V
RUXSWATERSTAAT . R.I.Z.A. Bibliotheek
Rijkswatei staat, RIZA Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbehaer on Afvalvraterbchandeling Documentatie Postbus 17 8200 A A Lelysad
LOZING VAN CONDENSWATER VAN HR-KETELS
19
Maart 1982
N i e t s u i t deze u i t g a v e mag worden v e r v e e l v o u d i g d en/of openbaar gemaakt door middel van druk, f o t o k o p i e , m i k r o f i l m o f op welke andere w i j z e ook zonder voorafgaande s c h r i f t e l i j k e toestemming van de werkgroep.
- i -
INHOUDSOPGAVE
biz.
1
SAMENVATTING
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN
V
vi
L
1.
INLEIDING
2.
PROBLEEMSTELLING EN AANPAK VAN ONDERZOEK
5
3.
CONDENSWATER AFKOMSTIG VAN DE HR-KETEL
7
3.1 3.1.1 3.1.1.1 3.1.1.2 3.1.1.3 3.1.1.4 3.1.2 3.2 3.3
De vorming van condenswater Theorie Luchtvochtigheid S a m e n s t e l l i n g aardgas g e l e v e r d aan de huishoudens Luchtovermaat Buitentemperatuur Praktijk Chemische s a m e n s t e l l i n g condenswater Samenvatting
4.
AFVALWATERSTROMEN VAN EEN WONING
13
4.1 4.2 4.2.1 4.3 4.4
Huishoudelijk afvalwater Condenswater a f k o m s t i g van de HR-ketel S a m e n s t e l l i n g van condenswater Hemelwater op een woning Samenvatting
1
5.
RIOLERING BINNEN EN BUITEN DE WONING
24
5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3
E n i g e aspecten van de r i o l e r i n g en h e t beheer ervan Model-lozingsverordening r i o l e r i n g Volksgezondheid Eigendora en beheer
24 25
•
5.1.4
•
7
7
9
9
1
0
1
1
H ^
5
17 I 9
2
2
1
^
2
2
•
Begnpsomschri jvingen
5
7
9ft z
o
- 1 1 -
5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.2.1 5.2.2.2 5.2.2.3 5.2.2.4 5.2.2.5 5.2.2.6 5.2.2.6.1 5.2.2.6.2 5.2.2.6.3 5.2.2.6.4 5.2.2.7 5.3 5.3.1 5.3.2 5.4
E i s e n voor binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g Binnenriolering Buitenriolering A a n s l u i t i n g van h e t b i n n e n r i o o l op h e t b u i t e n r i o o l Ontstoppingsputjes Huisaansluitleidingen A a n s l u i t i n g op h e t s t a a t r i o o l Beton(opzet)kolkjes Inlaatstukken Gietijzeren-inlaatstukken PVC-inlaatstukken AC-inlaatstukken PVC-inlaatstukken Straatriolen V e r d e l i n g van de toegepaste m a t e r i a l e n V e r d e l i n g van de m a t e r i a l e n toegepast i n de binnenriolering V e r d e l i n g van de m a t e r i a l e n toegepast i n de b u i t e n riolering S amenvat t i n g
29 29 31 33 33 35 35 37 37 37 37 37 37 39 40 40 41 43
6.
ONDERZOEK
43
6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.6.1
44 45 46 48 49 51
6.6.3 6.6.4 6.6.5 6.6.6 6.6.7 6.7
Rubberringen Sifons Metalen Cementgebonden m a t e r i a l e n en gres P r a k t i j k p r o e f N.V. Nederlandse Gasunie Onderzoek i n g e n i e u r s b u r e a u DHV Chemische s a m e n s t e l l i n g en d e b i e t van h e t condenswater Chemische s a m e n s t e l l i n g en d e b i e t van h e t huishoudel i j k afvalwater V e r d e l i n g van de toegepaste m a t e r i a l e n De bestandheid van k u n s t s t o f f e n en rubbers De bestandheid van g i e t i j z e r De bestandheid van gres De bestandheid van cementgebonden m a t e r i a l e n Samenvatting
7.
DAKBE DE KKINGEN
57
7.1 7.2 7.3
Toegepaste m a t e r i a l e n I n v l o e d van regenen condenswater op de m a t e r i a l e n Samenvatting
59 59 59
8.
DAKGOTEN
60
6.6.2
51 51 52 53 53 54 54 57
- 1 1 1 -
9.
9.1 9.2 9.3
9.4
GEVOLGEN LOZING CONDENSWATER OP AFVALWATERZUIVERINGSINSTALLATIES EN MILIEU Hydraulische belasting Vuilbelasting Zuiveringsslib
6
0
60 61 62
Samenvatting 63
LITERATUUROVERZICHT B i j l a g e A: C o n s t r u c t i e en werking van de HR-ketel
69
B i j l a g e B: Normen voor o n d e r d e l e n van de b i n n e n r i o l e r i n g
79
B i j l a g e C: Normen voor o n d e r d e l e n van de b u i t e n r i o l e r i n g
85
B i j l a g e D: H o e v e e l h e i d condenswater van de HR-ketel
89
-iv-
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN opgesteld
door de werkgroep op b a s i s van
de
verrichte
en
ABS,
studies
en onderzoeken
1.
De
rioleringsmaterialen kunststof
(SBR,
NR,
bestand van 2.
EPDM, PUR),
NBR,
(PVC,
gresbuis
PE, en
PP
beschermd
tegen c o n t i n u e onvermengde l o z i n g van
rubberringen
gietijzer,
condenswater
zijn
afkomstig
HR-ketels.
Wanneer condenswater gemengd met
normaal
afkomstig
van
HR-ketels
(en
h u i s h o u d e l i j k afvalwater,
economisers) wordt
z a l d i t mengsel
geen
n a d e l i g e i n v l o e d hebben op de binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g . 3.
De
c o n d e n s w a t e r a f v o e r l e i d i n g van
s i f o n , moeten b i j voorkeur 4.
Het op
a a n s l u i t p u n t van de
de
binnenriolering
menging
met
lozingen
op
een HR-ketel
en de
d a a r i n opgenomen
i n k u n s t s t o f worden u i t g e v o e r d . condenswaterafvoerleiding
moet b i j voorkeur
huishoudelijk
afvalwater
cementgebonden
zodanig
wordt
materialen
en
van
een
worden
gekozen
bevorderd. op
HR-ketel dat
Onvermengde
onbeschermde
metalen
moeten worden vermeden. 5.
M i t s wordt voldaan lozing
van
aan de onder 3 en 4 genoemde aanbevelingen
condenswater geen
significante
invloed
hebben op
z a l de de
eco-
nomische levensduur van de binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g . 6.
In het
algemeen
lijke
uren
duur,
en
gevolgen 7.
De
8.
Het
lozing
gedurende
bovendien
zo
van
van
de
van
zullen
neergeslagen
omvang,
1965,
na
past.
Indien h i e r b i j
om
gedurende
dat
van
de
condenswater van
i n ieder geval
zodanig
hiervan
de
schermde metalen
i n aanraking
t e r , v e r d i e n t het
aanbeveling
korte
nadelige
verbrandingsgassen
dat
i n woningen gebouwd
cementgebonden
zullen
van
verwaarloosbaar.
te gaan welke m a t e r i a l e n i n de b i n n e n r i o l e r i n g blijkt
nachte-
zijn.
op dakbedekkingen en dakgoten i s
verdient aanbeveling
vangen.
condenswater
wintersportvakantie
gering
te verwaarlozen
invloed
HR-ketels
en
i s de
komen met
zijn
materialen onverdund
voor
toege-
of
onbe-
condenswa-
deze door k u n s t s t o f onderdelen
te v e r -
-v-
9.
De
l o z i n g van
condenswater van HR-ketels
i s n i e t b e z w a a r l i j k voor
de
afvalwaterzuiveringsinstallaties. 10.
Door
t o e p a s s i n g van
verbrandingsproducten ten
d i e met
stallatie
het
de
HR-ketel
i n de
wordt
lucht
zijn
emissie
verminderd;
condenswater v i a de
worden afgevoerd,
de
de
riolering
voor
het
van
schadelijke
verbrandingsproduc-
naar
de
zuiveringsin-
aquatisch milieu
niet
be-
zwaarlijk. 11.
Het
v e r d i e n t aanbeveling
i n de
b e t r e f f e n d e normen en
voorschriften
a a n v u l l e n d e b e p a l i n g e n t.a.v. de l o z i n g van condenswater op t e nemen. 12.
Het
v e r d i e n t aanbeveling
denswater voor de
om
in vergelijking
lange t e r m i j n de
met
i n v l o e d van
de
lozing
van
con-
regenwater en normaal
h u i s h o u d e l i j k a f v a l w a t e r op de r i o l e r i n g s m a t e r i a l e n na te gaan.
- V L -
SAMENVATTING
In
Nederland wordt
voor het verwarmen
b r u i k gemaakt van gasgestookte c e n t r a l e voor
gebruikte
cv-ketel
heeft
een
van
woningen
veelvuldig
v e r w a r m i n g s i n s t a l l a t i e s . De
rendement
van
70
a
75%.
gehier-
Aanzienlijke
b e s p a r i n g e n z i j n m o g e l i j k door het p l a a t s e n van een zogenaamde economiser op de c o n v e n t i o n e l e k e t e l haald,
waardoor
een rendement
of door een H R - c v - k e t e l (HR
door z e l f s
een rendement
rendementen
= hoog
van 80
rendement)
van minstens 90% wordt
a 85% wordt
be-
te gebruiken waar-
bereikt.
Om
t e r e a l i s e r e n moeten de hete verbrandingsgassen
deze hogere zover
worden
a f g e k o e l d dat condensatie van de h i e r i n aanwezige waterdamp o p t r e e d t . Het gevormde condenswater, dat e n i g s z i n s r i n g en de h u i s a a n s l u i t l e i d i n g d i n g van de v r a a g
zuur i s , wordt
op het s t r a a t r i o o l
of d i t condenswater
v i a de b i n n e n - en b u i t e n r i o l e r i n g , binnen- en
buitenriolering
materialen
duidelijk
(VNG), de S t i c h t i n g
verkort,
dat
de
werd
een
kunnen
totale
geven
het
hoeveelheid
riaties
hierin
v e r g e l e k e n met valwater
en
normen
gezegd
probleem
geanalyseerd.
condenswater
en naar de
d i e per
chemische
d i e van andere
zijn
door d i v e r s e
worden
waarvan
dat
deze
gespecialiseerde
s t u d i e s u i t g e v o e r d . De
gebruikte
geformeerd
be-
van Nederlandse Gemeenen k e u r i n g van mate-
voor Z u i v e r i n g van A f v a l -
Hierbij
jaar
wordt
samenstelling.
afvalwaterstromen,
Vervolgens
die materialen kan
de
om op bovengenoemde v r a a g een gefundeerd antwoord
nen- en b u i t e n r i o l e r i n g s m a t e r i a l e n Voor
geloosd
Nederlandse Gasunie.
hemelwater.
water.
van
werkgroep
voor onderzoek, b e o o r d e l i n g
De werkgroep h e e f t te
kan worden
levensduur
r i a l e n en c o n s t r u c t i e s KOMO, het R i j k s i n s t i t u u t water (RIZA) en de N.V.
g e l o o s d . Ter beantwoor-
zonder bezwaar
staande u i t vertegenwoordigers van de V e r e n i g i n g ten
binnenriole-
o f dat er een dusdanige a a n t a s t i n g van
optreedt
wordt
v i a de
is
gekeken
d i e i n contact niet
op
i s gekeken gevormd, Deze
zoals naar
bestand z i j n instituten
de
naar de v a -
gegevens
worden
huishoudelijk afde
gebruikte
komen met
grond van
naar
de
tegen het
en bureaus
bin-
het condensdesbetreffende condenswater,
onderzoeken
en
r e s u l t a t e n van deze onderzoeken worden i n d i t rap-
-viiport vermeld. aantasting de
met
van
de
van
water
In d i t r a p p o r t i s ook dakbedekking verzadigde
l o z i n g van het
t i e s en h e t m i l i e u
en
nog
dakgoten
aandacht
ten gevolge
verbrandingsgassen.
condenswater
onderzocht.
voor
besteed
de
van
Tenslotte
aan de m o g e l i j k e condensatie zijn
de
van
gevolgen
afvalwaterzuiveringsinstalla-
INLEIDING
1.
De N.V. energie
Nederlandse
i n Nederland
Gasunie
zeer
nauw
aardgas. De
belangrijkste
is
ruimteverwarming.
d i e voor
warmd met sing
van
ketels ren
behulp van
door
aardgas
aardgas
( 1 ) . Het
met
een
hoger
b i j de
wordt
i s dus
optimaal
94%
duidelijk
rendement
e n e r g i e v e r l i e z e n van
o.a.
de
a f v o e r van
dan
de warmtewisselaar,
hete
de zogenaamde economiser
. Gasunie
ontwikkelen met tels.
Deze
een
heeft
het
aanzienlijk
initiatief
hoger
zogenoemde HR-ketels
(HR
van
huizen ver-
dat
door
toepas-
de
gebruikelijke realise-
verbrandingsgassen gebeuren,
namelijk
een a f z o n d e r l i j k e nageschakel(Eco),
o f een
te ontwerpen w a a r b i j de tweede warmtewisselaar *
geintegreerd
de
D i t i s te
D i t kan op twee manieren
k e t e l u i t t e r u s t e n met
gebruik
kleinverbruikers
van
energiebesparingen mogelijk z i j n .
een bestaande
ketel
b i j een
In Nederland
zo v e e l m o g e l i j k t e beperken. door
betrokken
t o e p a s s i n g van
verwarmingsketels
aanzienlijke
i s a l s g r o o t s t e l e v e r a n c i e r van p r i m a i r e
nieuwe
i n de c v - k e t e l wordt
genomen
rendement dan " hoog
geheel
om de
een
cv-ketel
te
c o n v e n t i o n a l e ke-
rendement) hebben
een
rende-
ment van meer dan 90% betrokken op de c a l o r i s c h e bovenwaarde ( z i e b i j l a g e A). 75%. in
De Om
een
een
hierin tel
conventionele ketels hoger
tweede
rendement
daarentegen
hebben
een
te behalen worden de
warmtewisselaar
zover
afgekoeld
rendement
van
70
a
hete v e r b r a n d i n g s g a s s e n dat
condensatie
van
de
aanwezige waterdamp o p t r e e d t ( z i e voor meer d e t a i l s over de HR-ke-
bijlage
A ) . Het
gevormde condenswater,
verbrandingsprodukten enigszins
zuur
i s (gemiddelde
huisaansluitleiding z i c h voor wat
(kooldioxide,
op
het
de gevolgen
pH
=
van
door
de
s t i k s t o f o x i d e n en 4 ) , wordt
straatriool
zijn
dat
v i a de
geloosd.
condenswater
op
opgeloste
zwaveldioxide)
binnenriolering
Hierbij de
daarin
doet
riolering
de
en
vraag
(zie f i -
guur 1 ) .
In
d i t r a p p o r t wordt v e r d e r a l l e e n
voor de economiser
geldt precies
over de HR-ketel
hetzelfde.
gesproken,
maar
-2-
a
ein -
f
' Q
S O !
! 1 1 1 l«Si
Figuur
1. Na
schenen werd tels
er
introductie i n de
g e w e z e n op wordt
de
diverse
van
de
In
op
vaktijdschriften
aggresiviteit
gevormd.
HR-ketels
een
van
een
de
N e d e r l a n d s e markt
aantal publicaties
waarin
h e t c o n d e n s w a t e r d a t d o o r de
publicatie
werd
het
condenswater
d ' o r a n g e v e r g e l e k e n , i n e e n a n d e r e p u b l i c a t i e z e l f s met
ver-
HR-ke-
met
koningswater.
jus
-3-
T e r beantwoording het
Rijksinstituut
van deze v r a a g werd een onderzoek
voor
Zuivering
van A f v a l w a t e r (RIZA)
p u b l i c a t i e van deze s t u d i e i n h e t t i j d s c h r i f t
Gas
industrie
zonder
geconcludeerd dat
het
condenswater
nen- en b u i t e n r i o l e r i n g kan worden g e l o o s d . Ook installatievoorschriften o p s t e l l e n van lijk
(GAVO), toen deze
installatievoorschriften
g e s t e l d dat er geen
bijzondere
hebben
aangetoond
buitenriolering ging
van
kan
dat
commissie
geacht
voor
kwaliteit
dat
het
i n de
aangetekend
lozing
van
straatriool,
het
riolering.
de
brandt le
waarin
het
i n verband met
niet
b.v.
op
afgevoerd op
de
b i n n e n - en de
Vereni-
GAVO-commissie h e e f t
tegen
deze
in
interpretatie
s t u d i e van het RIZA niet
alleen
in nachtelijke bewoond,
maar
uren de
de
uitgevan h e t
de
daarvan kan
werd
en
door het RIZA
van
de van
bezwaarlijk
de h u i s a a n s l u i t i n g
wordt
aan
buiten-
regelmatig
en
gedurende
verwarming
b e v r i e z i n g s g e v a a r van de w a t e r l e i d i n g en/of
wel
centra-
verwarming. De
N.V.
Nederlandse
Gasunie,
die
het
p r i n c i p e van de HR-ketel o n t w i k k e l d e , werd Vereniging
van Nederlandse
l o z i n g van
condenswater.
VNG
bezwaar
leidinggedeelten
stromen,
huis
wordt
op de vraag naar het e f f e c t en
het
aanvanke-
rioolwaterzuiveringsinstallatie
binnenriolering
condenswater
met
dat de s t u d i e van het RIZA
o p p e r v l a k t e w a t e r . Het
Immers, door bepaalde
onverdund perioden
de
was
t e worden g e s t e l d
condenswater
voerde onderzoek had geen b e t r e k k i n g op
belast
vertegenwoordiger van
van het ontvangende
condenswater
gas-
g e l o o s d . De
v e r g a d e r i n g bezwaar
aangetoond
i n de nom-commissie
h e t condenswater
(VNG)
gasbin-
zonder
Gemeenten
Na
de
voor de H R - k e t e l s , werd
het RIZA-advies en naar v o r e n gebracht dat de heeft
op
condenswater
worden
Nederlandse
te L e l y s t a d .
bezwaar
commissie
de b i n n e n r i o l e r i n g . A l s argument werd g e b r u i k t
door
( 2 ) , werd door de
e i s e n behoeven
de toe t e passen m a t e r i a l e n waardoor
zou
uitgevoerd
Na
internationaal schriftelijk
door
de
p r o b l e m a t i e k van
de
b e s p r e k i n g van medewerkers van
de
Gemeenten b e t r e f f e n d e een
eerste
en Gasunie werd het n o o d z a k e l i j k gevonden om
ren met
baanbrekende
de
benaderd
een werkgroep
te
forme-
a l s doel:
Het v e r r i c h t e n van onderzoek naar de gevolgen van de condenswater rialen
op de i n de binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g
en wel vanaf h e t punt
de a a n s l u i t i n g
van
op het s t r a a t r i o o l ,
lozing
l o z i n g van h e t
toegepaste mate-
b i j de HR-ketel
d i t mede met
t o t en
het oog op de
met
even-
-4-
t u e l e h e r z i e n i n g v a n de b e t r e f f e n d e v o o r s c h r i f t e n ( M o d e l - l o z i n g s v e r ordening
riolering
op r i o l e r i n g s g e b i e d De
werkgroep
betrokken
( 3 ) , Model-bouwverordening
( 4 ) en de NEN-normen
( b i j l a g e B en C ) ) .
i s samengesteld
u i t vertegenwoordigers van de volgende
instanties:
de V e r e n i g i n g v a n Nederlandse Gemeenten (VNG); de
Stichting
voor
onderzoek,
b e o o r d e l i n g en k e u r i n g van m a t e r i a l e n
en c o n s t r u c t i e s KOMO, mede namens de groepsraden en k w a l i t e i t s e i s e n commissies van KOMO; h e t R i j k s i n s t i t u u t voor Z u i v e r i n g van A f v a l w a t e r (RIZA); N.V.
Nederlandse Gasunie.
De werkgroep volgt
d i e i n d i t r a p p o r t haar b e v i n d i n g e n p r e s e n t e e r t ,
i s als
samengesteld: Ir«
VNG
H.L. Marinus H.H.
Wertheim
KOMO
Ing.
J . Honingh
RIZA
Ing.
J . Kus
N.V.Nederlandse
Gasunie
Dr. Drs.
G.J. van Rossum ( v o o r z i t t e r ) J . Voogd H.A.
Flendrig
Ing. P.H.J. Bartholomeus
(secretaris)
-5-
2.
PROBLEEMSTELLING EN AANPAK VAN ONDERZOEK
Bij
de l o z i n g
de v r a a g voor de
van condenswater van HR-ketels
of d i t condenswater
binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g
binnen- en/of b u i t e n r i o l e r i n g
zonder
i n woningen doet
bezwaar
zich
kan worden geloosd v i a
o f dat e r een dusdanige
a a n t a s t i n g van de
o p t r e e d t dat de levensduur van de g e b r u i k t e
m a t e r i a l e n d u i d e l i j k wordt v e r k o r t . I n de M o d e l - l o z i n g s v e r o r d e n i n g r i o l e ring, veel
g e p u b l i c e e r d door
de V e r e n i g i n g van Nederlandse
gevolgd v o o r b e e l d gegeven voor v o o r s c h r i f t e n ,
Gemeenten,
i s een
d i e door
de gemeenten
worden opgelegd, b e t r e f f e n d e de l o z i n g van a f v a l w a t e r . Deze
voorschriften
worden gegeven t e r bescherming
van de g e m e e n t e l i j k e r i o l e r i n g e n
voldoen aan de e i s e n d i e worden g e s t e l d terzuiveringsinstallaties. artikel
De
door
de beheerder
belangrijkste
2 van de M o d e l - l o z i n g s v e r o r d e n i n g
aspecten riolering
en om t e
van de r i o o l w a -
hiervan
staan
in
(3) dat a l s v o l g t
luidt: 1.
Het i s verboden, op
de r i o l e r i n g
de
daarop
anders stoffen
aangeslotenen
dan b i j normaal
huishoudelijk
t e l o z e n d i e voor gevaar,
schade
gebruik,
de r i o l e r i n g
of voor
o f h i n d e r kunnen o p l e v e -
ren. 2.
Onder voor de r i o l e r i n g de o f hinder opleverende
o f de daarop
aangeslotenen gevaar,
s t o f f e n worden i n i e d e r g e v a l v e r s t a a n :
a.
s t o f f e n met een temperatuur van meer dan 30
b.
waterige
o p l o s s i n g e n met een pH l a g e r
10, alsmede zuren en basen d i e n i e t c.
scha-
Celcius;
dan 6,5 o f hoger dan
i n water z i j n o p g e l o s t ;
s t o f f e n met een s u l f a a t g e h a l t e van meer dan 300 mg per l i ter ;
d.
s t o f f e n d i e v e r s t o p p i n g o f b e s c h a d i g i n g van de r i o l e r i n g o f van daaraan verbonden
e.
i n s t a l l a t i e s kunnen veroorzaken;
o l i e n , v e t t e n en andere
niet
met water mengbare
vloeistof-
f e n en e m u l s i e s ;
3.
f.
s t o f f e n d i e brand- of e x p l o s i e g e v a a r kunnen veroorzaken;
g.
s t o f f e n d i e s t a n k o v e r l a s t kunnen veroorzaken.
Het i n h e t e e r s t e l i d g e s t e l d e verbod l e n waarin een vergunning,
geldt
niet
bedoeld a l s i n a r t i k e l
voor de g e v a l 3
r
eerste l i d ,
i s v e r l e e n d , dan wel a r t i k e l 4 t o e p a s s i n g h e e f t gevonden.
-6-
4.
