Rijssen-Holten. Colofon. Maakt deel uit van de Twentse Gezondheids Verkenning. Samenstelling F.D.H. Koedijk en C.L.A.J. Boom

Rijssen-Holten Maakt deel uit van de Twentse Gezondheids Verkenning

Colofon Samenstelling F.D.H. Koedijk en C.L.A.J. Boom

Uitgave GGD Twente, oktober 2013

Copyright ©GGD Twente, 2013 Overname is toegestaan, mits volledige bron wordt vermeld.

Inhoudsopgave Kernboodschappen Rijssen-Holten .................................................................................................... 5 1 Kenmerken van de bevolking van Rijssen-Holten .......................................................................... 7 1.1 Bevolkingskenmerken.................................................................................................................... 7 1.2 Vergrijzing ...................................................................................................................................... 8 1.3 Sociaal economische status en uitkeringen .................................................................................. 9 2 Gezondheid ....................................................................................................................................... 11 2.1 Levensverwachting, sterfte en ziekte........................................................................................... 11 2.2 Functioneren en kwaliteit van leven............................................................................................. 13 2.3 Psychische gezondheid ............................................................................................................... 15 3 Leefstijl .............................................................................................................................................. 17 3.1 Overgewicht, beweging en voeding............................................................................................. 18 3.2 Roken, alcohol- en drugsgebruik ................................................................................................. 18 3.3 Seksuele gezondheid................................................................................................................... 19 4 Sociale omgeving ............................................................................................................................. 21 4.1 Eenzaamheid en sociale woonomgeving .................................................................................... 21 4.2 Vrijwilligerswerk en mantelzorg ................................................................................................... 21 4.3 Huiselijk geweld en pesten .......................................................................................................... 22 5 Fysieke omgeving ............................................................................................................................ 23 5.1 Groen in de omgeving.................................................................................................................. 23 5.2 Milieu............................................................................................................................................ 24 5.3 Leefomgeving .............................................................................................................................. 24 6 Zorg en voorzieningen .................................................................................................................... 27 6.1 Zorggebruik eerste lijn ................................................................................................................. 27 6.2 Jeugdzorg .................................................................................................................................... 29 6.3 Voorzieningen .............................................................................................................................. 31 Appendix 1 ........................................................................................................................................... 33 Monitoren ........................................................................................................................................... 33 Landelijke gegevensbronnen ............................................................................................................. 33 Regionale gegevensbronnen ............................................................................................................. 34 Appendix 2: Interventies..................................................................................................................... 35 Twentse interventies .......................................................................................................................... 35 Landelijke interventies ....................................................................................................................... 35

3 van 36 Twentse Gezondheids Verkenning Rijssen-Holten


Kernboodschappen Rijssen-Holten Lage SES, bevolkingskrimp en vergrijzing punt van aandacht in Rijssen-Holten In de gemeente Rijssen-Holten wonen 37.561 mensen; 18.665 mannen en 18.896 vrouwen. Als we de verschillende kenmerken van de bevolking in Rijssen-Holten vergelijken met Twente en Nederland, valt een aantal zaken op. Ten opzichte van Twente en Nederland wonen er relatief veel 0-20 jarigen weinig 45-65 jarigen in de gemeente Rijssen-Holten. Rijssen-Holten heeft een hoger percentage autochtone Nederlanders (93%) dan Twente (83%) en Nederland (79%). Ook wonen er meer gehuwden en zijn er meer meerpersoonshuishoudens met kinderen in Rijssen-Holten in vergelijking met Twente en Nederland. Op een aantal aspecten wijkt Rijssen-Holten ook negatief af ten opzichte van Twente en Nederland. Het percentage laagopgeleiden is in Rijssen-Holten hoger (38%) dan in Twente (34%) en Nederland (27%), en er zijn minder mensen met een hoog inkomen (16%) in vergelijking met Nederland (20%). In 2040 zal de bevolking van de gemeente Rijssen-Holten gekrompen zijn met 2% vergeleken met 2012; in de rest van Twente en in Nederland zal de bevolking tot deze tijd nog groeien, met respectievelijk 3% en 7%. Dit, in combinatie met de grotere stijging van 65+ers, zijn ontwikkelingen die aandacht behoeven. De gezondheid in Rijssen-Holten vergelijkbaar met Twente De bevolking uit de gemeente Rijssen-Holten komt op een aantal gezondheidsaspecten overeen met Twente en/of Nederland, maar ook zijn er zowel positieve als negatieve verschillen: • De gemiddelde levensverwachting in de gemeente Rijssen-Holten is vergelijkbaar met die van Twente en Nederland. Bekend is dat levensverwachting sterk samenhangt met opleidingsniveau. • De totale sterfte in Rijssen-Holten is vergelijkbaar met die in Nederland en lager dan die in Twente. Over de periode 2007-2010 was de sterfte gemiddeld 70 per 10.000 inwoners in Rijssen-Holten. In Twente en Nederland was dit respectievelijk 76 en 72 per 10.000 inwoners. • De sterfte aan hart- en vaatziekten is hoger in de gemeente Rijssen-Holten in vergelijking met Twente en Nederland, terrwijl de sterfte aan kanker juist lager is in Rijssen-Holten. • Ouderen in Rijssen-Holten ervaren hun gezondheid minder vaak als matig tot slecht dan de gemiddelde Twentenaar: 26% versus 29%. Met name 75-plussers in Rijssen-Holten ervaren hun gezondheid vaker als matig tot slecht ervaren: 30%. Ervaren gezondheid hangt samen met opleidingsniveau. • Door de sterke vergrijzing in Rijssen-Holten is de verwachting dat mobiliteitsbeperkingen en chronische aandoeningen zoals Diabetes Mellitus sterk zullen toenemen in de toekomst. • Ruin een derde van de volwassenen en de ouderen hebben een matig tot hoog risico op een angststoornis of depressie, vergelijkbaar met Twente. Bij jongeren geeft 3% aan veel last te hebben van depressieve gevoelens. Laagopgeleiden hebben vaker een verhoogd risico dan hoogopgeleiden. Leefstijl in Rijssen-Holten kan beter Op landelijk niveau ontwikkelt aantal leefstijlaspecten zich gunstig; (overmatig) alcoholgebruik neemt af bij jongeren en het ontbijt wordt minder vaak overgeslagen dan een aantal jaren geleden. Toch behoeft de leefstijl aandacht, aangezien een ongezonde leefstijl op latere leeftijd voor gezondheidsproblemen kan zorgen. • De gemeente Rijssen-Holten scoort, evenals de rest van Twente, slecht op het percentage van de bevolking met overgewicht: van de 13-16 jarigen heeft 16% overgewicht, bij volwassenen is dit 46% en bij ouderen 62%. In alle leeftijden geldt dat overgewicht meer voorkomt bij laagopgeleiden dan bij hoogopgeleiden. • Van de deelnemers aan E-MOVO uit Rijssen-Holten voldoet 9% aan de strenge beweegnorm van minimaal een uur per dag beweging; van de Twentse deelnemers is dit 18%. Daarentegen voldoet 52% van de leerlingen uit Rijssen-Holten aan de soepele beweegnorm van meer dan 7 uur matig intensieve beweging per week. Driekwart van de volwassenen en ruim de helft van de ouderen in Rijssen-Holten voldoet aan de beweegnorm, vergelijkbaar met de rest van Twente. Het aandeel kinderen en volwassenen dat lid is van een sportvereniging is in Rijssen-Holten lager dan gemiddeld in Overijssel. • Het grootste deel van zowel de jongeren, volwassenen als ouderen geeft aan minimaal 5 dagen per week te ontbijten, vergelijkbaar met de rest van Twente. Het dagelijks eten van


