergelijkbaar met Schiermonnik­ oog, en telt bijna 4.000 inwoners. Wereldwijd is ‘de Parel van het Kattegat’ bekend geworden door de initiatieven van wegbereider Søren Hermansen op het gebied van duurzame energie. Samsø telt 11 onshorewindturbines en 10 offshoreturbines. Een zonnecollector en een strocentrale leveren via een warmtenet warm water aan omliggende dorpen. Vooral door de inspanningen van Hermansen is Samsø in drie jaar zelfvoorzienend geworden: het eiland produceert meer energie dan het verbruikt. Wat overblijft wordt via een kabel getransporteerd naar het vasteland.

Opslagsystemen Bij dat laatste maakt Nykamp een kanttekening. ‘Het hangt af van je definitie van zelfvoorzienend. Over een vol jaar gezien produceert Samsø inderdaad meer dan het verbruikt. Maar dat geldt niet op alle tijdstippen. Ook op Samsø blijven voorlopig conventionele centrales en het traditionele netwerk nodig als back­up. En liefst ook opslagsystemen.’ Nykamp heeft veel onderzoek gedaan naar opslagsystemen, en ook bij Westnetz is dit zijn werkterrein. ‘Batterijen zijn mogelijk’, licht Nykamp toe. ‘Of Power to Gas, waarbij je opgewekte elek­

30 Delen

kennis delen

31

DOOR MICHIEL­ELANDS­FOTOGRAFIE YVONNE­BRANDWIJK

‘Samsø is goed te vergelijken met onze plattelandsgebieden’

bijvoorbeeld zal dat moeilijk gaan. Maar met een wasmachine heb je alweer een heel ander verhaal. In Duitsland en Nederland wordt op dit gebied trouwens ook veel onderzoek gedaan.’

Dynamische afstemming Voor Nykamp ligt de Samsø-uitdaging er toch vooral in om de puzzelstukjes goed in elkaar te passen. ‘We zullen verschillende inspanningen tegelijkertijd moeten doen’, meent hij. Denk aan investeringen in het conventionele net om afstanden te overbruggen en opslag om tijd te overbruggen. Maar ook dynamische afstemming van vraag en aanbod om bijvoorbeeld elektrische auto’s op te laden en wasmachines te laten draaien op het moment dat het aanbod het grootst is. En als laatste flexibele stroomopwekking. Dat is mogelijk door wind en zon te combineren met opwekking door biomassa, aardwarmte en waterkracht. ‘Maar zelfs als een maximale inspanning wordt geleverd in een uitgekiende combinatie van elementen, dan nog zal voorlopig een back-up uit gas- of kolencentrales nodig zijn.’

‘De luiken gaan open in de ­energiebranche’

Flexibiliteit in het netwerk triciteit omzet in waterstof of methaan. Dat gas kun je injecteren in het aardgasnet en gebruiken op momenten waarop je een tekort hebt aan wind- en zonne-energie. Als je volledig duurzaam wilt zijn, zul je deze systemen nodig hebben.’

Urgentie Het is geen toeval dat juist een eiland als Samsø stappen zet richting duurzame oplossingen. ‘Het aanleggen van kabels naar een eiland is duurder dan bijvoorbeeld van landelijke naar stedelijke gebieden in Nederland. In Nederland kun je terugvallen op andere oplossingen zoals de aanleg van extra kabels. Op Samsø is dat lastiger. Dat verhoogt de druk om slimme oplossingen te vinden op het gebied van duurzame energie.’ Samsø is verder goed te vergelijken met plattelandsgebieden in Nederland. ‘Op zich zijn de oplossingen op Samsø ook goed toe te passen op de situatie in Nederland. Juist vanwege de urgentie die op Samsø bestaat, is het interessant te zien of ze ook voorop kunnen lopen in het vinden van slimme producten voor consumenten; producten die aanmoedigen stroom te gebruiken op het moment dat die er ook is. Voor een televisie

Een sleutelrol op de weg naar zelfvoorziening is weggelegd voor de regionale netbeheerders, meent Nykamp. ‘Al die puzzelstukjes die ik noemde, zijn inspanningen voor de netbeheerders, of op zijn minst zijn ze er nauw bij betrokken. 97 procent van alle duurzame opwekking is in Duitsland verbonden met het distributienetwerk. Ongeveer datzelfde geldt voor Nederland. De netbeheerder moet zorgen voor de noodzakelijke flexibiliteit in het netwerk. Als hij zijn rol goed speelt, kan de netbeheerder voor leveringszekerheid zorgen. Waarschijnlijk zal hij dat tegen lagere kosten kunnen doen dan andere spelers op de energiemarkt.’