Burgemeester verbod,
en wethouders
gesteld
i n het
ontheffing
kunnen
eerste
l i d . Aan
verlenen
een
van
ontheffing
het
kunnen
v o o r s c h r i f t e n worden verbonden strekkende t o t de bescherming van het
b e l a n g van
de
goede
werking van
de
riolering,
van
het
ge-
b r u i k dat daarvan wordt gemaakt en de bescherming van de b e l a n g en van derden t e n nadele welke h i e r u i t kunnen
Om
op de bovengenoemde v r a a g een gefundeerd antwoord
wordt h e t probleem g e a n a l y s e e r d . A l l e r e e r s t hoeveelheid van
deze
verdeeld
condenswater
hoeveelheid over het
d i e per
jaar
condenswater
jaar
en naar
de
wordt
wordt
als funktie chemische
stromen, z o a l s de g e b r u i k t e
huishoudelijk
afvalwater
te kunnen
geven
naar de
totale
gekeken
gevormd, van
naar
de
van het
d i e van andere
en hemelwater.
binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g s m a t e r i a l e n ,
variaties
de buitentemperatuur
samenstelling
denswater. Deze gegevens worden v e r g e l e k e n met
met
voortvloeien.
con-
afvalwater-
Vervolgens worden
d i e i n kontakt komen
h e t condenswater, nader bekeken. Voor deze m a t e r i a l e n wordt voor
Ne-
d e r l a n d een v e r d e l i n g naar s o o r t gemaakt, w a a r b i j zowel de h u i d i g e a l s de i n h e t v e r l e d e n toegepaste m a t e r i a l e n aan de orde komen. Van de van deze m a t e r i a l e n
kan
op grond van
worden dat deze bestand z i j n rialen lijke
de
desbetreffende
tegen h e t condenswater
verschillennormen gezegd
( 5 ) , van andere mate-
i s d i t n i e t bekend. Voor deze l a a t s t e groep m a t e r i a l e n i s de mogeaantasting
liseerde rapport
door h e t condenswater
laboratoria.
De
resultaten
g e p r e s e n t e e r d ; deze
de m a t e r i a l e n verdunning
met
i n kontakt met de
onderzocht door d i v e r s e
van
betreffen
deze
zowel
onderzoeken de
eventuele
onverdund condenswater
andere a f v a l w a t e r s t r o m e n . Ook
worden
a l s de a a n t a s t i n g
i s nog
gevolge van c o n d e n s a t i e van de met
sen
van de H R - k e t e l i n de koudere b u i t e n l u c h t . T e n s l o t t e z i j n
na
woningen
water v e r z a d i g d e v e r b r a n d i n g s g a s -
van h e t condenswater voor
en het m i l i e u onderzocht.
van
aandacht b e s t e e d
ten
lozing
in dit
aantasting
aan de m o g e l i j k e a a n t a s t i n g van dakbedekking en dakgoten van de
van de
gespecia-
de gevolgen
afvalwaterzuiveringsinstallaties
-7-
3.
CONDENSWATER AFKOMSTIG VAN DE HR-KETEL
3.1
De vorming
In
van condenswater
h e t algemeen
bruikt.
wordt
B i j de v e r b r a n d i n g
i n de HR-ketels v a n aardgas
aardgas
met de l u c h t
worden waterdamp en
k o o l d i o x i d e gevormd. De b i j deze r e a c t i e vrijgekomen voor
een d e e l g e b r u i k t om h e t k e t e l w a t e r
ment van een c o n v e n t i o n e l e k e t e l van
a l s b r a n d s t o f ge-
warmte wordt
t e verwarmen. Zo i s h e t rende-
70 a 75%; d i t w i l zeggen dat 25 a 30%
de warmte v i a de s c h o o r s t e e n v e r d w i j n t . De h e t e
d i e een temperatuur tuurlijke
slechts
van ongeveer
verbrandingsgassen,
150 a 260°C hebben, veroorzaken
t r e k i n de s c h o o r s t e e n . Het b i j de v e r b r a n d i n g
wordt h i e r d o o r a l s waterdamp tesamen met de andere
een na-
gevormde water
verbrandingsproducten
door de s c h o o r s t e e n a f g e v o e r d . Bij
de HR-ketels
de v e r b r a n d i n g s g a s s e n tourwater selaar
wordt door
een rendement
een tweede warmtewisselaar
van de c v - i n s t a l l a t i e
wordt
geleid,
van meer dan 90% behaald
wordt
dat eveneens door
hierbij
voorverwarmd.
worden zover a f g e k o e l d dat de h i e r i n
te leiden.
door
Het
re-
deze
tweede warmtewis-
De
verbrandingsgassen
aanwezige waterdamp
condenseert;
de
warmte d i e h i e r b i j v r i j k o m t draagt
ook b i j t o t h e t hoge rendement van de
HR-ketel.
wordt h e t ontbreken
trek
B i j de meeste HR-ketels
door
een v e n t i l a t o r
gecompenseerd
(mechanische
van de thermische verbrandingsgasaf-
voer).
3.1.1.
De het
Theorie
hoeveelheid
condenswater
d i e i n een HR-ketel
a f k o e l e n van de v e r b r a n d i n g s g a s s e n
Factoren
gevormd
door
i s a f h a n k e l i j k van een a a n t a l f a c -
t o r e n . Deze kunnen g l o b a a l worden o n d e r v e r d e e l d 1.
wordt
i n twee
d i e b e t r e k k i n g hebben op het verbranden
groepen: van aardgas
i n de
HR-ketel: a.
de r e l a t i e v e l u c h t v o c h t i g h e i d van l u c h t ;
b.
de s a m e n s t e l l i n g van h e t aardgas bare g a s v o o r z i e n i n g ;
c.
de luchtovermaat;
d i e wordt g e l e v e r d aan de open-
-8-
*>
TEMPERATUUR
VERBRANDINGSGASSEN
(*C)
-9-
d.
temperatuur van
de
het
retourwater
van
i s i n het algemeen a f h a n k e l i j k van de 2.
cv-installatie
(deze
buitentemperatuur).
F a c t o r e n d i e b e t r e k k i n g hebben op de warmtevraag van een woning: a.
de i s o l a t i e van
b.
de l i g g i n g en g r o o t t e van de woning;
c.
de d i m e n s i o n e r i n g van
d.
de
de woning;
de
cv-installatie;
buitentemperatuur.
wordt
Hierna
voor
van deze aspecten
een
gemiddelde
ingegaan.
3.1.1.1
Nederlandse
woning
op
een
In b i j l a g e D wordt de vorming van
h e i d condenswater van een HR-ketel
cijfermatig
de
aantal hoeveel-
uitgewerkt.
Luchtvochtigheid
totale
De
produceerd van
de
de
hoeveelheid
condenswater d i e door
i s naast het b i j de v e r b r a n d i n g
reeds
i n de
v o c h t i g h e i d van
de
verbrandingslucht l u c h t , hoe
een
HR-ketel
wordt
ge-
gevormde water ook a f h a n k e l i j k
aanwezige waterdamp. Hoe
hoger
meer condenswater e r i n p r i n c i p e kan
de
worden
gevo rmd. F i g u u r 2 g e e f t de h o e v e e l h e i d gas met lijk
lucht
0
en
100%.
temperaturen
3.1.1.2
van
18°C De
en met
een
condenswater b i j v e r b r a n d i n g van relatieve
verbrandingsgassen
worden
de
komen k l e i n e v a r i a t i e s
v e r s c h i l l e n d e samenstellingen
berekend de
als functie
variaties
o p z i c h t e van
3.1.1.3
De
hierbij
tot v e r s c h i l l e n d e
S a m e n s t e l l i n g aardgas g e l e v e r d aan de huishoudens
voor
aardgas z o a l s het door de g a s b e d r i j v e n aan
dat
v o c h t i g h e i d van r e s p e c t i e v e -
afgekoeld.
In Nederland
Voor
aard-
van
i n de
de
hoeveelheid
s a m e n s t e l l i n g van
het
de huishoudens wordt g e l e v e r d .
zijn
luchtovermaat
i n de
de en
hoeveelheden temperatuur.
condenswater minder
dan
condenswater Hierbij 5%
bleek
waren
ten
Slochterengas.
Luchtovermaat
luchtovermaat
van
de
HR-ketel
k e t e l b e p a a l d . In de p r a k t i j k b l i j k t
wordt
door
de
c o n s t r u c t i e van
de l u c h t o v e r m a a t f a c t o r 1,2
a 1,4
te
de
-10-
zijn,
d i t w i l zeggen dat
a a n g e z o g e n dan vloed
van
de
er
theoretisch
luchtovermaat
gegeven i n f i g u u r
3.1.1.4
dat
van
op
de k o u d s t e
dag
Over h e t
veelheid
condenswater
warmtewisselaar
neer
een
nu
het
zou
lucht zijn.
wordt De
condenswater
in-
wordt
nadat
de
drie
beschreven Deze denswater
tussen
aan
voor
de
een
i s b i j een
variaties
Ook
Tevens
de
bestaat en
met
een
er het
De
HR-ketel
hoewordt
voor
een
e l k a a r worden
berekenen
twee-
gegeven
g a s v e r b r u i k . Wan-
buitentemperatuur te
gemid-
r e t o u r w a t e r i n de
aan
er
een
de
verbonden,
productie
( d i t wordt
maximale
buitentemperatuur
van
p r o d u c t i e a f omdat de de
dan de
p r o d u c t i e van
6°C,
immers
geringere
met
i n buitentemperatuur per
dat
daalt
condenswater
per j a a r wordt
2).
het
ketel
t u s s e n de
gas
aan
hoger wordt
dat
verband
verstookt van
de
in
buitentemperatuur
m
woning
neemt de
eengezinswoning
worden berekend
70°C n a a r
in
ver-
warmte
buitentemperatuur.
van
tonen
stijgt.
liter
een
zijn
gemiddelde
genoemde r e l a t i e s
w o r d t m a x i m a a l , d.w.z. b i j e e n 11
van
gemiddelde
buitentemperatuur
hand
van h e t g a s v e r b r u i k debet een
b i j een
k e t e l w a t e r wordt
d e e l van
temperatuur
temperatuur
gemiddelde
buitentemperaturen
In
een
gedi-
van
uitvoerig
D).
berekeningen
buitentemperatuur
de
gegeven
in bijlage
tertemperatuur
per
de
hierboven
mogelijk
een
het
zodanig
de
(zie figuur
verband
condenswater
geveer
meer
worden
a -12°C) h e t
b e s t a a t dus
en
die
gevormd i s a f h a n k e l i j k v a n
ter
(-10
algemeen wordt
ketelwatertemperatuur
woning
gevormd
cv-installaties
d i t water,
n i e t meer g e s t o o k t . E r
15°C
delde
40%
verbranding nodig
hoeveelheid
r a d i a t o r e n h e e f t a f g e s t a a n , met
terugkeert.
re
de
gebruikelijke
warmd t o t 90°C, t e r w i j l
is
op
de
en
2.
i n Nederland
mensioneerd
de
voor
20%
Buitentemperatuur
De
de
er r e s p e c t i e v e l i j k
een
per
dag
en
het
c a . +6°C. B i j l a g e gemiddelde
ketelwa-
c o n d e n s w a t e r wanneer
i n dat
geval
gasverbruik
buitentemperatuur
gevormd.
Rekening
gasverbruik over
voornoemde woning maximaal
geloosd.
con-
i s de
de
afname
condenswaterproductie.
jaarlijks
gemiddelde
p r o d u c t i e van
2000
van van
6°C,
houdend de
3
3200 ro.
met
seizoenen
liter
onde kan
condenswa-
-11-
3.1.2
Praktijk
In h e t kader van de i n t r o d u c t i e van HR-ketels i s door de Nederlandse E n e r g i e O n t w i k k e l i n g s M a a t s c h a p p i j (NEOM) een a a n t a l ten
opgezet, w a a r b i j
Bij
10% van de g e i n s t a l l e e r d e
het
condenswater opgevangen. H i e r b i j
veelheid
HR-ketels en Eco's ketels
gevormd condenswater,
i n woningen
demonstratieprojekzijn
geinstalleerd.
i s i e d e r e maand gedurende
een week
i s u i t metingen gebleken dat de hoe-
afhankelijk
van de stookgewoonten
van de
3 bewoners, In over
ligt
tussen 0,1 en 0,4 l i t e r
b i j l a g e 2 i s de v a r i a t i e
de
dag
gegeven
voor
een
per m
v e r s t o o k t aardgas.
i n de vorming van condenswater woning
met
een
3
gasverbruik
verdeeld van
3200
r "
m / j a a r en een gemiddelde b u i t e n t e m p e r a t u u r van 6 C.
3.2
Chemische In
samenstelling
h o o f d s t u k 3.1
condenswater
i s beschreven
hoe
b i j de
HR-ketel
condenswater
wordt gevormd. B i j de v e r b r a n d i n g van aardgas worden naast water en k o o l d i o x i d e e c h t e r ook s t i k s t o f o x i d e n en z w a v e l d i o x i d e gevormd. Deze mende
i n het condenswater,
waardoor d i t
zwak zuur wordt. I n h e t condenswater komt dan ook n i t r i e t ,
nitraat, s u l -
faat
oxides
lossen
en k o o l z u u r
gedeeltelijk
voor. Hiernaast
gingen b e v a t t e n d i e voortkomen z i j n meegevoerd In
tabel
op
zuurvor-
kan het condenswater
u i t s t o f f e n d i e door
z o a l s b.v. c h l o r i d e
S 0
4~
NO"
de v e r b r a n d i n g s l u c h t
1 i s de gemiddelde chemische s a m e n s t e l l i n g van h e t condensvoorkomt.
De s a m e n s t e l l i n g v a n h e t condenswater (mg/1)
gemiddeld Cl"
u i t e r s t e waarden
3
0
a
5
25
2
a
40
50
0
a
200
50
30
a
150
tit
N0^ pH
verontreini-
(zeelucht).
water gegeven, z o a l s deze i n de p r a k t i j k T a b e l 1.
ook
4
4,3
a
3,
-12-
cc
u3 r-
3 M
<
< <
ER
a
cc
1 <11
UJ
r—
CD Z Q UJ —I
—r-
H
—i— 13
M => <_> (_> <
i/> Q UJ
o
—i—
12
BASISCH
FIGUUR
_i
_i
3
11
10
7 PH
3
2 ZUUR
DE ZUURGRAAD ( pH ) VAN CONDENSWATER V E R G E L E K E N MET DE ZUURGRAAD VAN A N D E R E VLOEISTOFFEN.
-13-
In met
figuur
de
3 wordt de
zuurgraad
van
zuurgraad
een
aantal
(pH)
andere
van h e t
condenswater v e r g e l e k e n
vloeistoffen,
zoals
tafelazijn,
hemelwater e t c .
3.3
Samenvatting
In nader
d i t hoofdstuk
bekeken. Het
wordt
de
vorming
i n een
tweede warmtewisselaar
van
hierin
aanwezige waterdamp
denswater
is afhankelijk
b r a n d i n g van het lucht,
aardgas
samenstelling
r e t o u r w a t e r ) en van de woning
(zoals
van i n de
aardgas,
af
isolatie,
hete
te k o e l e n
o p t r e e d t . De
ketel
(zoals
relatieve
luchtovermaat
en
de
ligging de
en g r o o t t e van
dat
condensatie gevormd op
con-
de
ver-
v o c h t i g h e i d van
temperatuur
van
In b i j l a g e
de het
de warmtevraag
de woning,
cv-installatie).
HR-ketel
verbrandings-
hoeveelheid
f a c t o r e n d i e b e t r e k k i n g hebben op
van
stookgedrag D wordt
de
van de h o e v e e l h e i d condenswater c i j f e r m a t i g u i t g e w e r k t . Deze hoe-
v e e l h e i d wordt v e r g e l e k e n met tijk
zover
de
i n een
f a c t o r e n d i e b e t r e k k i n g hebben
bewoners en d i m e n s i o n e r i n g van vorming
condenswater
condenswater wordt gevormd door
gassen de
van
wordt
gevormd;
deze
de h o e v e e l h e i d condenswater d i e i n de 3
bedraagt
0,1
a
0,4
liter
per
m
prak-
verstookt
aardgas. Bij
de
verbranding
van
aardgas
echter
ook
stikstofoxiden
en
oxiden
lossen gedeeltelijk
op
middelde de (uit
zuurgraad
volgende
worden
zwaveldioxide i n het
naast
water
gevormd.
en
kooldioxide
Deze
zuurvormende
condenswater, waardoor d i t een
ge-
(pH) van 4 h e e f t . In het condenswater komen onder meer
ionen voor:
nitriet,
nitraat,
sulfaat,
koolzuur
en
chloride
de v e r b r a n d i n g s l u c h t ) .
4.
AFVALWATERSTROMEN VAN EEN WONING
Figuur
4
g e e f t een
doorsnede
aangegeven de b i n n e n r i o l e r i n g
en de
van
een
woning met
huisaansluiting
op
daarin het
schematisch
gemeenteriool
( b u i t e n r i o l e r i n g ) . Na b e s t u d e r i n g van deze o v e r z i c h t s t e k e n i n g i s het
dui-
d e l i j k dat de t o t a l e a f v a l w a t e r l o z i n g van een woning g e s p l i t s t kan worden
-15-
i n l o z i n g e n van
d r i e deelstromen, n l . :
a.
het huishoudelijke
b.
het
condenswater;
c.
het
heraelwater op
f i g u u r 4 a l s een
Van moeten a.
ieder
een
( a l l e e n a l s de
b u i t e n r i o l e r i n g conform
gemengd s t e l s e l i s u i t g e v o e r d ) .
deze
van
woning
deelstromen
zou
de
volgende
informatie
bekende
zijn:
de
hoeveelheid
de
d i e wordt
geloosd,
inclusief
de
d a g e l i j k s e en
ook
de
fluctuaties;
seizoen b.
afvalwater;
b u f f e r c a p a c i t e i t en waar het
mogelijk
i s ook
de
chemische samen-
stelling.
4.1
Huishoudelijk
Voor woning
een
kan
verbruik
schatting
gebruik
van
gemiddelde
2,81
afvalwater
per dag
maal
van
bruik
van
van
jaar. Dit
g e z i n van Het
geloosd
is
zo
per
een
persoon
gezin)
globaal
te
de
groot
Het
het
(6).
op
van
met
Het
afvalwater
over
het
dagelijkse ongeveer
300
100
1
per
dagelijkse
verbruik 1 per
3 personen
ongeveer
de
etmaal
alsmede
afvalwater
is
van per-
(statistisch huishoudelijk
dat
de
de de
van
De
totale
De na
het
1:1
i s aan
over
een
huishoudelijk
de
een
m .
chemische afvalwater
huishoudelijk
afvalwater
van
zuurgraad van
de zuurgraad van het
af-
huishoudelijk
(volume) verdunning
de H R - k e t e l , de
ver-
periode
worden op ongeveer 100
van
et-
dagelijks
woning bewoond door 3
huishoudelijk afvalwater (pH)
het
huishoudelijk
hoeveelheid
b u f f e r c a p a c i t e i t van een
c.q.
hoeveelheid
constant
jaarlijkse
zuurgraad
condenswater van
d e l i j k e mengsel g e l i j k
l o z i n g van
tamelijk
gedurende het
afvalwater
de b u i t e n r i o l e r i n g voor een
geven.
zelfs
variaties
huishoudelijk
p a t r o o n van
betekent
7 a 8,5.
dat
gegevens
i s het
beeld
geloosd
i s e r g m o e i l i j k om
tussen
afvalwater
de
gemiddeld 3 personen, geschat kan
samenstelling ligt
per
van
gemiddelde Nederlander
hoeveelheid
gedurende
afvalwater
worden
huishoudelijk
per woning.
huishoudelijk
een
hoeveelheid
gemiddeld Nederlands g e z i n van
leidingwater.
valwater geloosd
een
personen
5 geeft
de
de
gemaakt
i s voor
voor een
Figuur
van
leidingwater
leidingwater soon. Dus
afvalwater
huishoudelijk het
uitein-
o o r s p r o n k e l i j k onver-
-16-
UITGANGSPUNTEN : - G E Z I N VAN
3 PERSONEN
-TOTAAL WATERVERBRUIK -TOTAAL GASVERBRUIK
3001/dag 3
3200m /jaar
-BUITENTEMPERATUUR
6
*C
WATERVERBRUIK
CONDENSWATER ]
FIGUUR
5
PRODUCTIE
V A R I A T I E IN D E H O E V E E L H E I D C O N D E N S W A T E R ~EN IN H E T W A T E R G E B R U I K P E R E T M A A L VOOR E E N GEMIDDELD N E D E R L A N D S GEZIN.
-17-
dunde
huishoudelijke
afvalwater
hoofdbestanddeel vormt teit
veel groter
ven met
(7). Zelfs
van h u i s h o u d e l i j k
van
afvalwater,
f i g u u r 6, d i e de v e r a n d e r i n g
i s dus d u i d e l i j k
etmaal z o a l s weergegeven
die
min o f meer g e l i j k
weergege-
toegevoegd l e i d i n g w a t e r .
geloosd,
met
i n f i g u u r 5, a l t i j d
van
condenswater
de v a r i a t i e s
gedurende
een zuurgraad z a l hebben
i s aan de pH van h e t onverdunde h u i s h o u d e l i j k e a f -
( z i e ook f i g u u r 4 ) .
Condenswater a f k o m s t i g
4.2
In de H R - k e t e l wordt worden aangemerkt. hoeveelheid
Zoals
aantal
van de HR-ketel
condenswater gevormd
dat a l s a f v a l p r o d u c t
moet
i n h o o f d s t u k 3 u i t v o e r i g i s behandeld, wordt 3
condenswater
door een groot mum
het
i n de zuurgraad van het rookgascon-
dat wordt
het
valwater
het beste
dat het u i t e i n d e l i j k e mengsel
en h u i s h o u d e l i j k a f v a l w a t e r
dat
i s de b u f f e r c a p a c i -
dan van het condenswater. D i t wordt
denswater g e e f t a l s f u n c t i e van de h o e v e e l h e i d Het
leidingwater,
gevormd
per
verbrande
m
aardgas,
f a c t o r e n . Een van de c o n c l u s i e s
i s i n de vorming van
condenswater
en wel
de
belnvloed
i s dat er een
opti-
b i j een buitentemperatuur
0
van 6 C. Voor een gemiddelde Nederlandse woning met tel
g e e f t f i g u u r 5 eveneens
h e i d gevormd
de v a r i a t i e s
een g e i n s t a l l e e r d e HR-ke-
gedurende 24 uur van de
hoeveel-
condenswater.
De c o n c l u s i e d i e g e t r o k k e n kan worden u i t f i g u u r 5 i s dat de verhouding is
huishoudelijk
afvalwater
en
condenswater
statistisch
dan 20. D i t betekent dat a l h e t condenswater gevormd
b i n n e n r i o l e r i n g gemengd z a l worden met aan h u i s h o u d e l i j k a f v a l w a t e r
gezien
en geloosd
g e v a l l e n kunnen
w i j k i n g van h e t s t a t i s t i s c h e b e e l d
op
de
ten minste een 20-voudige overmaat
v o o r h e t t o t a l e mengsel dat geloosd
de b u i t e n r i o l e r i n g . I n d i v i d u e l e
groter
u i t e r a a r d een
wordt
op
sterke a f -
geven, zowel naar boven a l s naar bene-
den. Figuur denswater,
7 geeft gevormd
de s e i z o e n v a r i a t i e s van de maximale gedurende
een maand
over de i n v l o e d van de l o z i n g van periode
van de w i n t e r v a k a n t i e
gemerkt. In deze p e r i o d e
hoeveelheid
con-
( z i e b i j l a g e D ) . In de d i s c u s s i e
condenswater
op
de r i o l e r i n g
( j a n u a r i - f e b r u a r i ) a l s zeer
wordt
b e l a n g r i j k aan-
gaan sommige gezinnen op w i n t e r s p o r t v a k a n t i e ,
c e n t r a l e verwarming wordt n i e t u i t g e s c h a k e l d
de
de
( p e r i o d e met v o r s t r i s i c o van
-18-
FIGUUR
UJ
6
H E T E F F E C T OP D E Z U U R G R A A D ( p H l VAN C O N D E N S W A T E R N A VERMENGING MET LEIDINGWATER.
9
H R - K E T E L GESTOOKT MET S L O C H T E R E N SAS L U C H T O V E R M A A T FACTOR n =1.2 REL. VOCHTIGHEID LUCHT 80 %
FIGUUR
7 D E H O E V E E L H E I D CONDENSWATER Z O A L S DIE OVER DE M A A N D E N V A N H E T J A A R W O R D T G E V O R M D IN E E N WONING.