•

•

•

•

groente wordt weinig gedaan door jongeren en volwassen, vergelijkbaar met de rest van Twente. Laagopgeleiden eten minder vaak dagelijks groenten dan hoogopgeleiden. Het percentage jonge rokers in Rijssen-Holten is hoger dan gemiddeld in Twente: 24% versus 17%. Bij volwassenen en ouderen is het aandeel rokers vergelijkbaar met dat in de rest van Twente. Laag opgeleiden roken vaker dan hoogopgeleiden. Ruim de helft van de respondenten (53%) van E-MOVO in Rijssen-Holten (13-16 jarigen) geeft aan in de afgelopen 4 weken alcohol te hebben gedronken (Twente is 44%). Zevenendertig procent geeft aan de afgelopen 4 weken aan binge-drinken (vijf of meer alcoholische drankjes bij één gelegenheid) te hebben gedaan. Binge-drinken gebeurt vaker door Vmbo-ers (43%) dan door Havo/Vwo-ers (27%). Van de volwassenen rapporteert 17% overmatig alcoholgebruik, bij ouderen is dit 5%. Van alle leerlingen uit klas 2 en 4 uit Rijssen-Holten die hebben deelgenomen aan E-MOVO, gaf 7% aan wel eens softdrugs te hebben gebruikt, vergelijkbaar met Twente. Vmbo-ers rapporteren dit vaker dan Havo/Vwo-ers. Drie precent gaf aan in de laatst 4 weken softdrugs te hebben gebruikt. Aandacht voor seksuele gezondheid in de gemeente Rijssen-Holten is van belang. Van de leerlingen die meededen aan E-MOVO die ooit geslachtsgemeenschap hebben gehad, zegt 53% niet altijd een condoom te gebruiken; 20% zegt nooit een condoom te gebruiken. In Rijssen-Holten gaf 7% van de respondenten uit het E-MOVO onderzoek aan wel eens een seksuele ervaring te hebben gehad tegen hun zin in.

Aandacht voor sociale omgeving blijft belangrijk • De meerderheid van de inwoners van Rijssen-Holten is tevreden met het aantal sociale contacten. • Eenzaamheid neemt toe met de leeftijd; van de 75-plussers voelt 41% zich matig tot ernstig eenzaam, vergeleken met 22% van de 19-34 jarigen. • 41% van de volwassen in Rijssen-Holten doet vrijwilligerswerk; dit wordt vaker door hoogopgeleiden gedaan dan door laagopgeleiden. • Dertien procent van de leerlingen in Rijssen-Holten geeft aan recentelijk gepest te zijn, vergelijkbaar met de rest van Twente. Pesten gebeurt vaker op het Vmbo dan op de Havo/Vwo. Veel openbaar groen in de omgeving • In Rijssen-Holten is veel openbaar groen in vergelijking met de rest van Twente en Nederland. Wanneer werd gevraagd naar de tevredenheid met groen in de omgeving, gaf 86% aan hier tevreden over te zijn, vergelijkbaar met het landelijke gemiddelde. • Buiten spelen is een belangrijke factor voor de ontwikkeling van kinderen. In de gemeente Rijssen-Holten is het gemiddeld aantal kinderen per hectare speelruimte 101. Dit is meer dan het gemiddelde voor Overijssel (55) en Nederland (49), wat betekent dat per kind gemiddeld minder speelruimte is in Rijssen-Holten. Wanneer gevraagd werd naar de tevredenheid met het aantal speelplekken in de omgeving, was 52% het er mee eens dat er goede speelplekken voor kinderen zijn. • Inwoners van Rijssen-Holten beoordelen de veiligheid in hun buurt gemiddeld met een 7,2. • Meest genoemde buurtproblemen zijn te hard rijden (30%), hondenpoep (17%) en parkeeroverlast (16%). Zorg- en voorzieningengebruik in Rijssen-Holten • Inwoners van Rijssen-Holten hebben gemiddeld 30,7 contactminuten met de huisarts, minder dan gemiddeld in Twente (32,1). • Toekomstramingen laten zien dat de zorgvraag voor chronische aandoeningen de komende jaren zal toenemen in Rijssen-Holten, mede door de sterke vergrijzing. • In 2011 was 3% (294 kinderen) van de 0-17 jarigen in Rijssen-Holten in zorg bij Bureau Jeugdzorg, vergelijkbaar met Twente. Daarnaast waren nog 17 jongeren tussen de 18 en 23 jaar in zorg bij Bureau Jeugdzorg. Ruim de helft van de 0 tot 23 jarigen (53%) maakt gebruik van ambulante zorg.


