Roadmap Technologie en Veiligheid

Roadmap Technologie en Veiligheid

saxion.nl/veiligheid 003-0354 Boekje Safety@Work_3.indd 1

12-12-12 13:24

Veiligheid op de werkvloer is een initiatief van het Kenniscentrum Design en Technologie van Saxion. Het project richt zich op de vraag hoe de veiligheid op de werkvloer te bevorderen met behulp van ambient technologie. Het gaat daarbij om persoonlijke veiligheid, een veilige omgeving en veilig gedrag. Het project is gestart op 1 januari 2011 en heeft een looptijd van vier jaar. De consortiumleden zijn Saxion, Universiteit Twente, Novay, Thales Nederland, Norma MPM, PANalytical, TenCate Protective Fabrics, Alten PTS en Noldus Information Technology. Daarnaast is er een wisselende groep van deelnemende bedrijven die bij gelegenheid deelneemt in het programmateam. Het project ontvangt subsidie van de Stichting Kennis Ontwikkeling HBO onder registratienummer RAAK PRO-2-013.

003-0354 Boekje Safety@Work_3.indd 3

12-12-12 13:24

Samenvatting

Het project Veiligheid op de Werkvloer kijkt naar de industriële werkomgeving en de veiligheidsrisico’s die daar kunnen optreden. Doel van het project is om met behulp van slimme ambient technologie de veiligheid te verhogen. Binnen dit project is een roadmap ontwikkeld om zicht te krijgen op mogelijke toekomstige ontwikkelingen. Door daarop aan te haken kunnen we onderzoeksvragen aanscherpen. Om tot een technologieroadmap te komen hebben we een standaard proces doorlopen. Een belangrijke stap daarin was de brainstorm en discussie met een panel van externe deskundigen. We hebben belangrijke trends benoemd, waardoor het mogelijk was drivers te onderkennen. In twee scenarioplanningssessies hebben we mogelijke ontwikkelrichtingen verkend. Uiteindelijk hebben we ontwikkelingen in de technologie en vragen in de markt op elkaar afgestemd in een aantal roadmaps.

4 003-0354 Boekje Safety@Work_3.indd 4

12-12-12 13:24

Inhoudsopgave

Samenvatting Inhoudsopgave Lijst van figuren Lijst van tabellen 1. Inleiding 1.1. Leeswijzer 2. Proces om te komen tot een roadmap 2.1 Formuleer de concrete doelstelling 2.2 Maak een scenarioplanning 2.3 Extern en intern expertpanel 2.4 Stel een technologieroadmap op per werkpakket 3. Extern expertpanel 3.1 Statistieken 3.2 Discussie 3.3 Trends 3.4 Drivers en trends, nu en in 2020 3.5 Selectie twee belangrijkste trends 4. Intern expertpanel 4.1 Resultaten scenarioplanning intern panel 5. Resultaat scenarioplanning 6. Technologie voor een veilige werkomgeving 6.1 Inleiding 6.2 Product Design 6.3 Personal Protective Equipment / Smart Textiles 6.3.1 Inleiding 6.3.2 Roadmap Smart Textiles 6.4 Persuasive Technology 6.5 Situation Awareness / Ambient Intelligence 6.5.1 Inleiding 6.5.2 Roadmap Situation Awareness / Ambient Intelligence 7. Conclusies en aanbevelingen 8. Bronnenlijst 9. Afkortingen

4 5 6 6 7 7 8 8 8 9 10 12 12 12 13 15 15 19 19 22 23 23 23 26 26 27 28 29 29 30 31 32 34


12-12-12 13:24

Lijst van ﬁguren Figuur 1 Figuur 2

Samenhang disciplines Veiligheid op de Werkvloer Relaties in de tijd tussen marktvraag en technologieontwikkeling (UNIDO, 2004) Figuur 3 Roadmap als synthese van pull en push (UNIDO,2004) Figuur 4 Benoemde drivers en trends Figuur 5 2 x 2 Scenariomatrix Figuur 6 Roadmap Personal Devices Figuur 7 Roadmap Gereedschappen, instrumenten en machines Figuur 8 Roadmap Fabrieken, laboratoria en werkomgeving Figuur 9 Roadmap Smart Textiles Figuur 10 Roadmap Persuasive Technology Figuur 11 Roadmap sensors en sensornetwerken Figuur 12 Roadmap intelligente verwerking (reasoning)

7 10 11 14 15 24 25 25 27 28 30 30

Lijst van tabellen Tabel 1 Tabel 2

Resultaat scenarioplanning extern panel Resultaat scenarioplanning intern panel

16 20


12-12-12 13:24

1. Inleiding Bij het ontwikkelen van een visie op de ontwikkeling van veiligheid in een industriële omgeving voor de komende vijf jaren gaat het om verwachte integrale ontwikkelingen. De samenhang tussen persoonlijke veiligheid, de veilige omgeving en veilig gedrag staat in eerste instantie voorop. Uit voorziene integrale en samenhangende ontwikkelingen op het gebied van de persoonlijke uitrusting (PPE), product design, situation awareness en persuasive technologie bij gedragsbeïnvloeding destilleren we aanknopingspunten voor technologie roadmaps op de afzonderlijke gebieden. Het plaatje hieronder geeft de samenhang weer.

1.1 Leeswijzer In dit rapport gaan we eerst in op de methodische benadering om te komen tot een technologieroadmap (hoofdstuk 2). Scenarioplanning is daarbij een belangrijk hulpmiddel. In de hoofdstukken 3 en 4 bespreken we de resultaten van de scenarioplanning door een extern en intern expertpanel. Deze hoofdstukken worden afgesloten met een 2 x 2-scenariomatrix, waarin de belangrijkste trends tegen elkaar zijn uitgezet. Hoofdstuk 5 geeft een samenvatting van de resultaten in termen van een aantal essentiële uitgangspunten. Die uitgangspunten vormen de basis voor de verschillende technologieroadmaps die in hoofdstuk 6 zijn opgesteld.

Materials

Sensors Personnel protective equipment

Information processing

Roadmap Veiligheid op de Werkvloer

Systems

Operation

Situation Awareness

Product design

Persuasive Technology

Maintenance

Senses

Psychology

Figure 1. Samenhang disciplines Veiligheid op de Werkvloer


12-12-12 13:24

2. Proces om te komen tot een roadmap

Het proces om tot een roadmap te komen is gebaseerd op “Text Book Foresight Methodologies” van de United Nations Industrial Development Organization (UNIDO, 2004). Omdat de vooruitblik over langere tijd gaat is het verstandig jaarlijks een update uit te voeren om relevante bijstellingen in het proces mogelijk te maken. Het proces om tot een roadmap te komen bestaat uit een aantal stappen die we in de onderstaande paragrafen toelichten.

