Rijswijk, Park Overvoorde Tekst: R.de Goede Tekeningen: Klaas van Brakel

Rijswijk, Park Overvoorde 1940-1945

Tekst: R.de Goede Tekeningen: Klaas van Brakel †

Op de grens van de gemeente Rijswijk en Den Haag ligt een keten van voormalige landgoederen. In de 17e eeuw zijn er een groot aantal landgoederen geweest. Dit zijn grotere percelen waar zowel land als tuinbouw plaats vond. Op het landgoed zijn dan ook naast een landhuis ook allerlei schuren en arbeiderswoningen aanwezig. Aan het einde van de 19e eeuw raken deze landgoederen hun functie kwijt. Rijswijk bezit een aantal van dit soort landgoederen, te weten Ter Werve, Steenvoorde, Overvoorde, de Voordes

Park Overvoorde Overvoorde is een buitenplaats in de Nederlandse plaats Rijswijk (Zuid-Holland). En ligt aan het einde van de van Vredenburchlaan. Hoewel er al in de 12e eeuw een geslacht met de naam Overvoort in Rijwijk leefde, is de naam van het landgoed met de naam Overvoorde pas in de 17e eeuw ontstaan. Een voorde is een doorwaadbare plaats in een rivier. De naam is dus wellicht afkomstig van de kruising van de Bree Weg (nu Van Vredenburchweg) en de Oude Watering. Jan Jacobsz van Hogenhouck, burgemeester van Delft, nam in 1559 een stuk land met woning over van Otger Cornelis. Van Hogenhoucks dochter Alide trouwde met Jacob Ewoutsz. van der Dussen, eveneens bestuurder van Delft. In 1623 liet hun zoon Ewout van der Dussen, net als zijn vader en grootvader een belangrijk bestuurder, een herenhuis bouwen en transformeerde het land tot een buitenplaats, dat hij de naam Overvoorde gaf. Het landgoed bleef tot 1777 in handen van het geslacht Van der Dussen, waarna het door vererving in het bezit kwam van mr. Jacob van Vredenburch. Deze breidde het landgoed uit met de grond van de aansluitende buitenplaats Outshoorn. Hij bouwde bovendien de buitenplaats De Voorde en kocht in 1802 het huis Steenvoorde. Jacobs zoon Johan Willem, die de eerste burgemeester van Rijswijk na de Franse tijd werd, heeft zijn stempel op het landgoed gezet. Het uiterlijk van het landgoed, zoals het er nu nog is, is voor een belangrijk deel door hem bepaald. De familie van Vredenburch heeft tot 1931 op Overvoorde gewoond, waarna de gemeente Den Haag het landgoed kocht. Slechts een aantal jaren geleden is het park Overvoorde eigendom geworden van de gemeente Rijswijk.

Tijdens de Duitse bezetting van Nederland in 1940 wordt het landgoed Overvoorde beschikbaar gesteld voor de militaire activiteiten van de bezetter, en begint er een roerige periode voor Landgoed Overvoorde. Er worden een groot aantal gebouwen geplaatst met als middelpunt het landhuis. Direct na de tweede wereldoorlog verhardt de wereldpolitiek en ook Nederland ziet de noodzaak om een burgerbeschermings organisatie op te richten. In de 50er jaren wordt het complex Overvoorde, zoals wij dat kennen, beschikbaar gesteld aan deze nieuwe organisatie Bescherming Bevolking. Diverse gebouwen worden afgebroken en nieuwe gebouwen worden geplaatst. Na het opheffen van de Organisatie Bescherming Bevolking in 1986 gaat het terrein over naar de regionale Brandweer. ( de huidige Hulpverleningsregio Haaglanden) Het complex wordt dan vooral gebruikt voor oefeningen en wordt in 1997 onderverhuurd aan de firma Risc. De firma verzorgt brand- en hulpverleningscursussen aan het bedrijfsleven. Deze activiteiten zijn gestaakt in 2007. Momenteel wordt het terrein gebruikt door de regionale brandweerkorpsen voor diverse cursussen. Tevens is sinds 2004 de Stichting NCBB (Nationale Collectie Berscherming Bevolking) begonnen met het herinrichten van complex Overvoorde. De BB bunker is momenteel geheel in originele staat teruggebracht, ook zijn momenteel de werkzaamheden begonnen om de resterende duitse bunkers in originele staat terug te brengen. De gemeente Rijswijk is met een zeer ambitieus plan bezig om de gehele keten van landgoederen een goede bestemming te geven. Het project “Landgoederenzone” wil een aaneengesloten aantrekkelijke parkachtige omgeving creëren. De gemeente Rijswijk besteedt dan ook veel geld aan onderhoud, vernieuwing en uitplaatsing. Uitplaatsing is het verwijderen van oneigenlijke activiteiten die niet binnen de landgoederenzone horen. Voorbeeld is het vertrek van de plantsoenendienst Den Haag uit het voormalige Duitse kantinegebouw. Het is de bedoeling dat het park in de toekomst een museale bestemming krijgt, ook staat locatie Overvoorde op de nominatie om Rijksmonument te worden. Het betreft hier de resterende Duitse bunkers en bouwwerken en de BB bunker, oefen ruïne en het BB opleidingsgebouw.