1 Kenmerken van de bevolking van Rijssen-Holten 1.1 Bevolkingskenmerken In de gemeente Rijssen-Holten wonen 37.561 mensen; 18.665 mannen en 18.896 vrouwen (2012). Negenentwintig procent behoort tot de groep 0-19 jarigen (24% in Twente); 55% is tussen de 20 en 64 jaar (59% in Twente), en 16% is 65 of ouder (17% in Twente).Ten opzichte van Twente en Nederland wonen er relatief veel jongeren onder de 20 jaar in de gemeente Rijssen-Holten, en relatief minder 4065 jarigen (figuur 1.1). Percentage

10,0 Mannen

8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 2,0 4,0

Vrouwen Vrouwen

6,0 8,0 10,0

<5 5- 10- 15- 20- 25- 30- 35- 40- 45- 50- 55- 60- 65- 70- 75- 80- 85- 90- >95 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 Leeftijd in jaren Rijssen-Holten

Twente

Nederland

Figuur 1.1: Bevolkingsopbouw Rijssen-Holten, Twente en Nederland in 2012 (CBS-Statline, 2012)

In Rijssen-Holten meer laag opgeleiden vergeleken met Twente en Nederland Tabel 1.1 geeft de belangrijkste karakteristieke van de bewoners weer. In de gemeente Rijssen-Holten wonen meer autochtone Nederlanders, gehuwden en laag opgeleiden, en zijn meer huishoudens met kinderen vergeleken met de rest van Twente en Nederland.


Tabel 1.1 Kenmerken (%) van de bewoners van gemeente Rijssen-Holten, ten opzichte van Twente en Nederland (Bron: CBS Statline, 2012)

Geslacht Man Vrouw Etniciteit Nederlands Allochtoon - Westers* - niet-Westers** Burgerlijke staat Ongehuwd Gehuwd Verweduwd Gescheiden Huishoudensamenstelling Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden - zonder kinderen - met kinderen Opleiding (volwassenen) Laag Midden Hoog Inkomen per persoon*** Laag Midden Hoog

Rijssen-Holten (n=37.561) %

Twente (n=626.586) %

Nederland (n=16.727.255) %

50 50

50 50

50 51

93

83

79

4 3

9 9

9 12

43 49 5 3

45 43 6 6

47 41 5 7

24

34

37

31 46

30 36

29 34

38 39 23

34 38 28

27 41 32

44 40 16

44 41 16

40 40 20

* Westers: Europa (exclusief Turkije), Noord-Amerika, Oceanië, Japan en Indonesië ** Niet-Westers: Afrika, Latijns-Amerika, Azië (exclusief Indonesië en Japan) *** Laag: <19 200 euro, hoog: >41300 euro

1.2 Vergrijzing Vergrijzing in Rijssen-Holten sterker dan in Twente en Nederland In 2040 zal de bevolking van de gemeente Rijssen-Holten gekrompen zijn met 2% vergeleken met 2012; in de rest van Twente en in Nederland zal de bevolking tot deze tijd nog groeien, met respectievelijk 3% en 7%. Figuur 1.2 geeft de prognose voor 2040 naar leeftijdsverdeling weer. Het aandeel 0-19 jarige in Rijssen-Holten zal dalen van 29% in 2012 naar 23% in 2040; deze daling is groter dan in de rest van Twente en Nederland, doordat er op dit moment relatief veel jongeren in Rijssen-Holten wonen. Ook zal het aandeel 20-64 jarigen in Rijssen-Holtenlicht dalen; van 55% naar 51%. Daarentegen stijgt het aandeel 65+ers sterker in Rijssen-Holten: van 16% in 2012 naar 25% in 2040, vergelijkbaar met Twente en Nederland.


Nederland Twente RijssenHolten

2040

3831,1

2012

3894,1

2040

139,9

2012

153,2

2040

8,4

2012

9384,3 10124,3

10%

2714,8

329,1

175,9 369,4

106,2

18,6

10,6 0%

4625,2

9,2

20,4 20%

30%

40% 0-19

50%

60%

20-64

65+

6 70%

80%

90%

100%

Figuur 1.2: Bevolkingsprognose 2040 naar leeftijd voor de gemeente Rijssen-Holten ten opzichte van Twente en Nederland (in de balkjes de aantallen inwoners x 1000) (Bron: CBS Statline, 2012)

1.3 Sociaal economische status en uitkeringen Sociaal economische status verschilt per postcodegebied in Rijssen-Holten Sociaaleconomische status (SES) en gezondheidheidstoestand zijn aan elkaar gerelateerd. Er bestaan in Nederland aanzienlijke verschillen in gezondheid tussen verschillende SES-groepen. De SES wordt berekend uit vier gegevens: het gemiddelde inkomen in een wijk, het percentage mensen met een laag inkomen, het percentage laag opgeleiden en het percentage mensen dat niet werkt. Figuur 1.3 laat zien dat de SES in Rijssen-Holten verschilt per postcodegebied.