2.1 Formuleer de concrete doelstelling Hierbij gaat het om integrale doelstellingen voor het project. Het gaat om een samenhangend doel waaraan zowel de persoonlijke veiligheid, de veiligheid in de omgeving als veilig gedrag bijdragen. De doelstelling kan ingaan op verschillende effecten. Bijvoorbeeld: vermindering van verzuim, van ziekenhuisdagen, van geregistreerde verwondingen die veroorzaakt zijn door situaties in de werkomgeving. Het doel van de roadmap is inzicht te geven in toekomstige technologie die gebruikt kan worden voor verhoging van veiligheid.

2.2 Maak een scenarioplanning Bepaal enkele drivers die aan de ontwikkelingen betreffende veiligheid

in de industriële omgeving kunnen bijdragen. Zet die tegen elkaar uit in enkele scenario’s. Leid uit de scenario’s enkele projectoverkoepelende visies af. Een veel gebruikte methode voor het identificeren van drivers is het PESTEL-model (Gillespie, 2007), waarbij politieke, economische, sociale, technologische, ecologische en juridische ontwikkelingen worden geanalyseerd. Zo kunnen we bij drivers denken aan maatschappelijke trends die van invloed zijn in de werkomgeving. We noemen: • Globalisering: werknemers met een andere culturele achtergrond, verschil in beheersing van de (vreemde) taal. Vergrijzing: de trend om mensen langer in het arbeidsproces te houden houdt in dat een toenemend aantal werknemers met verminderende vitaliteit of afnemende cognitieve vermogens actief is in de werkomgeving. Daarnaast zijn er drivers vanuit de bedrijfsvoering: • Flexibilisering: wisselende werktijden, parttime- en duobanen, thuis werken, jobrotation. Automatisering: met minder mensen meer doen, simultaan meerdere proces-


12-12-12 13:24

sen monitoren, meer aandacht voor werkvoorbereiding. Subcontracting: tijdelijke werknemers van een ander bedrijf inhuren, die de bedrijfscultuur en de normale gang van zaken minder goed kennen. • Reduced manning: deze driver hangt vaak samen met automatisering. Kosten van verzuim: een ongeval kan leiden tot ziekte of andere belemmeringen om aan het arbeidsproces deel te nemen. Tevredenheid van werknemers: hoe ervaren de medewerkers de veiligheid van de werkomgeving. Ook externe eisen zijn van invloed: • Tevredenheid van de klant: de mate waarin het product voldoet aan de eisen van de klant op het gebied van de veiligheid in het gebruik. Veiligheidsvoorschriften vanuit de ARBOwet of machineveiligheidsrichtlijnen. Het was belangrijk om na te gaan of we voldoende drivers in beeld hadden en welke het meest relevant waren om verder uit te werken in scenario’s. We hebben een aantal drivers tegen elkaar uitgezet in een scenarioplan om de mate van invloed op de veiligheid in de werkomgeving te verkennen. Daarbij hebben we vragen gesteld in de zin van “wat als …?” en vervolgens vragen als “hoe zal ….. kunnen gebeuren?” Zo konden we een aantal specifieke toepassingen identificeren die een rol spelen bij veiligheid op de we werkvloer. De vraag in hoeverre de drivers in de komende jaren belangrij-

ker worden of minder relevant worden speelde mee in de scenarioplanning. Uit de verschillende scenario’s hebben we visies afgeleid.

2.3 Extern en intern expertpanel Om tot drivers, scenario’s en visies te komen hebben we gebruik gemaakt van zowel een extern expertpanel als een intern expertpanel. Het externe expertpanel bestond uit een groep deskundigen en belanghebbenden. We hebben de deskundigen benaderd op basis van veiligheidsexpertise en vertrouwdheid met de werkvloer van de maakindustrie. Belanghebbenden kwamen uit praktijk van de industriële omgeving. De benaderde personen hebben we, ter aanvulling van het panel, gevraagd nieuwe namen te noemen van mensen die zij geschikt achten in het panel zitting te nemen. Uit de benaderde en aanbevolen personen hebben we een selectie gemaakt voor het externe panel. Het interne expertpanel bestond uit lectoren en medewerkers van het Kenniscentrum Design en Technologie die betrokken zijn bij het project Veiligheid op de Werkvloer. De rapportage van het externe expertpanel bevat: • Inleiding, achtergrond en doel. • Discussiepunten waarover het panel gesproken heeft. • Feiten waarop het panel zich gebaseerd heeft. • Conclusies. • Aanbevelingen en daarbinnen een mogelijke prioritering.


12-12-12 13:24

De sessie met het interne panel richtte zich op een alternatief scenario dat door het externe panel is geïdentificeerd maar niet is uitgewerkt.

2.4 Stel een technologieroadmap op per werkpakket In de voorgaande stappen hebben we factoren beschouwd die integraal met het probleem van de veiligheid op de werkvloer verband houden. Bij de roadmap gaat het om het perspectief van de technologie ontwikkeling in de komende vijf jaren. Niet technologie in

het algemeen, maar juist die technologie die helpt de visies waar te maken. Roadmapping is een krachtig instrument om te komen tot technologiemanagement en planning van productontwikkeling in een bedrijf. Zoals onderstaande schema’s aangeven, is er een sterke relatie tussen vijf factoren: - De markt (pull). - Het product. - De technologie (push). - Research en Development (push). - De middelen die een bedrijf ter beschikking heeft.

Tijd

Markt

M1

Product

P1

Technologie

R&D Programma’s

M2

P2

T1

RD1

P3

T2

RD2

RD4 RD3

Investeringen Resources

Supply chain Staff & skills

Figuur 2. Relaties in de tijd tussen marktvraag en technologieontwikkeling (UNIDO, 2004)


12-12-12 13:24

Market Information

Market Information Product-Market Analysis

Product Technology Options Evaluation

Where are the boundaries of the roadmapping process?

Roadmap Creation

Defined Targets

Project Proposals

Technology Assessment

Identification of Technology Available / Feasable / Possible

Figuur 3. Roadmap als synthese van pull en push (UNIDO,2004)

In dit rapport richten we ons op de eerst genoemde drie factoren: de enabling technologieën, producten en applicaties en de marktvraag. Voor ons project Veiligheid op de Werkvloer is het interessant te kijken welke kloof geïdentificeerd kan worden tussen wat wenselijk is aan technologie en producten ( de “markt”) en wat de huidige state of the art al te bieden heeft. De state of the art hebben we al beschreven in drie eerdere documenten. Door deze kloof te analyseren konden we een roadmap opstellen zoals in de bovenstaande figuur wordt verbeeld.