De Duitse bezetter vestigt zich in Rijswijk Op 10 mei 1940 omstreeks 14:00 uur worden de eerste Duitse soldaten in Rijswijk waargenomen. Op 17 juni 1940 word Herenhuis “Overvoorde” met bijbehorende garage en chauffeurswoning gevorderd, op 21 september 1940 word ook het Park Overvoorde door de Duitsers gevorderd, voor zover bekend zijn er nog niet veel activiteiten in het Park. In een aantal Rooms Katholieke scholen in Rijswijk zijn vanaf Juli 1940 militairen van Luftgau Holland ondergebracht. Een Luftgau is een logistieke dienst van de Duitse Luchtmacht (Luftwaffe). In het verleden werd onterecht aangenomen dat het hoofdkwartier van Luftgau Holland in park Overvoorde gevestigd was. Dit is onjuist daar het hoofdkwartier van Luftgau Holland vanaf mei 1940 tot en met januari 1944 gevestigd was in Amsterdam, waarna luftgau Holland in 1944 opgenomen werd in Luftgau Belgien-Nord Frankreich. Begin november 1940 word de van Vredenburchweg afgesloten voor doorgaand verkeer. Vanaf dat moment wordt Park Overvoorde verboden terrein voor de de bevolking. Vanaf begin 1941 bevinden zich op Park Overvoorde 165 Militairen van het 10. Luftnachrichten Funk Horch Kompanie, onderdeel van het 2. Luftnachrichten Regiment aanwezig. Deze kompanie heeft veldpostnummer L 21643. Zeer waarschijnlijk is ook in deze periode begonnen met de bouw van een aantal verdedigingswerken (bunkers). Locatie Overvoorde is vanaf dat moment een “Radio-station” De functie van de “Luftnachrichten Funk Horch Kompanie” was het onderscheppen van het berichtenverkeer (radio en telefoon) van de Geallieerden, dit met wellicht het oog op de voorbereidingen van een mogelijke invasie van Engeland (Operatie Seelőwe). Het afluisteren gebeurde op locatie Overvoorde met een “Adcock H.-stelle”

Adcock H-Stelle (foto F.Trenkle)

De werking van een Adcock H-stelle De naam “Adcock” is afkomstig van de Britse uitvinder van dit type ontvanger, Dhr Adcock. De adcock stelle bestond uit vier Adcock antennes op masten met in het midden een Peillhűtte. De antennes waren verbonden via een leiding met de peilhűtte en werkten op de lange golf. Als er een radiosignaal werd uitgezonden werd dit door de antennes opgevangen, de antenne welke het meest in de richting van het signaal stond kreeg een afwijkende ontvangst ten opzichte van de andere antennes. Dit signaal werd door middel van een ontvanger in de peilhűtte omgezet in een hoorbaar bericht. Ook kon het systeem gebruikt worden om bijvoorbeeld eigen vliegtuigen in het luchtruim te peilen, via de radiosignalen. Deze gegevens konden gebruikt worden om botsingen in de lucht te voorkomen en om vliegtuigen te helpen met landen in het donker. Wellicht werd dit systeem ook gebruikt om het nabijgelegen vliegveld Ypenburg te ondersteunen. Dit vliegveld was in 1942 al geruime tijd in gebruik bij de Duitse Luftwaffe, ook hier waren op dat moment al een aantal bunkers gebouwd. Er waren diverse soorten radiostations in Nederland, ook werd er gebruik gemaakt van verschillende systemen om berichten/signalen etc op te vangen of te zenden. Hieronder een kaart van het Nederlandse verzet met de diverse zenders/ontvangers. Deze kaart is waarschijnlijk uit 1943/1944.

Uitsnede van onderstaande kaart van de regio Den Haag/Rotterdam en omstreken, hier word Rijswijk aangegeven als Radiostation

Kaart van verzet met hierop alle radiostations welke bekend waren in Nederland.

Bron N.A.