Figuur 1.3: Sociaal economische status op 4-cijferig postcodeniveau; gemiddelde score voor Nederland=0; hoe hoger de score, hoe hoger de SES, en andersom. (Bron: SCP, bewerkt door Arcon)


Relatief weinig uitkeringen in Rijssen-Holten Figuur 1.4 laat zien dat het percentage personen van de beroepsbevolking dat een werkloosheidsuitkering (WWB/WIJ-uitkering) had in 2011 in de gemeente Rijssen-Holten 1,1% was. Rijssen-Holten scoort hiermee iets lager dan de meeste andere gemeenten in Twente. Het percentage personen dat een Wajong-uitkering kreeg in Rijssen-Holten was 2%, ook lager dan gemiddeld in Twente, en ook was in 2011 het aandeel personen werkzaam via een sociale werkvoorziening (Wsw) lager in Rijssen-Holten: 0,9% van de beroepsbevolking.

Figuur 1.4: Percentage uitkeringen per gemeente, Twente 2011 (Bron: CBS, bewerkt door Arcon)


2 Gezondheid Gezondheid is op verschillende manieren te meten. Vaak wordt gekeken naar het voorkomen van ziekten en aandoeningen, de levensverwachting, sterfte en doodsoorzaken, maar daarnaast wordt ook de ervaren gezondheid als maat voor gezondheid gezien.

2.1 Levensverwachting, sterfte en ziekte

Figuur 2.1: Gemiddelde levensverwachting bij geboorte (in jaren) per gemeente in Twente, 2007-2010 (Bron: Nationale Atlas Volksgezondheid, bewerkt door Arcon)

Levensverwachting in Rijssen-Holten vergelijkbaar met Nederland De gemiddelde levensverwachting bij geboorte in Rijssen-Holten is 80,9 jaar: 78,3 voor mannen en 83,3 voor vrouwen. Met name vrouwen in Rijssen-Holten lijken langer te leven dan de gemiddelde Twentse en Nederlandse vrouw , maar deze verschillen zijn niet statistisch significant. Onderzoek laat ook zien dat levensverwachting samenhangt met opleidingsniveau: laagopgeleiden leven gemiddeld 7 jaar korter dan hoogopgeleiden en wanneer gekeken wordt naar de levensverwachting in goed ervaren gezondheid is dit verschil zelfs 20 jaar (Bron: CBS/RIVM)


leeftijd in jaren 84 83 82 81 80 79 78 77 76 75 74 Mannen

Vrouwen Rijssen-Holten

Totaal

Twente

Nederland

Figuur 2.2: Gemiddelde levensverwachting bij geboorte (in jaren) naar geslacht voor de gemeente Rijssen-Holten ten opzichte van Twente en Nederland, 2007-2010 (Bron: Nationale Atlas Volksgezondheid)

Relatief veel sterfte aan hart en vaatziekten in Rijssen-Holten In 2010 zijn in de gemeente Rijssen-Holten in totaal 299 mensen overleden. Over de periode 20072010 was de sterfte gemiddeld 70 per 10.000 inwoners per jaar, wat lager is dan de rest van Twente en vergelijkbaar is met Nederland. In 2010 was de kindersterfte (1-14 jarigen) in Rijssen-Holten 10,5 per 100.000 kinderen (~ 1 kind in 2010), dit is lager dan in de rest van Nederland en in de rest van Overijssel (beiden 14,0). Voor Twente zijn deze cijfers niet bekend. De zuigelingensterfte in RijssenHolten in 2010 was 1,8 per 1000 levendgeborenen (~1 zuigeling in 2010), dit is eveneens lager dan dat in Nederland (3,3, Bron: Kinderen in Tel). Tabel 2.1 laat zien dat sterfte aan ziekten van het hart- en vaatstelsel net als in heel Twente hoger was in de gemeente Rijssen-Holten vergeleken met Nederland. Sterfte aan kanker in Rijssen-Holten was lager dan in Twente en Nederland in 2007-2010. Tabel 2.1: Sterfte naar doodsoorzaak voor de gemeente Rijssen-Holten ten opzichte van Twente en Nederland, 2007-2010 (Bron: Nationaal Kompas Volksgezondheid)

Rijssen-Holten CMF*

Twente CMF*

Nederland

Totale sterfte

97

Per 10.000** 70

CMF*

105

Per 10.000** 76

100

Per 10.000** 72

Ziekten van hart- en vaatstelsel Kwaadaardige nieuwvormingen

115

24

108

23

100

21

87

19

101

23

100

22

* Comparative Mortality Figure, index met NL=100 ** Gestandaardiseerde sterfte per 10.000 per jaar

Diabetes neemt sterk toe met de leeftijd Van de volwassenen (20-65 jaar) in Rijssen-Holten geeft 28% aan een door een arts vastgestelde chronische ziekte of aandoening te hebben. Deze percentages zijn vergelijkbaar met de rest van Twente. Van de 65-74 jarigen geeft 70% aandoening te hebben; bij 75+-ers is dit 73%.


Tabel 2.2: Door een arts vastgestelde chronische ziekten en aandoeningen (%) in de afgelopen 12 maanden naar leeftijd. (Bron: Volwassenenonderzoek 2008, ouderenonderzoek 2010)

RijssenHolten

Twente

Rijssen-Holten

Twente

20-65

20-65

65-74

75+

Totaal 65+

Totaal 65+

Heeft een chronische aandoening

28

29

70

73

72

76

Diabetes Mellitus /suikerziekte

3

3

16

17

17

17

Hoge bloeddruk

9

11

40

44

42

38

Beroerte, hersenbloeding, herseninfarct of TIA* Hartinfarct*

-

-

3

6

6

6

-

-

7

4

5

5

Andere ernstige hartaandoening* Een vorm van kanker*

-

-

9

9

9

11

-

-

10

10

10

9

Verhoogd cholesterolgehalte**

8

8

-

-

-

-

Astma, CARA of COPD

5

6

8

11

10

13

Gewrichtsslijtage van heupen of knieën (artrose, slijtagereuma) Ernstige of hardnekkige aandoening van de rug Ernstige aandoening van de nek of schouder