12-12-12 13:24

3. Extern expertpanel

In dit hoofdstuk geven we weer hoe een extern expertpanel is gekomen tot enkele scenario’s. De drivers die ten grondslag liggen aan de scenario’s zijn voortgekomen uit besproken trends en gekozen op basis van hun relevantie. Daarbij is vastgesteld dat niet alle relevante drivers in een enkele sessie aan de orde konden komen en is besloten twee andere drivers in een vervolgsessie het uitgangspunt zijn voor scenario’s te laten zijn. Deelnemers aan deze sessie waren Jasper Reenalda (Roessingh, R&D), Bert Moss (Inspectie SZW), Jos van de Werken (Metaalunie, ARBO zaken), Willem Moes (Thales NL, Security Manager), Alphons Koster (Norma MPM, KAM), Henk van Leeuwen (Saxion, KCDenT, Ambient Intelligence), Wouter Teeuw (Saxion, KCDenT, Ambient Intelligence), Ger Brinks (Saxion, KCDenT, Smart Functional Materials), Piet Griffioen (Saxion, KCDenT, Ambient Intelligence).

3.2 Discussie

3.1 Statistieken

• Cijfers zijn ook afhankelijk van de definitie wat een arbeidsongeval is. Thales en Saxion hebben hiernaar een studie gedaan.

Als introductie op de workshop wordt een aantal statistieken gepresenteerd over veiligheid op de werkvloer, zoals het aantal verzuimdagen als gevolg van arbeidsongevallen, risico’s, risicogroepen en ongevallen per sector.

De cijfers dateren uit 2008 (Monitor Arbeidsongevallen 2008, TNO). Er zijn inmiddels meer recente cijfers beschikbaar (Arbobalans, NEA-publicaties TNO) en het is interessant om deze met elkaar te vergelijken op mogelijke trends en verschuivingen: • Stagiaires, jobrotation, nieuwkomers en inhuurders lopen een tot negen maal verhoogd risico op een arbeidsongeval. Machineveiligheid is vooral van belang in de metaalsector waar veel ongevallen plaatsvinden bij onderhoudswerkzaamheden. Dit wordt niet bevestigd door de recente verhuizing van Norma, waarbij machines uit elkaar en weer in elkaar gezet werden. Als belangrijkste reden hiervoor wordt het hoge veiligheidsbewustzijn van de medewerkers genoemd.

• De Inspectie SZW komt pas in actie bij ziekenhuisopname en niet bij poliklinische of bedrijfsbehandelingen.


12-12-12 13:24

• De Veiligheid Checklist Aannemers (VCA) en de bijbehorende certificering heeft ook effect gehad op het omgaan met ongelukken en het melden van ongelukken.

3.3 Trends Vanuit de Metaalunie wordt een aantal trends en verwachtingen voor 2020 besproken, zoals die door het ministerie van SZW in beleidsnotities en toekomstvisies zijn vastgelegd en die van invloed zijn op een veilige werkomgeving. De overheid trekt zich terug / wordt kleiner Dit heeft tot gevolg dat (Arbo)regelgeving en de verantwoordelijkheid voor een veilige werkomgeving verschuift naar de sectoren en sociale partners. Daarbij is het kader wel sterk geregeld. Overigens geldt dit niet voor BRZO-bedrijven. Arbeidsinspectie blijft een overheidstaak. De tendens is momenteel dat de pakkans op overtredingen kleiner wordt terwijl de boetes op overtredingen groter worden. Uit onderzoek blijkt dat juist een tegenovergestelde trend effectiever zou zijn. Globalisering Globalisering heeft tot gevolg dat er meer buitenlanders naar Nederland komen in plaats van andersom. Thales medewerkers moeten regelmatig voor langere tijd naar het buitenland (externen). Door middel van VCA cursussen wordt het veiligheidsbewustzijn van externen aantoonbaar

gemaakt voor de opdrachtgever. Het ontbreekt echter aan EU-regelgeving en daardoor ook aan uitwisselbaarheid. Verandering in omgevingsinvloeden en locatie worden belangrijker. Denk aan de verschillen in eisen en kwaliteit tussen bijvoorbeeld Nederland en India. Kosten spelen hierbij een rol. Bestaande werkvormen gaan op de helling Momenteel heeft 70% een vast contract. De verwachting is dat dat percentage in de toekomst naar 30% daalt. Er komen meer flexibele contracten, inhuurders, subcontracting, zzp’ers, payrolling en het nieuwe werken. De kosten van verzuim zijn ook een driver voor andere contractvormen, vooral voor zware beroepen. Belangrijke vraag bij deze nieuwe werkvormen is hoe de veiligheid en de kwaliteit te waarborgen zijn en wie waarvoor verantwoordelijk is (opdrachtgever versus opdrachtnemer). Er zijn/worden te weinig technologische ontwikkelingen ingezet voor veiligheid op de werkvloer. Belangrijke drijfveer daarbij zijn de kosten. We kunnen onderscheid maken in drie categorieën, t.w.: • Daar waar de technologie (nog) niet voorhanden is. • Daar waar de technologie voorhanden is, maar niet wordt gebruikt. • Daar waar de technologie voorhanden is, maar moet worden aangepast.


12-12-12 13:24

Andere drivers en trends die genoemd werden in de discussie zijn: • Toename van vrouwen in zware beroepen als gevolg van schaarste (teenslippercultuur).Toenemende claimcultuur. Schaarste aan talent en dan vooral vakmanschap: het probleem zit aan de onderkant.

• De drie belangrijkste drivers voor de werkgever zijn (bron: Bert Moss): • Kosten van verzuim: geld en kwaliteit opleveren. • Goed werkgeverschap. • Tevredenheid werknemer (makkelijker en minder zwaar werk). • Motivatie: van welvaart naar welzijn.

Vergrijzing: Hoe zwaar is het werk in relatie tot norm / kwantificatie Afname van fysiologische capaciteiten/balans Automatisering: Ter compensatie van bovenstaande Kostenreductie Reduced manning Tevredenheid van werknemers: Hoe zwaar ervaart de werknemer het werk? Kosten van verzuim: Verzuimreductie Preventie Omgevingsinvloeden: hoogte temperatuur, etc Lokatieverandering

Vergrijzing: Omgaan met techniek Snelheid SMART Working: Eigen verantwoording Werkgevers verantwoordelijkheid Machocultuur: consequenties? Motivatie: Welzijn Lifestyle: Bemoeienis en regelgeving

Geld terugverdientijd voor werkgever Technologie: nieuwe ontwikkelingen Tevredenheid van werknemers Vergrijzing Schaarste talent: opleiden

Vergrijzing: Hoe optimaal inzetbaar houden? Nieuwe werkvormen: Hoe veiligheid en kwaliteit waarborgen? Scholing: Hoe te komen tot juiste competenties? Globalisering: Hoe aanhaken? Kosten: Hoe in de hand te houden? Verzuim Veiligheid

Figuur 4. Benoemde drivers en trends


12-12-12 13:24

A) Negatief

Technologie

Veilig / Positief

B) Positief Vergrijzing

C)

D)

Onveilig / Negatief

Figuur 5. 2 x 2 Scenariomatrix

3.4 Drivers en trends, nu en in 2020 De panelleden is gevraagd de belangrijkste drivers en trends te identificeren in termen van impact en onzekerheid. De resultaten zijn weergegeven in figuur 4.