Standaardisatie van bunkers. De Duitse bunkerbouwers hadden een groot aantal bunkertypen gestandaardiseerd. Dit was makkelijk voor het inrichten van stellingen met de benodigde bunkers. Door de standaardisatie wist men precies hoeveel bouwstoffen, tijd en arbeidskrachten nodig waren voor het bouwen van een bepaald type bunker. Voor diverse functies en of wapens en apparatuur waren verschillende standaardtype bunkers ontworpen. De gestandaardiseerde bunkers (regelbau) zijn in drie groepen te verdelen, te weten: - Standige bunkers (ST bunkers) Dit zijn bunkers met een wand en muurdikte van minimaal twee meter gewapend beton, deze wand en muurdikte kon afhankelijk van de locatie en functie van de bunker oplopen tot drie en halve meter. De bunkers waren bestand tegen granaat inslagen en bomtreffers De bunkers waren vaak voorzien van een gassluis,pantseronderdelen, verwarmingsapparatuur, periscoop en ventilatieapparatuur. Dit om de bemanning en bewapening van de bunker zo veilig mogelijk te laten verblijven. Er zijn enkele honderden ST bunkertypes ontworpen, waaruit naar behoefte en bijvoorbeeld geografische ligging gekozen kon worden. Er zijn diverse boeken beschikbaar waar al deze bunkers met plattegrond weergegeven zijn, en waar men aan de hand van de plattegrond een bepaalde ST bunker herkend kan worden. Een apart onderdeel in de ST bunkers zijn de zogenaamde Sondern Konstruktion bunkers (SK bunkers). Deze bunkers werden speciaal ontworpen voor bepaalde functies en locaties, waar een standaard ST bunker niet mogelijk of gewenst was. - Verstärkt Feldmässige Bunker (VF bunkers) Dit zijn bunkers met een wand en muur dikte tot maximaal ander halve meter en waren vele malen simpeler uitgevoerd, ook waren ze niet voorzien van een gassluis, periscoop etc. De bunkers waren vaak ingericht met spullen die lokaal beschikbaar waren, zoals kolenkachels etc. De bunkers boden geen bescherming tegen bomtreffers maar enkel tegen kogels, lichte granaten en granaatscherven. - Kuver Bunkers In Nederland ontwierp het Luftgaukommando (L.G.K.) in Amsterdam een aantal standaard bunkers welke nergens in Europa terug zijn te vinden. Zij zijn onder te brengen onder de noemer "Küver-bunkers" (Ausbau Küver - Küstenverteidigung). Deze bunkers werden alleen gebouwd voor de luftwaffe in Nederland en waren ook onderverdeeld in diverse typen en gebouwd in de omgeving van vliegvelden of op Radarlocaties. De bunkers zijn net als VF bunkers niet bestand tegen bommen en directe treffers, ook waren ze net als de VF bunkers simpeler uitgevoerd dan de ST-bunkers. De manschappen Küverbunkers zijn vaak in twee delen gebouwd, een gemetseld bakstenen dagverblijf en een betonnen nacht/schuil verblijf. Net als bij de andere Duitse bunkers hadden deze bunkers een nooduitgang wanneer er maar één in- of uitgang was. Verder waren er voor diverse andere functies Küverbunkers ontworpen, hierbij valt te denken aan: Munitiebunkers, aggregaatbunkers, opslagbunkers etc.

De verschillende bunkers op Overvoorde. Een document gedateerd 28-09-1942 verteld dat op die datum een ander onderdeel gelegerd is op Overvoorde, te weten 4.Luftnachrichten Funk Horch Regiment. West onderdeel van Luftflotte Kommando 3. Dit regiment bestond uit 1 Officier, 61 onderofficieren en 85 soldaten op genoemde datum zijn er al een aantal bunkers gebouwd op Overvoorde. Er wordt gesproken over 8 tobruks. Een tobruk is een betonnen “bunker” die gebruikt kan worden als mitrailleurnest, waarnemingspost of als mortieropstelling. Op deze locatie wordt gesproken over mitrailleuropstelling voor een lichte machinegeweer (L.M.G.)

Tobruk zoals gebouwd op Complex Overvoorde. (Tekening K. van Brakel)

Eind 1942 (exacte datum onbekend) zijn er onder Neue Westwall Stellung nr 478 meerdere bunkers gebouwd of nog in bouw. De locatie wordt op dat moment aangeduid als Luftwaffe Senderanlage. De volgende bunkers zijn op dat moment gebouwd of in aanbouw Bunkertype: Bunkernaam: BRV benaming: Aantal gebouwd: Aantal resterend: 6 Nummer op kaart: Muurdikte: Dakdikte:

Kuver 413 Variant Bunker fur 12 mann Geen 17 2a, 2b, 2c, 2d, 2e, 2f, 2g, 2h, 2i, 2j, 2k, 2l, 2m, 2n, 2o, 2p, 2q 100 cm beton, 33 cm metselwerk 95 cm beton (nachtverblijf, 40 cm beton (dagverblijf)

De bunker is een variant op de Küver-type 413 bunker. Bij de het standaard Küver 413 type had het dagverblijf een afmeting van 4,0 bij 2,35 meter. Bij de bunker zoals gebouwd te Overvoorde is de afmeting van de betonnen VF-ruimte was 4,0 bij 3,5 meter. Het bakstenen dagverblijf had een ruimte van 2,77 bij 6,33 meter. Hoewel we hier spreken van een Küver-type 413 variant is het niet uit te sluiten dat dit bunkerontwerp een eigen, tot dusver onbekende, typeaanduiding had. De ingangspartij was overdekt met een dunne betonnen plaat die steunde op de scherfmuren. In de Vf.-ruimte was een nood-uitgang, die bestond uit een opening van 60 bij 80 cm in de bunkermuur. Deze opening leidde naar een rechthoekige klimkoker, via welke het dak van de bunker te bereiken was.