7

6

24

34

28

32

6

5

10

16

13

15

5

5

9

10

10

11

* alleen ouderen, geen gegevens beschikbaar over volwassenen ** alleen volwassenen, geen gegevens beschikbaar over ouderen

2.2 Functioneren en kwaliteit van leven Een maat die veel gebruikt wordt voor het meten van gezondheid is de ervaren gezondheid, ook wel subjectieve gezondheid of gezondheidsbeleving genoemd. Uit onderzoek is gebleken dat ervaren gezondheid een sterk voorspellende maat voor sterfte is: hoe slechter de ervaren gezondheid, hoe groter de kans op overlijden. Ouderen ervaren hun gezondheid vaak als matig tot slecht Het grootste deel van de jongeren en de volwassenen in Rijssen-Holten ervaart hun eigen gezondheid als uitstekend tot goed (figuur 2.3). Dit verschilt niet van de rest van Twente. Bij ouderen in RijssenHolten wordt de gezondheid minder vaak als matig tot slecht beoordeeld (26%) vergeleken met de rest van Twente (29%). Met name bij de 75-plussers in Rijssen-Holten wordt de gezondheid als matig tot slecht ervaren (30%). Ervaren gezondheid hangt bij zowel volwassenen als ouderen samen met het opleidingsniveau: hoe lager de opleiding, hoe vaker men de eigen gezondheid als matig tot slecht beoordeeld. Ook bij jongeren is te zien dat hoger opgeleiden meer tevreden zijn over hun gezondheid dan lager opgeleiden: van de havo/vwo-ers beoordeelt 91% zijn of haar gezondheid als goed tot heel goed, bij vmbo-ers is dit 84%.


%

90 Rijssen-Holten

80

Twente

70 60 50 40 30 20 10

Jongeren

Volwassenen

Matig tot slecht

Goed

Uitstekend tot zeer goed

Matig tot slecht

Goed


Matig tot slecht

Goed


0

Ouderen

Figuur 2.3: Ervaren gezondheid van jongeren, volwassenen en ouderen (Bron: E-MOVO 2011, Volwassenenonderzoek 2008, Ouderenonderzoek 2010)

Veel 75+ers hebben een mobiliteitsbeperking Lichamelijk functioneren is een maat voor kwaliteit van leven en verwijst naar het kunnen uitvoeren van lichamelijke functies en dagelijkse routineactiviteiten. Van de ouderen in Rijssen-Holten geeft 24% aan één of meerdere mobiliteitsbeperkingen te hebben, vergelijkbaar met de rest van Twente. Dit probleem speelt vooral bij de 75+ers: van hen geeft 36% een beperking te hebben, ten opzichte van 16% van de 65-74 jarigen. Meest genoemde beperkingen bij de 75+ers zijn beperkingen bij het verrichten van zware huishoudelijke werkzaamheden (36%), bedden verschonen en opmaken (32%), kleren wassen en strijken (28%) en gebruik maken van eigen of openbaar vervoer (29%). Door de vergrijzing zal, gebaseerd op de huidige gegevens, het aantal ouderen met een mobiliteitsbeperking stijgen van 1500 gevallen nu tot 2300 gevallen in 2040!


2.3 Psychische gezondheid Psychische gezondheid is eveneens een maat voor de kwaliteit van leven. Psychische klachten omvatten gevoelens van psychische verstoring zoals angst, depressie, slaapverstoring en stress. Dit kan leiden tot (gedeeltelijk) onvermogen tot functioneren en een verhoogd risico op sterfte, pijn en beperkingen. Van de volwassenen in Rijssen-Holten rapporteert 2% matig tot ernstig psychisch ongezond te zijn en bij ouderen is dit 4%, beide vergelijkbaar met de rest van Twente. Depressie in Rijssen-Holten vergelijkbaar met Twente Figuur 2.4 laat zien dat in Rijssen-Holten 6% van de leerlingen van klas 2 en 4 van de middelbare school die hebben deelgenomen aan E-MOVO rapporteerden last te hebben van matige tot ernstige depressieve gevoelens. Vmbo-ers rapporteren vaker depressieve gevoelens dan havo/vwo-ers, en meisjes rapporteren vaker matig tot ernstig depressieve gevoelens dan jongens: 10% versus 3%. Iets minder dan een derde van de volwassenen en de ouderen in Rijssen-Holten heeft een matig risico op depressie of een angststoornis, vergelijkbaar met de rest van Twente. Drie procent heeft een hoog risico, eveneens vergelijkbaar met Twente. Laagopgeleiden hebben vaker een matig tot hoog risico op depressie dan hoogopgeleiden: 41% versus 29%. Jongeren

Volwassen

3% 3%

Ouderen

4%

4% 31%

32%

64%

65%

94% Geen of licht

Matig

Ernstig

Geen of laag risico

Matig risico

Hoog risico

Geen of laag risico

Matig risico

Hoog risico

Figuur 2.4: Depressieve gevoelens (jongeren) en risico op angststoornis of depressie (volwassenen en ouderen), gemeente Rijssen-Holten (Bron: E-MOVO 2011, Volwassenenonderzoek 2008, Ouderenonderzoek 2010)



3 Leefstijl Uit verschillende landelijke en regionale rapporten blijkt dat veel mensen er een leefstijl op na houden met negatieve gevolgen voor de eigen gezondheid. We zijn te zwaar, eten ongezond, bewegen te weinig en roken en drinken te veel. In tabel 3.1 worden per leeftijdsklasse een aantal leefstijlfactoren weergegeven voor de gemeente Rijssen-Holten en geheel Twente. Tabel 3.1: Leefstijl kenmerken naar leeftijd en geslacht voor Rijssen-Holten en Twente (Bron: Twente in Balans 2011, E-MOVO 2011, Volwassenenonderzoek 2008, Ouderenonderzoek 2010)