3.5 Selectie twee belangrijkste trends Op basis van bovenstaande resultaten hebben de deelnemers de volgende twee belangrijkste drivers geselecteerd: 1. Vergrijzing. 2. Technologie.

Deze selectie vloeit voort uit het belang en de impact van deze drivers zoals die uit de discussie rond de inventarisatie naar voren kwamen. We hebben deze drivers in een 2 x 2 scenariomatrix uitgezet, waarbij we het panel hebben gevraagd de vier verschillende scenario’s met statements te beoordelen / te beargumenteren (wat als). De resultaten van de scenarioplanning zijn samengevat in de tabel op de volgende pagina’s. Hierin beschrijven we de positieve en negatieve effecten van technologie, respectievelijk vergrijzing. De letters A) t/m D) corresponderen met de kwadranten in figuur 5.


12-12-12 13:24

Technologie: Positief effect A) Vergrijzing: negatief effect

B) Vergrijzing positief effect

Personeel krijgt te maken met tal van nieuwe apparaten waarin veel geavanceerde technologie zit. Deze apparatuur is in staat zich aan te passen aan de activiteiten die worden verlangd en kan zichzelf daarop instellen. Denk aan een stoel die via sensoren waarneemt wie erop gaat zitten en zich automatisch instelt op de verlangde ziteigenschappen. Of een computergestuurde draaibank die zich automatisch aanpast aan de gewenste eigenschappen van het product en het materiaal. Wanneer de apparatuur zich niet goed automatisch kan instellen wordt de werknemer door een begrijpelijke vragenlijst geleid, die ook voor een oudere werknemer goed te begrijpen is. Pictogrammen en begrijpelijke taal maken daarvan onderdeel uit. Zo worden lastige procedures als simpel ervaren. Werk waarvoor oudere werknemers door hun afnemende fysieke capaciteiten niet meer geschikt zouden zijn wordt minder zwaar door ondersteunende technologische hulpmiddelen. Denk aan tilliften en robots die handelingen van de mens overnemen. Bovendien worden afnemende capaciteiten en belastbaarheid van de oudere werknemer beter geanalyseerd en kan coaching, onder andere door technologische middelen bijdragen aan gezonder en veiliger gedrag. De onveiligheid kan bovendien toenemen doordat de oudere werknemer veel routine heeft in zijn werk. Onbewust routineus gedrag kan leiden tot ingeslepen fout gedrag. Technologie kan dit compenseren door veilig gedrag af te dwingen of via terugkoppeling met de werknemer het veiligheidsbewustzijn nieuwe impulsen te geven.

Oudere werknemers hebben een schat aan ervaring. Hun kennis kan worden vastgelegd in een kennisbank. Ervaren medewerkers kunnen ook sneller problemen typeren en de daarvoor benodigde kennis en oplossingsrichtingen vinden. Leergierige oudere werknemers stimuleren jongere collega’s zich te ontwikkelen in hun vak. De oudere werknemer voelt zich bevestigd in zijn waarde voor het werk. Oudere werknemers willen graag blijven werken en voelen zich daarbij nuttig en gewaardeerd. Met extra scholing aangepast aan deze doelgroep kan het doorwerken mogelijk gemaakt worden. Daarnaast helpt technologie door het fysiek zware werk voor een deel over te nemen met nieuwe hulpmiddelen. De oudere werknemer staat hiervoor open. Hij is zich door zijn ervaring bewust van risico’s en is daardoor voorzichtig geworden. Technologie kan die voorzichtigheid versterken door feedback bij risicovolle handelingen of onveilige situaties.


12-12-12 13:24

Technologie: Negatief effect C) Vergrijzing: negatief effect

D) Vergrijzing positief effect

Personeel krijgt te maken met tal van nieuwe apparaten waarin geavanceerde technologie zit. Deze apparatuur biedt veel flexibiliteit bij het instellen en het bedienen. Er is een uitgebreid keuzemenu dat doorlopen kan worden om tot geschikte instellingen te komen. Veel oudere werknemers vinden de interface te complex en het aantal mogelijkheden te groot. Denk aan een stoel met 30 instelmogelijkheden op kantoor en een computergestuurde draaibank in de fabriek. Men kan het niet meer overzien. Er is een overkill aan data. Men ervaart de procedures als onbegrijpelijk en het zijn er te veel om te onthouden. De werknemers op de fabrieksvloer zij toch al geen lezers, maar doeners. Daardoor verdwijnt de acceptatie van nieuwe technologie. De voldoening uit het werk vermindert en men wordt minder gemotiveerd voor het werk. Bovendien is de fysieke en cognitieve belastbaarheid aan het afnemen. De veiligheid vermindert. De onveiligheid kan bovendien toenemen, doordat de ouder werknemer veel routine heeft in zijn werk. Onbewust routineus gedrag kan leiden tot ingeslepen fout gedrag. Dit ingeslepen gedrag sluit niet aan bij de eisen van de nieuwe technologie.

Voortdurend worden nieuwe systemen met nieuwe technologie geïntroduceerd in de werkomgeving. Het ontbreekt oudere werknemers vaak aan de ervaring om met nieuwe technologie om te gaan. Hierdoor wordt het werken met de nieuwe systemen belemmerd en neemt de veiligheid in het werk af. De uitgebreide ervaring van de oudere werknemer kan dit voorkomen. Hij herkent op basis van ervaring snel welk probleem kan optreden en is door zijn ervaring voorzichtiger geworden.