-19-
bevroren
cv- en/of w a t e r l e i d i n g s y s t e e m )
deze p e r i o d e wordt gevormd wordt voor huishoudelijke
de
minimaal i s . De
totale
verdund met
van
ter
Er
gevormd. op
condenswater
gedurende
het normale
dat i n de die
periode
gevormd
wordt
b e l a n g r i j k s t e reden h i e r v o o r i s dat de gemiddelde b u i t e n -
de buitentemperatuur
3%
lozing niet
hoeveelheid
temperatuur i n deze p e r i o d e van het
slechts
condenswater dat
a f v a l w a t e r . F i g u u r 7 g e e f t d u i d e l i j k aan
januari-februari
wordt
en het
6°C, is
jaar v e r s c h i l l e n d
waarbij
berekend
wintersportvakantie
mingsinstallatie
i n de
de
woning
dat
gaan
hebben
i s (veel
l a g e r ) van
maximale h o e v e e l h e i d
condenswa-
van die
alle
Nederlandse
tevens
(8). Dit
een
c e n t r a l e verwar-
betekent
g e z i e n i n s l e c h t s 3% van de h u i z e n het m o g e l i j k
gezinnen
dat
statistisch
i s dat gedurende een
te p e r i o d e (twee weken) onverdund condenswater g e l o o s d wordt op de
kor-
riole-
ring. Figuur de
2 g e e f t de
hoeveelheid
retourwatertemperatuur.
van
de
hoeveelheid
Metingen
De
totale
hoeveelheid
geschat ning) .
worden
op
4.2.1
1,5
a
olie)
is
de
van
aardgas voor
de)
en H^O
S0
2
ook
b i j p r o d u c t e n van
de
bepaald
fossiele
40%
zou
men
v e r l o o p t en
brandstoffen
condenaardgas kan wo-
etc.,
die
denken dat
gevormd
dat
alleen
zoals
aangemerkt
de
samenstelling
NO
kunnen
van
worden geabsorbeerd
condenseert
( z i e figuur
de
verbranding
CO2
(kooldioxi-
worden
chemische s a m e n s t e l l i n g van door
(kolen,
g e b r u i k t voor h u i s h o u d e l i j k e
gevormd. Jammer genoeg
rookgassen
op de tweede warmtewisselaar
de
bijproducten
s t o f f e n . De
voornamelijk
ongeveer
verbrandingsproces 3 1 condenswater per m
voornamelijk
procent
enige
van
instantie
(zwaveldioxide)
lieu-schadelijke wordt
eerste
honderd
van
condenswater
schone
(waterdamp) wordt
brandingsproces den),
meest
In
dat
functie
i n het
ongeveer 0,5
(9) en wordt i n Nederland
ruimteverwarming.
aangetoond
als
condenswater d i e j a a r l i j k s geloosd wordt 3 3 2 m ( j a a r l i j k s g a s v e r b r u i k 3200 m per
S a m e n s t e l l i n g van
Aardgas
condenswater
hebben
gevormde waterdamp
s e e r t . D i t i s e q u i v a l e n t met (2).
gevormd
ver-
(stikstofoxi-
x
worden het
de
door de 22).
i n het
als
mi-
condenswater
rookgassen.
De
waterfilm die
-20-
FIGUUR 8
VARIATIES IN DE HOEVEELHEID HEMELWATER EN IN HET A A N T A L U R E N N E E R S L A G AFKOMSTIG VAN E E N DAK VAN 50 m*.
-21-
Hoofd8tuk 3 g e e f t een o v e r z i c h t van de parameters d i e van i n v l o e d
zijn
op
de s a m e n s t e l l i n g van het condenswater. T a b e l 1 g e e f t de gemiddelde chemische s a m e n s t e l l i n g van h e t condenswater H R - k e t e l s . Het een
condenswater
gemiddelde
pH
van
i n de d a g e l i j k s e
p r a k t i j k van
kan worden beschreven a l s een
4,
waarin
zich
naast
t r i e t - en n i t r a a t i o n e n ook m e t a a l i o n e n kunnen
koolzuur,
zwak zuur sulfaat-
tiek
van het condenswater
paragraaf 4.1 ter
i s de
a l i s aangegeven
zo g e r i n g
dat de
pH
van
zeer
geringe
het
normale
zijn
karakteris-
buffercapaciteit.
i s de b u f f e r c a p a c i t e i t
met
, ni-
bevinden d i e afkomstig
van de tweede warmtewisselaar ( c o r r o s i e p r o d u c t e n ) . Een andere
de
Zoals i n
van het condenswa-
huishoudelijke
afvalwater
niet
wordt b e l n v l o e d door de l o z i n g van condenswater.
4.3
Hemelwater
op een woning
T a b e l 2 g e e f t de grenzen van de c o n c e n t r a t i e s van de componenten i n hemelwater
worden a a n g e t r o f f e n voor de gemiddelde Nederlandse
i n 1978
en 1979
met
samenstelling
de
overeenkomst.
Ook
situatie
( 1 0 ) . V e r g e l i j k e n w i j de s a m e n s t e l l i n g van het hemelwater van
B i j nadere
omdat zowel hemelwater fysische
die
het
condenswater
beschouwing
dan
i s er
i s d i t toch
een
opmerkelijke
zo
opmerkelijk,
niet
a l s condenswater gevormd worden door
p r o c e s s e n i n een
voor het hemelwater
omgeving
geldt,
met
precies
ongeveer a l s met
dezelfde
vergelijkbare samenstelling.
het condens,
dat de b u f -
f e r c a p a c i t e i t erg gering i s . De valt
jaarlijkse
hoeveelheid 2
hemelwater
(dakoppervlak 50 m ) en b i j een
d i e op
hoeveelheid
gemiddelde Dit
condens
hoeveelheid
gevormd
dak
gemengd r i o o l s t e l s e l
v i a de g r o n d l e i d i n g en de h u i s a a n s l u i t l e i d i n g lijkse
een
door
van
wordt
se
hoeveelheid
geloosd
i s v e e l g r o t e r dan de
de H R - k e t e l
( z i e figuur
jaar-
4).
De
i n Nederland i s 760 mm per j a a r ( 1 1 ) . 2 dakoppervlak van 50 m de j a a r l i j k s e h o e v e e l 3
hemelwater
woning
hemelwater
betekent dat voor een
heid
een
ongeveer 40 hemelwater
m
. . . i s . B i j de b e r e k e n i n g van
i s geen
rekening
gehouden
met
deze de
jaarlijkverdamping
d i r e c t van h e t dakoppervlak. F i g u u r 8 g e e f t de s e i z o e n v a r i a t i e s van de h o e v e e l h e i d hemelwater d i e 2 op
een dakoppervlak van
riaties
50
m
valt,
i n de duur van de n e e r s l a g
gedurende
gedurende
6en
maand. De
seizoenva-
een maand worden i n d e z e l f -
-22-
FIGUUR
9
V E R G E L I J K I N G VAN DE A F V A L W A T E R S T R O M E N OVER DE M A A N D E N VAN HET J A A R .
-23-
de
f i g u u r ook
gegeven. Deze g e t a l l e n z i j n het
statistisch
gemiddelde
over
een p e r i o d e 1931-1960 ( 1 1 ) .
T a b e l 2.
De
s a m e n s t e l l i n g van het hemelwater (mg/1)
1978
1979
u i t e r s t e waarden Cl"
u i t e r s t e waarden
0,8
a
24,8
0,8
a
23,6
SO " 4 N0
4,0
a
12,0
5,0
a
12,1
2,2
a
7,1
2,1
a
7,4
pH
4,8
a
4,1
4,4
a
3,8
2
3
4.4
Samenvatting
De
l o z i n g van
het
a f v a l w a t e r van
een
woning kan
g e s p l i t s t worden i n
d r i e deelstromen, n l . : a.
huishoudelijk afvalwater;
b.
condenswater;
c.
hemelwater. Tabel
geeft
van
wordt g e l o o s d en de
pH.
De 1,1
a
tisch
1,4%
van
de
totale
i s aangetoond
hoeveelheid
die
condenswater d i e g e l o o s d wordt
hoeveelheid
i s ongeveer
huishoudelijk afvalwater.
binnenriolering vermengd
zoenvariaties
het
geloosd
figuren 4
en
5).
p l a a t s v i n d t hangt met
de
i n de
andere
lozing
een c o m b i n a t i e
van de
huishoudelijke
afvalwater
den v e r o n d e r s t e l d .
van
wordt Het
op punt
a f van
de
de
buitenriolering
waar
de
Figuur
huishoudelijk afvalwater.
f i g u r e n 7 en 8, over
een
i n c l u s i e f de jaar
(zie
neutralisatie
p l a a t s waar het
afvalwaterstromen.
van
dat
het
Statis-
huishoude-
de
l a g e pH
jaarlijks
g e n e u t r a l i s e e r d wordt door de d a g e l i j k s e l o z i n g van voor
de
de
condenswa-
afvalwater
dat
deelstroom
d a g e l i j k s geloosde
meer d e t a i l s
wordt
iedere
j a a r l i j k s e hoeveelheid
t e r geheel lijk
3
9
voor
in
de
condenswater
geeft Deze
sei-
figuur i s
l o z i n g van het
g e z i e n a l s constant
de
normale mag
wor-
-24-
T a b e l 3. V e r g e l i j k i n g van zuurgraad de
en hoeveelheden van v e r s c h i l l e n -
watersoorten.
zuurgraad
hoeveelheid
(pH)
(liter)
HR-condenswater
3,7 a 4,3
2.000
hemelwater
3,8 a 4,8
40.000
afvalwater
7,0 a 8,5
100.000
In f i g u u r 9 i s ook meegenomen tie
p e r j a a r per woning
wordt
geloosd.
dat h e t condenswater gemengd wordt
water o f met hemelwater
)
dat gedurende de p e r i o d e van de zomervakan-
geen h u i s h o u d e l i j k a f v a l w a t e r
duidelijk
X
of met b e i d e
Van deze
f i g u u r i s het
o f met h u i s h o u d e l i j k a f v a l -
deelstromen voordat
het u i t e i n d e l i j -
ke mengsel geloosd wordt op de b u i t e n r i o l e r i n g . Terugkomend
op de d i s c u s s i e
condenswater op de r i o l e r i n g
rond
de i n v l o e d van de
gedurende
een e v e n t u e l e
lozing
van h e t
wintersportvakantie
i s het eveneens d u i d e l i j k u i t f i g u u r 9 dat de h o e v e e l h e i d
condenswater i n
deze p e r i o d e s l e c h t s een onbetekenend d e e l , minder dan 10%, van de t o t a l e hoeveelheid van
geloosd
hemelwater.
Omdat
van het hemelwater het
duidelijk
valwater
afvalwater, zowel
d i e h o o f d z a k e l i j k bestaat
de zuurgraad
zeer v e e l g e l i j k e n i s
u i t de
(pH) a l s ook de s a m e n s t e l l i n g
v e r t o o n t met het condenswater i s
dat v a n u i t h e t g e z i c h t s p u n t
g e z i e n van de i n v l o e d van a f -
op de m a t e r i a l e n van het r i o l e r i n g s s y s t e e m het hemelwater
belangrijker
i s dan h e t condenswater.
lozing
De
periode
van
veel
de zomervakantie
o n d e r s t r e e p t e x t r a deze bewering.
5.
RIOLERING BINNEN EN BUITEN DE WONING
5.1
E n i g e aspecten van de r i o l e r i n g en het beheer ervan
berekend waarbij
op
een
c a 100 l i t e r
gemiddeld
gezin
bestaande
per persoon per dag wordt
r e k e n i n g i s gehouden met 1 maand v a k a n t i e .
u i t 2,81 gebruikt
personen
en w a a r b i j
-25-
5.1.1
Model-lozingsverordening
De sel
gemeente g e e f t v o o r s c h r i f t e n
en om
water)
riolering
t e voorkomen dat op een
a f v a l w a t e r wordt
ringsinstallatie voorkomen
dat
t e r bescherming van haar r i o o l s t e l -
zuiveringsinstallatie
aangevoerd
dat v o o r de beheerder van d i e z u i v e -
onaanvaardbaar i s . Deze v o o r s c h r i f t e n onaanvaardbare
stoffen
op
de
r i n g mogen s l e c h t s onder bepaalde voorwaarden artikel
thermische
stoffen
riolering
2.2.a) en
pH l a g e r dan 6,5
lozen.
Hierbij
(stoffen
een
met
chemische
te
riole-
lozen.
i s onder een
om
deze
andere
(3) worde
ge-
sprake van
een
temperatuur
verontreiniging
of hoger dan 10 - a r t i k e l
vaarde grenswaarden op
te
om
geloosd,
gemeentelijke
genoemd waarop een verbod r u s t
verontreiniging
30°C - a r t i k e l
op de
worden
2 en 3 van de M o d e l - l o z i n g s v e r o r d e n i n g r i o l e r i n g
den een a a n t a l meentelijke
geven r e g e l s
riolering
d.w.z. de g e b r u i k e r s van gebouwen a a n g e s l o t e n
In
(of oppervlakte-
op
van
(stoffen
meer
dan
met
een
2.2.b). D i t z i j n algemeen
aan-
zowel i n N e d e r l a n d a l s i n het b u i t e n l a n d en gebaseerd
normaal h u i s h o u d e l i j k
a f v a l w a t e r v o o r d a t e r sprake was
van HR-ketels
en economisers. Echter niet ook
de aard
Deze kunnen
van
a l l i e n de pH waarde van het condenswater
i s van b e l a n g ,
de
i s belangrijk.
i n het condenswater
namelijk
een
schadelijke
invloed
u i t o e f e n e n . Hoewel volgens het h u i d i g e lijk
aanwezige op
artikel
2
stoffen de
rioleringsmaterialen
b i j normaal
huishoude-
g e b r u i k de genoemde s t o f f e n wel mogen worden g e l o o s d , kan de r i o o l -
beheerder bestaat
( h e t gemeentebestuur)
voor de
riolering.
Een
deze
lozing
aantasting
verbieden
van
het
indien
riool
kan
er
gevaar
t o t gevolg
hebben dat b i j v o o r b e e l d de d r a a g k r a c h t onvoldoende wordt. De
rioolbeheerder
r i o l e r i n g - a l dan n i e t
(het gemeentebestuur) kan aan
zingsverordening - wijzigen gevaren met
5.1.2
zich
de hand indien
van
naar
een zijn
haar
lozingsverordening
herziening mening
een
van
de M o d e l - l o -
bepaalde
lozing
meebrengt.
Volksgezondheid
In
h e t kader van het voorkomen van epidemiee'n van c h o l e r a
i n Nederland s i n d s de tweede h e l f t
e.d.
zijn
van de 19de eeuw r i o l e r i n g e n aangelegd.
FIGUUR 10 G R E N Z E N T U S S E N B I N N E N - E N B U I T E N . RESP. P A R T I C U L I E R E EN G E M E E N T E L I J K E RIOLERING.
-27-
Van
oudsher d i e n t de
lien,
riolering
u r i n e , afvalwater
vaatwerk,
afvoeren
neerslag
en het
van
Het
ook
die
vormen
reeds
kantoren,
dergelijke een
lang
de
eenvoudig
l o z i n g e n met
zijn
mede
smeltwater van
riolering
i s dus
alle
de
huidige
zijn
is
andere vormen van
van
bedrijfs-
etc.).
Ondanks
huishoudwa-
schakels
afgestemd,
hun in
ouderdom de
infra-
d a g e l i j k s f u n c t i o n e r e n onmisbaar deze i n f r a s t r u c t u r e l e
s n e l kunnen worden g e w i j z i g d
of g r o t e r e hoeveelheden a f v a l w a t e r
aangelegd. Deze c o n s t a t e r i n g i s van
g r o t e r e hoeveelheden of met
andere
voor-
ten behoeve dan
van
waar-
belang,
wan-
samenstellingen
t r e d e n , z o a l s het g e v a l i s b i j condenswater a f k o m s t i g van de
5.1.3.
en
afgestemd -
rioolleidingen
essentiele
faeca-
kleding
a f v o e r van
aangelegd.
i s hun
van
wassen van
daarop
i s d u i d e l i j k dat
andere s o o r t e n
voor z i j i n d e r t i j d
het
fabrieken, ziekenhuizen
stad of dorp en
of
neer
het
leidingen dikwijls
zieningen n i e t afvoer van
en
geleden
Het
en
riolering
zijn
voor de v o l k s g e z o n d h e i d .
de
baden
afvoeren
b e d r i j f s a f v a l w a t e r ( z o a l s b.v.
d r e k s t o f f e n . Daarop
s t r u c t u u r van
de
afvoeren van
p r i m a i r e d o e l van
welke
zich
regenwater
keukens, werkplaatsen,
en
het
alsmede - v o o r z o v e r
voor het
ter
van
i n hoofdzaak voor h e t
op-
HR-ketel.
Eigendom en beheer
Voorzover de r i o l e r i n g gebracht,
i s deze het
de h u i s e i g e n a a r . terrein
t o t aan
riolering
eigendom van
In het de
d i e het
binnenshuis
algemeen
en op p a r t i c u l i e r
en moet
i s vanaf
i s aan-
deze worden onderhouden de
grens
rioolwaterzuiveringsinrichting eigendom i s van
terrein
van
sprake
het
door
particuliere
van
de
openbare
en moet worden onderhouden vanwege het
gemeentebestuur ( z i e f i g u u r 10). De
eigendoms- en
werkingssferen niet
van
de
vigerende
voorkomen
Daarom
bestaat
door de V e r e n i g i n g
de van
en
om
vanzelfsprekend
v o o r s c h r i f t e n Het
te s t e r k v e r o n t r e i n i g d a f v a l w a t e r
ringsinrichting.
1978.
beheersgrenzen v a l l e n
schade
gemeentebestuur
a f l e v e r e n aan aan
de
Nederlandse Gemeenten (VNG)
de mag
de r i o o l w a t e r z u i v e -
gemeentelijke
(Model-)lozingsverordening
samen met
riolering, i n 1974
riolering
te
gepubliceerd en h e r z i e n i n
Op grond van z i j n l o z i n g s v e r o r d e n i n g r i o l e r i n g v e r b i e d t het gemeen-
-28-
t e b e s t u u r aan de gemeentelijke
g e b r u i k e r van
riolering
te
i e d e r gebouw om
schadelijke stoffen
l o z e n . Z i e b i j v o o r b e e l d de
artikelen
op
2
de
en
3
van de M o d e l - l o z i n g s v e r o r d e n i n g r i o l e r i n g ( 3 ) . Met oog
op
het oog op de goede werking de hygiene
particuliere
i n en rond
g e d e e l t e van
de
van
riolering
g e p u b l i c e e r d door
de
jaarlijks
supplementen
verschenen
die
gelden b i j de
VNG
nieuwbouw en
staan i n de a r t i k e l e n 238
t/m
i n 1965
hun
bouwverordening
hebben aanvaard
5.1.4
riolering
andere
gebouwen,
e i s e n d i e door
i n en
rond
322.
(vrijwel)
volledig
in
hebben v a s t g e s t e l d . Ten
riolering
geldt
dat
veel
aanzien
gemeenten
voor het v a s t s t e l l e n van hun
een
de be-
W e l l i c h t ten
overeenstemming
deze
Nederland
met
bovenge-
de
Model-lo-
als
voorbeeld
van
lozingsverordening r i o l e r i n g .
zowel
de
afmetingen
en
r i o l e r i n g s o n d e r d e l e n a l s het ontwerp en de aanleg van
satie
zijn
te v i n d e n i n d i v e r s e NEN-normen van het Nederlands
Normali-
kracht
Vele
van
deze normen worden
v e r k l a a r d . In
de
bedoelde
er namelijk
i n technische
gesteld
b u i t e n s h u i s . Binnenshuis
dan
d i e meestal met
beugels
z i n heel
i n de
(model-)bouwverorde-
normen wordt
grens
p l a a t s e van afvoeren
de
tussen
binnen- en
behoren.
r i n g maakt het eenvoudig
e i s e n aan
i s er
immers
Binnenshuis de
leidingen
sprake
van
onder het wegdek i n de grond buitenriolering
g e v e l g e l e g d , maar 0,5
( r e g e n p i j p e n ) d i e aan
binnenriolering
andere
onderscheid
ge-
moeten worden
leidingen
aan wanden en v l o e r e n z i j n b e v e s t i g d , t e r w i j l
l e i d i n g e n b u i t e n s h u i s a l dan n i e t De
kwaliteit leiding-
Instituut. van
de
gehele
maakt tussen de b i n n e n r i o l e r i n g en de b u i t e n r i o l e r i n g .
bed.
de
Begripsomschrijvingen
stelsels
ning
11. De
i s , staan i n a r t i k e l
Meer g e d e t a i l l e e r d e e i s e n voor van
e i s e n voor
riolering
het
sindsdien vrijwel
opgemerkt dat de gemeenteraden i n geheel
noemde modelverordening zingsverordening
de
e i s e n voor
woningen en F
het
(Model-) bouwver-
waarop
( 4 ) . De
en F 1 t/m
of gebrekkig
z i j hierbij
overvloede
en
verbouw van
253
e r bovendien
opgenomen i n de
gemeente kunnen worden g e s t e l d , i n d i e n staand pand ontbreekt
openbare r i o l e r i n g en met
de woning z i j n
ordening,
zijn
de
Het om
m
is
daarbuiten,
de buitenmuren z i j n onderscheid
duidelijk
aan
tussen
niet
zodat
de
zijn
inge-
precies
ter
hemelwater-
b e v e s t i g d , nog
binnen- en
de
b i j de
buitenriole-
te geven welke e i s e n voor
welk
-29-
g e d e e l t e van dat
het
nen-
de
riolering
condenswater
gelden.
aflegt
van
en b u i t e n r i o l e r i n g , r e s p .
openbare
In
figuur
de
hoog-rendementsketel
door de
geval
voor
is, zijn
elektrische-
er
buizen,
hulpstukken
vanzelfsprekend ten,
de
bin-
p a r t i c u l i e r e afvoerleidingen
en
en
de
en
op
de
lood,
bijbehorende verbindingsmiddelen.
i n NEN
3213
afzonderlijke
en
het
eisen
aan
keuze aantal
ene
inzake en
kant
en
de
eisen
binnenmiddellijnen
en
de
soort
met
de
de
het
te
geeft
wordt een
van
de
de
keuze van
polyvinylchloride (ABS).alsmede
deze
worden gege-
verschillende
bui-
norm verwezen
naar
van
de
i n d i t kader
voor van
de de
aangesloten
leidingen,
(Model-)bouwverordening, welke
de
de
en
afvoerputten,
bouwverordening.
titel
aan
Burgemeester
van
de het
de
andere
moet
plaats-
opgenomen i n b i j l a g e
draagt:
a l s bedoeld
d.w.z.
afhankelijk
capaciteitsbepaling zijn
ver-
deze m a t e r i a -
lozingstoestellen,
die
tussen
m a t e r i a l e n voor de
capaciteitsbepaling,
D
afvoerleidingen
de
de
vakkundig verwerken van
l a a t s t e t e beginnen, de
hand van
van
in
de
overzicht
t a b e l l e n A t/m
253
aan
wanddik-
asbestcement,
binnenriolering
stellen
de
hebben
moet o n d e r s c h e i d worden gemaakt
en h e t
de
vinden aan van
leidingbeloop,
van
kant. Om
eisen
van
bin-
voor
middellijnen,
buizen
het
normen.
soorten l e i d i n g e n
de
voor de
onderdelen
binnenrioleringsgebied
voor het
schillende
eisen
normen. B i j l a g e C
genoemde r e l e v a n t e
Op
Voor de andere
Laatstgenoemde
voor
gehele
eisen
acrylnitril-butadieen-styreen
constructieeisen
(12).
hulpstukken
en
de
en
ongeplasticeerd
diverse
zen,
(PE)
koper,
polyetheen
ven
aanleg van
genormaliseerde
keuringsmethoden
staal,
ontwerp- en
de
onderdelen.
(PVC),
De
waterleidinginstallaties
ontwerp en
overige
betrekking
gietijzer,
gas-
("installatievoorschriften")
en
kwaliteitseisen
gres,
,
e i s e n voor het
nenrioleringsinstallatie
246
door
Binnenriolering.