Kuver 413 Variant (nummer 2f op de kaart) © R. de Goede

Kuver 413 Variant (nummer 2a op de kaart) © R. de Goede

Bunkertype: Bunkernaam: BRV benaming: Aantal gebouwd: Aantal resterend: Nummer op kaart: Muurdikte: Dakdikte:

Küver 452b Variant Onbekend Bunker 5 0 7a, 7b, 7c, 7d, 7e 100 cm beton, 34 cm metselwerk 95 cm beton, 35 cm beton

De bunker is een variant op de Küver-type 452b bunker. Bij de bunker zoals gebouwd te Overvoorde is de betonnen VFruimte 90 graden gedraaid ten op zichte van het standaard 452b Küver-type. De afmeting van de VF ruimte is 3,5 bij 2,0 meter. Het bakstenen dagverblijf had een ruimte van 2,80 bij 3,65 meter. Hoewel we hier spreken van een Küver-type 452b variant is het niet uit te sluiten dat dit bunkerontwerp een eigen, tot dusver onbekende, typeaanduiding had. De ingangspartij was overdekt met een dunne betonnen plaat die steunde op de scherfmuren. In de Vf.-ruimte was een nooduitgang, die bestond uit een opening van 60 bij 80 cm in de bunkermuur. Deze opening leidde naar een halfronde klimkoker, via welke het dak van de bunker te bereiken was. Opvallend aan de bunker is dat de muur van de Vf-ruimte, grenzend aan de ingangpartij niet in de standaard 1 meter maar in 75 cm dikte is uitgevoerd.

Foto van Kuver 452 b Variant in 1949 (nr 7e op kaart), in gebruik bij de PTT © beeldbank Rijswijk

Foto van Kuver 452 b Variant in 1952, tijdens de sloopwerkzaamheden de strobalen tegen de bomen ter bescherming tegen rondvliegende brokstukken. © Beeldbank Rijswijk


Onbekend Munitiebunker Bunkertje 2 0 8 55 cm metselwerk ± 15 cm

Deze twee bunkers dienden voor de opslag van munitie. In iedere bunker waren twee munitienissen met een afmeting van 1,5 meter lang bij 1 meter breed en met een hoogte van 1.8 meter. Een document van Courier Spijker gedateerd 20-10-1944 vermeld dat er onder de bomen een grote voorraad munitie aanwezig is, vermeld word o.a. Nevelgranaten, Handgranaten, Karabijn- en pistoolmunitie, granaten van ieder kaliber enz. Waarschijnlijk was deze munitie in deze bunkers opgeslagen. Munitiebunker zoals gebouwd op Complex Overvoorde. (Tekening K. van Brakel)

Munitiebunker van hetzelfde type bij Vliegveld Valkenburg (Katwijk) Foto: © R. de Goede


Tobruk Ringstand (Tobruk) Mitailleursnest Minimaal 8 stuks Onbekend, 9 40 cm beton 40 cm beton

De diameter van de ronde opening was 95 cm. Deze bunker had een klimkoker met 6 stalen klimijzers als ingang, dit is afwijkend van de standaard horizontale ingangsopening van de standaard Tobruk.

Tobruk zoals gebowd op Complex Overvoorde. (Tekening K. van Brakel)

Voorbeeld van een tobruk, gelegen in Burgh Haamstede. Foto: © R. de Goede

Bunkertype: Bunkernaam: Toiletgebouw BRV benaming: Toiletgebouw Aantal gebouwd: 1 Aantal resterend: 1 Nummer op kaart: 10 Muurdikte: 55/22 cm metselwerk Dakdikte: ± 50 cm beton Het toiletgebouw ligt in het midden van het park. Hier waren de douche en toilet gelegenheden voor de militairen die in het park gelegerd waren. Het toiletgebouw is vandaag de dag nog steeds aanwezig. Alleen de kleine aanbouw aan de achterzijde is gesloopt. Het gebouw is in gebruik bij een lokale duikvereniging. In het verleden waren er plannen om dit gebouw te slopen, hier heeft de gemeente na advies van de stichting NCBB vanaf gezien. Wellicht gaat dit gebouw in de toekomst ook een onderdeel worden van de expositie van de Stichting NCBB. Toiletgebouw zoals gebouwd op Complex Overvoorde. (Tekening K. van Brakel)

Het toiletgebouw anno 2008, in gebruik bij een duikvereniging. © R. de Goede


Kantinegebouw Kantine 1 1 11 55/22 cm metselwerk ± 50 cm beton Voor het bereiden en nuttigen van de maaltijden was deze kantine gebouwd. In het verleden zijn er geruchten geweest dat er een tunnel liep van de kantine naar het Herenhuis “Overvoorde” zou lopen. Onlangs onderzoek van de NCBB en de nieuwe bewoner van het herenhuis hebben bewezen dat dit gerucht onjuist is en naar het rijk der fabelen gewezen kan worden. Het kantinegebouw is sinds medio 2009 in toegewezen aan de stichting NCBB, hier zal een toekomstige expositieen ontvangstruimte gecreëerd worden.