Tabel 1. Resultaat scenarioplanning extern panel


12-12-12 13:24


12-12-12 13:24

4. Intern expertpanel

Het interne expertpanel is op 12 september 2012 bijeengekomen en bestond uit de volgende medewerkers van het Kenniscentrum Design en Technologie: Karin van Beurden, Johannes de Boer, Ger Brinks, Piet Griffioen, Ynze van Houten, Henk van Leeuwen, Wouter Teeuw. De scenarioplanning van het interne panel was gebaseerd op twee trends die we in de sessie met het externe expertpanel hebben geïdentificeerd, zie hoofdstuk 3. Bij de selectie van deze twee trends heeft de verwachte invloed die deze hebben op de veiligheid meegespeeld. Die invloed wordt duidelijk uit de scenario’s. De twee trends zijn: 1. De rol van de overheid. 2. De rol van nieuwe werkverbanden.

gulerende overheid tegenover elkaar gezet. Op de as van de werkverbanden hebben we een toename van tijdelijke werkverbanden (tijdelijk contract, zzp, rondtrekkende groepen losse arbeiders) tegenover de continuering van vaste arbeidscontracten voor onbepaalde tijd gezet.

4.1 Resultaten scenarioplanning intern panel We hebben de resultaten van de scenarioplanning samengevat in de tabel op de volgende pagina.

In het scenario hebben we op de as van de rol van de overheid een terugtrekkende overheid en een sterker re-


12-12-12 13:24

Overheid treedt terug Losse werkverbanden

Vaste werkverbanden

• Eigen verantwoordelijkheid zzp-ers (kwaliteit, veiligheid) • Individuele contracten • Machineveiligheid • Individueel risico groot • Kans op armoede (arbeidsongeschiktheid) • Risico’s door grote concurrentie • Branchegenoten verenigen zich (netwerk), evt. met certificeersysteem • Beroepsgroepen worden belangrijker • Meer zelforganisatie • Meer mobiliteit • Vakmanschap belangrijker, wordt meer gewaardeerd • Aansprakelijkheid. Meer risico’s nemen • Grotere rol van verzekeraars (meer inspecties) • Slechter voorbereid aan de slag (behalve als bedrijf het eist – afhankelijk van omvang klus) • Belangrijkste prikkel voor veilig werken: kosten • Weinig belangenbehartiging buitenlandse werknemers (uitbuiting, slechte omstandigheden) • Veel nieuwe vormen van samenwerking (nieuwe situaties), meer expliciet nodig in afspraken • Eigenbelang stuurt sterker • Verschillende regels per bedrijf, meer verwarring voor zzp-ers.

• Dwingt tot afstemming op brancheorganisaties, bedrijfsniveau, hogere verwachtingen (maar weinig middelen) • Meer verantwoordelijkheid bedrijven, opener model, controles en naleving vanuit bedrijven, convenanten • Ongevallen melden • Rol concurrentiepositie (bij elkaar controleren) • Meer richtlijnen vanuit branche • Veiligheid regelen op brancheniveau • Meer bewustzijn bij medewerkers (veilig gedrag rol bij beoordeling) – sterkere profilering • Audits grotere rol (zonde van het geld), het “lijkt” goed te gaan • Hoeveel wordt er wel/niet gemeld (openheid) > rol media, via media invloed uitoefenen • Kwaliteitsmanagement, cultuur van melden, branchebelang • Keuzezelfstandigheid van werknemers • Meer draagvlak voor maatregelen • Wiel wordt opnieuw uitgevonden • Onderscheiden van anderen (sterkere profilering).


12-12-12 13:24

Overheid reguleert Losse werkverbanden

Vaste werkverbanden

• • • • • •

• Reguleert algemeen: welke overheid, EU, nationaal, lokaal. Bij lokaal: verschillen mogelijk • Vast: minder betrokkenheid, grotere kans regels te kennen, routinematig handelen • Wantrouwen richting inspectie • Solidariteit, vuile was binnen houden • Meer sociale controle, misschien meer risico’s (bijv. pestgedrag, machogedrag) • Verantwoordelijkheid bij het bedrijf • Contracten, dwang • Remmend voor vernieuwing • Regelgeving loopt per definitie achter • Passieve houding: overheid regelt wel • Aansprakelijkheid van bovenaf vastgelegd • Door bezuinigingen minder controle/ regelgeving, ontstaat mis match • Regelgever kent mensen in het bedrijf (ons kent ons) > onafhankelijkheid.

• • • • •

• • •

• •

Te veel regels, ‘omheen werken’ Grote bedrijven gaan alles regelen Zzp-ers niet op de hoogte Certificering, keurmerk Scholing, verplichte cursussen Overheid legt vast wie verantwoordelijk is Buitenlanders. Uitwisselbaar Meer onderzoek naar veiligheid Ondernemingen > werk naar buitenland Kosten: wie betaalt wat Beperkingen voor zzp-ers (bijv. alleen eigen specialiteit beoefenen), minder vrij ondernemerschap Omzeiling van regels (ten koste van veiligheid) Meer onttrekking aan regels Gat tussen vaklui en overheid (bv. administratie) wordt opgevuld, fraudegevoelig Overheid zal uit kostenoverwegingen regels voorschrijven Ontduiking regels door gebrek aan controle.

Tabel 2. Resultaat scenarioplanning intern panel


12-12-12 13:24

5. Resultaat scenarioplanning

Op basis van de uitgewerkte scenario’s hebben we in een aantal steekwoorden een visie geformuleerd op verbetering van de veiligheid op de werkvloer. Dit is samengevat in drie uitgangspunten: 1. KISS: keep it super simple • Verminder complexiteit in vereist gedrag van werknemer. • Zorg voor een begrijpelijke user interface, menustructuur, bedieningsmogelijkheden. • Gebruik begrijpelijke taal / beeldtaal / pictogrammen / kleurtaal. • Automatisch correcte/geschikte instellingen van apparaten. • Begrijpelijke automatische feedback van apparaten / omgeving bij optreden van risico’s. 2. Preventief: reduceer risico’s, verminder onveiligheid • Technologie ter ondersteuning en naleving van veiligheidsregels (voorbereidingsfase, uitvoeringsfase, achteraf). • Technologie voor het herkennen van potentieel gevaarlijke situaties. • Fysieke ondersteuning en compensatie bij lichamelijk belastende handelingen /activiteiten. • Cognitieve ondersteuning. • Begrijpelijk en automatisch ingrijpen van apparaten / omgeving bij het optreden van risico’s.

• Coaching on the job. • Inrichting omgeving: kleur, licht, geluid, geur, temperatuur, luchtkwaliteit. • Conceptverkenning voor nog onopgeloste veiligheidsproblemen. 3. Doelgroepgericht: sluit positief aan bij wat de doelgroep kan en/of wil • Coaching. • Scholing. • Feedback. • Taal. • Beeldtaal. • Hulpmiddelen. Aan de hand van deze uitgangspunten hebben we een technologieroadmap voor veiligheid op de werkvloer uitgewerkt. Daarbij moesten we antwoord geven op de volgende vragen: a. Welke technologische ontwikkelingen zijn gewenst? b. Welke lopende of gewenste technologieontwikkelingen sluiten aan bij één of meer van de bovenstaande elementen? c. Op welke termijn zien we prototypes van specifieke technologische oplossingen uit het lab komen? d. Op welke termijn zien we specifieke technologische oplossingen op de markt komen?