Evenals
F
t r a j e c t aangegeven
E i s e n voor b i n n e n - en b u i t e n r i o l e r i n g
5.2.1
len
i s het
riolering.
5.2.
de
4
i n de en
Nadere
regelen
artikelen
wethouders
243,
kunnen
-30-
v r i j s t e l l i n g verlenen uit
de
van
t a b e l l e n , mits
kundige.
de
een
toepassing
de minimum
capaciteitsberekening
D e r g e l i j k e berekeningen
Nederlandse
van
omstandigheden
zijn
i s gemaakt door een
zeldzaam,
omdat er nog
De
" B i n n e n r i o l e r i n g " van
algemene
aanleg
zijn
eisen
voor
opgenomen
i n de
(Model-)bouwverordening riolering algemene van
en
gaan
voor
leidingbeloop, a r t i k e l e n 238
i n NEN
3213,
ciale
grote
b i j temperatuurverschillen b e v e s t i g i n g s - en
aanvullende e i s e n
van
b i n n e n r i o l e r i n g van
december
t/m
253
l e druk
1972,
en
de
van
staan
op
i n NEN
" R i c h t l i j n e n voor
de
F l t/m
november aanleg
vakkundige F l l van
1981,
de
"Binnen-
- E i s e n " . Deze nog
vergezeld
lengteveranderingen
in
kunststof-
voor deze De
2672, 2e
ongeplasticeerd
en
en
kunststof
verbindingstechnieken.
den
Een
gemaakt i n p u b l i k a -
materiaalkeuze
binnenrioleringen
aanvullende e i s e n vanwege de
buizen
de
de S t i c h t i n g Bouwresearch (13).
i n woningen en woongebouwen - Ontwerp en eisen
des-
geen op
afgestemde berekeningsmethode b e s t a a t .
de h y d r a u l i c a gebaseerde aanzet daartoe i s e c h t e r wel t i e n r . 77
binnenmiddellijnen
(5) en
aanleg
van
benodigde
spe-
genoemde materiaalgebon-
druk,
PVC"
buizen
f e b r u a r i 1979. i n NEN
"Aanleg
2673, l e druk,
leidingen
van
polytheen
voor b i n n e n h u i s r i o l e r i n g " ( 5 ) . Terugkomend op en
de
vakkundige aanleg
algemene
definieerd van
NEN
de
soorten
in artikel
3213.
geillustreerd
De
leidingbeloop,
moet worden opgemerkt dat
bouwverordening a l s i n NEN Daarom z i j n
e i s e n voor
3213
v e r s c h i l l e n per
deze zowel
de
definities
van
in figuur
11,
zo
(Model-)bouwverordening en de
waarin
diverse soorten de
i n de
(Model-)
soort a f v o e r l e i d i n g
a f v o e r l e i d i n g e n b i n n e n s h u i s ook 1 van
materiaalkeuze
ingeschreven
(12).
nauwkeurig
ge-
i n hoofdstuk
3
a f v o e r l e i d i n g e n worden cijfers
het
volgende
betekenen. 1.
aansluitleidingen;
2.
verzamelleidingen;
3.
grondleiding;
1 t/m
3 vormen tezamen de l i g g e n d e
4.
aansluitleidingen (verticaal);
5.
standleidingen
(boven
het
spanningsleidingen); 6.
hemelwaterafvoerleidingen;
leidingen;
hoogste
aangesloten
l o z i n g s t o e s t e l : ont-
-31-
Buitenshuis 7.
i s er verder:
de h u i s a a n s l u i t l e i d i n g ; en
loodrecht
op h e t v l a k van t e k e n i n g onder h e t wegdek;
8.
het s t r a a t r i o o l (ook wel genoemd: h o o f d r i o o l ) ;
9.
ontstoppingsgelegenheid;
10.
aansluitpunt
In
van h u i s a a n s l u i t l e i d i n g op s t r a a t r i o o l .
bestaande
binnenrioleringen
zijn
voor
de
diverse
leidingsoorten
meestal b u i z e n en h u l p s t u k k e n toegepast van: ad 1. en 4.
lood,
(verchroomd) koper o f k u n s t s t o f ;
ad 2.
gietijzer, verzinkt
ad 3.
gietijzer,
staal of kunststof;
asbestcement,
gres
(met mortelvoegen),
verzinkt
s t a a l of kunststof; ad 5.
gietijzer,
asbestcement, v e r z i n k t
s t a a l of kunststof.
In een b i n n e n r i o l e r i n g van een bepaald bouwjaar t r e f t men aldus vaak aan
bijvoorbeeld:
a.
lood
voor
soorten b.
aansluitleidingen
en
gietijzer
voor
de
overige
leiding-
binnenshuis;
l o o d voor a a n s l u i t l e i d i n g e n en asbestcement
voor s t a n d - en g r o n d l e i -
dingen; c.
kunststof
voor a l l e l e i d i n g s o o r t e n
binnenshuis.
Voor de m a t e r i a a l t o e p a s s i n g e n b u i t e n s h u i s
De e i s e n worden nu a l d u s alle
leidingen
del-)
en NEN
3213
dat e e r s t gelden.
dan de
de e i s e n
Vervolgens
eisen
komen
d i e voor
vermelden
d i e per soort
(Mo-
leiding
komen.
5.2.2
Buitenriolering.
De
uitvoeringseisen
Nederlandse wat
van de b i n n e n r i o l e r i n g
bouwverordening
daarbij
gesteld,
z i e 5.2.2.
Praktijk
voor
Richtlijn
de
b u i t e n r i o l e r i n g worden
(NPR) 3218
( 1 4 ) . In deze
genoemd NPR
i n de
wordt
b e t r e f t de afmetingen en k w a l i t e i t s e i s e n van de v e r s c h i l l e n d e
voor
buizen,
h u l p s t u k k e n en andere o n d e r d e l e n verwezen naar a f z o n d e r l i j k e normen.
FIGUUR 11 LEIDINGSOORTEN IN B I N N E N - E N B U I T E N RIOLERING.
-33-
In
bijlage
belangrijkste
C wordt
een k o r t
NEN-normen.
ringsmethoden voor b u i z e n gietijzer,
Het
o v e r z i c h t gegeven van de i n d i t kader
betreft
van beton,
hier
de
k w a l i t e i t s e i s e n en keu-
asbestcement,
alsmede v e r b i n d i n g s m a t e r i a l e n z o a l s
gres,
k u n s t s t o f f e n en
rubberringen.
De i n deze normen v e r e i s t e c o n s t r u c t i e s en onderdelen eenlopend van s o o r t en behoeven d e r h a l v e
5.2.2.1
een nadere
A a n s l u i t i n g van h e t b i n n e n r i o o l op h e t b u i t e n r i o o l .
gelegd
(figuur
( z i e figuur
11,
leiding
(figuur
11, onderdeel
d i n g en deze h e e f t een a a n s l u i t p u n t straatriool. materialen
De
leidingen z i j n
huisaansluitleiding
n r . 9) aan op de h u i s a a n s l u i t l e i -
(figuur
i n de
loop
11, onderdeel der t i j d e n
n r . 10) op het i n verschillende
i n de loop der t i j d e n
verbindingstechnieken.
Ontstoppingsputjes
De o n t s t o p p i n g s p u t j e s , voorheen
u i t metselwerk
ook wel h u i s a a n s l u i t p u t j e s genaamd, bestonden
op een gemetselde bodem,
f i g u u r 12). De a f d e k k i n g ,
betontegel. worden
de wanden
gebruikt
met
specie
veroorzaakten,
onder h e t maaiveld,
bestreken. worden
een b e t o n p l a a t j e
vond
p l a a t s door een
er
Daar steeds
deze
profielveranderingen
meer
ontstoppingsstukken
( z i e f i g u u r 1 3 ) . De u i t v o e r i n g i s a f h a n k e l i j k van h e t m a t e r i a a l
waarin de h u i s a a n s l u i t l e i d i n g Ook komen
later
In het p u t j e werd een s t r o o m p r o f i e l aangebracht van s p e c i e en
verstoppingen
beton
de
u i t g e v o e r d met voor h e t z e l f d e m a t e r i a a l
5.2.2.2
(zie
nr. 8), l i g t
i n de as van de weg
11, l e i d i n g n r . 7 ) . De b i n n e n r i o l e r i n g s l u i t middels een o n t s t o p -
pingsgelegenheid
andere
erg u i t -
toelichting.
Tussen de g e v e l en het s t r a a t r i o o l , d i e meestal is
zijn
e r prefab
putjes
i s u i t g e v o e r d b.v. g i e t i j z e r ,
voor
die zijn
vervaardigd
gaat naar h e t s t r a a t r i o o l .
of g r e s .
u i t asbestcement,
of PVC. De b i n n e n r i o l e r i n g mondt u i t i n h e t p u t j e
sluitleiding
PVC
en de
huisaan-
FIGUUR
FIGUUR
13
12
ONTSTOPPINGSPUTJE
O N T S T O P P I N G S S T U K VAN P V C
FIGUUR It
MET OEKSEL
A A N S L U I T I N G VAN E E N G R E S B U I S O P E E N BETONRIOOL.
-35-
5.2.2.3
Huisaansluitleidingen
Ook in
het
hier
zijn
toegepaste
i n de
loop
materiaal.
der
tijden
Helaas
grote
komt
het
veranderingen veel
h u i s a a n s l u i t l e i d i n g u i t v e r s c h i l l e n d e materialen zijn de
ten gevolge
aanleg
of het
van
achteraf
riool
het
van
u i t schakelen
een
openbare
van
gres met
mortelverbinding
1.2
gres met
k u n s t s t o f of rubber
2.
gietijzer
3.
beton
4.
asbestcement
5.
PVC
6.
PE met
met
a a n s l u i t i n g op
het
straatriool
straatriool
een
opening
moet zodanig
danwel doordat
de
straat
zijn:
mm.
straatriool
aan
te
dient
hier
van
i s i n de
de m a t e r i a l e n van
ervoor
sluiten.
om
de
de
aansluitleiding
bovenbelasting,
loop
der
tijden
een
de h u i s a a n s l u i t -
Hiervoor
( i n l a a t c o n s t r u c t i e ) aanwezig
van vorm z i j n dat tengevolge
+_ 125
pakket en het wegverkeer. H i e r t o e i s meestal
om
septictank b i j
verbinding
straatriool
het
Ook
of
lasverbinding
A a n s l u i t i n g op h e t
zakken
beerput
kan
rubberringverbinding
op
kan
totale
(AC)
Normaal i s een diameter van
leiding
de
i s vernieuwd.
1.1
De
dat
i s samengesteld. D i t
riolering,
De v e r s c h i l l e n d e g e b r u i k t e m a t e r i a l e n
5.2.2.4
een
voor
opgetreden
moet
zijn.
niet
een s t o o t r a n d verandering
in
Deze
i n het
uitgeoefend
er
opening
straatriool
door het
grond-
aanwezig.
opgetreden ook
de h u i s a a n s l u i t l e i d i n g na w i j z i g i n g e n d a a r i n weer
te vangen. D i t i s mede a f h a n k e l i j k van s t r a a t r i o o l . V e e l voorkomend
i s de
het
gebruikte
a a n s l u i t i n g voor
ding van gres op een b e t o n r i o o l ( z i e f i g u u r 14).
materiaal
een
het
voor
al op het
huisaansluitlei-
-36-
A F D E K P L A A T (BETON D E K S E L )
XBETONBUIS
F I G U U R 15
O P Z E T K O L K J E VAN B E T O N
RUBBERDICHTINGSELEMENT
FIGUUR 16
F'
G U
U
R
1
?
MOFRING VAN
GIETIJZER
S C H E M A T I S C H V O O R B E E L D VAN E E N INSTORTMOF IN E E N B E TON BUIS.
-37-
5.2.2.5
Beton(opzet) k o l k j e
Deze
kolkjes,
hetgeen v o o r a l Bij
toegepast
b i j diep
gresaansluitingen
kolkje
afgedicht
i n g e s t o r t e PVC
5.2.2.6
b i j betonriolen,
gelegen
riolen
konden
toepassing
werd de v e r b i n d i n g
gestapeld
worden,
vond ( z i e f i g u u r 1 5 ) .
t u s s e n a a n s l u i t l e i d i n g en opzet-
met m o r t e l of k i t , b i j PVC
d.m.v. een r u b b e r r i n g
i n een
mof.
Inlaatstukken
5.2.2.6.1
Gietijzeren-inlaatstukken
Enige
tijd
werden
speciale
gietijzeren
inlaatstukken
door middel
van een a l of
toegepast, waarop een AC-
, PVC-
niet
werd a a n g e s l o t e n . Deze g i e t i j z e r e n i n l a a t s t u k -
geschuimde r u b b e r r i n g
of g r e s b u i s
ringvormige
ken werden o f i n de b e t o n b u i z e n f a b r i e k o f op h e t werk i n daartoe gespaarde openingen aangebracht ( z i e f i g u u r 16).
5.2.2.6.2
PVC-inlaatstuk
Hoewel in
velerlei
de
aansluiting
vormen
van P V C - h u i s a a n s l u i t l e i d i n g e n
voorkomt, i s de
i n figuur
17
op
betonbuizen
getekende de meest
ge-
bruikte.
5.2.2.6.3
Deze
AC-inlaatstuk
inlaatstukken
koppelingen
voorkomen.
kunnen zowel Normaal
i n AC-rioolbuizen
wordt
hierop
de
AC
a l s i n AC
inlaat-
huisaansluitleiding
a a n g e s l o t e n , maar e r z i j n ook u i t v o e r i n g s v o r m e n v o o r PVC. ( f i g . 18).
5.2.2.6.4
PVC-inlaatstuk
Deze c o n s t r u c t i e een
kan a l l e e n worden
PVC-aansluitleiding
toegepast
op een P V C - s t r a a t r i o o l
b i j de a a n s l u i t i n g van
( f i g . 19).
-38-
DWARSDOORSNEDE
LANGSDOORSNEDE
VAN E E N INLAAT BUIS
VAN E E N INLAATKOPPELING
FIGUUR 18 IN LAAT BUIS EN -KOPPELING VAN A S B E S T C E M E N T
-39-
5.2.2.7
Straatriolen
De s t r a a t r i o l e n , normaal gelegen l e van een ongestoord niet
i n de as van de weg, moeten
f u n c t i o n e r e n zodanig
zijn
z a l p l a a t s v i n d e n en d a t de b u i s weerstand
u i t g e o e f e n d door het grondpakket Het
straatriool
aansluitleiding,
ontvangt
voor
scheiden daken
van h e t
en h e t hemelwater - a f k o m s t i g
hemelwater aanwezig
rioolstelsel,
dan
Indien
echter
i s , zodat
de b e l a s t i n g
wordt
dak - v i a d e z e l f d e
van
een
e r sprake
de
wegverharding
afzonderlijk
straat-
i s van een zgn. ge-
het hemelwater - afkomstig
a l s wegverhardingen - v i a a f z o n d e r l i j k e
tweede r i o o l
tegen
h e t h u i s h o u d e l i j k a f v a l w a t e r v i a de h u i s -
- v i a de k o l k a a n s l u i t l e i d i n g e n . riool
biedt
dat v e r z a k k i n g
en het wegverkeer.
het hemelwater - a f k o m s t i g
huisaansluitleiding
aangelegd
terwil-
van
aansluitleidingen
zowel
naar d i t
afgevoerd.
De meest toegepaste m a t e r i a l e n voor s t r a a t r i o l e n
zijn:
1.
g r e s , a l l e e n voor r i o l e n met k l e i n e b i n n e n m i d d e l l i j n ;
2.
gietijzer,
3.
beton,
idem;
zowel
met ronde a l s eivormige
doorsnede en overwegend
i n on-
gewapende u i t v o e r i n g ; 4.
AC, m e e s t a l g e c o n c e n t r e e r d
5.
PVC, voor r i o l e n t o t 500 mm
6.
GVK, met g l a s v e z e l v e r s t e r k t e k u n s t s t o f , hoewel w e i n i g valriolering
De
i n bepaalde
steden o f w i j k e n ;
doorsnede; als vrijver-
toegepast.
v e r b i n d i n g s t e c h n i e k e n en
s t e r k v e r s c h i l l e n d . Voor
de h i e r v o o r
straatriolen
gebruikte
van de h i e r b o v e n
noemde m a t e r i a l e n z i j n deze a l s v o l g t : ad 1.
m o r t e l , k i t o f rubber;
ad 2.
f l e n s , l o o d , j i j n t o u w o f rubber;
ad 3.
m o r t e l , k i t , voegband o f rubber;
ad 4.
rubber;
ad 5.
rubber;
ad 6.
rubber o f l a m i n a a t .
materialen onder
zijn
1 t/m 6 ge
-40-
5.3
V e r d e l i n g van de toegepaste m a t e r i a l e n .
5.3.1.
V e r d e l i n g van de m a t e r i a l e n toegepast i n de b i n n e n r i o l e r i n g e n .
In de
deze p a r a g r a a f wordt
een
indicatie
m a t e r i a l e n d i e i n de b i n n e n r i o l e r i n g
voorkomen. Men
realiseerde
gegeven van
van
de
de
spreiding
bestaande
z i c h e c h t e r dat h i e r u i t
van
woningvoorraad
geen indruk kan worden
v e r k r e g e n van de v o o r a l v r o e g e r vaak voorkomende combinaties van m a t e r i a len
i n 6en
en,
dunwandig
voor het
de
en h e t z e l f d e h u i s , gietijzer
grondleiding.
installeren
rialen
van
bijvoorbeeld
voor
de
Bovendien
standleiding
1078
voor en
een
de
aansluitleiding-
gres
moet worden bedacht
een HR-ketel
d i e volgens NEN
lood
met
dat,
binnenriolering
mortelvoegen
i n d i e n men
aantreft
(Gasinstallatievoorschriften
van
bij
mate-
GAVO 1976)
niet
tegen h e t condenswater daarvan bestand
zouden z i j n , h e t voor de h u i s e i g e -
naar
de
niet
relevant
i s om
te weten dat
paste m a t e r i a l e n i n h e t
algemeen w e i n i g
ningbestand.
blijkt
Anderzijds
uit
de
in zijn
binnenriolering
voorkomen hier
opgenomen
bestaande
gegevens
de
r i o l e r i n g van PVC
l i j m v e r b i n d i n g e n of r u b b e r v e r b i n d i n g e n h e e f t , welke
De
nenhuisriolering onderzoek,
dat PVC
0,9%)
de
zijn
toegepaste m a t e r i a l e n voor ontleend
het M i n i s t e r i e
de
van
de
resultaten
bin-
van
een
V o l k s h u i s v e s t i n g en Ruim-
(15).
t o t het
jaar
2000 i s u i t g e v o e r d , w a a r b i j
b i j de nieuwbouw na van
aan
de
de nieuwbouw met met
het
1975
algemeen i s toegepast. In
een
leggen van
catagorie " r i o o l
i s veron-
PVC-binnenriolering uitgerust.
een
niet
1975
relatie
t o t de
aanwezig"
woningen
( i n 1975
was
met dit
b u i t e n beschouwing g e l a t e n . Een
in
c.v.
door
i n 1975
i s i n verband
individuele
omtrent
i n Nederland
extrapolatie
werd reeds 87,5% Verder
gegevens
gelnitieerd
t e l i j k e Ordening
dersteld
binnen-
i s tegen de i n v l o e d van h e t condenswater.
volgende
Een
een
dat
van
resistent
r e c e n t e bouwjaren
wo-
o v e r g r o t e meerderheid met
de woningen van
i n het
toege-
de
prognose
voor de p r o c e n t u e l e v e r d e l i n g naar m a t e r i a a l , toegepast
binnenhuisriolering
i n verhouding
een bepaald j a a r s t a a t i n t a b e l
4.
t o t het
totale
woningbestand
in
-41-
T a b e l 4. P r o c e n t u e l e v e r d e l i n g naar m a t e r i a a l voor de
binnenhuisrio-
lering
Materiaal
riool
2000
1990
1985
1981
Gietijzer
27,4
25,3
23,3
20,5
Asbestcement
13,4
12,5
11,5
10,3
PVC
47,9
51,9
55,8
61,2
Overige
11,3
10,3
9,4
8,0
100
100
Naast
een
forse
stijging
van
het
100
100
aandeel
van
PVC
zullen
de
andere
s o o r t e n m a t e r i a l e n een l i c h t e d a l i n g v e r t o n e n .
V e r d e l i n g van de m a t e r i a l e n toegepast i n de b u i t e n r i o l e r i n g
5.3.2
De deze
procentuele verdeling
paragraaf wordt
onderzoek
gegeven,
van
de
buitenrioleringsmaterialen
i s overgenomen u i t h e t
dat het i n g e n i e u r s b u r e a u DHV
heeft
die
e i n d r a p p o r t van
verricht
voor de N.V.
in het
Neder-
landse Gasunie ( 2 5 ) . Voor verse
de
toegepaste
marktonderzoeken.
rialen
zijn
gegeven
verwerkt
van
resultaten
de
leidingsmaterialen In
i n de
s t a a n vermeld
diameters
1965-1970;
5.
de i n dat
g e b r u i k gemaakt
werd
m a t e r i a l e n voor
i n tabel
materialen. Hieruit b l i j k t de
onderzoeken
periode
t e verwerken
derzoek u i t g e v o e r d naar
voor
deze
werd
In
jaar
1981
gelegde
aangegeven welke
tevens
de
werd
periode
werd
mm
een
eveneens
en nog
v o o r n a m e l i j k PVC
mate-
prognose
1970-
1975.
De
een
markton-
te leggen
leiding-
dat m.b.t. h u i s a a n s l u i t l e i d i n g en
t o t 250
van d i -
wordt
straatriolen: g e b r u i k t (40-
80%); voor
de
diameters
300-500
mm
voornamelijk
beton
wordt
toegepast
(75-85%). Van
het
r i o l e n was
totale
leidingbestand
c a . 38% i n PVC,
55%
van
huisaansluitleidingen
en
straat-
i n beton en 7% i n asbestcement u i t g e v o e r d .
-42-
T a b e l 5. P r o c e n t u e l e
verdeling
naar
materiaal
voor
het s t r a a t r i o o l
en de h u i s a a n s l u i t l e i d i n g .
Straatriolen
procenten
van het t o t a a l
Diameter
materiaal > 300 mm
< 300 mm
Beton
97
88
PVC
9,5
1,5
Gietijzer
1
0,5
Glasvezelgewapende k u n s t s t o f
0,5
0,5
Asbestcement
1
0,5
Huisaansluitleiding
procenten
materiaal
diameters:
Beton PVC Gietijzer Gres
van h e t t o t a a l
110-125-150-160 mm
1 55 2,5 41,5
-43-
5.4
Samenvatting
In
d i t h o o f d s t u k wordt
een
b u i t e n r i o l e r i n g . H i e r b i j wordt
beschrijving
gegeven
van
de
binnen- en
zowel ingegaan op algemene aspecten, z o a l s
Model-lozingsverordening r i o l e r i n g
en eigendom
en beheer, a l s w e l
de
eisen
waaraan de r i o l e r i n g moet v o l d o e n en v e r d e l i n g van de h i e r v o o r toegepaste materialen.
6.
ONDERZOEK
In h e t h o o f d s t u k "Binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g " terialen
genoemd
zoals
deze
b i j de
woningen
worden de d i v e r s e
voorkomen. Van
deze m a t e r i a l e n kon na b e s t u d e r i n g van de n o r m v o o r s c h r i f t e n worden dat deze bestand z i j n geldt
voor de k u n s t s t o f fen
deze k u n s t s t o f b u i z e n
enkele
mavan
reeds gezegd
tegen het condenswater van de H R - k e t e l . D i t zoals
( 1 6 ) . Voor
PVC de
en voor de
l i j m v e r b i n d ingen
andere m a t e r i a l e n
was
tussen
het n i e t
zeker
of deze bestand waren tegen h e t condenswater. Om aan deze onzekerheid een e i n d rialen ter, en
waarbij
niet
te l a t e n
onderzoeken
tevens h i e r
werden
i n het
studies
uit
gebruik
naar
van
terzake
te l a t e n van
condenswater
gemaakt
o f deze bestand z i j n
door
laboratorium
enkele mengsels werd
vaststaat
te maken werd b e s l o t e n om d i e mate-
de
de d e m o n s t r a t i e p r o j e c t e n
de
tegen het condenswa-
deskundige verrichten.