Kantinegebouw zoals gebouwd op Complex Overvoorde. (Tekening K. van Brakel)

Het kantinegebouw anno 2008, het toekomstige expositiegebouw van de NCBB


Garage Garage 1 1 12 50 cm (achter- en zijmuren in Formsteinen, voormuur in metselwerk) ± 30 cm beton

Garage gebouw, zoals gebouwd op Overvoorde. (Tekening K.van Brakel)

Voor het stallen van diverse duitse (vracht)auto’s was deze garage gebouwd. De garage was voorzien van een smeerput om aan de auto’s te kunnen sleutelen. De garage is vandaag de dag nog steeds aanwezig in word deels gebruikt door de brandweer. Ook dit pand komt wellicht in de toekomst in beheer van de stichting NCBB.

De smeerput © R. de Goede

De garage anno 2008, foto © R. de Goede

Bunkertype: Onbekend Bunkernaam: Onbekend BRV benaming: Autobox Aantal gebouwd: 1 Aantal resterend: 0 Nummer op kaart: 3 Muurdikte: 2x 11 cm metselwerk, daartussen opgevuld met zand, totaal 72 cm breed Dakdikte: open De binnenmaat van de box was 11,9 bij 11,5 meter. Het is niet geheel duidelijk of het een opstelplaats voor voertuigen was of dat er wellicht iets anders (apparatuur) opgesteld stond? Op onderstaande luchtefoto lijkt er ‘iets’ in de box te staan, maar er loopt geen zichtbare weg naar de box.

Autobox zoals gebouwd op Overvoorde, (Tekening K.van Brakel)

Overvoorde September 1944, de box is rechts naast de drie kuverbunkers te zien © Topografische Dienst te Emmen.


Onbekend Onbekend Gymnastiekgebouw 1 0 (slechts een heel klein stukje muur is nog aanwezig) 4 2x 11 cm metselwerk, daartussen opgevuld met zand, totaal 72 cm breed Mogelijk een houten dak

De exacte functie van dit gebouw is onbekend. Het BRV spreekt over een Gymnastiekgebouw, maar gezien de nokhoogte van slechts 2.15 meter lijkt dit niet waarschijnlijk, op luchtfoto’s is op het gebouw een dak zichtbaar maar de details zijn onbekend, verder onderzoek is dus nodig.


Zwembassin 1 1 (deels) 5 2x 11 cm metselwerk, daartussen opgevuld met zand, totaal 72 cm breed -

Het is niet geheel duidelijk wat de functie was van dit ‘bassin’. Het BRV spreekt van een zwembad maar er zijn een aantal punten die het niet aannemelijk maken dat het hier ook echt een zwembad betreft. De betonnen formstein blokken om het bassin heen en de schuine randen zijn niet erg logisch. Echter dwarsdoorsnede C-D lijkt wel weer wat weg te hebben van een voetenbad via waar men het ‘zwembad’kon betreden. Ook dit bouwwerk levert meer vragen dan antwoorden op voor dit moment. Verder onderzoek is dan ook nodig. Het bassin is nog gedeeltelijk aanwezig, de oefenruine van de BB is gebouwd op en in het bassin.


Onbekend Onbekend Bergruimte 1 0 6 2x 11 cm metselwerk, daartussen opgevuld met zand, totaal 72 cm breed -

Dit bouwwerk werd door de BRV aangeduid als ‘bergruimte’, maar mogelijk betreft het hier de scherfmuren waar binnen een houten barak heeft gestaan. NB de meeste Luftwaffe barakken hadden de standaard breedte van 12.5 meter, hier is de breedte van de scherfmuren slechts 10.8 meter. Op de luchtfoto lijkt het of er niks binnen de muren staat, maar dit is niet geheel duidelijk.

Sondern Konstruktion Bunker Uit onderstaand document van midden 1943, welke betrekking hebben op de planning van te bouwen bunkers op diverse locaties blijkt dat er in Baupunkt 233 een betreibsstand van 2500 cbm beton gepland is. Dit heeft betrekking op de SK bunker (zie ook de opmerking *Sonderkonstruktion achter de bunker.) Op een luchtfoto van 12 mei 1944 is de SK bunker te zien. Wanneer deze bunker exact gebouwd is en wat de precieze functie van de bunker was hebben we tot nu toe nog niet geheel kunnen achterhalen.