Rijssen-Holten Man Vrouw Totaal Overgewicht (matig/ernstig) 3 jarigen 5-6 jarigen 10-11 jarigen 13-14 jarigen 20-65 jarigen 65+ ers Voldoet aan beweegnorm 13-16 jarigen* 20-65 jarigen** 65+ ers** Ontbijt minimaal 5 dagen pw 13-16 jarigen 20-65 jarigen 65+ ers Eet dagelijks groente 13-16 jarigen 20-65 jarigen 65+ ers Eet dagelijks fruit 13-16 jarigen 20-65 jarigen 65+ ers Roken (wel eens/dagelijks) 13-16 jarigen 20-65 jarigen 65+ ers Overmatig alcoholgebruik # 13-16 jarigen ## 20-65 jarigen ## 65+ ers

Man

Twente Vrouw

Totaal

5 10 17 18 49 67

11 17 15 19 41 58

8 13 16 19 46 62

9 13 18 20 52 64

12 18 19 18 41 58

11 15 19 19 47 61

9 74 60

9 80 51

9 77 55

18 72 60

18 78 54

18 75 57

89 89 95

79 95 96

84 92 96

88 84 96

82 91 96

85 87 96

25 26 73

26 34 75

25 30 74

38 32 69

32 41 74

40 36 72

28 31 72

35 41 84

32 36 78

31 26 68

36 41 81

33 33 75

24 21 12

24 16 6

24 19 9

18 25 14

17 22 10

17 23 12

44 27 9

29 7 3

37 17 5

32 20 11

27 7 7

29 14 8

*

dagelijks minimaal 1 uur matig intensief bewegen ten minste 5 dagen minimaal 30 minuten matig intensief bewegen # binge-drinken: (5 of meer alcoholische drankjes bij één gelegenheid) in de afgelopen 4 weken ## overmatig alcoholgebruik (>21 glazen per week voor mannen, > 14 voor vrouwen)

**


3.1 Overgewicht, beweging en voeding Bijna tweederde van de ouderen in Rijssen-Holten te dik Overgewicht blijft een groot probleem in Twente, en ook in de gemeente Rijssen-Holten komt veel overgewicht voor onder kinderen, jongeren, volwassen en ouderen. Overgewicht neemt toe met de leeftijd en van de ouderen rapporteert 62% in Rijssen-Holten overgewicht. In alle leeftijdsklassen geldt dat overgewicht meer voorkomt bij laagopgeleiden dan bij hoogopgeleiden. Helft van de jongeren in Rijssen-Holten voldoet niet aan soepele beweegnorm Te weinig bewegen en een ongezond voedingspatroon leidt tot overgewicht. Om vast te kunnen stellen of iemand voldoende beweegt is een beweegnorm opgesteld. Van de deelnemers aan EMOVO uit Rijssen-Holten voldoet slechts 9% aan de strenge beweegnorm van minimaal een uur per dag beweging; van de Twentse deelnemers is dit 18%. Daarentegen voldoet 52% van de leerlingen uit Rijssen-Holten aan de soepele beweegnorm van meer dan 7 uur matig intensieve beweging per week. Gegevens uit de Jeugdsportmonitor van Sportservice Overijssel laten zien dat 92% van de 4-17 jarigen in Rijssen-Holten minimaal 12 keer per jaar sport, vergelijkbaar met de rest van Overijssel. Tweeënzestig procent van de jeugd in Rijssen-Holten is lid van een sportvereniging, vergeleken met 74% in Overijssel. In de Jeugdsportmonitor is ook gevraagd naar sedentair gedrag (televisie kijken en computeren). Negenentwintig procent van de 4-17 jarigen in Rijssen-Holten geeft aan hier meer dan 2 uur per dag mee bezig te zijn, voor heel Overijssel was dit 41%. Ruim driekwart van de volwassenen en ruim de helft van de ouderen in Rijssen-Holten voldoen aan de beweegnorm van tenminste 5 dagen minimaal 30 minuten matig intensief bewegen, vergelijkbaar met dat in de rest van Twente. Onderzoek van Sportservice Overijssel laat zien dat het aandeel volwassenen in Rijssen-Holten dat minimaal één maal in de week sport iets lager is dan gemiddeld in Overijssel; 57% versus 61%. Het aandeel dat aan sport doet (minimaal 12 keer per jaar één of meerdere sporten beoefenen) was 74% in 2012 (Overijssel: 77%) en het aandeel dat lid is van een sportvereniging was 46% in 2012, voor heel Overijssel was dit 55%. Er wordt te weinig groente en fruit gegeten Het grootste deel van de zowel de jongeren, als de volwassenen en ouderen geeft aan minimaal 5 dagen in de week te ontbijten, net als in de rest van Twente (zie tabel 3.1). Het dagelijks eten van groente en fruit wordt weinig gedaan door volwassenen en blijft het dagelijks eten van groenten achter bij de rest van Twente. Laagopgeleiden rapporteren minder vaak dagelijks groenten te eten dan hoogopgeleiden. Van de ouderen in Rijssen-Holten geeft driekwart aan dagelijks groente en fruit te eten, vergelijkbaar met de rest van Twente.