N.V.
instituten
bureaus
deze
onderzoeken
Nederlandse Gasunie
synthetisch
samengesteld. Voor analyseresultaten
Voor
en
de
samenstelling
van
hiervan
condenswatermonsters
( z i e p a r a g r a a f 3.2.1). Om b i j de onderzoeken
ook een i n d r u k te k r i j g e n over de mate van de a a n t a s t i n g werden de p r o e ven n i e t met
mengsels
graad. De bij
alleen met
met
een
hogere
volgende d r i e
gemiddeld standaardmengsel u i t g e v o e r d , concentraties synthetisch
de i n de p a r a g r a f e n 6.1
t/m 6.4
condenswater A : pH=4,3, met
aan
ionen
en met
b e r e i d e mengsels
maar
ook
een hogere zuur-
condenswater
werden
genoemde onderzoeken betrokken:
een
ionenconcentratie
overeenkomend
met
een gemiddeld condenswater. condenswater B : pH=3,5, met
een
ca
1,5
x
hogere
ionenconcentratie
hogere
ionenconcentratie
t . a . v . condenswater A. condenswater C : pH=2,7,
met
een
ca
3
t . a . v . condenswater A.
x
-44-
Hierbij (pH) houdt
van
wordt
het
dus
nogmaals
condenswater
i n dat de
schijnlijk
niet
opgemerkt
ligt
van
terwijl
voorkomt. Deze mengsels werden om een indruk t e k r i j g e n wat
in
tussen de
zuurgraad
voorkomt,
dat
3,7
de
praktijk
en
4,3
de
zuurgraad
( z i e tabel
1). D i t
mengsel B
i n de
praktijk
mengsel
i n de
praktijk
zeker
b i j het
onderzoek
meegenomen
C
uitsluitend
het e f f e c t
i s van een hogere
hoogstwaar-
zuurgraad
niet
op
de
mate van a a n t a s t i n g .
ter
De
r e s u l t a t e n van
op
de
diverse
de onderzoeken
naar
m a t e r i a a l s o o r t e n hebben
de
i n v l o e d van het
betrekking
op
condenswa-
het
onverdunde
condenswater. Aan
de hand van deze r e s u l t a t e n wordt dan beoordeeld of een
materiaal
i s tegen
wat
dan
bestand
de
het
condenswater
levensduur van h e t
en
a l s het
niet
bestand i s ,
desbetreffende materiaal z a l z i j n .
Hierbij i
moet wel
opgemerkt
worden dat
denswater i n een woning een gewijze
lozing
condenswater
van
er
gewoonlijk
p e r i o d i e k e verdunning
huishoudelijk
i n contact
b i j de
komt
met
afvalwater bepaalde
lozing
van
het
con-
ten gevolge van p i e k s -
zal
optreden,
gedeelten
van
voordat de
het
binnen-
en
b u i t e n r i o l e r i n g ( z i e figuur 4). Hieronder met
onderzochte
m a t e r i a l e n worden
besproken,
samen
onderzoeken.
Rubberringen
Het
onderzoek
gebruikt
uitgevoerd
naar de m o g e l i j k e a a n t a s t i n g van r u b b e r r i n g m a t e r i a l e n ,
worden
door
als
dichtingselement
b i j de
het KIWA (het k e u r i n g s i n s t i t u u t
len) i n R i j s w i j k lijk
de
de r e s u l t a t e n van de
6.1
die
zullen
( 1 7 ) . In de
styreenbutadieenrubber
buitenriolering,
voor
waterleidingartike-
binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g toegepast;
werd
wordt
b i j d i t onderzoek
hoofdzake-
werden
de
vol-
gende v i e r r u b b e r s o o r t e n betrokken: styreenbutadieenrubber(SBR) natuurrubber
(NR)
etheenpropeenterpolymeer nitrilbutadieenrubber Proefstukken NEN-ISO 37
van
deze
en werden daarna
(EPDM)
(NBR) rubbersoorten geexposeerd
werden aan
de
gemaakt drie
overeenkomstig
i n paragraaf
6
ge-
-45-
noemde mengsels eigenschappen
condenswater. Voor en na e x p o s i t i e werden de
bepaald volgens
NEN
7103.
Het
totale
mechanische
onderzoek
nam
vier
weken i n b e s l a g . De procedure i n c h r o n o l o g i s c h e v o l g o r d e was a.
als volgt:
B e p a l i n g mechanische eigenschappen T r e k s t e r k t e volgens NEN-ISO 37 Rek b i j breuk volgens NEN-ISO 37 Hardheid v o l g e n s NEN-ISO 48.
b.
E x p o s i t i e aan condensaat b i j 60°C gedurende 1 week.
c.
E x p o s i t i e aan condensaat b i j 21°C gedurende 3 weken.
Na b e e i n d i g i n g van de e x p o s i t i e s onder b en c: d.
B e p a l i n g mechanische eigenschappen overeenkomstig a.
Het schappen
resultaat van de
van
de
proefnemingen
was
onderzochte r u b b e r s o o r t e n ,
denswatermengsels
van
verschillende
dat
de
mechanische
na b l o o t s t e l l i n g
zuurgraden, s l e c h t s
aan
i n zeer
eigende
con-
geringe
mate en soms i n het geheel n i e t
waren afgenomen. De
onderzochte r u b b e r -
s o o r t e n b l i j k e n na e x p o s i t i e nog
steeds aan de u i t g a n g s e i s e n van NEN
7103
te v o l d o e n .
6.2
Sifons
Het onderzoek naar de m o g e l i j k e
a a n t a s i n g van s i f o n m a t e r i a l e n
d a a r i n g e b r u i k t e r u b b e r r i n g e n werd u i t g e v o e r d fen
en
Rubberinstituut
TNO)
te Delft(18);
door het KRITNO
en
de
(Kunststof-
B i j d i t onderzoek
werden
de
volgende k u n s t s t o f f e n en metalen betrokken: polyvinylchloride
(PVC)
p o l y e t h e e n (PE) polypropeen -
(PP)
verchroomd messing De
kunststoffen
werden
onderzocht op
spanningscorrosie
van de P o h r t - p r o e f ( 1 9 ) . H i e r b i j werden s t r o o k j e s u i t het
door m i d d e l
sifonmateriaal, Q
waarin een overmaats k o g e l t j e
i s g e p e r s t , gedurende
12 weken b i j 60 C aan
de condenswatermengsels B en C ( z i e h o o f d s t u k 6, aanhef) geexposeerd.
-46-
Na e x p o s i t i e werden de p r o e f s t u k k e n m i c r o s c o p i s c h op de aanwezigheid van
scheuren
onderworpen vuld
met
stoof
dergelijke
en
aan een b u i g p r o e f . De
de
condenswatermengsels
b i j 60°C
bewaard.
Tijdens
aangevuld
met
eventuele
a a n t a s t i n g . De
eveneens na
onderzocht. Tevens
demiwater.
Na
verchroomde B
en
C
deze
en
werden messing
r u b b e r r i n g e n van
de
het
de
sifons
werden
weken
verdampte
water
beoordeeld
twee messing
van
de
expositie
Het t o t a l e onderzoek nam
b e o o r d e e l d op
treksterkte
sifons
werden
expositie
proef s t a a f j e s
onder d e z e l f d e
e l k gevuld met
duidelijke
aantasting
bovenbedoelde expositie
sifons
en
en m i c r o h a r d h e i d .
dat na e x p o s i t i e
van de types B en C b i j 60°C er geen n a d e l i g e op
op
14 weken i n b e s l a g .
Het r e s u l t a a t van h e t onderzoek was
stateerd
ge-
i n een
gedurende 12 weken b i j 60°C aan het condenswater b l o o t g e s t e l d
afloop
sifons,
12
werd
werden
proefstaafjes
sifons
gedurende
periode
expositie
de
vervaardigd
u i t sifons
omstandigheden
kon
h e t condenswater worden
voor
aan
en op
vastgesteld.
de
invloed
afdichting
kon
van PVC,
worden geconPE
en PP.
twee verchroomde deze w i j z e
B i j de worden
een v e r m i n d e r i n g van de mechanische
i n condenswater
messing
b e p r o e f d , geen
rubberringen,
gebruikt,
Na
die i n
bleek
eigenschappen was
dat
na
opgetre-
den.
6.3
Metalen
Het
onderzoek naar de e v e n t u e l e
binnen- en
buitenriolering
MITNO ( M e t a a l i n s t i t u u t
TNO)
worden
aantasting
gebruikt,
van metalen, d i e b i j de
werd
uitgevoerd
door
het
t e A p e l d o o r n ( 2 0 ) . B i j d i t onderzoek worden
de volgende metalen onderzocht: gietijzer(onbeschermd,
beschermd
een teer-epoxy c o a t i n g
en beschermd
ting) -
verzinkt messing koper
staal
met
handelscoating, met
een dubbele
beschermd
met
teer-epoxy coa-
-47-
De
eerste
rialen,
terwijl
komen. De
twee m a t e r i a l e n de
worden
gebruikt
l a a t s t e twee m a t e r i a l e n
metalen
worden
onderzocht
p r o e f , d.w.z. dat p r o e f p l a a t j e s van water worden gedompeld
een
daarna
1
uur
goede r e p r e s e n t a t i e van
terialen
worden
blootgesteld
plaatjes
zijn
r a a t beschermd zodat water.
Tijdens
de
a l l e e n de
spronkelijke
waarde
salpeterzuur
(1:1).
proefstukken
gereinigd
de
optredende
proefstukken tend
was
er
woning
en
de
bleek
te
Nadat van
proef
met
de
gewichtsverliezen
v i s u e e l beoordeeld.
Het
proefop-
HR-ketel. een
een
het
minder
zuurgraad mengsel
van
was,
zijn
zuur
werd;
de
oor-
zwavelzuur de
ongeveer
en
onbeklede
waarna
door
beklede
beproevingsresultaat nam
prepa-
condens-
v a s t g e s t e l d . B i j de
onderzoek
ma-
proef-
weer op
corrosieproducten,
zijn
De
speciaal
komt met
oplossing
en werd het totale
hangen. Deze
een
beeindigd
aanhechtende
d i t onmogelijk
condens-
i n contact
dat
dompel
i n het
z i j k a n t e n met
brengen met
de
1 uur
voor-
omstandigheden waaraan de
twee maal per week de
terug
intermitterende
boven
de
voorkant
beproeving
daarom werd b e s l o t e n om
weging
i n een
achterkant
een
deze m a t e r i a l e n
i s een
de
binnenrioleringsmate-
a l l e e n b i j s i f o n s kunnen
middels
stelling
aan
als
uitslui-
13
weken
in
beslag.
Uit
d i t onderzoek b l e e k
condenswatermonsters proefstukken lijk van
geringe
die
de
beklede metalen
waarneembare
aantasting
waren met
handelscoating
beschermd
roestvorming,
d i t deklaagtype
werden de
een
dat
die
s l e c h t s van
er
op
duidt
korte
volgende c o r r o s i e s n e l h e d e n
duur
berekend
dat
i n geen van
hadden
de
zijn
t i j d dat de metalen z i c h i n h e t condenswater bevonden = 45
De
plaatse-
beschermende de
drie
ondergaan.
vertoonden
i s . Voor (deze
de
andere
werking metalen
gebaseerd
op
de
dagen):
T a b e l 6. Gemeten c o r r o s i e s n e l h e d e n voor v e r s c h i l l e n d e metalen (mm/jaar)
Condenswater A
Condenswater B
Condenswater C
onbekleed g i e t i j z e r
0,19
0,14
0,23
z i n k l a a g van v e r z i n k t s t a a l
0,20
0,21
0,33
koper
0,03
0,04
0,11
messing
0,05
0,04
0,09
-48-
De
aantastingssnelheid
condenswatermengsels als
i n de
van
condenswater A
hebben
praktijk
een
voorkomt),
en B
i s ongeveer
zuurgraad en chemische terwijl
de
gelijk
(deze
samenstelling
aantastingssnelheid
door
zocon-
denswater C d u i d e l i j k g r o t e r i s . Uit
het
onderzoek
onbeschermde
door h e t M e t a a l i n s t i t u u t
materialen
geringe snelheid
door
het
condenswater
TNO
i s gebleken dat
slechts
met
de
een
relatief
z i j n a a n g e t a s t . Ofschoon het condenswater i n de
praktijk
meestal nog verdund wordt met
h u i s h o u d e l i j k a f v a l w a t e r , v e r d i e n t het
gens
aanbeveling
het M e t a a l i n s t i t u u t
TNO
geen
onbeklede metalen
vol-
te
ge-
b r u i k e n voor de a f v o e r van condenswater.
Cementgebonden m a t e r i a l e n en gres
6.4
Het rialen
onderzoek naar de m o g e l i j k e
en gres werd
terialen
en
uitgevoerd
aantasting
van
cementgebonden
door het IBBC/TNO ( i n s t i t u u t
Bouwconstructies TNO)
te
Rijswijk
mate-
voor Bouwma-
( 2 1 ) . B i j het
onderzoek
werden de volgende m a t e r i a l e n b e t r o k k e n : -
beton asbestcement
-
gresbuis
-
cementmortel Bij
trof
d i t onderzoek werden geen
experimenten u i t g e v o e r d
h i e r een t h e o r e t i s c h onderzoek. D i t h i e l d
a n a l y s e r e s u l t a t e n van h e t condenswater naal
i n dat aan de hand
en met
behulp van
gehanteerde normen kan worden b e p a a l d wat
denswater
op beton i s . Voor
de
aantasting
maar het
van
de
de
invloed
van de
internatio-
van
cementgebonden
be-
het
con-
materialen
s p e l e n v o o r a l de zuurgraad, de h a r d h e i d en het k a l k a g r e s s i e f koolzuur van het
condenswater
een
(30) dat onverdund beton
i s . Een
1455 l i t e r 2 1 m
rol.
Voor
e l k van
condenswater " z e e r
theoretische
deze
sterk
b e r e k e n i n g van
factoren
diepte
van maximaal
1 mm
condenswater wordt i n ongeveer 1 j a a r t i j d
aan
de
norm
a a n t a s t e n d " ten o p z i c h t e
van
het
dat
condenswater van het type A i n s t a a t
t o t een
voorspelt
IBBC/TNO
toonde
aan
i s een betonoppervlak van
te tasten.
geloosd.
Deze
hoeveelheid
-49-
In de norm (30, 22) wordt
e c h t e r geen u i t s p r a a k gedaan over de
snel-
h e i d van de a a n t a s t i n g , dus o v e r de levensduur van het beton. I n de
lite-
ratuur
i s daarom gezocht n a a r gegevens van experimenten onder
ke omstandigheden. De meest
houvast biedende p u b l i c a t i e
was
soortgelijd i e van
P.E.
H a l s t e a d ( 2 3 ) , w a a r i n kubussen van b e t o n i n stromend zacht water van pH = 4.4 werden g e l e g d . B i j deze p r o e f , d i e v i e r t i n g van c a . 4 mm niet
per j a a r
gesproken over de h o e v e e l h e i d
p u b l i c a t i e van F.M. zal
geconstateerd.
een a a n t a s -
In deze p u b l i c a t i e werd
langsstromend water. Op
echter
grond van
een
Lea (24) b l e e k dat asbestcement minder s n e l aangetast
worden vanwege de g r o t e r e
moet worden met
j a a r duurde, werd
dichtheid,
maar dat toch
een a a n t a s t i n g van c a 1 a 2 mm
tels
moet v o l g e n s het IBBC/TNO met
ning tief
B i j cementmorreke-
gehouden
worden dan van betonnen b u i z e n , vanwege de doorgaans
rela-
poreuze
structuur.
als
dich-
over een
klein
tingsmateriaal oppervlak
wordt
hogere
per j a a r .
gehouden
aantastingssnelheid
Mortel
een
rekening
echter
alleen
t u s s e n twee b u i z e n en z a l d e r h a l v e
i n contact
komen met
het
condenswater.
gebruikt
slechts
G r e s b u i z e n worden
niet
aangetast door h e t condenswater. De
c o n c l u s i e van h e t IBBC/TNO i s dat beton, asbestcement
en m o r t e l
aangetast worden door het condenswater, maar g r e s b u i z e n n i e t . In dat d e e l van de r i o l e r i n g condenswater
waar deze cementgebonden
i n contact
komt
kunnen
materialen uitsluitend
v o l g e n s het
IBBC/TNO dan
deze m a t e r i a l e n n i e t worden g e b r u i k t . B i j v e r d u n n i n g van h e t met
het
huishoudelijk
dit
laatste
zodanig
afvalwater
z a l de
o v e r h e e r s e n dat
kwantiteit
geen
en
aantasting
de
met
ook
het
beter
condenswater
kwaliteit
behoeft
te
van
worden
verwacht.
6.5
P r a k t i j k p r o e f N.V.
Bij
het onderzoek aan de cementgebonden
b l e e k dat e r geen l i t e r a t u u r rialen
Nederlandse Gasunie
door condenswater
november 1981
bekend
afkomstig
m a t e r i a l e n door het IBBC/TNO
i s over de a a n t a s t i n g van deze matevan H R - k e t e l s . Om
b i j de N.V.Nederlandse
Gasunie
een
deze
reden i s h a l f
praktijkproef
w a a r b i j het condenswater van een H R - k e t e l door twee i n de zaagde
betonnen
van 2 meter,
buizen
loopt.
De
betonnen
zodat het condenswater
buizen
i n totaal
hebben
gestart,
lengte e l k een
over 4 meter
doorgelengte
betonnen
buis
-50-
word t g e l e i d . De HR-ketel d i e h e t condenswater vormt dat
deze
3 min.
brandt en 7 min.
stilstaat.
metingen i s gebleken dat e r per uur c a . 1,5
i s zodanig
D i t geschiedt liter
afgesteld
continu. U i t
condenswater wordt
vormd. D i t houdt i n dat er i n ongeveer twee maanden net zo v e e l water
wordt
condenswater gezette drie
gevormd
a l s i n een
woning
stroomt b i j de p r o e f
t i j d e n worden monsters
i n een
onverdund
geheel
door
ge-
condens-
stookseizoen. D i t
de betonnen
buizen.
Op
genomen en g e a n a l y s e e r d . D i t geschiedt
op
v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n , n . l . voordat het condenswater met
het beton
i n c o n t a c t komt, aan h e t e i n d e van de e e r s t e b u i s en aan het einde van de tweede b u i s . Op deze manier kan men
zowel de zuurgraad van het condenswa-
t e r v o l g e n , a l s bepalen h o e v e e l Ca e r u i t de betonnen b u i z e n i n o p l o s s i n g is
gegaan. Op h e t moment van h e t s c h r i j v e n van d i t r a p p o r t
veer
drie
maanden. Aan
het
einde van
de
eerste
liep
en de
de proef
onge-
tweede maand
zijn
monsters genomen en g e a n a l y s e e r d op zuurgraad en C a - g e h a l t e ( z i e t a b e l 7 ) .
T a b e l 7. De
zuurgraad (pH) en het c a l c i u m g e h a l t e
water b i j de p r a k t i j k p r o e f van de N.V.
na 1 maand
(mg/1) van het
condens-
Nederlandse Gasunie
na 3 maanden
na 2 maanden Ca
Ca
pH
Ca
pH
ketel
3.4
0,0
3,6
0,0
3,7
0,0
na 2 meter
4,1
5,0
4,1
0,5
3,8
0,5
na 4 meter
5,2
8,4
4,4
0,9
4,1
1,0
Opgemerkt
kan worden dat e r na
3 maanden
denswater aan beide betonnen b u i z e n b i j v i s u e l e u i t l o g i n g s v e r s c h i j n s e l e n waarneembaar z i j n .
PH
continue
lozing
i n s p e c t i e geen
van
con-
duidelijke
-51-
Combinatie van deze gegevens met
d i e van h e t IBBC/TNO l e v e r t
de
vol-
gende levensduur van de betonnen b u i s op:
3 In
het
IBBC/TNO
rapport
wordt
v r i j e k a l k b e v a t . De p r a k t i j k p r o e f maximaal
10 gram Ca i n o p l o s s i n g
Bij
een c o n t a c t
het
contact
o p p e r v l a k 600
cm
DHV
dm
beton
zien
gram
dat e r per
gaat i n de e e r s t e 2 meter
. D i t zou
94
betonnen b u i s .
h e t beton van
inhouden dat de
jaar
3 cm,
aantasting
is
maxi-
per j a a r i s b i j l o z i n g van onverdund condensaat.
Raadgevend
opdracht v e r s t r e k t
1
van Gasunie l a a t
Onderzoek i n g e n i e u r s b u r e a u
Aan
dat
b r e e d t e van h e t condenswater met 2
maal ongeveer 1,8 mm 6.6
vermeld
DHV
I n g e n i e u r s b u r e a u BV
te A m e r s f o o r t (25) werd
t o t h e t v e r r i c h t e n van een s t u d i e naar de
invloed
een van
het condenswater van H R - k e t e l s op de levensduur van m a t e r i a l e n d i e worden toegepast
voor
besteed aan de
b i n n e n - en
buitenriolering.
samenstelling
h o u d e l i j k a f v a l w a t e r . Tevens r i o l e r i n g s b u i z e n wordt
6.6.1
Chemische
DHV
en het d e b i e t
In
de
wordt
van condenswater
aandacht
en van
huis-
i s gekeken naar de m a t e r i a a l s o o r t e n d i e v o o r
gebruikt.
s a m e n s t e l l i n g en d e b i e t van h e t condenswater
i s u i t g e g a a n van door Gasunie v e r s t r e k t e
termonsters met
studie
de chemische
samenstelling
zoals
gegevens deze
en condenswa-
i n tabel
1 van d i t
rapport
i s gegeven. B i j de u i t v o e r i n g van de proeven i s u i t g e g a a n van een
pH
3,5.
van
water
Tevens
aanwezig
i s aangenomen
i s . B i j deze
s t o o k s e i z o e n ongeveer 10
liter
dat
studie
er
geen
carbonaathardheid i n het
i s aangenomen
condenswater
v o o r een
dat
er
tijdens
het
eengezinswoning per
dag wordt gevormd.
6.6.2
Chemische
s a m e n s t e l l i n g en d e b i e t van h e t h u i s h o u d e l i j k
afval-
water
In verband met lijk
de v e r d u n n i n g van h e t condenswater met h e t huishoude-
a f v a l w a t e r i s het van b e l a n g i n z i c h t
te hebben
wat
de
belangrijkste
-52-
c crap orient en valwater
van
treden
het
huishoudelijk
voornamelijk
drinkwater (grondwater of Voor een van
de
Eisma 5.3
graaf tot
Dit
verdeling
i s echter
2000
staan
de
toegepaste
bronnen
(15).
nog De
i n t a b e l 4 van
voor
het
gerekend worden met
een
debiet
gemaakt
tussen
materialen
h u i s a a n s l u i t l e i d i n g en
i n 1975.
gegeven
verschillende
af-
dag.
binnenrioleringsmaterialen (26)
V a r i a t i e s i n het
toegepaste l e i d i n g m a t e r i a l e n werd onderscheid
binnenriolering, van
de
zijn.
oppervlaktewater).
l i t e r per
V e r d e l i n g van
Voor de
door
normale eengezinswoning kan
ongeveer 300
6.6.3
op
afvalwater
werd
onderzoek was
van
de
uitgegaan ook
de
van
basis
Voor een van
binnenrioleringsmaterialen;
door Gasunie resultaten
straatriool.
van
d i t rapport
een de
de
onderzoek
de
in in
e x t r a p o l a t i e uitgevoerd verdeling
(paragraaf
voor
5.3.1).
de
verdeling van
paragraaf
deze vanaf
para1975
binnenriolering
-53-
De dingen
procentuele verdeling
van
i s g e d e e l t e l i j k gebaseerd
i n 1970
en een prognose
van
de
buitenriolering
en
huisaansluitlei-
op een marktonderzoek door een
deze gegevens voor
werd g e b r u i k gemaakt van een onderzoek
de
i n 1981
fabrikant
p e r i o d e 1970-1975.
door
een andere
Ook
fabrikant.
De gegevens h i e r v a n s t a a n i n p a r a g r a a f 5.3.2.