De bunker word op BFK 23 als S.K. bunker met Baunummer L13323 aangeduid, waar de L voor “Luftwaffe” staat.

Bunkertype: Bunkernaam: BRV benaming: Aantal gebouwd: Nummer op kaart: Muurdikte: Dakdikte:

SK Betriebsstand Commandopost 1 1 200 cm beton 205 cm beton

Dwarsdoorsnede van de SK bunker zoals gebouwd op overvoorde. Tekening K. van Brakel

De linker ingang van de SK commandobunker anno 2008, Foto © R. de Goede

Plattegrond van de SK bunker zoals gebouwd op Overvoorde, tekening K. van Brakel

1952, Spelende kinderen bij de kolenstortopening van de SK bunker © Beeldbank Rijswijk

2008, dezelfde locatie, links naast de kolenstortopening het na-oorlogse zandfilter, tegen de schoorsteen aangebouwd

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 H K W

Commando bunker Küver 413 variant (17x gebouwd, 2a-q) Autobox Gymnastiekgebouw Zwembassin Bergruimte Küver 452b (5x gebouwd, 7a-7e) Munitiebunker (2x gebouwd, 8a-8b) Tobruk Toiletgebouw Kantine Garage Herenhuis Koetshuis Woning

July 1942; Een verzetsdocument aan het Ministerie van oorlog in Londen( informant Hr. de Lange) met betrekking op Den Haag en omstreken vermeld het volgende: “Radiozender te Overvoorde en Lucht afweer kanonnen. Verschillende soorten munitiewagens aan de rechterzijde van de Vredenburghweg van Den Haag naar Wateringen”. Hier valt uit op te maken dat er op of rondom Overvoorde reeds op dit moment luchtafweergeschut aanwezig was. Het is nog niet geheel duidelijk op welke locatie dit luchtafweer geschut gestaan heeft. 09 Juni 1943; Vanaf dit moment word er begonnen met het aanleggen van mijnenvelden rondom Overvoorde. Zie onderstaande het overzicht van de aangelegde mijnenvelden. nr. veld 342 343 347 348 353 352 333 355 379 380

naam veld Bauxit Burgund Bremse Bogen Beton Beobachter Begegnung

aantal mijnen lengte & breedte 965 Schutzenminen 25 x 4 mtr 149 Schutzenminen 124 x 9.5 mtr 25 Streueinsatz 403 57 x 7 mtr 23 Streuneinsatz 403 26 x 11 mtr 99 Schutzenminen 42 89 x 8 mtr 176 Schutzenminen 42 24 x 36 mtr 965 Panzerminen & 1600 x 60 mtr 627 Schutzenminen 42 Buseneto 45 Streueinsatz 403 20 x 8 mtr Brunn 142 Schutzenminen 42 100x 5 mtr Brixenhad 118 Schutzenminen 42 80 x 30 mtr

datum gelegd 09-06-1943 11-06-1943 11-06-1943 11-06-1943 11-06-1943 16-06-1943 17-06-1943 17-06-1943 27-07-1943 27-07-1943

Op bovenstaande luchtfoto van 18 maart 1945 zijn de lichte velden links en onder Complex overvoorde de mijnenvelden. © Topografische dienst Emmen.

Een mijnenveld wordt meestal als een soort aaneengesloten gordel gelegd. De mijnen liggen vlak naast en voor elkaar en zijn hierdoor een soort ondoordringbaar terrein. Een andere manier van mijnen leggen werd op Overvoorde ook toegepast, het zogenaamde “Streueinsatz” dit is het willekeurig plaatsen van mijnen binnen een bepaald veld. Hierdoor waren er minder mijnen benodigd voor een mijnenveld van dezelfde afmeting dan wanneer er een mijnengordel gelegd zou worden. Het grootste deel van de mijnen die gebruikt zijn op Overvoorde zijn Anti Personeelsmijnen (Schutzenminen of S-Minen) de 42 achter de naam betekend dat het hier mijnen in een houten of glazen kistje betrof, waardoor ze niet met een metaaldetector te detecteren waren. Het grootste mijnenveld nr. 333 Begegnung (Linksonder op de foto) bestond niet alleen uit anti-personeels mijnen maar ook uit pantsermijnen (Panzerminen). Deze mijnen bestonden uit zwaardere explosieven en gingen pas af als er een druk van een paar honderd kilo op uitgeoefend werd. Door bijvoorbeeld een voertuig. De reden dat aan deze kant ook pantsermijnen gebruikt zijn is dat de doorgaande weg (Schapenweg) aan deze kant lag en de Duitsers een eventuele aanval vanaf deze kant vreesden.