Regelgeving Hoever zijn we in Nederland gevorderd op de weg naar ‘Samsø’? Nykamp: ‘We zijn er al aan begonnen. Enexis investeert onder meer in lokale opslag in een buurtbatterij in Etten-Leur. Op het ogenblik zit nog veel in de fase van research en ontwikkeling.’ De grootste bottleneck ziet Nykamp in de regelgeving. ‘Hoever gaan de bevoegdheden van de netbeheerder reiken? De kwestie van scheiding van bevoegdheden is nog niet geregeld.’

Met het EcoNexis huis laat Enexis bezoekers zien hoe ze anders� kunnen omgaan met het opwekken en gebruiken van energie.�

Van elektrische auto’s in de binnenstad tot grootschalige windparken op zee. De energietransitie accelereert op kleine én grote schaal. Wat betekent dat voor de koers die netbeheerders varen?

W

ie dwars door de provincie Groningen toert, ziet de huidige energietransitie aan zich voorbijtrekken. Van het grootste windmolenpark van ons land in de Eemsha-

ven tot de groengasproductie uit afval nabij de provinciehoofdstad. Terwijl de aardbevingen in het hoge Noorden de druk op de fossiele brandstofwinning symboliseren, schieten de duurzame alternatieven als paddenstoelen uit de grond. Het is zowel de grootschalige opwekking van windenergie als de lokale productie van zonne-energie en biogas die de ambitieuze klimaatdoelstellingen handen en voeten geven, betoogt Marco Poorts, Enexis-manager Strategie

32 Delen

Ontwikkeling. En daardoor verandert ook de maatschappelijke rol die netbeheerders spelen. Bij de huidige uitbreiding van het windpark in Eemshaven is deze verandering actueel. Want een windmolenpark kan één exploitant hebben die alle molens bouwt, maar ook wel twintig exploitanten. ‘Het is onze wettelijke taak om klanten aan te sluiten’, zegt Poorts. ‘Als we gewoon de eerste windmolens op een park aansluiten op het bestaande net kost een aansluiting misschien een ton. Voor veel meer molens zal een nieuw hoogspanningsstation gebouwd moeten worden en rijzen de kosten ineens de pan uit. Op die manier komt het grootschalig opwekken van duurzame energie niet van de grond.’ Daar komt bij dat voor de aanpassingen van het netwerk de medewerking nodig is van gemeentes en de provincie. En die zijn weer afhankelijk van de mening van omwonenden. ‘We hebben daarom samen met TenneT een samenwerkingsprotocol opgesteld’, illustreert Poorts. ‘Daarin leggen we in grote lijnen vast wat onze plannen zijn en binnen welke termijn ze gerealiseerd moeten worden.

kennis delen 33

‘We hebben ICTbedrijven hard nodig bij het ontwikkelen van slimme netten’ Vervolgens zoeken we steun bij alle belanghebbenden. Dit grote plan knippen we vervolgens in kleine stukken om alles tot in detail te regelen: van omgevingsvergunning tot de uiteindelijke aansluiting. Maar wel in de wetenschap dat alle betrokkenen meewerken.’

ICT-toepassingen Luisteren, meedenken en uiteindelijk de daad bij het woord voegen. Dat credo geldt ook bij Enexis-initiatieven als Buurkracht en Jouw Energiemoment. Han Slootweg, manager Expertise, Bedrijfsvoering en Stations, is nauw betrokken geweest bij Jouw Energie Moment. Met hulp van ICT-toepassingen kunnen huishoudens in Zwolle en Breda eenvoudig energie afnemen als het aanbod groot is. Bijvoorbeeld met hulp van een ‘slimme wasmachine’ die draait als overdag