12-12-12 13:24

6. Technologie voor een veilige werkomgeving 6.1 Inleiding In de vorige hoofdstukken hebben we de resultaten van de scenarioplanning samengevat. De volgende stap is om op basis van deze scenario’s visies te formuleren op verbetering van veiligheid op de werkvloer. Dit gezien vanuit de verschillende technische disciplines: Product Design, Personal Protective Equipment / Smart Textiles, Persuasive Technology en Situation Awareness / Ambient Intelligence. De uitdaging was om de verschillende, deels heterogene disciplines te combineren en te integreren tot een geheel dat de veiligheid op de werkvloer verbetert. Heel concreet gaat het om de technologie die de veiligheid kan verhogen en die aansluit bij de scenario’s. Daarbij hebben we de mogelijke en verwachte technologieën gesteld in termijnen van 0 jaar, 2 tot 3 jaren en 4 tot 10 jaren: 1. Welke huidige technologie kan worden ingezet om de veiligheid in de geschetste scenario’s te verbeteren? 2. Welke geschikte technologie is te verwachten op een termijn van 2 tot 3 jaren? 3. Welke geschikte technologie is te verwachten op een termijn van 4 tot 10 jaren?

Voor het opstellen van de in dit hoofdstuk beschreven roadmaps hebben we kennis gebruikt van de experts die deelnamen aan de beide panels en aanvullend van bestaande toekomstverkenningen. Op het gebied van ontwikkelingen in werken en werkomgevingen en globale algemene ontwikkelingen waren Berger (2011), Genabeek, (2007), Schaffers ( 2005) en Koukoulaki (2010) relevante aan vullingen.Voor Ambient Intelligence en Situational Awareness zijn AALIANCE, EU (2010), Sammarco (2007), Lundquist ( 2012), EU ( 2010) en Dst, (2011) interessante documenten. Ontwikkelingen op het gebied van materialen en systemen worden beschreven in onder andere Piascik (2010), MTI (2003) en Berchoff (2011). Zie voor de titels van bedoelde uitgaven de bronnenlijst achterin deze publicatie. Ook de materialenlijst van het Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT) was voor ons onderzoek zeer nuttig. Een actuele materialenlijst is te vinden op www.saxion.nl/impt 6.2 Product Design Trends: • Beleving versus functionaliteit. • Personificatie van producten. • Iedereen onderling contact. • Product ondergeschikt aan concept.


12-12-12 13:24

• Duurzaamheid en energiezuinig. • Nieuwe eigendomsmodellen. • Product design omvat materialen en technologie (ICT, …). • Herkennen van het nut van technologie (multi-touch, camera, GPS, ...). Materialen: • Duurzaam: polymeren, recyclebaar. • Elektrificeren van materialen. • Gewicht: composieten, schuim. Veiligheid: • Gebruik van producten (waar en hoe). • Materialen inzetten om veilig gedrag af te dwingen. • Interface tussen mens en technologie. • Comfort versus veiligheid. • Menselijke zintuigen beïnvloeden om gedrag te beïnvloeden.

2012

Market

In het domein van Product Design zien we ontwikkeling op het gebied van nieuwe materialen voor de constructie van gereedschappen, machines en werkruimtes, op het gebied van ontwerpstrategieën, zowel safety by design als user centered design. Hierbij gaat het om kleine persoonlijke apparaten, grote machines, en elementen in de werkruimte. Denk bij dat laatste aan eigenschappen en materialen van vloeren, tafels, kasten, wanden, luchtbehandeling. We hebben de verwachte ontwikkelingen samengevat in drie roadmaps. Een uitgebreide materialen roadmap is opgenomen in de appendix.

2015

2018

2021

Experience, Comfort, Always Connected, Personificatie

Intelligent safety devices Products & applications

Enabling technologies

Personal digital monitoring and alarming systems Fabrication technology, Chromatic materials, Nanotechnology Reliable electrical connectors, Digitalization

Fall prevention, enquipment with fall protection Design for Safety, Shape memory materials

Figuur 6. Roadmap Personal Devices


12-12-12 13:24

2012

Market Products & applications

2015

2018

Easy handling

Safety by design, Incident prevention

Self monitoring tools and machinery

Failure resistant tools and machinery

Digitalization and sensors


2021

Computational Design Smart and self-healing materials, packaging

Composites

Figuur 7. Roadmap Gereedschappen, instrumenten en machines

2012

2018

Pleasant and healthy work environment

Market

Products & applications

2015

Air-handling (anti toxicant). Blast and fire proof Intelligent lighting and colouring User centric design


Digitalization and sensors

2021

Built-in intelligent safety, Making things visible

Sensors in construction materials, detection or preventing degradation and corrosion Intelligence in floors, tables and shieldings Inspection techniques, self-healing systems High tech and intelligent materials, meta materials, coatings

Figuur 8. Roadmap Fabrieken, laboratoria en werkomgeving


12-12-12 13:24

6.3 Personal Protective Equipment / Smart Textiles

gebruiksgemak) en zijn toepassingen vaak gimmicks met een beperkte gebruikswaarde.

6.3.1 Inleiding Op het gebied van textiel is smart textiles de afgelopen tien jaar veruit het meest onderzochte onderwerp. De EU, de lidstaten, regio's en private actoren hebben hieraan meer dan 1 miljard euro besteed. De belofte van de elektronica en textiel is aantrekkelijk voor velen, maar voor serieuze toepassingen zijn er productie- en ontwerpproblemen. Als gimmick heeft het geen impact op de markt gehad. In persoonlijke beschermingsmiddelen, dus voor veiligheidssituaties zijn 'smart textiles' beperkt toepasbaar door de hoge eisen en standaarden die daaraan gesteld worden. In de laatste tien jaar zijn er echter componenten ontwikkeld die geïncorporeerd kunnen worden. Ook zijn procestechnologieën ontwikkeld die hieraan in principe tegemoet komen. De twee belangrijkste technologische belemmeringen zijn de aansluiting van de verschillende onderdelen en het ontwerp en het beheer van elektronische systeemarchitecturen. Meer dan in het verleden hebben 'smart textiles' behoefte aan een realistisch speelveld. In sommige technische toepassingen hebben smart textiles hun weg gevonden, bijvoorbeeld in geotextiel voor het opsporen van defecten in constructies. Deze toepassingen zijn robuust, zeer gericht op toepassing op grote schaal. In beroepskleding is de prijselasticiteit laag, is de ergonomie (nog) niet aantrekkelijk (comfort en