Tekening van een S-Mine

Panzerminen

01-July 1944, Wederom een bericht van het verzet aan het Ministerie van oorlog te Londen. Volgende melding word doorgegeven: “Overvoorde: Veldradiostation geborgen in zware bunkers, omgeven door puntdraadversperringen en een tankgracht”. Aan de hand van dit bericht kan er aangenomen worden dat de SKbunker gebouwd is ten behoeve van het Radiostation. De bunker is immers gebouwd medio 1943, en dit bericht is van een klein jaar later. Het is nog niet geheel duidelijk of op dat moment de de radio ontvanger/zender op het dak van de bunker staat of elders op het terrein. Uit luchtfoto’s van omstreeks deze periode is hieromtrent helaas ook niks te vernemen.

17- Augustus 1944, Park Overvoorde was reeds sinds eind 1940 afgesloten voor publiek, echter was er door het verzet toch redelijke kennis over de locatie en de aanwezige verdedigingswerken. Onderstaande overzichtstekening is een deel van een bericht van “Courier Spijker” van 17-08-1944. Verbazend is de correctheid over de ligging van de diverse bunkers en gebouwen. Helaas word er in het bericht alleen gesproken over “Commanderpost of the Luftwaffe”. Of er op dat moment al SS troepen op Overvoorde aanwezig waren (zoals vermeld op een kaart van 24-08-1944, zie verderop) word hierin helaas niet vermeld.

Verzetstekening van “Courier Spijker” van 17-08-1944, op de tekening rond het complex zijn 8 tobruk getekend. Ook zijn de diverse bunkers, gebouwen en mijnenvelden aangegeven.

18 Augustus 1944: Een document van Courier Spijker aan het Ministerie van Oorlog in Londen vermeld de volgende bijzonderheden in en rondom Overvoorde. - In het park zijn diverse vrachtwagens geparkeerd. - School aan Noordzijde van de van Vredenburghweg bezet door +/- 50 man. Op de speelplaats zijn mitrailleursnesten geplaatst. - Gebouw naast de kerk aan zuidzijde van Vredenburghweg bezet door +/- 25 man, vermoedelijk commandopost.Vanuit deze locatie loopt een telefoonlijn naar het huis van de commandant (nr 7 op onderstaande kaart) en vanaf daar naar park Overvoorde (nr 5 op kaart) -Bij huis ten Werve zijn op 15-08-1944 schietoefeningen met 8 stukken licht veldgeschut uitgevoerd. Het geschut is opgeslagen in het bos bij huis ten Werve. - Op de meisjes landbouwschool (nr 4 op kaart) zijn +/- 25 man van de SS gelegerd. - Volgens omwonenden van Park Overvoorde zijn er op bovengenoemde datum relatief weinig soldaten aanwezig in het park, ongeveer 30 a 40 man, dit zijn schattingen omdat het park niet toegankelijk is. - De kruising Schaapweg-van Vredenburghweg-Lange Noordweg is zwaar versterkt door mitrailleursnesten en geschutsopstellingen. Ook zijn er betonnen wegversperringen geplaatst (zie ook verderop). - Bij pijl nr 7 op de kaart, is sinds 17-08-2009 de commandant van dit gedeelte ingekwartierd. Hier komen militaire telefoonlijnen komende vanaf gebouw 3 van de kaart en vanaf Overvoorde (nr 5 van kaart) bij elkaar. - Op de kruising Kleiweg-Schaapweg- Oosteinde zijn betonnen wegversperringen geplaatst, ook is men begonnen met het graven van een tankgracht.( Een tankgracht is een natte of droge diepe gracht die het pantservoertuigen onmogelijk maakt om te passeren.) - Voor het pensionaat Nieuwvoorde zijn mitrailleurnesten en geschutsopstellingen geplaatst.

Overzichtskaart van Park Overvoorde en omgeving, 1. Huis te Rijswijk 2. Park/Huis te Werve 3. Vermoedelijke commandopost, met 25 man bezetting 4. Meisjeslandbouwschool, 25 man SS. 5. Complex Overvoorde 6. Kruising Schaapweg-van Vredenburghweg- lange Noordweg 7. Huis van de commandant 8. Tankgracht kleiweg-Schaapweg-Oosteinde in aanleg 9. Penstionaat Nieuwvoorde 10.Tankgracht in aanleg 11.Diverse geschutsopstellingen 12. 13.

Kruising van de Schaapweg, zie nummering van tekening hierboven.

Tekening van Courier Spijker van eind 1944, met de tankgracht en diverse geschutsopstellingen

Luchtfoto van 11 September 1944, de situatie komt overeen met bovenstaande schets. Links boven Complex Overvoorde

Ingezoomde luchtfoto, links en rechts zijn de diverse loopgraven en opengeschutsstellingen zichtbaar.

.