3.2 Roken, alcohol- en drugsgebruik Lager opgeleiden roken vaker Vierentwintig procent van de leerlingen uit klas 2 en 4 uit Rijssen-Holten geeft aan wel eens te roken; 12% zegt dagelijks te roken. Vmbo-ers geven vaker aan te roken (29%) dan havo/vwo-ers (15%). Van de volwassenen geeft 19% aan te roken, lager dan in de rest van Twente, en van de ouderen geeft 9% aan te roken, vergelijkbaar met de rest van Twente. Ook bij volwassenen wordt een relatie gevonden met opleiding: 22% van de laagopgeleiden geeft aan te roken ten opzichte van 9% van de hoogopgeleiden. Een derde van de jongeren doet aan binge-drinken Ruim de helft (53%) van de respondenten van E-MOVO in Rijssen-Holten gaf aan in de afgelopen 4 weken alcohol te hebben gedronken (Twente: 44%); 24% van de leerlingen uit klas 2 en 74% van de deelnemers uit klas 4. Vmbo-ers geven dit vaker aan (57%) dan Havo/vwo-ers (47%). Wanneer gevraagd wordt waar alcohol gedronken wordt, zijn de meest gegeven antwoorden thuis (35%), bij anderen thuis (27%) of in een discotheek/café/terras (23%). Veertien procent gaf aan meestal alcohol te drinken in een drinkkeet, dit was hoger dan in de rest van Twente (11%) Zevenendertig procent geeft aan de afgelopen 4 weken aan binge-drinken (vijf of meer alcoholische drankjes bij één gelegenheid) te hebben gedaan; 16% van de leerlingen uit klas 2 en 53% van de leerlingen uit klas 4. Binge-drinken werd vaker gerapporteerd door vmbo-ers (43%) dan door


havo/vwo-ers (27%). Van de volwassenen rapporteert 17% overmatig alcoholgebruik, en dit wordt vaker gerapporteerd door laagopgeleiden dan door hoogopgeleiden en vaker door mannen dan door vrouwen. Bij ouderen is dit 5%.

Drinktest.nl: een advies-op-maat over alcoholgebruik via internet

Meisjes rapporteren vaker softdrugs gebruikt te hebben dan jongens Net als alcohol drinken en roken, kan druggebruik onderdeel zijn van een bepaalde leefstijl. Van alle leerlingen uit klas 2 en 4 uit Rijssen-Holten die hebben deelgenomen aan E-MOVO, gaf 7% aan wel eens softdrugs te hebben gebruikt, vergelijkbaar met Twente. Meisjes gaven vaker aan gebruikt te hebben dan jongens: 8% versus 5%, en vmbo-ers rapporteerden vaker softdrugs te gebruiken dan havo/vwo-ers: 9% versus 4%. Drie procent gaf aan in de laatste 4 weken softdrugs te hebben gebruikt.

3.3 Seksuele gezondheid Het terrein van seksuele gezondheid bestrijkt een breed en divers gebied. Hieronder vallen relationele en seksuele vorming, anticonceptie, soa en hiv, maar ook weerbaarheid, onbedoelde zwangerschappen, seksueel grensoverschrijdend gedrag en acceptatie van homoseksualiteit. Seksuele gezondheid is een individuele aangelegenheid, maar raakt ook het sociale domein. Hiv en andere soa zijn infectieziekten: de verspreiding ervan heeft gevolgen voor de volksgezondheid. Tienerzwangerschappen leiden tot schooluitval en een slechter toekomstperspectief voor jonge moeders. Incidenten van grensoverschrijdend seksueel gedrag kunnen ernstige lichamelijke en psychosociale problemen met zich meebrengen voor het individu, de partner en de omgeving. Maar ook sociaal maatschappelijk zijn de gevolgen verstrekkend. Te denken valt aan isolement, uitsluiting, schooluitval, geringe arbeidsparticipatie en kan leiden tot een maatschappelijk gevoel van onveiligheid. Een kwart van de jongeren uit Rijssen-Holten gebruikt nooit een condoom Van de deelnemers aan E-MOVO uit Rijssen-Holten uit klas 2 geeft 3% aan geslachtsgemeenschap te hebben gehad; in klas 4 is dit 20%. Havo/vwo-ers rapporteren minder vaak geslachtsgemeenschap te hebben gehad (5%) dan vmbo-ers (17%). Van de leerlingen die ooit geslachtsgemeenschap heeft gehad zegt 47% altijd een condoom gebruikt te hebben bij geslachtsgemeenschap (Twente: 50%) en 20% zegt nooit een condoom te gebruiken (Twente: 19%). Bij de laatste keer geslachtsgemeenschap heeft 80% een condoom gebruikt en was 97% beschermd tegen zwangerschap.