Smart textiles kunnen deel uitmaken van een ambient intelligente werkomgeving. Beroepskleding en persoonlijke beschermingsmiddelen zijn een snel groeiend segment, waarbij hoge eisen worden gesteld aan robuustheid en comfort. Ook gelden er standaarden en normen voor gebruik. Beroepsomgevingen waarderen technische hulpmiddelen om de veiligheid te vergroten. Het is ook een goed forum voor het testen van smart textiles als het gaat om subsystemen met voornamelijk textile componenten (werkkleding), subsystemen met overwegend niet uit textiel bestaande delen (bijvoorbeeld schorten, handschoenen) en subsystemen met bijna geen textiel componenten (bijv. helmen, brillen). Informatiesystemen voor het personeel en het bevorderen van comfort kan leiden tot grote voordelen in termen van geld en welzijn. We hebben de mogelijkheid van het gebruik van ambient informatieen controlesystemen met textiel als drager/enabler aangetoond op het niveau van (handgemaakte) prototypes en demonstrators. De uitdaging waar we nu voor staan is de integratie van deze technologie op een (semi-) industriële schaal, rekening houdend met de noodzaak van robuuste aansluitingen tussen de componenten en geleiders. Comfort en design zijn nauw verwant. Het ontwerp van deze producten of systemen is niet triviaal.


12-12-12 13:24

Onderzoek is nodig om de grenzen van systeemarchitectuur te bepalen in combinatie met de mogelijkheid om deze te produceren op grotere schaal.

6.3.2 Roadmap Smart Textiles Technologie readiness level

Tijd (jaren)

1

2

basisprincipes geïdentificeerd en gerapporteerd

concept en applicatie gedefinieerd

20

15

3

4

5

componenten componenten getest in experimentele proof- en textielen relevante of-concept in textiel getest in lab, omgeving, processing processing 10

12

8

6

7

8

9

prototype textielen getest in relevante omgeving

aangetoond in de textiel markt

modificaties gebaseerd op testen en hertesten

textielproduct klaar

5 to 8

3 to 5

1 to 3

0 to 1

TRL

Tijd (jaren)

reflecterende kleding supersterk textiel bestand tegen stoten, snijden, vandalisme, terrorisme

textiel voor afscherming van straling: IR, EMI-shielding

textiel voor brandwerendheid/ brandvertraging, ook met oog op coatings, reloadable optie

textiel op basis van bijv. proban, pyrovatex en inherent brandwerende vezels antisoiling en lotuseffecten, waterafstotend e textiel

hygiënisch textiel, vuilafstotende textiel: altijd schoon slijtagebestendig textiel met langere levensduur

bijv. codura

textiel voor infectiepreventie, afdoding bacteriën, bacteriële en biologische bescherming, bijv. controlled release, reloadable

met jodium of zilver behandelde materialen, of nader chemisch middel

Comfort: lichtgewicht materialen

(regelbare-)bescherming tegen druk

textiel drager voor detecteren van onrust of beweging, waarschuwingssystemen

eenvoudige textiel drager voor detecteren van onrust of beweging, waarschuwingssystemen

textiel gebaseerde intelligentie en communicatie mogelijkheden, identificatie, tracking tracing

eenvoudige systemen zijn er wel, bijv. armbandjes met indicatoren en zenders

3Dtextiel als schokabsorptie Textiel als grid: gebruikmaken van verschillen tussen ketting en inslag textiel dat elektriciteit kan geleiden, opvangen/opslaan elektronische componenten die in textiel geïntegreerd kunnen worden

Lumalive

connectortechnologie, industrieel toepasbaar en robuust textiel voor intelligente systemen, bijv.: bed, smart uniforms, slimme wanden, plafonds Tijd (jaren)

20

15

12

10

8

5 to 8

3 to 5

1 to 3

0 to 1

Tijd (jaren)

Figuur 9 Roadmap Smart Textiles


12-12-12 13:24

6.4 Persuasive Technology

De roadmap Persuasive Technology is sterk gerelateerd aan de roadmap SA / AmI als het gaat om enabling technologieën. Het accent bij Persuasive Technology ligt op een natuurlijke, rijke en gepersonifieerde interactie met de gebruiker door middel van beïnvloeding van meerdere zintuigen (haptisch, tactiel ). Daarnaast speelt de ontwikkeling op het gebied van personal coaches.

Trends: • Multi-triggering: gebruik van meer menselijke zintuigen. • Rijkere en meer natuurlijke feedback/interactie. • Makkelijker en meer informatie verzamelen. • Kleinere en simpele interfaces. • Personal coaches: robotica, avatar, social actor. • Patroonherkenning. • Personificatie. • Identificatie en autorisatie. • Regelgeving ontsluiten. • Verandering van gedrag en omstandigheden.

2012


2018

Provide experience, Provide understanding

Market


2015

GUI, multi-trigger Haptic and tactile interfaces

2021 Disclose safety regulations, Enforce safe behaviour

Natural interaction, Personal interaction, Rich feedback

Identification, Personalisation Neuroscience, cognitive science, psychology (Ambient) sensors, Ubiquitous technology

Social actors, Avatars, Robots

Models with persuasive design aspects

Figuur 10 . Roadmap Persuasive Technology


12-12-12 13:24

6.5 Situation Awareness / Ambient Intelligence

greerd (sensor netwerken) en slimmer (meer processing) zijn geworden.

6.5.1 Inleiding

Deze ontwikkelingen zullen ook in de toekomst doorgaan. Belangrijke obstakels die nog genomen moeten worden zijn het energieverbruik (energieharvesting: het onttrekken en opslaan van energie uit de omgeving), de autonomie van mobiele sensoren, standaardisatie van interfaces en protocollen (integreerbaarheid) en de schaarste en prijs van bepaalde grondstoffen en materialen.