Onderwijsprogramma Enexis biedt een onderwijsprogramma aan voor groep 7 en 8 van de basisschool, en voor kinderen van het voortgezet onderwijs. Thema’s als energiebesparing, duurzame energie en een betere leefomgeving komen tot leven, zeker tijdens de rondleiding in het EcoNexis huis in Zwolle.

volop zonne-energie beschikbaar is. ‘We hebben een slimme koppeling gemaakt tussen ons netwerk, onze klanten en de slimme apparatuur. Daarnaast hebben we een promovendus aan het project gelinkt’, zegt Slootweg, zelf deeltijdhoogleraar Smart Grids aan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e). ‘Met een goede wetenschappelijke onderbouwing van onze bevindingen is Jouw Energie Moment een totaalverhaal geworden dat hout snijdt.’ Professor René Kamphuis is al sinds 2001 een pleitbezorger van ICT-toepassingen voor energiesystemen. Hij is verbonden aan de TU/e en TNO. Hij waardeert Jouw Energie Moment, maar vindt het hoog tijd om op grotere schaal de energietransitie te faciliteren. ‘Kennis van elektrische systemen en het transport vind ik een van de sterke punten van Enexis. Wat er beter kan? Meer en vaker meedenken met klanten hoe zij de energietransitie mogelijk kunnen maken.’ Kamphuis vindt dat een aantal Duitse en Deense netbeheerders een paar stappen verder zijn. ‘Dat begint al net over de grens bij Groningen. In Duitsland wordt meer zonne-energie opgewekt en dat leidt soms tot problemen op het net. Daardoor zie je daar meer toepassingen beschikbaar om de druk op het netwerk te verlagen.’ De professor ziet ook mogelijkheden voor variabele capaciteitstarieven om vraag- en aanbodsturing commercieel aantrekkelijker te maken. En hij pleit voor nieuwe initiatieven op ICT-gebied. Volgens Slootweg is de tijd er rijp voor. ‘Je ziet in de energiebranche de luiken opengaan. We hebben andere partijen, zoals ICT-bedrijven, gewoon hard nodig bij het ontwikkelen van slimme netten.’

De energieagenda Onderzoeker Jos Sijm, verbonden aan Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN), werkt binnen het project FlexNet

3.400 In 2014 ontving Enexis ruim 3.400 bezoekers in het EcoNexis huis, onder wie veel schoolkinderen.

samen met verschillende netbeheerders. ‘Ik zie vooral waardevolle kennis op lokaal en regionaal niveau. En ik zie heel veel initiatieven rondom lokale opslag en energiebesparing bij burgers. Die zijn nuttig en noodzakelijk, zolang je je maar realiseert dat kleine projecten zich niet een-op-een laten vertalen op grote schaal.’ Sijm constateert dat de huidige energietransitie soms tot ‘onrust’ leidt. ‘Dat lijkt mij niet nodig. Zonnepanelen, elektrisch vervoer en windenergie spelen nu nog een kleine rol. En Nederland heeft een overcapaciteit aan energie. Dat geeft ons de tijd om goed na te denken hoe we in de toekomst ons netwerk willen inrichten. In die zin zie ik Enexis als een van de marktpartijen met visie die de energieagenda kan bepalen.’

‘Nederland heeft een overcapaciteit aan energie’

Wake-upcall Slootweg denkt dat de veranderingen weleens snel kunnen gaan. ‘Veel mensen in mijn omgeving ervaren een wakeupcall: ons gebruik van energie móét veranderen. De rechtszaak die Urgenda heeft gewonnen en de Staat dwingt extra klimaatmaatregelen te nemen, past prima in deze tijd. Energieneutraal is bijna de norm. Bij Enexis proef ik ook de intrinsieke motivatie om grote slagen

te maken. En eigenlijk hebben alle netbeheerders duurzame energie hoog op de agenda staan.’ Marco Poorts ziet voor Enexis een rol weggelegd als ‘facilitator’, zoals bij de ontwikkeling van een windpark. ‘Dat vraagt wel om een cultuurverandering op de werkvloer en daar zijn we hard mee bezig. De rode draad is dat we meer naar buiten gaan om partijen die zich met de energietransitie bezighouden te verbinden.’ En zonder jezelf continu op de borst te kloppen, kan Enexis meer vertellen over alle duurzame mogelijkheden en ontwikkelingen. Poorts: ‘Ik zie onze bescheidenheid als onze achilleshiel. Want de energietransitie gaat alleen lukken als we ook de harten van onze klanten bereiken.’