6.6.4
De bestandheid van k u n s t s t o f f e n en rubbers
B i j h e t bepalen van de b e s t a n d h e i d van k u n s t s t o f f e n en rubbers wordt u i t g e g a a n van
een
continue b e l a s t i n g
door
onverdund
s a m e n s t e l l i n g z o a l s d i e i n p a r a g r a a f 6.6.1 Aan
de hand van
aangetoond
dat zowel PVC
Voor
de
onderzoek
plaats
16929 voor
rubberringen
i s op
ook van
PVC
en
DIN
van
het
door
aangenomen dat deze bestand
g e b r u i k gemaakt wordt
16934 voor
het
KIWA
zijn
tegen het
a a n s l u i t i n g e n van
van
PE
werd
z i j n tegen condenswater.
grond
Opgemerkt werd dat b i j de
een
i s gegeven.
hard
a l s PE bestand
( p a r a g r a a f 6.1)
denswater. woordig
DIN
condenswater van
gresbuizen
polyurethaanrubber
m o r t e l v e r b i n d i n g e n . Verwacht werd
verrichte
e c h t e r dat
con-
tegen-
afdichtingen hier
ook
in
nauwe-
l i j k s o f geen a a n t a s t i n g zou o p t r e d e n .
6.6.5
De bestandheid van
Over
de
corrosiesnelheid
gegevens b e s c h i k b a a r . In maakt
tussen
publicaties publicatie ter
niet
rosie
met
i s het
oorzaakt
gietijzer
zijn
sommige p u b l i c a t i e s
wordt
van
staal
condenswater
(33) zou grondwater
meer
zal zijn
daarentegen
en
gietijzer
agressief met
voor
voor
dan
0,4
0,25
mm
lagere corrosiesnelheid doordat
grafietskelet
Fe
weinig geen
kwantitatieve
onderscheid
(31,32);
gietijzer.
volgens In
een
Enkele
mm
per
andere
b i j een
stalen
over
de c o r -
onderzoek
l e i d i n g e n met (34).
van
waarschijnlijk
gietijzer
gaat
en
de
o n t s t a a n , opgevuld worden met skelet
wordt
holten die hierdoor
c o r r o s i e p r o d u c t e n . In
geheel
in
water
per j a a r te bedragen
omstandigheden kunnen deze het
deze
standaardboeken
3 te houden opdat
jaar;
c o r r o s i e van
in oplossing
ge-
d e z e l f d e s a m e n s t e l l i n g a l s condenswa-
gietijzer.
b l e e k dat de
een pH van 6 ongeveer De
ge
corrosie
van
(27) geven. h e t a d v i e s de pH boven de
niet
Seattle
de
aggressief z i j n
gietijzer
gietijzer
ver-
i n het gunsti-
opvullen; d i t verschijn-
-54-
s e l noemt men De
metingen
voordoet
g r a f i t i s e r i n g of spongiose. van
Fott
b i j het
beproefde
veelheid
lozen
o.a. g r i j s
triumsulfaat
(28) benaderen van
condenswater
gietijzer
met
c o n c e n t r a t i e van 500
o p g e l o s t e z u u r s t o f . De
nue b l o o t s t e l l i n g
het
dichtst door
water met ppm.
situatie
die
zich
gietijzerenleidingen. Hij een pH
van 4,0
H i j varieerde
daarbij
corrosiesnelheid
aan het water was
de
en een ook de
d i e h i j vond
nahoe-
b i j conti-
ongeveer 0,075 mm/jaar i n s t i l s t a a n d
water en 0,18 mm/jaar i n stromend water.
6.6.6
De bestandheid van gres
Voor het
g r e s b u i z e n wordt
condenswater. De
gesteld
dat
b e s t a n d h e i d van
deze
niet
aangetast worden
door
de v r o e g e r toegepaste m o r t e l v e r b i n -
dingen b i j g r e s b u i z e n wordt behandeld i n p a r a g r a a f 6.6.7; de tegenwoordig toegepaste
afdichtingen
van
p o l y u r e t h a a n r u b b e r wordt
behandeld
i n para-
graaf 6.6.4.
6.6.7
De b e s t a n d h e i d van cementgebonden
Het
condenswater
agressief oorzaakt CO2
voor
is
volgens
cementgebonden
door de lage pH
internationaal
materialen.
(3,5-4,3)
materialen
Deze
gehanteeerde
agressiviteit
en het hoge g e h a l t e
(53-81 mg/1). A l s gevolg h i e r v a n wordt
de v r i j e
de cementsteen u i t g e l o o g d . In h e t DHV-rapport wordt
normen
wordt
ver-
aan k a l k a g r e s s i e f
en gebonden
kalk i n
het aantastingsmecha-
nisme dat deze u i t l o g i n g v e r o o r z a a k t u i t v o e r i g behandeld. Voor langere
h e t doen
t e r m i j n van
van de
een v o o r s p e l l i n g cementgebonden
z o a l s d i t i n de p r a k t i j k voorkomt,
van
de
materialen
mate van door
het
aantasting
op
condenswater,
i s aanvullende informatie nodig. H i e r -
voor werd gebruik gemaakt van de volgende experimenten: de p r a k t i j k p r o e f v e r r i c h t door de N.V. Bij
deze p r o e f wordt
tel
geleid
buizen,
condenswater
Nederlandse Gasunie.
u i t een c o n t i n u
over twee i n de l e n g t e doorgezaagde
i e d e r van 2 meter
i n paragraaf
6.5.
condenserende
betonnen
ke-
riolerings-
l e n g t e . Deze p r o e f i s u i t v o e r i g beschreven
-55-
De p r o e f van Romben. Deze h e e f t een monster beton van
d i t water
blijkt
i n een bak met water
op een bepaalde
dat de pH gaat
componenten. Romben
( l a g e ) waarde
oplopen
t.g.v.
Vervolgens
van k a l k
en cement-
pH-stijging
door
van
zoutzuur,
waarna h i j h e t z u u r v e r b r u i k noteerde
van
de t i j d .
Door
naar
het zuurverbruik
de h o e v e e l h e i d
f u n c t i e van de t i j d functie van
uitgeloogde bepalen.
i s van de t i j d
de u i t l o o g t i j d
vanaf
een d o s e r i n g
a l s een f u n c t i e
s t o i c h i o m e t r i s c h om
kalk
H i j vond
en de pH
ingesteld.
uitloging
c o r r i g e e r d e deze
gelegd
kon Romben
te rekenen
de u i t l o g i n g a l s
dat de u i t l o g i n g
een w o r t e l -
10 dagen, d.w.z. dat b i j een toename
met een f a c t o r
2, de u i t l o g i n g
toeneemt met een
f a c t o r /2. De p r o e f van DHV. In
h e t l a b o r a t o r i u m van DHV werd de p r o e f van Romben
met
gereproduceerd
een stuk b u i s van asbestcement en van beton, waarvan het cement-
g e h a l t e , c e m e n t k w a l i t e i t en fabricagemethode
bekend was.
De a n a l y s e s van DHV. Door DHV werden a n a l y s e s v e r r i c h t van
de p r a k t i j k p r o e f
van condenswatermonsters
b i j de Gasunie,
teneinde
afkomstig
de v e r a n d e r i n g
i n de
s a m e n s t e l l i n g a l s g e v o l g van de u i t l o g i n g t e kunnen bepalen.
Op grond voor
de e e r s t e 2 meter betonnen b u i s waardoor c o n t i n u onverdund
water laat
van een a a n t a l aannamen werd de a a n t a s t i n g s d i e p t e berekend
stroomt direct
condens-
(d.w.z. het condenswater komt wanneer h e t de HR-ketel i n c o n t a c t met h e t b e t o n ) .
Uitgangspunt
b i j deze
berekening
waren de gegevens van de p r o e f van Romben z o a l s deze b i j DHV was voerd.
De r e s u l t a t e n
geconcludeerd er
indringing
de berekening
moment (na 2 maanden) reeds
digheden
deze berekening
lozing
optreedt
over
i n tabel
uitge-
8. H i e r u i t
van onverdund
kan
condenswater
de e e r s t e 2 meter i n de Gasunie-buis
betonnen op d i t
t u s s e n de 4 en 12 mm moeten l i g g e n . D i t b e t e -
werd
d i e i n de p r a k t i j k
staan
zou de i n d r i n g i n g
kent dat d i t ook meetbaar moet Bij
berekening
worden dat b i j c o n t i n u e
een s i g n i f i c a n t e
b u i s . Volgens
van deze
ver-
zijn. echter
voorkomen
geen r e k e n i n g
gehouden met
en de levensduur
omstan-
van de betonnen
-56-
T a b e l 8. T h e o r e t i s c h e l o z i n g van
aantastingsdiepte
condenswater met
voor
een
per j a a r en een b e d r i j f s t i j d
pH
van
30%
beton
van
3,5
en
asbestcement
en b i j 200
gedurende de
bij
stookdagen
stookdag.
Aantastingsdiepte (mm)
na
1 jaar
vermenigvuldigings faktor
2
0
=
10
vrije kalk
acbestcementbuis DHV 0,7 betonnen b u i s DHV* 6,1 betonnen b u i s Gasunie** 12,6
Romben ( t e r v e r g e l i j k i n g )
DHV
0
na 20 j a a r
^0,3.20.200 10
2,45
totale kalk
vrije kalk
0,2 0,9 2,6
betonnen b u i s 3 hoogovencement per m gebruikt.
een
met
70
l e i d i n g e n nog kunnen v e r k o r t e n of v e r l e n g e n . afname
van
zienlijk
het
kalkagressief C0
d e e l CO^
aan
de
,
u
1,1 4,2 11,6
11,0
h e e f t een betonnen b u i s van hoogovencement
Gasunie h e e f t
i
totale kalk
3,1 27.5 56.6
2 ,5
I
2
door
lucht, vooral
kg
gebruikt.
portlandcement
en
280
kg
Deze f a c t o r e n z i j n : het
ontwi j ken
ter plaatse
van
van
een
aan-
turbulentie
en o v e r s t o r t e n ( g u n s t i g ) ; de kan
aanwezigheid het
van
condenswater
water v e r l e n g d wordt effect
s l i b a f z e t t i n g e n i n de vasthouden
( o n g u n s t i g ) , maar het
veroorzaken waardoor
zelfde buisoppervlak
waardoor
het
l e i d i n g e n . Deze
sliblaag
de
van
s l i b kan
condenswater
gaat ( g u n s t i g ) .
verblijftijd
niet
ook
dit
een meander-
steeds
over
het-
-57-
De
verdunning
pieksgewijs. verdund
van
huishoudelijk
Bij toiletspoelingen
maar weggespoeld.
l o z i n g kan e r o s i e Door v a r i a t i e s dalen.
Een
geschiedt n i e t
b.v.
wordt
het
c o n t i n u maar
condenswater
ongunstig
gevolg
van
deze
zullen
stroomsnelheden
niet
wijze
van
zijn.
i n h e t verhang
B i j onvoldoende
verhang
b e r g i n g van h e t water i n de
6.7
water
kan
de er
sprake
zijn
stijgen
van
of
een
zekere
buitenrioleringsmaterialen
onder-
leiding.
Samenvatting
In zocht ter.
d i t hoofdstuk
waarvan n i e t Het
betreft
d i v e r s e metalen, Uit
de
zijn
b i n n e n - en
v a s t s t o n d of hier
deze bestand
onderzoeken
van
waren
tegen
cementgebonden
het
materialen, gres,
s i f o n s en r u b b e r r i n g e n .
onderzoeken
i s gebleken
b e r r i n g e n en g r e s b u i z e n , bestand
dat beklede m a t e r i a l e n , s i f o n s ,
zijn
tegen het
en m o r t e l )
metalen
a a n t a s t i n g op
(gietijzer,
verzinkt
materialen u i t s l u i t e n d De
staal)
en c o n t i n u i n c o n t a c t komen met
a a n t a s t i n g s s n e l h e d e n van
paragrafen.
In
de
praktijk
p e r i o d i e k e verdunning
treedt
en
i n bepaalde
bij
wanneer
in
ce-
onbeklede
onverdund
deze m a t e r i a l e n staan
z a l echter
rub-
condenswater. B i j de
mentgebonden m a t e r i a l e n (beton, asbestcement
water.
condenswa-
deze
condens-
bovenstaande
leidinggedeelten
door p i e k s g e w i j z e l o z i n g van h u i s h o u d e l i j k
t e r optreden, zodat i n d i e g e v a l l e n de a a n t a s t i n g s s n e l h e i d v e e l
een
afvalwalager
kan
zijn.
7.
DAKBEDEKKINGEN
Bij
een
middel van
de
conventionele k e t e l thermische
trek
worden de h e t e
a f g e v o e r d . Wanneer
i n de b u i t e n l u c h t a f k o e l e n z u l l e n z i j a l d a a r B i j HR-ketels nisch
worden de
afgevoerd met
brandingsgassen, vrijwel
van
verzadigd
met
een
ventilator.
vocht,
condenseren.
Door
deze
door
verbrandingsgassen
condenseren.
verbrandingsgassen
behulp
onmiddellijk
verbrandingsgassen,
over
het
Hierbij
algemeen mechaverlaten
het
schoorsteenkanaal
de,
t.o.v.
de
en
de
ver-
zullen
conventionele
ke-
-58-
FIGUUR 20 OVERZICHT VAN DE TOEGEPASTE MATERIALEN VOOR DAKBEDEKKING.
-59-
tels,
veel
grotere
impuls van
de
c o n d e n s a t i e k e r n e n v e e l b e t e r met Desalniettemin
doet
zich
de
stroom
verbrandingsgassen, z u l l e n
de ( d r o g e r e ) b u i t e n l u c h t
vraag
voor
wat
de
de
worden gemengd.
gevolgen
zijn
van
het
e v e n t u e e l n e e r s l a a n van c o n d e n s d e e l t j e s op het dak.
Toegepaste m a t e r i a l e n
7.1
In
figuur
20 wordt
een o v e r z i c h t
rialen
d i e i n de
blijkt
dat voor het merendeel
gegeven van de v e r s c h i l l e n d e mate-
loop der j a r e n a l s dakbedekking z i j n
toegepast. H i e r u i t
dakpannen u i t keramiek o f beton en bitumen
worden t o e g e p a s t .
I n v l o e d van condenswater op de m a t e r i a l e n
7.2
In tussen wacht als
regenwater
van d i t r a p p o r t
en
condenswater
dat condenswater
regenwater
zouden zou
p a r a g r a a f 4.2
indien
voorkomen. De
dezelfde deze
aangetoond.
invloed
i n gelijke
hoeveelheid
op
de
Derhalve kan
worden
dakbedekkingen
hoeveelheden
condensvocht
i n samenstelling
die
op
de
ver-
z a l habben dakbedekking
eventueel
op
het
dak
kunnen n e e r s l a a n i s v e r w a a r l o o s b a a r t.o.v. de h o e v e e l h e i d regen. Bovendien hebben de
dat
i s de overeenkomst
bitumen,
terwijl
kunststof
i n h o o f d s t u k 6 besproken onderzoeken en
keramiek
ongevoelig
zijn
de a a n t a s t i n g van beton door het condenswater
voor
aangetoond
condenswater,
i n deze hoeveelhe-
den v e r w a a r l o o s b a a r i s .
7.3
Samenvatting
Zowel
u i t de v e r g e l i j k i n g
van
ook u i t de r e s u l t a t e n van de d i v e r s e extra
aantasting
zal zijn
van
de
het
condenswater
met
regenwater a l s
onderzoeken i s gebleken dat er geen
dakbedekkingen
t.g.v. h e t n e e r g e s l a g e n
condenswater u i t de afgevoerde v e r b r a n d i n g s g a s s e n .
-60-
8.
DAKGOTEN
Alhoewel van
ten gevolge van
verbrandingsgassen
zodanig
het
i n de dakgoten
de reeds
niet
terecht
te
i n hoofdstuk
verwachten
is
7 beschreven dat
uitworp
condenswater
z a l komen, i s d i t onderwerp
toch
als
i n deze
s t u d i e meegenomen. Voor dakgoten PE
en
zink.
worden meestal
U i t de
volgende
m a t e r i a l e n toegepast:
onderzoeksresultaten die
noemd, kan worden geconcludeerd ter-dakgoten n i e t
de
dat PVC-
en
i n hoofdstuk
glasvezel
6
worden
versterkte
worden a a n g e t a s t . B i j zinken dakgoten
PVC, ge-
polyes-
z a l , indien
hier
onverdund condenswater i n terechtkomt, d e z e l f d e c o r r o s i e optreden a l s ten gevolge van het mische
l o z e n van
s a m e n s t e l l i n g van
regenwater
omdat zowel
deze w a t e r s o o r t e n
de
zuurgraad a l s de
vergelijkbaar
zijn
che-
( z i e para-
g r a a f 4.4).
GEVOLGEN LOZING CONDENSWATER OP
9.
HET
9.1
MILIEU
Hydraulische belasting
Doordat
de meeste Nederlandse
huishoudens
g e s l o t e n op de g e m e e n t e l i j k e r i o l e r i n g een
vergroting
van
ringsinstallaties land
zijn
wordt
3
de
hoeveelheid
betekenen.
gedimensioneerd
a 4
x
DWA
de
De
op
3
a 4
(per
a 1200
liter
per
de
droogweerafvoer
(RWA)
voor
Per woning dag.
Door
i n Neder-
(DWA). H i e r b i j
genoemd. Uitgaande
300
liter
a 400
betekent liter
(gemiddeld
neer
kan
de h o e v e e l h e i d a f v a l w a t e r per woning toenemen met
HR-ketel
de a f v a l w a t e r z u i v e -
zuiveringsinstallaties
dit
per dag. Ten
900
dag.
i n s t a l l a t i e van de
per dag van 100
i s ontworpen
i n w o n e r e q u i v a l e n t ) per op
x
regenweerafvoer
zuiveringsinstallatie
z a l de
z i j n of z u l l e n worden aan-
a f v a l w a t e r naar
meeste
h o e v e e l h e i d a f v a l w a t e r per persoon de
AFVALZUIVERINGSINSTALLATIES EN
3
installatie
per
van
d i t dat persoon
personen) van
de
gemiddeld
(900 a 1200
l i t e r ) betekent d i t een gemiddelde
van de h y d r a u l i s c h e b e l a s t i n g met
komt
HR-ketel 10
o p z i c h t e van de per woning b e s c h i k b a r e RWA-ruimte i n de
veringsinstallatie
een
liter zui-
toename
ca 1% en ten o p z i c h t e van de droogweer-
a f v o e r (300 l i t e r per woning) een gemiddelde
toename met
ca
3%.
-61-
Vuilbelasting
9.2
Gezien alsmede
de
samenstelling
g e z i e n de
van
het
condenswater,
z i e hoofdstuk
3.2,
zeer g e r i n g e h o e v e e l h e i d z a l e r n a u w e l i j k s sprake
zijn
van een toename van de v u i l b e l a s t i n g .
9.3
Zuiveringsslib
De voor
i n a f v a l w a t e r voorkomende metalen
een
groot
aluminium in
het
i n het
dan
i s zo g e r i n g , dat h i e r v a n
(Hg)
zullen
aluminium
en
geen n a d e l i g e
aardgas
i n het condenswater de
terecht.
warmtewisselaars
terechtkomen
te worden. U i t het
kwik
zuiveringsslib
roestvrijstalen
condenswater
hiervan ven
en
deel
komen b i j h e t
zelf
kan
andere
ijzer.
echter
metalen
De h o e v e e l h e i d
het
behoe-
milieubezwaarlijke
a l s gevolg een m o g e l i j k e
van
resultaten
i s gebleken dat h e t k w i k g e h a l t e van aardgas a f h a n k e l i j k van 3 oplopen t o t c a . 180
het
geen
van
verhoging
w i n p l a a t s kan
in
B i j toepassing
gevolgen verwacht
terechtkomen, met
kwikhoeveelheid
zuiveringsproces
zuiveringsslib.
microgram
het
landelijke
aardgasnet t e v o e r e n v i n d t
bij
een r e d u c t i e van c a . 93% wordt
Uit
analyse
per m . A l v o r e n s het
de
gas i n
kwikverwijdering plaats,
waar-
en het r e s t e r e n d e k w i k g e h a l t e 3 . . . . i n het aardgas maximaal 12 microgram per m b e d r a a g t . De kwikemissie i n de l u c h t , v e r o o r z a a k t door v e r b r a n d i n g van aardgas t.b.v. verwarmings-
doeleinden
bereikt
i n de Nederlandse huishoudens
bedraagt c a . 122
3 (10,2
miljard
stalleerde zal
het
m
het
lijke
x
12
microgram
g a s v e r b r u i k met
ca
per
-
m ).
Indien
de
momenteel
gein-
17%
gemiddeld
i s ook
de r i o l e r i n g woning
afnemen. Tengevolge
daarvan
z a l ook
terechtkomen
per
en worden g e l o o s d i n de
i n gemengde r i o o l s t e l s e l s
inwoner
begrepen h e t kwik,
per
jaar
ca.
dat u i t de
180
lucht
mg
ongeveer 50%
16 x
milligram
gram
per
m
10
).
ting
van
3 personen betekent
Hg
terechtkomen
Uitgaande d i t dus
van
een
5 milligram
gemeente-
i s gebleken, dat Hg
wordt
geloosd.
v i a h e t regenwater
terechtkomt. I n het rookgascondensaat kan per j a a r 3
x
de
ca 17% afnemen t o t 100 kg Hg per j a a r . H i e r v a n z a l ca 50%
rookgascondensaat
momenteel
per
jaar
3
r i o l e r i n g . U i t metingen
Hierin
per
3,5 m i l j o e n c v - k e t e l s zouden worden vervangen door de HR-ketel
k w i k e m i s s i e met in
kg Hg
(2660 m gemiddelde per
x
in
gemiddeld 12
micro-
woningbezet-
persoon per
jaar.
-62-
Ten
o p z i c h t e van
de eerdergenoemde 180
mg
Hg
per
inwoner
per
jaar
kent d i t een verhoging van de k w i k l o z i n g per inwoner per j a a r met Aangezien de kwikemissie naar
verwachting
het
i n de l u c h t
kwikgehalte
e c h t e r met
i n regenwater
50%
ook
2,5%.
z a l afnemen, z a l
afnemen. Een
toename
van h e t kwikgehalte van h e t t e z u i v e r e n a f v a l w a t e r en d e r h a l v e een me
van het kwikgehalte
van
i n het
zuiveringsslib
gemengde r i o o l s t e l s e l s naar
baar
verwachting
z a l dan niet
ook
of
bete-
toena-
b i j toepassing
nauwelijks
aantoon-
zijn. I n d i e n een
naar
de
rioolstelsel
zuiveringsinstallatie)
toenemen met halte
gescheiden
van
bedraagt. gebruik
gemiddeld
D i t g e h a l t e kan
i n de
b e v a t t e n . Er stalleren
z a l het
de eerdergenoemde 2,5%.
zuiveringsslib
dus
landbouw mag i s dan
van
ook
met
kwikgehalte
ca.
2,2
2,5%
mg
(geen
i n het
blijkt,
per
oplopen
zuiveringsslib
geen
toegepast
U i t metingen
geen reden
de HR-ketel
wordt
kg
n i e t meer dan
i n de
kunnen
dat het kwikgestof
(d.s.)
mg/kg d.s. 10 mg
te v e r o n d e r s t e l l e n ,
zuiveringsslib
slib
droge
t o t 2,23
regenwater
dat
Voor
Hg/kg
door
d.s.
het i n -
landbouw kan
worden
toegepast.
9.3
Samenvatting
De
lozing
nauwelijks voor wat
van
merkbare
betreft
p a s s i n g van een veringsslib gescheiden
niet
condenswater invloed
op
hebben
de op
gemeentelijke de
of n a u w e l i j k s
rioolstelsel
het
zal
en de v u i l b e l a s t i n g .