Rechtsonder de tankgracht (nr 8) in aanleg, linksboven Complex Overvoorde

Rechts een deel van de tankgracht, (nr 8) links in het midden is een opengeschutsopstelling zichtbaar

Tankversperringen Op de schaapweg thv de Kleiweg waren de duitsers in Augustus 1944 begonnen met het aanleggen van tankversperringen, zogenaamde Höckerhindernisse, ook wel “drakentanden” genomend. Het betreft hier een aantal rijen betonnen pyramide vormige blokken welke op korte afstand van elkaar geplaatst werden, de blokken waren verschillende van hoogte. Door de lage eerste rijen werd een aanstormende tank als het ware gelanceerd, en belanden dan op de achterste hogere rijen waardoor ze vast kwamen te zitten. De höckerhindernisse werden onderling verstrengeld met prikkeldraad. Rond dezelfde tijd is er ook aangevangen met het graven van een Tankgracht ter hoogte van de kruising Schaapweg/Kleiweg, welke ook op een tekening van Courier Spijker aangegeven wordt. In de nabijheid van de hockerhindernissen en de tankgracht waren diverse loopgraafstelsel met mitrailleurnesten en opstellingen voor Pantser afweergeschut (PAG of PAG) gebouwd om eventuele infanterie uit te schakelen.

24-08-1944: Kaart ‘Chef Nr.1 Waffen SS 24.08.44’ laat zien dat te Overvoorde geen Luftwaffe troepen meer gelegerd zijn, maar dat er nu wordt aangeduid als Stützpunkt XLVIII Qu.Abt.Waffen SS. Ook rond het park Overvoorde zijn nog diverse andere stellingen zichtbaar.

Sept 1944 Luchtfoto van een deel van het Overvoorde complex. De locaties van de bunkers zijn duidelijk te zien, hoewel deze zijn aangeaard. In het midden de SKbunker (1), rechts daarvan zes bunkers van het Küvertype 413 variant (2a-2f). Tevens nog zichtbaar de ‘autobox’ (3), het zwembad (5), de gymnastiek-zaal (7), Toiletgebouw (10), Kantine (11), Herenhuis (H), Garage (12) en de bergruimte (6).

© topografische dienst Emmen.

02-04-1945 Sinds Augustus 1944 is er begonnen met het graven van een tankgracht. Op onderstaande tekening van het verzet van 02 april 1945 word hier ook melding van gemaakt.

Verzetskaart van de tankversperringen en verdedigingswerken bij de Schaapweg/Kleiweg. Links Boven zijn met de zigzag lijntjes diverse loopgraven zichtbaar

V2 raketten in en om Rijswijk. (*1) De inzet van de zogenaamde Vergeltungswaffen (vergeldingswapens, ook wel Vwapens genoemd) was toen Duitsland de oorlog op meerdere fronten begon te verliezen het laatste middel om te proberen het tij te keren. Duitsland was al sinds de jaren ’20 bezig met het ontwikkelen van raketten voor oorlogsvoering. Eind 1944 was de V2 raket gereed om vanaf een mobiel lanceer platform afgevuurd te worden. Op 6 September 1944 werd de eerste twee V2 raketten afgeschoten in de richting van Parijs, beide lanceringen mislukte echter. Op 8 September 1944 werd de eerste raket vanuit Wassenaar richting Londen afgevuurd. Een aantal mensen brengen Complex Overvoorde vaak (ten onrechte) in combinatie met de lancering van V2 raketten. Uit geen enkel document blijkt dat locatie Overvoorde iets te maken had met de lancering of productie van V2 raketten. De verwarring komt waarschijnlijk door het volgende; Vanuit park “te Werve” te Rijswijk en vanuit het Rijswijkse bos (oprijlaan van het voormalige Huis ter Nieuburg) zijn in de periode 23 t/m 27 October wel diverse V2 raketten afgevuurd. Op 27 October 1944 om 15.53 werd een V2 raket afgeschoten vanuit park te Werve. Na de lancering ontstonden er problemen in de raket, welke vanaf 1 kilometer hoogte neerstorte op het instituut van de Kruisvaarders van St. Jan. Er vielen 13 doden en 24 personen raakten gewond. Na dit ongeluk zijn er geen V2 raketten vanuit Rijswijk meer afgevuurd. Als reden word door diverse onbevestigde bronnen genoemd, de aanwezigheid van de “Luftwaffe commandobunker” en soms ook “een grote voorraad munitie” op Overvoorde. Dit zijn tot nu toe echter onbevestigde bronnen en zijn dus niet zondermeer als correct te beschouwen. Verder onderzoek is hierin dus nodig.

Luchtfoto van de neergestorte V2 raket bij het instituut van de Kruisvaarders van St. Jan.

(*1) Info uit ‘V2-Vergeltung’ uit Den Haag e.o. drs J.R Verbeek

V2 raket op een mobiel lanceerplatform, klaar om af te vuren (Foto, www.v2platform.nl)

De lancering van een V2 raket, Foto E.J. Rutten, Den Haag. (www.v2platform.nl)

Rijswijk, Park Overvoorde Tekst: R.de Goede Tekeningen: Klaas van Brakel

Recommend Documents