34 Energie doen

energie in beweging 35

FOTOGRAFIE VINCENT VAN GURP

Doen

‘Wij nemen nu het

voortouw ook als dat ons niet gevraagd wordt’ Enexis-innovator Lennart Verheijen ziet een voortrekkersrol weggelegd voor het netwerkbedrijf

36 Doen

buurkracht 37

ENERGIE BESPAREN MET JE BUREN Het aantal lokale initiatieven om samen energie te besparen groeit. In 2014 waren er landelijk al ruim 500 bekend en daar komen maandelijks nieuwe initiatieven bij. Buurkracht, een initiatief van de Enexis Holding N.V., ondersteunt buurtteams om hun besparingsinitiatief te laten slagen.

BEELD SHOOTMEDIA

De duurzame buurt

Al ruim 4500 buurtbewoners in meer dan 80 buurten doen mee met Buurkracht om samen energie te besparen. Hoe zien die buurten eruit? Welke maatregelen nemen ze? De resultaten van 16 Buurkrachtbuurten van het eerste uur in beeld.

1-1,5

Gemiddeld kost het een Buurkrachtbuurt één tot anderhalf jaar om energiebesparende plannen te realiseren.

9

van alle woningen in de zestien Buurkrachtbuurten is een appartement

450

De 16 Buurkrachtbuurten tellen gemiddeld 450 bewoners.

2,5

Elk van de 16 buurten heeft enthousiaste kartrekkers. Gemiddeld zitten er officieel 2,5 personen in het buurtteam, een veelvoud van mensen helpt mee. Allemaal vrijwilligers.

1361

9

dubbelglas

van alle woningen in de zestien Buurkrachtbuurten is een gezinswoning

138 zonnepanelen

47 219 22 vloerisolatie

spouwmuurisolatie

energiezuinige CV

17

dakisolatie

3

zonneboilers

38 Doen

Innoveren in de energieketen

inspirerende projecten 39

TEKST (INNOVATIE 01, 02) ANNA RICHT HANNEMA (03) JANNEKE JAGER FOTOGRAFIE (01) ENEXIS (02/03) MARTIN WAALBOER

Enexis gelooft dat innoveren teamwork is. Daarom werkt ze nauw samen met andere partijen in de energieketen, zoals energiebedrijven, toeleveranciers, hogescholen, technische universiteiten en diverse ICT-bedrijven.

Innovatie 01 Sleufloze technieken

SNEL EN EENVOUDIG LEIDINGEN VERVANGEN Deze zomer zijn in Breda gasleidingen vernieuwd met behulp van close-fit lining. Met deze innovatieve techniek hoeft de grond vaak alleen aan het begin en eind van het tracé open. Met het oog op efficiëntie, betaalbaarheid en beperking van overlast ontwikkelt Enexis met behulp van leveranciers methodes om de buis van binnenuit te vernieuwen. Het project in Breda heeft Enexis samen uitgevoerd met de leverancier van PE-leidingen De Jongh Pipesystems. De Duitse aannemer Mennicke was betrokken vanuit zijn ervaring met de close-fitmethode bij verschillende water- en rioolrenovaties in Duitsland. Enexis Innovatie kijkt altijd om zich heen naar nieuwe technieken in de markt. Innovatie in de leidingen is pure noodzaak, want een groot deel van het gasnetwerk stamt uit de jaren vijftig en is toe aan vervanging, terwijl steeds meer vakmensen met pensioen gaan de komende jaren.