Situation Awareness / Ambient Intelligence (SA / AmI) is een meer omvattende benadering voor veiligheid op de werkvloer, waarbij werknemers zich bewust worden van veranderende risicovolle omstandigheden anders dan die beschreven staan in de veiligheidsprocedures. SA / AmI maakt gebruik van verschillende technologiedomeinen (Griffioen et. al., 2011): • Waarnemen (sensing): vaste, draagbare of mobiele sensoren op het lichaam, in kleding, in apparaten en in de omgeving die persoonlijke kenmerken (lichamelijk, fysiologisch) en omgevingsfactoren meten. • Intelligente verwerking (reasoning): het combineren, analyseren, redeneren en aggregeren van multimodale sensordata. Dit leidt tot kennis en inzicht in een gegeven situatie. • Handelen (acting): actuatoren die gebaseerd op een gegeven situatie (zelfstandig) concrete acties uitvoeren, bijvoorbeeld robots. • Interactie: slimme interactie met de gebruiker afhankelijk van zijn / haar vaardigheden (personificatie) en situatie. Belangrijke enablers voor sensortechnologie zijn nanotechnologie, halfgeleidertechnologie en MEMS-technologie. Dit heeft ertoe geleid dat sensoren steeds kleiner, nauwkeuriger, goedkoper, energiezuiniger, meer geïnte-

Een belangrijke functie van SA/AmI is om kennis over en inzicht te verkrijgen in het handelen van personen in hun omgeving en situatie. Onveilig handelen en onveilige situaties moeten voorkomen worden dan wel bijtijds gedetecteerd worden op basis van sensordata die inherent als onnauwkeurig en onbetrouwbaar beschouwd moet worden. Dit vraagt om robuuste en intelligente verwerkingsmethoden. Belangrijke toepassingen in het kader van veiligheid op de werkvloer zijn: patroonherkenning (werken volgens procedures), detectie en identificatie (objectherkenning, autorisatie en personificatie), anomaliedetectie (het herkennen van afwijkend gedrag van mens of machine) en augmented reality (het toevoegen van synthetische informatie voor een beter inzicht in de situatie).


12-12-12 13:24

6.5.2 Roadmap Situation Awareness / Ambient Intelligence De roadmap voor SA / AmI is uitgesplitst in een sensorgedeelte en een deel dat ingaat op de intelligente verwerking (reasoning). In beide gevallen gaat het om de technologiepush (enablers), producten en applicaties en uiteindelijk de toepassing in het kader van veiligheid op de werkvloer (de markt). 2012

2015

Market

Identification, Health & Environment monitoring


Smart sensors, Sensor networks


2018

2021

Personalization, Early warning & detection, Autonomic devices (robots, actuators) Lab-on-Chip, System-on-Chip, Energy harvesting

Nano, MEMS, Semi Conductor, Standardisation, Piezo-technology (MEMS, composite)

Figuur 11. Roadmap sensors en sensornetwerken

2012


2018

Pattern recognition, Anomaly detection, Augmented reality

Market Products & applications

2015

Sensor-fusion, Multimodal, Robustness

2021 Prevention of critical situations, Context awareness

Gesture & Expression recognition, Activity classification

Domain models, Ontolology, Standardisation

Context models, Adaptive models

Figuur 12. Roadmap intelligente verwerking (reasoning)


12-12-12 13:24

7. Conclusies en aanbevelingen

Deze roadmap geeft een tijdgebonden overzicht van mogelijke ontwikkelingen op het gebied van veiligheid op de (industriële) werkvloer. We hebben vanuit verschillende disciplines naar het toekomstperspectief gekeken. De brainstorm met externe partners bleek een goed inzicht te geven in trends die op het gebied van veiligheid relevant zijn en in de komende tijd tot keuzes zullen uitdagen. Dit document biedt aanknopingspunten om onderzoeksvragen in de tweede fase van het project aan te scherpen.


12-12-12 13:24

8. Bronnenlijst

Gillespie (2007). PESTEL analysis of the macro-environment, Oxford University. UNIDO (2004). Text Book Foresight Methodologies, de United Nations Industrial Development Organization. Griffioen, P. en Leeuwen, H van, (2011). D3.1.1 Situation Awareness, Veiligheid op de werkvloer, Saxion. AALIANCE. Ambient Assisted Living Roadmap, gevonden op 3 -10-2011 op http:// www.aaliance.eu/public/documents/aaliance-roadmap/aaliance-aal-roadmap.pdf Sammarco, J.J., Paddock, R., Fries, E.F., Karra, V.J. (2007). A Technology Review of Smart Sensors With Wireless Networks for Applications in Hazardous Work Environments; DHHS (NIOSH) Publication No. 2007–114. Koukoulaki Th. (2010). New trends in work environment – New effects on safety, Safety Science 48 (2010) 936–942. EU (2010). FET Consultations 2009-2010: Shaping the future, European Commission, Information Society an Media, May 2010. Schaffers, H., Brodt, T., Pallot, M., Prinz, W. (2005). The Future Workspace,Perspectives on Mobile and Collaborative Working, The Mosaic Consortium, gevonden op 14 september 2011 op www.ami-communities.eu/ pub/.../The%20Future%20Workspace.pdf. Genabeek, J., Grundemann, R., Wevers, C. (2007), De toekomst werkt, Mens en bedrijf in 2020, TNO Kwaliteit van Leven. Berger (2011), Trend Compendium 2030, Ronald Berger Strategy Consultants, 2011. MTI (2003) Roadmap for Process Equipment Materials Technology, MTI.


12-12-12 13:24

Berchoff, D., (2010) NWS Science and technology Roadmap …Enabling the Future, National Weather Service, National MIC.HIC Conference, april 2010. Dstl (2011) Future Sensor Systems: Introduction, Dstl, Ministry of Defense. Piascik, B., Vickers, J. e.a. (2010) Draft Materials, Structures, Mechanical Systems, and Manufacturing Roadmap, Technology Area 12, NASA. Lundquist, A., Apers, P., e.a. (2012). Roadmap ICT for the top sectors, gevonden op 22 juni 2012 op http://nirict.3tu.nl/ IMPT, 2012. Materialenlijst, Innovatief Materialen Platform Twente, oktober 2012, gevonden op 30 oktober 2012 op http://www.saxion.nl/wps/wcm/ connect/b025f6ff-b29c-40b4-a42d-071f882e9c55/Materialenlijst+Oktober+2012. pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=b025f6ff-b29c-40b4-a42d-071f882e9c55.


12-12-12 13:24

9. Afkortingen

AmI ARBO BRZO EU MEMS PPE SA SZW VCA

Ambient Intelligence Arbeidsomstandigheden Besluit Risico’s Zware Ongevallen Europese Unie Micro Electronic Mechanical Systems Personal Protective Equipment Situation Awareness Sociale Zaken en Werkgelegenheid Veiligheid Checklist Aannemers.


12-12-12 13:24


12-12-12 13:24

ISBN/EAN:

978-94-6213-005-0

Titel:

Roadmap technologie en veiligheid

Auteurs:

Piet Griffioen, Henk van Leeuwen, Ger Brinks

Projectreferentie: D1.1.2. RAAK Pro Veiligheid op de werkvloer Uitgever:

Saxion Kenniscentrum Design en Technologie

Datum:

December 2012

Plaats:

Enschede

saxion.nl/veiligheid

003-0354 Boekje Safety@Work_3.indd 36

12-12-12 13:24

Roadmap Technologie en Veiligheid

Recommend Documents