B i j toe-
z a l de h o e v e e l h e i d kwik i n het
toenemen,
kwikgehalte
een
rioolwaterzuiveringsinstallatie
de h y d r a u l i s c h e b e l a s t i n g gemengd r i o o l s t e l s e l
riolering
zui-
t e r w i j l b i j t o e p a s s i n g van i n het
zuiveringsslib
met
een
maxi-
maal 2,5% kan toenemen. Het
l o z e n van
voor het van
het
s t r a a t r i o o l , de ontvangende
Hierbij
dient
typen,
welke
staal.
condenswater door
installatie
de HR-ketel
rioolwaterzuiveringsinstallatie
oppervlaktewater
niet
te worden opgemerkt, dat zijn
van
vervaardigd
uit
en
de
kwaliteit
b e z w a a r l i j k t e worden
i s uitgegaan
van
aluminiumlegering
behoeft
geacht.
warmtewisselaarof
geconserveerd
-63-
* LITERATUUROVERZICHT (1)
P.H.J. Bartholomeus,
"A High E f f i c i e n c y
paper p r e s e n t e d a t t h e F i r s t rence, Chicago, I l l i n o i s , (2)
Residential
International
Boiler",
Gas Research
a
Confe-
June 9-12, 1980
G.J. van Rossum, " L o z i n g van rookgascondensaat
b i j GIVEG-HR-ke-
t e l s " , Gas, volume 101 (1981), n r . 1, j a n u a r i , pp 16-19 (3)
Model-lozingsverordening r i o l e r i n g , ging
van Nederlandse
Gemeenten
u i t g e g e v e n door
t e 's-Gravenhage,
de V e r e n i -
groene
reeks
no. 42, 1978 (4)
Model-bouwverordening, landse 18
(5)
e
Gemeenten
u i t g e g e v e n door de V e r e n i g i n g van Neder-
t e 's-Gravenhage,
b i j g e w e r k t t o t en met het
supplement, 1981
NEN 2672, "Aanleg van b i n n e n r i o l e r i n g
van o n g e p l a s t i c e e r d PVC",
1970 NEN
2670, "Algemene
richtlijnen
voor
h e t toepassen van k u n s t -
s t o f l e i d i n g e n " , 1969 (6)
A.C.J.
Koot,
" B e h a n d e l i n g van a f v a l w a t e r " ,
uitgeverij
Waltman,
D e l f t , p. 17 (7)
D. L u y e n d i j k , R i j k s i n s t i t u u t voor Z u i v e r i n g van A f v a l w a t e r ( R I ZA) t e L e l y s t a d , n i e t
(8)
W.N.P. Boone, tie",
gepubliceerde resultaten
"Tijdelijke
leegstand
memorandum CV/M 364.81,
woningen
december
door wintervakan-
1981, N.V. Nederlandse
Gasunie (9)
L. Theodore
en A . J . B u o n i c a r e
ronment: I n t e r a c t i o n s " ,
(Editor),
"Energy
and the E n v i -
volume 1, p. 7, CRC P r e s I n c . Boca Ra-
ton, F l o r i d a , 1980 (10) Rapport KNMI en RIV, j a a r o v e r z i c h t
1978-1979
(11) T e l e a c
1976; de gegevens
cursus "Wij en h e t weer",
die hierin
worden genoemd z i j n a f k o m s t i g van het KNMI
De bij
i n d i t rapport
genoemde
literatuur
i s v o o r z o v e r deze
de u i t g e v e r en/of boekhandel v e r k r i j g b a a r
prijs
aan t e vragen
19, 9700 MA
b i j de N.V. Nederlandse
GRONINGEN
zijn,
niet
tegen k o s t -
Gasunie,
Postbus
-64-
(12) NEN
3213,
"Binnenriolering
en a a n l e g " ,
i n woningen
en
woongebouwen-ontwerp
1978
(13) P u b l i c a t i e van de S t i c h t i n g Bouwresearch,
n r . 77,
"Binnenriole-
ring" (14) NPR
3218,
"Buitenriolering;
aanleg en
onderhoud", 1981,
geven door het Nederlands N o r m a l i s a t i e i n s t t i t u u t (15) R.
Luyk, " M a t e r i a a l
oktober 1981, N.V. (16) NEN
Huisriolering",
Nederlandse
2670, "Algemene
stof leidingen",
uitge-
te D e l f t
memorandum CV/M
294.81,
26
Gasunie
richtlijnen
voor
het
toepassen van
kunst-
1969
(17) K e u r i n g s i n s t i t u u t "Onderzoek naar
voor
de
waterleidingartikelen
invloed
van
KIWA,
rookgascondensaat
Rijswijk,
afkomstig
HR-cv-ketels op r u b b e r r i n g e n , r a p p o r t n r . 364.931.011, (18) K u n s t s t o f f e n en rubber
instituut
TNO,
van
1981
D e l f t , "Spanningscorrosie
s y f o n s " , r a p p o r t n r . 53/1982 (19) De Pohrt-methode s t a a t beschreven i n DIN (20) M e t a a l i n s t i t u u t TNO,
Apeldoorn, "De
condensaat voor metalen", (21) I n s t i t u u t "Onderzoek
TNO
voor
naar
aggressiviteit
invloed
van
en
L i e s c h e en
VEB Ver l a g (23) P.E.
K-H.
rookgascondensaat
crete
Paschke,
of s o f t
water
of
(25) DHV
Lea, "The
low
pH
in
agressiever
of the e r o s i v e value"
"Schetsen
of
on
Concrete
a f k o m s t i g van
H R - k e t e l s , op
van
een
marktbeeld
n r . 12, pp
" C o r r o s i o n R e s i s t a n c e of
van
invloed
de
1957
van
levensduur
1982 bouwmaterialen",
31-33 Cast
Iron",
Cast
Handbook, 4 t h E d i t i o n , American Foundrymen's S o c i e t y , Des nes, I l l i n o i s ,
con-
pp 93-98
Bouwhandel, december 1978, Friend,
Wasserin",
effect
i n Magazine
van l e i d i n g m a t e r i a l e n " , r a p p o r t n r . 1-3337-75-01,
(27) W.Z.
1981
Raadgevend I n g e n i e u r s b u r e a u BV, A m e r s f o o r t , "De
Eisma,
cementge-
c h e m i s t r y o f cement and c o n c r e t e "
rookgascondenswater,
(26) D.
op
Delft,
1968
investigation
Research, v o l 6, 1954, (24) F.M.
"Beton
fiir Bauwesen B e r l i n ,
H a l s t a d , "An
rookgas-
Bouwconstructies,
bonden m a t e r i a l e n " , r a p p o r t n r . B-82-4/60.6.3910, (22) H.
van
r a p p o r t n r . 82M/02993/WIJ/HKV, 1982
Bouwmaterialen
de
53449
Metals Plai-
-65-
(28) E.
Fot,
"Die
Graphitierung
T H - Z i i r i c h , V o g t - S c h i l d AG, (29) J .
Honingh,
von Gusseisen",
S o l o t h u r n , 1964
"HR-cv-ketels",
interimrapport
voor
commissies, kenmerk van KOMO 3850/Hgh/AB van (30) DIN 4030, " B e u r t e i l u n g se", november (31) DIN 50930,
betonangreifender
gegeniiber Wasser", december (32) GWg, " M e r k b l a t t
fur
die
13 j u l i
norm-
1981
Wasser, Boden und Ga-
von m e t a l l i s c h e n
der
S t a h l i n Erdboden", augustus 2, 221,
(34) J . E . Courchene, " S e a t t l e i n t e r n a l Conference P r o c e e d i n g s , 1978
Werkstoffen
1980
Beurteilung
(33) W.H. Smith, J o u r n . AWWA, 60,
tems, j u n i
diverse
1969
"Korrosionsverhalten
von E i s e n und
Promotionsarbeit
Korrosionsgefahrdung 1971
februari
1968
corrosion control
Controlling
p l a n " , AWWA
c o r r o s i o n w i t h i n water
sys-
-66-
L
-67-
BIJLAGEN
B i j l a g e A: C o n s t r u c t i e en werking van de HR-ketel B i j l a g e B: Normen voor onderdelen van de b i n n e n r i o l e r i n g B i j l a g e C: Normen voor o n d e r d e l e n van de b u i t e n r i o l e r i n g B i j l a g e D: H o e v e e l h e i d condenswater van de HR-ketel
FIGUUR 21
FIGUUR 22
WARMTE BALANS VAN EEN CV. KETEL
SCHEMATISCHE DOORSNEDE VAN DE KETEL
Bijlage A
DE CONSTRUCTIE EN WERKING VAN DE HR-KETEL
Om
een goed
i s het n u t t i g
inzicht
eerst
de
te v e r k r i j g e n verliesposten
i n de
b i j een
constructie
van
de
HR-ketel
conventionele k e t e l
te
be-
spreken.
Bij
de c o n v e n t i o n e l e k e t e l s
t r e d e n op d i v e r s e p l a a t s e n w a r m t e v e r l i e -
zen op ( z i e f i g u u r 21), n a m e l i j k : schoorsteenverliezen d r a c h t van het
als
gevolg
van
een
ontoereikende
warmte-over-
cv-water;
s t r a l i n g s - en c o n v e c t i e v e r l i e z e n ; stilstandsverliezen stromingen
Bij
een
gedurende de
uit-periode
ten gevolge
van
lucht-
door de k e t e l ;
nieuw
te
ontwikkelen
ketel
moeten
deze
verliezen
tot
een
e e r s t e ontwerp voor
een
minimum worden t e r u g g e b r a c h t . De o p g e s t e l d e e i s e n z i j n door Gasunie HR-ketel
verwerkt.
i n o v e r l e g met
de
D i t ontwerp h e e f t na fabrikanten geleid
prototype ( z i e figuur
i n een
veel
t o t de
reken- en constructie
onderzoekwerk van
een
en
werkend
22).
B e s c h r i j v i n g van h e t p r o t o t y p e
Het dragen
de
zo
e e r s t e p l a a t s wordt
de
tweede warmtewisselaar
laag mogelijke
verbrandingsgassen
kan
condenseren.
l a a r s p e c i a a l worden g e c o n s t r u e e r d .
bij-
de
verbrandings-
of meer c o n v e n t i o n e l e warmtewisse-
gebouwd, waarin
temperatuur
toe
wordt b e r e i k t .
condensatiewarmte van
benut. H i e r t o e i s a c h t e r de min
l a a r een een
enige s p e c i a l e hoedanigheden d i e e r a l i e n
dat een zo hoog m o g e l i j k gebruiksrendement
Op gassen
ontwerp b e z i t
de verbrandingsgassen
worden a f g e k o e l d , dat
tot
de waterdamp u i t
Voor d i t d o e l moet deze tweede w i s s e -
-70-
-Hoog temperatuur V.O.
Condensatie V.O. .Toevoer ketelwater
Ventilator Afvoer verbrandings! gassen
Luchttoevoer
I i Kamer thermostaat thenjio Brander automaat ~2io\ Waterdruk schakelaar
©Magneetklep
Maximaalthermostaat Regelthermostaat @
Drukschakelaar
©
\
Vonkelectrode
Motor
>
Reduceer
lonisatie electrode
k] Veerbelaste drukveiligheid
FIGUUR 23 SCHEMA REGEL- EN BEVEILIGINGSAPPARATUUR
FIGUUR
2U
VOORAANZICHT OPENGEWERKT MODEL
-71-
Op
tweede p l a a t s
de
stroom
om
i s gekozen voor
te v e r h i n d e r e n dat
i n de
een
neergaande
stilstandsperiode
eventuele t r e k door het t o e s t e l v e n t i l a t i e v e r l i e z e n Verder de
moeten de
voorverwarming
gekoelde
van
de
verbrandingsgas-
ten gevolge
van
een
optreden.
verbrandingsruimte,
een
goede
verbrandingslucht, bijdragen
isolatie
t o t een
hoog
en ge-
b r u i k s rendement. Voor
de
weerstand
diverse
van de
gedeelten
stromingen
zijn
zowel
de
warmteoverdracht
als
bekend, aan de hand waarvan de ontwerpen
de zijn
gedimensioneerd. De
weerstand,
welke
de
verbrandingsgassen
van de s p e c i a l e c o n s t r u c t i e van lator
overwonnen.
Deze
de k e t e l , wordt met
ventilator
v o e r k a n a a l . D i t h e e f t het
ondervinden
is
gemonteerd
v o o r d e e l dat
behulp van i n het
ketel
i n de
ten
een
gevolge
een
venti-
verbrandingsaf-
onderdruk
heerst,
waardoor geen v e r b r a n d i n g s g a s s e n naar b u i t e n kunnen l e k k e n . Een
nadeel
hiervan
warmte en v o c h t . Ook een
i s dat
de
ventilator
de
t o e p a s s i n g van
een
n i e t - g e v e n t i l e e r d e verbrandingsruimte
b e s t e n d i g moet
ventilator
vergt
zijn
tegen
i n combinatie
speciale
met
veiligheidsvoor-
zieningen. Om
de v e n t i l a t o r
zen voor uit
de
wordt
op
een
t o e p a s s i n g van
geregeld.
trolemogelijkheid
een
In h e t
zijn
eenvoudige
wijze
te kunnen r e g e l e n i s geko-
normale a t m o s f e r i s c h e gasbrander
r e g e l - en
b e v e i l i g i n g s s y s t e e m moet
opgenomen, d i e de
c o r r e c t e werking
van de
die
aan-
een
con-
ventila-
t o r moet bewaken. Voor deze b e v e i l i g i n g werd b i j h e t p r o t o t y p e een v e r s c h i l d r u k s c h a k e laar
toegepast.
De
beveiliging
zou
ook,
van het c v - t o e s t e l , door middel van een taat
o f een
flow-sensor
sing
betreft,
zijn
het gebied van de In
het
gebruikt, herbergt met
op
d i t moment
van
de
constructie
s t r o m i n g s s c h a k e l a a r , een
kunnen geschieden. Voor wat
thermos-
deze l a a t s t e
interessante ontwikkelingen
toepas-
gaande
op
electronica.
p r o t o t y p e van
zoals b i j v .
de
Gasunie
l u c h t . D i t wordt volgens inhoud.
werden a l l e e n
standaard
de m o g e l i j k h e i d om
s p o e l i n g van de
afhankelijk
voor de
conventionele
branderautomaat. Deze
branderautomaat
i e d e r e b r a n d e r s t a r t de k e t e l voorschriften vereist,
onderdelen
n l . een
te s p o e l e n 8-voudige
- 7 2 -
3SS
ng»bf M M M — .KETELS
30"
VAN 20 CONV
-35
nto_ GEMIDDELD KETELS
1
VAN 20 CONV
56
•GEMIDDELDE KETELWATERTEMPERATUUR IN *C FIGUUR 26
FIGUUR 27
HET RENDEMENT OP BOVENWAARDE ALS FUNKTIE VAN DE GEMIDDELDE KETELWATERTEMPERATUUR.
DE HOEVEELHEID GEVORMD CONDENSWATER tH cm /mg VERSTOOKT GAS ALS FUNKTIE VAN DE GEMIDDELDE KETELWATER TEMPERATUUR 3
-73-
Tevens
wordt
door
middel
ontstoken en de aanwezigheid In
van
deze
automaat
de
brander
electrisch
regeling
en
van de vlam g e c o n t r o l e e r d .
f i g u u r 23 wordt een
o v e r z i c h t gegeven van
de
de
be-
v e i l i g i n g van het p r o t o t y p e .
Uiteraard
moet
de
werking
van
de
r e g e l i n g s - en b e v e i l i g i n g s a p p a r a -
tuur voldoen aan de geldende k e u r i n g s e i s e n voor In sommige d e l e n van ter
bevat
sporen
zwavelzuur,
denswater e n i g s z i n s zuur De
onderdelen
ketel
treedt condensatie
op.
D i t condenswa-
s a l p e t e r z u u r en k o o l z u u r , waardoor
d i t con-
i s , de pH-waarde beweegt z i c h tussen 3,7
i n de
v e r v a a r d i g d u i t een aluminium
de
cv-toestellen.
ketel
waar
condensatie
optreedt
en
moeten
c o r r o s i e - b e s t e n d i g m a t e r i a a l . H i e r t o e kunnen
legeringen,
chroom-nikkelstaalsoorten
en
4,3. worden
bepaalde
kunststofbekledingen
worden g e b r u i k t . Het
p r o t o t y p e dat werd gebouwd h e e f t een
metingen ervan guur 24 en
zijn:
hoogte 55
cm,
d i e p t e 51
vermogen van cm,
metingen aan
93%,
betrokken
26).
In deze
20
op
de
figuur
het
i s te
rendement werd bepaald
aan
een en
prototype
calorische
conventionele ketels,
30%,
65
cm
De (zie
aff i -
25).
Enige r e s u l t a t e n van metingen aan het
Uit
breedte
16 kW.
zien
s c h a k e l f r e q u e n t i e van
7 minuten
brander
dat
een
bovenwaarde dat
gebouwd na
volgens
bleek
prototype
werd
het
gemiddelde
1973,
c a . 75%
de Nederlandse 6
x per
u i t ; een
gebruiksrendement
uur;
bereikt
figuur
gebruiksrendement
van
bedraagt. D i t g e b r u i k s -
norm, n l . een te weten
gemiddelde
(zie
van
deellast
3 minuten
van
brander
ketelwatertemperatuur
van
45°C (40°C i n ; 50°C u i t ) . Uiteraard temperatuur. Dit
i s het
i s het rendement a f h a n k e l i j k van O
B i j ongeveer 60 C v e r t o o n t gevolg van
ketelwatertemperatuur
de
optredende
de
de
gemiddelde k e t e l w a t e r -
rendementscurve
condensatie.
d a a l t , wordt het aandeel
van
een
Naarmate de de
buigpunt. gemiddelde
condensatie g r o t e r ,
hetgeen een s t i j g i n g van h e t rendement t o t gevolg h e e f t .
Z i e voor de d e f i n i t i e van de c a l o r i s c h e bovenwaarde pagina
77
-74-
Figuur 30
-75-
In
f i g u u r 27
wordt
t e r , a f h a n k e l i j k van
een
beeld
de gemiddelde
gegeven van
de
hoeveelheid
condenswa-
ketelwatertemperatuur.
Herkenbaarheid van c v - t o e s t e l l e n van de nieuwe g e n e r a t i e
Het wille
spreekt
van
de
vanzelf
veiligheid
conventionele
de
en
het
ketel
hoge
volgens
rendement
g a s i n d u s t r i e gemeend
installateur
de markt. H i e r t o e ligheid
en
een
d i t nieuwe duurder
principe
zal zijn
dan
om een
ketel.
Daarom h e e f t zowel de
dat
een
a l s de
i s het
consument
dat
een
duidelijk
dergelijke ketel
herkenbaar moet z i j n
GIVEG-HR-merk ingevoerd;
gebruiksrendement van
ten minste
voor
een
90%
g a r a n t i e voor
op
in
vei-
c a l o r i s c h e boven-
waarde.
A c t i v i t e i t e n van de c v - k e t e l f a b r i k a n t e n
Nadat unie
de
hierop
bouw van
deelden
prototype
octrooi in diverse
b r i k a n t e n van hen
het
c v - k e t e l s i s een
de
mening van
met
landen gratis
Gasunie
succes
was
voltooid
aangevraagd. A l l e licentie
ten
aanzien
heeft
Nederlandse
aangeboden. Een van
de
Gas-
aantal
technische
en
favan com-
m e r c i e l e mogelijkheden van deze nieuwe g e n e r a t i e c v - k e t e l . Met werd
een
gelegd,
ketel
grote
inzet,
hebben deze
waarbij
een
fabrikanten
t e r hand genomen. Na
enorme
de
inventiviteit
ontwikkeling
twee j a a r van
van
aan
een
de
dag
dergelijke
intensieve ontwikkelingsactivi-
t e i t e n konden werkende p r o t o t y p e n worden getoond.
Intussen tel
hebben een
verkregen.
brengen deze recht
ervan
De is
HR-ketels,
produktie i n de
die
33.
GIVEG-HR-merk op
deze
ketels,
van
1981
g e s t a r t . Voor
tijde
het
f a b r i k a n t e n het
van
loop
ten
hebben verkregen
de f i g u r e n 28 t/m
aantal
van
het
evenals
gereedkomen
GIVEG-HR-merk te voeren,
de van
het
op
hun de
markt
constructie d i t rapport
wordt
verwezen
ke-
van het naar
-76-
RADSON
REMEHA
Figuur 33
C a l o r i s c h e boven- en
De
c a l o r i s c h e bovenwaarde
onderwaarde
i s g e d e f i n i e e r d a l s de h o e v e e l h e i d
d i e v r i j k o m t b i j v o l l e d i g e v e r b r a n d i n g van een gegeven gas met worden
z u u r s t o f , a l s de v e r b r a n d i n g s g a s s e n afgekoeld
(internationaal
worden
een a b s o l u t e druk van 1,01325 bar en de
verbranding
vloeistoffase.
gevormde B i j de
water
calorische
een
bevindt
hoeveelheid
warmte droog
weer naar de beginvoorwaarden
a l s beginvoorwaarden
toegepast:
temperatuur van 25°C). Het b i j zich
onderwaarde
na
de
bevindt
v e r b r a n d i n g gevormde water na a f k o e l i n g i n de g a s f a s e .
afkoeling zich
het
in
de
b i j de
-78-
-79-
Bijlage B
NORMEN VOOR ONDERDELEN VAN DE BINNENRIOLERING
In deze
b i j l a g e worden de b e l a n g r i j k s t e
normen gegeven
inzake afme-
t i n g e n en k w a l i t e i t s e i s e n voor onderdelen v a n de b i n n e n r i o l e r i n g
1.
Onderdelen van asbestcement
NEN 7001
Naadloze
b u i z e n met b i j b e h o r e n d e hulpstukken van
asbestcement
met nominale
middellijnen
mm voor grond- en s t a n d l e i d i n g e n
t.m. 250
t e n behoeve v a n
gebouwen.
2.
Onderdelen van keramiek
NEN 7023
3.
G r e s b u i z e n en b i j b e h o r e n d e h u l p s t u k k e n .
Onderdelen v a n g i e t i j z e r
NEN 7002
Centrifugaal
gegoten
gietijzeren
afvoerbuizen
(GA); met c o r r e c t i e b l a d . NEN 7003
Hulpstukken met
NEN 3238
voor
gietijzeren
afvoerbuizen
(GA);
correctieblad.
Dunwandige
gietijzeren
afvoerpijpen
en
hulp-
stukken (LNA-pijpen en - h u l p s t u k k e n ) . Meest
r e c e n t e u i t g a v e d.d. f e b r u a r i
1960. Ingetrokken
i n 1975. Z i e p a g i n a 80.
4.
Onderdelen van s t a a l
NEN 7041
Verzinkte
en/of
met
kunststof
beklede
p i j p e n en h u l p s t u k k e n voor b i n n e n r i o l e r i n g .
5.
Onderdelen van koper
NEN 2263
Naadloze koperen p i j p e n . K e u r i n g
stalen
—80-
T1
LNA-pijpen
Maten
in
mm
nominale
0
mof
PUP
binnen-
w
middellijn
d
50
53
60
3,5
72
70
73
80
3.5
92
100
104
125
129 1 3 7
4
150
152
162
5
Gewichten
per
p i j p in
max.
* mm.
112; 4
d
*
J3
a
b
! «
c
m
h
Ti
h
6
65
24
89
6
40
70
26
96
6
30
45
|180
32
7
50
195
34
105
7
55
210
36
112
8
60
225
38
68
10
13
13
6
106 114
84
88
11
14
14 |
6
146
116
120
11
14
15 |
6
7
75
28
103
151
167 175
143
147
12
15
16 I
7
8
75
30
176
192 200
168
172
12
15
16 |
7
8
80
32
124|138
_
L
1
170
64
montagelengte 150
i
kg
I |
binnen-
mm.
92
84
nominale middellijn
Detail
/ in
mm
250
500
750
1000
1250
i i
1500
1750
2000
:
50
1.8
2.2
3,5
4,6
5.8
6,9
8.2
9.3
10.5
70
2.5
3.2
4,8
6.4
8.0
9.6
11.2
12.8
14,4
100
3.8
4,8
7,4
10,0
12.5
15.1
17.6
20,3
22.8
125
4.9
6,2
9,5
12,6
15,8
18,9
22.2
25,3
28,5
22,6
27,3
32.0
36,6
41,4
8.5
6.6
150
Aanduiding °
L N
A
i j p
r J 1 " P binnenmiddellijn o
o
r
P a g . 6 v a n NEN 2238
17,9
13,2
« T 125:
,
=
=
1
0
0
0
m
m
e
n
n
o
m
i
n
a
l
e
N E N 3238-T1 -1000-125
-81-
6.