Innovatie 02 Slim laden

GEEN DURE VERZWARING VAN DE NETTEN NODIG Met de groei van het aantal elektrische auto’s op de weg wordt efficiënt opladen pure noodzaak. Samen met GreenFlux heeft Enexis een open protocol ontwikkeld dat het slim laden van elektrische auto’s toegankelijk maakt. Het slimme zit in de ICT-toepassing die het mogelijk maakt dat consumenten altijd op tijd hun accu kunnen volladen zonder dat daarbij het netwerk overbelast raakt, zelfs wanneer veel mensen tegelijkertijd op dezelfde plek elektriciteit ‘tanken’. Zo is er geen investering nodig voor het verzwaren van het

elektriciteitsnet en blijft het laden van elektrische auto’s betaalbaar. De ontwikkeling van het open protocol is een mooi voorbeeld van de manier waarop Enexis innoveert. ‘Wij zijn een radertje in het geheel’, vertelt Enexis-innovator Lennart Verheijen. ‘We nemen het voortouw, ook als ons dat niet gevraagd wordt’. We doen dit omdat we dan over een tijdje het werk op ons eigen terrein goed kunnen doen.’ Enexis werkt aan elektrisch rijden samen met New Motion, Cohere, eNovates, TU Eindhoven, TU Delft, Rijksuniversiteit Groningen en Hogeschool Fontys Eindhoven. Meer informatie op www.smartcharging.nl

40 Doen

Innovatie 03 Onderzoek en testen

PAC-LAB: VANDAAG WERKEN MET HET ENERGIENETWERK VAN MORGEN Enexis heeft er een tweede Protection, Automation & Control-laboratorium, kortweg PAC-lab, bij. In maart ging de trainingslocatie in Hoogeveen van start, in november de evenknie in Eindhoven. Hier kunnen medewerkers in een gecontroleerde maar natuurgetrouwe omgeving ervaring opdoen met de nieuwste technieken rondom het steeds dynamischer wordende netwerk. Steeds meer huishoudens

leveren stroom terug op het net, bijvoorbeeld van de zonnepanelen op hun dak. Dat betekent dat het energienetwerk steeds dynamischer wordt. Bovendien kan er door verregaande automatisering van het netwerk vaker op afstand geschakeld worden. ‘Daarmee groeit de rol van ICT voor ons werk’, zegt Naïma Kassem, als manager Enexis Training en Opleiding (ET&O) verantwoordelijk voor de twee locaties. ‘Het is dan ook belangrijk om daar goed mee te kunnen oefenen. Onze PAC-labs zijn daar helemaal op ingericht.’ Beide PAC-labs zijn flexibel in te delen. Ze kunnen helemaal toegespitst worden op specifieke opleidingen of

trainingen van ET&O, maar net zo gemakkelijk wordt er een testopstelling geplaatst. Zo kunnen de Enexismedewerkers proeftesten uitvoeren en nagebootste storingen leren oplossen. Daarnaast hebben de labs een belangrijke kennisfunctie. ‘Hier kunnen medewerkers van elkaar leren, kennis uitwisselen en verdiepen’, vertelt Kassem. ‘Alleen routinematige activiteiten voeren ze nog uit op de eigen locatie. Alle overige test- en analysewerkzaamheden gebeuren voortaan in het PAC-lab.’ Verder worden de PAC-labs gebruikt voor onder meer het testen van producten en storingsanalyses. Er staat bijvoorbeeld ook een slimme wasmachine

om te testen welke effecten zulke slimme apparatuur op het netwerk kan hebben. Daarnaast kijkt Enexis niet alleen naar de eigen medewerkers, ook in de toekomstige generatie wordt geïnvesteerd. ‘We besteden veel aandacht aan contacten met het onderwijs’, zegt Kassem. ‘Met middelbare scholen en een aantal ROC’s werken we nauw samen en we zijn in gesprek met Hogeschool Zuid. Twee collega’s van Enexis geven al college op de TU Eindhoven en we hopen die samenwerking verder uit te bouwen. Zo stomen we op verschillende gebieden de juiste mensen met de juiste skills klaar voor de toekomst.’

Netwerk houdt u aangesloten bij de wereld van Enexis. Vul deze kaart in en neem een gratis abonnement.

Ik wil Netwerk Magazine graag ontvangen Bedrijf/Instantie

Titel/Voornaam/Achternaam

Adres

Postcode

Plaatsnaam

Ik heb wel/geen interesse in de digitale Netwerk Nieuwsbrief E-mailadres

ENEXIS B.V. T.A.V. COMMUNICATIE/NETWERK ANTWOORDNUMMER 10062 5200 VB ’S-HERTOGENBOSCH