Onderdelen van k u n s t s t o f ; algemeen
NEN 7032
S t a n k a f s l u i t e r s van t h e r m o p l a s t i s c h e k u n s t s t o f .
NEN 7039
B u i z e n en hulpstukken van k u n s t s t o f voor rioleringen. Cyclische
NEN 7102
NEN 20179
temperatuurproef.
B u i z e n van o n g e p l a s t i c e e r d weerstand
binnen-
PVC. B e p a l i n g van de
tegen a a n t a s t i n g door dichloormethaan.
Kunststoffen.
Bepaling
kerfslagsterkte
van
van
harde
de
slagsterkte
kunststoffen
en
volgens
Charpy NEN 20306
K u n s t s t o f f e n . B e p a l i n g van de V i c a t - v e r w e k i n g s temperatuur van t h e r m o p l a s t e n .
6.1
Onderdelen van o n g e p l a s t i c e e r d p o l y v i n y l c h l o r i d e (PVC)
NEN 7013
Expansiestukken PVC
met
voor
buizen
buitenmiddellijnen
van
ongeplasticeerd
van
40
t.m.
160mm
voor b i n n e n h u i s r i o l e r i n g ( i n h e r z i e n i n g ) . NEN 7016
Buizen
van
ongeplasticeerd
PVC
voor
de
afvoer
van hemelwater. NEN 7017
Hulpstukken
voor
hemelwaterafvoerbuizen
van on-
g e p l a s t i c e e r d PVC. NEN 7033
Lijmen
voor v e r b i n d i n g e n i n l e i d i n g e n
voor b i n -
n e n r i o l e r i n g e n van o n g e p l a s t i c e e r d PVC. NEN 7045
Buizen
van
ongeplasticeerd
PVC
voor
binnen- en
buitenrioleringen. NEN 7046
Hulpstukken
van
ongeplasticeerd
PVC
voor
bin-
nen- en b u i t e n r i o l e r i n g e n .
6.2
Onderdelen van p o l y t h e e n (PE)
NEN 7008
B u i z e n van PE voor b i n n e n h u i s r i o l e r i n g .
NEN 7018
Hulpstukken riolering.
voor
b u i z e n van PE
voor
binnenhuis-
-82NED. MIJ. VOOR NIJVERHEID EN H A N D E L
K O N . INSTITUUT V A N INGENIEURS
HOOFDCOMMISSIE VOOR
DE
Maten In
N O R M A L I S A T I E IN
(HCNN)
mm
d —
NEDERLAND
w
0,4
d = binnenmiddellijn w
=
wanddikte
G ™ |ewicht in kg per
25
2.75
2.7
32 38
3,1 3,3
4.9 6,5
3.9
50
3.5
100
2.5
9
110
2.5
10
Uiterlijk D e pijpen m o e t e n glad zijn en vrij van scheuren en kraakjes. D e b e o o r d e l i n g geschiedt o p het o o g , z o n o d i g met behulp van een loep met ten hoogste 10-voudige v e r g r o t i n g . M a t e n en
gewichten
Binnenmiddellijn D e z e bepaalt men d o o r het g e m i d d e l d e te n e m e n van de g r o o t s t e en de kleinste middellijn in een d o o r s n e d e die de c i r k e l v o r m z o dicht mogelijk benadert. Wanddikte D e In de tabel v e r m e l d e w a n d d i k t e n zijn niet bindend v o o r de k e u r i n g . Excentriciteit Meet ter bepaling van de e x c e n t r i c i t e i t de w a n d d i k t e van de pijp o p de tegenover elkaar gelegen plaatsen van de g r o o t s t e en de kleinste w a n d d i k t e . Daarbij mag de w a n d d i k t e o p geen enkele plaats meer dan 0,4 mm afwijken van het g e m i d d e l d e van de aldus gemeten w a a r d e n . Gewicht Bepaal het gewicht d o o r het wegen van een w i l l e k e u r i g te kiezen m e t e r rechte pijp. D e toelaatbare gewichtsafwijking bedraagt + 8 % van de in de tabel v e r m e l d e w a a r d e n . Materiaal V o o r de vervaardiging van de pijpen mag men uitgaan van g o e d g e s o r t e e r d o u d l o o d , mits dit van geschikte samenstelling is en tot b l o k k e n is o m g e s m o l t e n . Mechanische eigenschappen O p t r o m p e n , uitsluitend d o o r middel van een houten tapse pen met een t o p h o e k van ca. 1 9 ° , moet
mogelijk
zijn z o n d e r dat het o p p e r v l a k zichtbare scheuren gaat v e r t o n e n en w e l tot 200 % van de o o r s p r o n k e l i j k e binnenmiddellijn bij pijpen met een binnenmiddellijn van 38 m m en m i n d e r , en tot 150 % van de o o r s p r o n k e l i j k e binnenmiddellijn bij pijpen met een binnenmiddellijn van 50 m m en hoger. D e rek m o e t ten minste 35 % bedragen, b e r e k e n d v o o r een meetlengte van11,3 ' S o ( p r o e f s t a a f d p 10 voleens V1031). v
V e r r i c h t de t r e k p r o e f bij k a m e r t e m p e r a t u u r (20 ± v o r m d e proefstaafjes d p 10.
1 °C) met uit de voile wanddikte vervaardigde, niet ver-
Vervoer en aanleg V o o r k o m bij het v e r v o e r van de pijpen en bij het aanleggen van leidingen v e r v o r m i n g van de d o o r s n e d e van de pijpen. Let daarbij o p het v o l g e n d e : H e t v e r v o e r van de pijpen, v o o r a l die met een binnenmiddellijn g r o t e r dan 38 m m , dient bij v o o r k e u r in kratten te geschieden en in rechte s t u k k e n , in het algemeen niet langer dan 4 m. Bevestig de pijpen deugdelijk en o n d e r s t e u n ze bij niet verticale stand o v e r de gehele lengte.
Vervo/f
Aanduiding
v o o r l o d e n a f v o e r p i j p met d =
25 m m :
Loden afvoerpijpen
achterzijde
N E N 1348—25
NEN 1348 april 1958
Auteursrechten voorbehouden H C N N
U D C : 621.643.21
-83-
6.3
7.
Onderdelen
van a c r y l n i t r i l b u t a d i e e n s t y r e e n
NEN
7012
B u i z e n van ABS
NEN
7038
Hulpstukken
voor b u i z e n van ABS
rioleringen
( i n voorbereiding).
Onderdelen
van
NEN
Rubberringen
7103
voor
(ABS)
binnenhuisriolering. voor
binnenhuis-
rubber
voor v e r b i n d i n g e n
i n d r i n k w a t e r - en
afvalwaterleidingen.
8.
Onderdelen
van l o o d
NEN
Loden a f v o e r p i j p e n .
1348
Meest ken NEN
2129
r e c e n t e u i t g a v e dd.
i n 1977.
Z i e pagina
Loden
stankafsluiters.
Meest
recente uitgave
ken
i n 1977.
Z i e pagina
april
1958.
Ingetrok-
april
1958.
Ingetrok-
82.
dd. 84.
-84-
NED.
MIJ. V O O R N I J V E R H E I O E N
HANDEL
KON.
H O O F D C O M M I S S I E V O O R D E N O R M A L I S A T I E IN
INSTITUUT
NEDERLAND
VAN
INGENIEURS
(HCNN) V e r v a n g t N 212
type S
tj m
binnenmiddellijn
w m
wanddikte
t y p e »/« *
j
mm schroefdraad van d e schroefstop en de s c h r o e f r i n g
p
=
type P
d i k t e van de p a k k i n g r i n g
Maten in m m d
w
25 32
3
38 50
3.5
a
b
c
e
f
9
± 5
± 5
± 5
± 5
± 2
± 3
165
100
90
130
45
95
180
120
95
150
48
108
190
UO
98
165
52
122
215
160
110
190
58
138
s
P
G '/,"
1.5
G « / -
1.5
Materiaal Stankafsluiters: V o o r de vervaardlging mag men uitgaan van o u d l o o d , Indien dit van geschikte samenstelling is, en t o t b l o k k e n is o m g e s m o l t e n . S c h r o e f r i n g en s c h r o e f s t o p : K M s 58 volgens N 1127 of G M s 60 volgens V 1126. P a k k i n g r i n g : F i b e r o f een soortgelijk v o o r het d o e l geschikt materiaal.
Uitvoering D e stankafsluiter moet zijn v o o r z i e n van een schroefstop met schroefring en p a k k i n g r i n g . die aan de onderzijde moet zijn aangebracht. D e schroefring moet o p deugdelijke wijze in de stankafsluiter zijn aangebracht, z o n d e r een vlotte d o o r s t r o m i n g d o o r de stankafsluiter te h i n d e r e n .
Sch roefd raad G-whitworth-gasdraad
volgens N 176.
V o o r loden afvoerpljpen, zie N E N 1348.
A A N D U I D I N G
v o o r l o d e n s t a n k a f s l u i t e r type S met d =
Loden stankafsluiters
38 m m :
N E N 2129-S-38
N E N 2129 april
Auteursrechten voorbehouden
HCNN
1958
U D C : 621.643.21
-85-
Bijlage C
NORMEN VOOR ONDERDELEN VAN DE BUITENRIOLERING
In deze b i j l a g e worden de b e l a n g r i j k s t e normen gegeven met de k w a l i t e i t s e i s e n en keuringsmethoden
1.
voor de b u i t e n r i o l e r i n g s m a t e r i a l e n .
Onderdelen van beton NEN 70
-
Ronde b e t o n b u i z e n
NEN 71
-
E i v o r m i g e betonbuizen
N 72
-
Ronde
en e i v o r m i g e
betonbuizen
met
inlaat-
openingen N 131
-
Rioleringsonderdelen. s t r a a t - en
Betonnen
trottoirkolk
bakken
(klein
voor
model) ( i n
herziening) N 370
-
Betonbuizen.
K e u r i n g s e i s e n (normblad
t e ge-
b r u i k e n met NEN 70, NEN 71 en N 72) NEN 3261
-
Ronde b u i z e n van gewapend beton
NEN 7025
-
Ronde
rioolbuizen
van ongewapend
beton met
rubberverbinding NEN 7031
-
Rechthoekige
duikerelementen
van
gewapend
beton NEN 7035
2.
-
Betonnen r i o o l p u t t e n en r i o o l p u t b u i z e n
Onderdelen v a n asbestcement NEN 3269
-
Asbestcementbuizen
met k o p p e l i n g e n voor r i o -
leringen
3.
Onderdelen van keramiek NEN7023
4.
-
G r e s b u i z e n en b i j b e h o r e n d e h u l p s t u k k e n
Onderdelen v a n g i e t i j z e r en g i e t s t a a l NEN 7002
-
Centrifugaal
gegoten
gietijzeren
afvoerbui-
zen (GA) + c o r r . b l a d NEN 7003
-
Hulpstukken
voor
(GA) + c o r r . b l a d
gietijzeren
afvoerbuizen
-86-
Onderdelen
van kunststof
NEN 7037
-
Buizen
v a n met g l a s v e z e l
hardende van
kunststoffen
gewapende
thermo-
met b i n n e n m i d d e l l i j n e n
200 t.m. 1400 mm b e s t e m d v o o r
buitenrio-
leringen ( i n voorbereiding) NEN
7045
Buizen nen-
NEN
7046
van ongeplasticeerd
PVC
voor
bin-
ongeplasticeerd
PVC
voor
PVC
voor
en b u i t e n r i o l e r i n g e n
Hulpstukken
van
binnen- en b u i t e n r i o l e r i n g e n NEN
7060
Instortmoffen betonbuizen
van ongeplasticeerd
voor
buitenrioleringen
( i n voor-
bereiding)
Onderdelen
van rubber
NEN 7030
-
waterkerende
dilatatievoegstroken
n i e t waterkerende NEN 7 1 0 3
-
Rubberringen
en
a l of
oplegstroken van rubber.
voor
verbindingen
i n drinkwa-
t e r - en a f v a l w a t e r l e i d i n g e n
Onderdelen
v a n andere m a t e r i a l e n
NEN 3 9 1 5
-
Bedekt
asfaltbitumenvilt
280 en
330.
Keu-
ringseisen. NEN 3920
-
Bitumineuze
materialen
i n baanvorm. Keu-
ringsmethoden. Kiwa k e u r i n g s e i s e n n r . 18
-
W a t e r l e i d i n g b u i z e n en h u l p s t u k k e n
van beton
v o o r z i e n v a n e e n s t a l e n k e r n b u i s en e e n s p i raalwapening
zonder
KIWA N.V R i j k s w i j k ; ziening
voorspanning i n herziening:
(uitgave: deze
her-
z a l v e r s c h i j n e n a l s NEN 7 1 0 1 ) .
Algemeen Komo-gids
-
onderdelen is
waarvoor
afgegeven
door
een k w a l i t e i t s v e r k l a r i n g KOMO
KOMO, R i j s w i j k ( Z . H . ) ) .
(uitgave
Stichting
FIGUUR 34 STOOKLIJN VOOR EEN CV-INSTALLATIE
-89-
Bijlage D
HOEVEELHEID CONDENSWATER VAN DE HR-KETEL
De lijk
hoeveelheid
gevormd
condenswater
i s naast
de soort
gas afhanke-
van de temperatuur van de v e r b r a n d i n g s g a s s e n , de luchtovermaat en de
v o c h t i g h e i d van de v e r b r a n d i n g s l u c h t . In
f i g u u r 2 van d i t r a p p o r t
berekeningen met b e t r e k k i n g
zijn
reeds de r e s u l t a t e n
gegeven van de
t o t de p r o d u k t i e van de h o e v e e l h e i d
condens-
water onder een a a n t a l omstandigheden. Hieruit lager dat
blijkt
dat naarmate de temperatuur van de v e r b r a n d i n g s g a s s e n
wordt, de vorming van condenswater
toeneemt.
Ook wordt
aangetoond
naarmate de v o c h t i g h e i d van de v e r b r a n d i n g s l u c h t hoger i s de condens-
waterproductie
eveneens
toeneeemt.
Een g r o t e r e
luchtovermaat v e r o o r z a a k t
een l a g e r dauwpunttemperatuur. H i e r d o o r o n t s t a a t minder condenswater. In heden, liter
de p r a k t i j k b l i j k t per verstookte
m
d a t door een HR-ketel onder normale omstandigaardgas van Groningen k w a l t i t e i t ,
ongeveer 0,4
condenswater wordt gevormd.
Berekening van de h o e v e e l h e i d
condenswater
door HR-ketels i n de
woning
De gemiddelde Nederlandse v e r w a r m i n g s i n s t a l l a t i e wordt mensioneerd
gedi-
dat op de koudste dag, b i j een heersende b u i t e n t e m p e r a t u u r
van -10 o f -12°C, de c v - k e t e l warm water l e v e r t temperatuur
zodanig
van 90°C.
I n deze
radiatoren
moet
aan de r a d i a t o r e n met een h e t cv-water
s t a a n , en wel zodanig dat d i t water met een 20°C l a g e r e
warmte a f -
temperatuur naar
de k e t e l t e r u g g a a t . De afmetingen van de r a d i a t o r e n z i j n h i e r o p afgestemd. Bij
een b u i t e n t e m p e r a t u u r ( t g ) van +15°C
o f hoger
wordt
e r nog
n a u w e l i j k s o f n i e t meer g e s t o o k t . Uit
deze gegevens kan een s t o o k l i j n worden o n t w i k k e l d d i e gegeven i s
i n f i g u u r 34.
-90-
•>
G E M . B U I T E N T E M P E R A T U U R (tb)
IN *C
FIGUUR 35 HET GASVERBRUIK ALS FUNCTIE VAN DE BUITENTEMPERATUUR
-91-
Immers, voor de t r a n s m i s s i e g e l d t d i g i s met waarin
het
dat de wamtebehoefte r e c h t
evenre-
t e m p e r a t u u r v e r s c h i l tussen binnen en b u i t e n (Q = K x F x A T ) ,
Q
= de warmtestroom
K
= warmtedoorgangscoefficient
F
= oppervlakte = t e m p e r a t u u r v e r s c h i l t u s s e n binnen en b u i t e n
Het
i s tevens bekend dat het t e m p e r a t u u r g e v o e l i g e d e e l van de g a s a f O
zet
i n Nederland
n i e t meer v a r i e e r t
boven een
buitentemperatuur
van
15 C
en daaronder volgens de v e r g e l i j k i n g : 7 , 6 1 ( 1 5 - t ) ( r e f . A ) . B
Voor de begrip
a f s c h a t t i n g van het g a s v e r b r u i k wordt
graaddagen
berekend
gehanteerd
( z i e r e f . B).
Het
i n de g a s i n d u s t r i e het
aantal
graaddagen
wordt
aan de hand van: o
1.
het
aantal
dagen
dat
de
buitentemperatuur
lager
is
dan
15,5
C
(stookgrens); 2.
het
verschil
tussen
de
basistemperatuur
van
18°C
en
de
gemiddelde
buitentemperatuur. Het
produkt
van
de
onder
1 en
2 berekende waarden g e e f t
graaddagen voor de p e r i o d e waarvoor de berekeningen
gemiddeld
3
m /jaar. m
3
gas
j a a r . Het jaarlijks
Volgens wordt
gemeten over maandelijks
In ( r e f . C) worden de
graaddagen per maand er per j a a r gegeven a l s gemiddelden
de a f g e l o p e n 30 Het
aantal
z i j n uitgevoerd.
Deze methode wordt reeds zeer lang gehanteerd. hoeveelheden
het
deze
gasverbruik
methode
verstookt. een
30
jaar
gemiddelde
jaargemiddelde a a n t a l graaddagen bedraagt
Het lange
kan
voor
een
worden
gemiddeld
afgeleid
aantal
periode
eengezingswoning
Uit
per
graagddagen
i s berekend
buitentemperatuur.
dat
de
( r e f . C) graaddagen
van
3242.
is
3200
graaddag per
maand,
evenals per
1
de
maand
v a l t h e t maandelijks g a s v e r b r u i k a f t e l e i d e n . De
relatie
buitentemperatuur
en
ketelwatertemperatuur
kan
worden
beschreven a l s : t, = -2,41 * t + 14,07 k a Hierin i s : t
• de gemiddelde k
t
(D
ketelwatertemperatuur i n «>
.
= de gemiddelde
buitentemperatuur
in
C.
C.
-92-
9
. o
5
QC.
~T
_
03
Jt
V cc DO
/ c
35*
15
I
tb
IN
-1 0
1
-5
3
i
V
_
-)C .
10
15
10
Ol =: —> I
cJ
fr
<:
LU CL
30
2
°
i i
C
50
40 in
n
j
D
SLOCHTEREN G A S n=1,2 REL.V. = 8 0 %
* r 2)
8"
z
9-
-/
8 "
/
-ri 10
o
11-
FIGUUR 36 DE GEPRODUCEERDE HOEVEELHEID CONDENSWATER PER DAG VAN EEN WONING A L S FUNCTIE VAN HET GASVERBRUIK EN DE BUITENTEMPERATUUR.
VOORBEELD: BUITENTEMPERATUUR
tb = 6 *C
RESULTAAT : GEMIDDELDE KETELWATERTEMR G A S V E R B R U I K P E R DAG
t|< = 37 *C
Qgas = 15 m 3
H O E V E E L H E I D CONDENSWATER
Q c o n d =10
I/dag
6( IN m
-93-
De maximaal deze wordt
gevormde h o e v e e l h e i d
gegeven
i n figuur
condenswater
2, kan voor n=l,2
i n een HR-ketel, z o a l s mathematisch
worden be-
schreven a l s : Q
3
=-0,96095*tJ + 31,381*t.
+ 995,928 cm /m
3
gas
(2)
S u b s t i t u t i e van v e r g e l i j k i n g 1 en 2 l e v e r t op: 2
Q _=-0,96095(-2,41t+14,07) +31,38(-2,41t +14,07)+955,928 con a a 1J
=-(5,58^+17,76t -1207,23 cni/m . Aan de hand van deze b e t r e k k i n g en de r e l a t i e de gemiddelde b u i t e n t e m p e r a t u u r ( z i e f i g u u r
g a s v e r b r u i k p e r dag en
35) kan de p r o d u k t i e van con-
denswater p e r woning
p e r dag worden berekend. Het r e s u l t a a t
rekening
i s gegeven
i n figuur
maximale
condenswaterproduktie o p t r e e d t b i j een b u i t e n t e m p e r a t u u r van c a .
36. U i t deze
van deze be-
berekeningen b l i j k t
dat de
6°C. Dit
i s ook wel t e beredeneren. Immers, wanneer
hoger wordt
dan 6 C dan d a a l t 3
van condenswater per m Bij verbruik
de b u i t e n t e m p e r a t u u r
het g a s v e r b r u i k . Ondanks de g r o t e r e vorming
wordt de t o t a a l gevormde h o e v e e l h e i d minder.
een dalende b u i t e n t e m p e r a t u u r , dus onder de 6°C, neemt het gastoe, tevens s t i j g t
echter
de k e t e l w a t e r t e m p e r a t u u r , waardoor de 3 p r o d u k t i e van condenswater p e r v e r s t o o k t e m gas d a a l t . Berekening van de h o e v e e l h e i d condenswater i n de p r a k t i j k
Op
analoge w i j z e
maand worden
kan de gemiddelde
berekend. H i e r d o o r
wordt
produktie
een indruk
van condenswater p e r v e r k r e g e n van het
lo-
z i n g s p a t r o o n over h e t j a a r . Zoals ratuur
t e verwachten
laag
i s gedurende
de w i n t e r , wanneer de buitentempe-
i s , de p r o d u k t i e van condenswater
v o o r a l v o o r de maanden j a n u a r i en f e b r u a r i
. lijks die
gering. D i t geldt
( z i e figuur 7).
Deze b e r e k e n i n g i s eveneens voor een gemiddelde woning met een j a a r . . 3 g a s v e r b r u i k van 3200 m u i t g e v o e r d . De h o e v e e l h e i d condenswater
per j a a r t o t a a l wordt g e l o o s d bedraagd c a . 2000 l i t e r . Tenslotte
is,
relatief
i s voor
een dag waarop
n l . b i j een gemiddelde
condenswater troon
berekend
b u i t e n t e m p e r a t u u r van +6°C,
verdeeld
van h e t g a s v e r b r u i k
de condenswaterproduktie maximaal
over de dag. H i e r b i j
de p r o d u k t i e van
i s voor h e t uurpa-
h e t gemiddelde g a s a f z e t p a t r o o n
van een a a n t a l
-94-
FIGUUR 37 V A R I A T I E
V A N DE U U R A F Z E T B I N N E N DE D A G
TOT.
*
GASVERBRUIK
3200
mVa
1-
14
15
17
FIGUUR 38 C O N D E N S W A T E R P R O D U C T I E BIJ tb= 6 *C
18
19
20
21
22
23
24
-95-
gasontvangstations
gehanteerd
de woning
rekenvoorbeeld
u i t het
( r e f . D) geen
maar h e t r e s u l t a a t van de gemiddelde groot
aantal
figuur
woningen. De
( z i e figuur
37). H i e r d o o r
echte n a c h t v e r l a g i n g
r e s u l t a t e n van de berekeningen z i j n
Referenties b i j b i j l a g e D
A.
J . Winselaar r . a . "Wordt e r i n de gaswereld wel goed GAS,
B.
99, j u n i 1979
gerekend?"
pag 273-276
Ing. P.W.E.A. van B u s s e l "Handboek voor de c e n t r a l e verwarming L.C.G. Malmberg, Den Bosch
C.
"Graaddagen wat Brochure N.V.
D.
met
z i j n dat"
Nederlandse Gasunie en VEGIN
" V a r i a t i e van de a f z e t binnen de 24.81
aardgas"
1969
I r . P. van M a s t r i g t
CV/M
dag"
d.d. 23-1-1981
I n t e r n e n o t i t i e N.V.
meeberekend,
t o e p a s s i n g van n a c h t v e r l a g i n g
38.
Nederlandse
Gasunie
1981
i s voor
i n een
gegeven
in