Aantal uitgevoerde soa consulten in 2011 wederom gestegen Door de GGD worden soa-spreekuren gehouden, bedoeld voor hoog-risicogroepen zoals jongeren, mannen die seks hebben met mannen, prostituees, mensen met wisselende contacten, mensen met soa-klachten of personen die gewaarschuwd zijn voor een soa. In 2011 is het aantal soa-consulten in Twente wederom gestegen, en ook steeg het aantal opgespoorde en behandelde soa; bij 16% van de bezoekers werd één of meerdere soa gevonden. In 2011 hebben 32 personen uit de gemeente Rijssen-Holten dit soa-spreekuur bezocht, in 2010 waren dit er 28. Bekendheid Sense spreekuur laag Sinds 2008 worden er door de GGD spreekuren (zogeheten Sense-spreekuren) georganiseerd waar jongeren (gratis) terecht kunnen met vragen over seksualiteit. Aan de leerlingen die meededen met EMOVO is gevraagd in hoeverre ze bekend zijn met deze spreekuren: in Rijssen-Holten gaf 7% aan hier bekend mee te zijn; in Twente was dit 9%. In 2011 heeft 1 persoon uit de gemeente RijssenHolten een Sense spreekuur bezocht, in 2010 waren dit er 5. Iets meer tienermoeders in Rijssen-Holten Gegevens uit ‘Kinderen in tel’ laten zien dat het percentage tienermoeders (15-19 jarigen) in RijssenHolten 0,88% is; Dit komt neer op 11 tienermoeders in het jaar 2010. Het percentage is iets hoger dan het gemiddelde voor Overijssel (0,58%) en dat voor Nederland (0,65%). Bijna de helft van de jongens heeft een negatieve houding ten aanzien van homoseksualiteit Binnen E-MOVO is ook gevraagd naar de houding van leerlingen ten opzichte van homoseksualiteit. Van de leerlingen uit Rijssen-Holten vindt 28% dit normaal, 39% vindt het een beetje raar en 33% vindt het erg raar of verkeerd. Van alle deelnemers uit heel Twente vindt 46% homoseksualiteit normaal, 37% vindt het een beetje raar en 16% vindt het erg raar of verkeerd. Jongens in RijssenHolten vinden homoseksualiteit vaker erg raar of verkeerd (45%) dan meisjes (21%). Seksueel grensoverschrijdend gedrag behoeft aandacht Recente landelijke cijfers laten zien dat seksuele grensoverschrijding onverminderd hoog blijft en zorgwekkend is. Bijna één op de vijf meiden (tot 25 jaar) wordt wel eens gedwongen om seksuele handelingen te doen die ze eigenlijk niet willen. Uit E-MOVO komt naar voren dat 7% van de deelnemers uit Rijssen-Holten wel eens een seksuele ervaring heeft gehad tegen hun zin in; dit zijn 58 jongeren. In Twente was dit ook 7%. Binnen E-MOVO is ook gevraagd naar ongewenste seksuele voorstellen via internet: 10% van de deelnemers uit Rijssen-Holten gaf aan hier een enkele keer mee te maken te hebben gehad en 4% meerdere keren, vergelijkbaar met Twente

De ‘Week van de Lentekriebels’ is een projectweek over relaties en seksualiteit in het basisonderwijs. De basis voor relatievorming en gezond seksueel gedrag wordt gelegd lang voordat van seksuele relaties sprake is. Bovendien ervaren kinderen al op jonge leeftijd verliefdheid en seksuele gevoelens. In elke groep komen onderwerpen aan de orde die op de leeftijd toegesneden zijn. Over kriebels in je buik, het verschil tussen vriendschap en verliefdheid en waar die schattige lammetjes, maar ook baby’s, vandaan komen.


4 Sociale omgeving De sociale omgeving is een verzamelnaam voor de deelname, betrokkenheid en binding van mensen met het sociale leven. Het hebben van voldoende en goede sociale relaties gaat gepaard met een gunstige lichamelijke en psychische gezondheid.

4.1 Eenzaamheid en sociale woonomgeving Eenzaamheid neemt toe met de leeftijd Van de volwassenen en ouderen in Rijssen-Holten gaf 4% aan zich ernstig tot zeer ernstig eenzaam te voelen, vergelijkbaar met de rest van Twente. Zoals te zien in figuur 4.1 neemt eenzaamheid toe met de leeftijd: 78% van de 19-34 jarigen geeft aan zich niet eenzaam te voelen, ten opzichte van 59% van de 75+ers. %

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 19-35

35-50

50-65 Niet

Matig

65-75

(zeer) ernstig

75+ leeftijd (jaren)

Figuur 4.1: Gevoelens van eenzaamheid naar leeftijd in de gemeente Rijssen-Holten (Bron: Volwassenenonderzoek 2008, Ouderenonderzoek 2010)

Grootste deel tevreden over de buurt waarin ze wonen In de veiligheidsmonitor is gevraagd een cijfer te geven voor de sociale woonomgeving: in RijssenHolten was dit een 7,0, voor heel Twente was dit een 6,6 (Bron: Veiligheidsmonitor 2011, I&O Research). Tweeëntachtig procent gaf aan dat de mensen in de buurt op een prettig manier met elkaar omgaan, hoger dan in Twente (74%), en 54% gaf aan veel contact te hebben met andere buurtbewoners, ook hoger dan in Twente (46%).

4.2 Vrijwilligerswerk en mantelzorg Hoogopgeleiden doen vaker vrijwilligerswerk Van de volwassenen in Rijssen-Holten gaf 41% aan vrijwilligerswerk te doen; 39% van de mannen en 42% van de vrouwen, vergelijkbaar met de rest van Twente. Het doen van vrijwilligerswerk neemt toe met de leeftijd bij volwassenen en ook met het opleidingsniveau: van de laagopgeleiden geeft 34% aan vrijwilligerswerk te doen, bij hoogopgeleiden is dat 54%. Van de ouderen in Rijssen-Holten geeft 18% aan vrijwilligerswerk te doen; dit neemt af met de leeftijd: 25% van de 65-74 jarigen en 11% van de 75+ers. Deze cijfers zijn vergelijkbaar met de rest van Twente.


Meerderheid ziet het geven van mantelzorg nauwelijks als belasting Van de volwassenen in Rijssen-Holten geeft 18% aan het afgelopen jaar mantelzorg te hebben gegeven, vergelijkbaar met de rest van Twente. Bij ouderen in Rijssen-Holten is dit 14%.Er is ook gevraagd naar de belasting van de mantelzorg. Van de volwassenen die mantelzorg geven in RijssenHolten, geeft 54% aan dit niet of nauwelijks als belasting te zien, 31% voelt zich enigszins belast en 8% tamelijk zwaar belast. Bij ouderen voelt 55% zich niet belast, 36% voelt enige belasting en 9% tamelijk zware belasting. Vier procent van de volwassenen in de gemeente Rijssen-Holten ontving het afgelopen jaar mantelzorg, vergelijkbaar met de rest van Twente. Van de ouderen ontving 16% mantelzorg; 8% van de mannen en 24% van de vrouwen). Dit was vergelijkbaar dan in de rest van Twente.

4.3 Huiselijk geweld en pesten Huiselijk geweld In 2011 zijn er 129 meldingen van huiselijk geweld gerapporteerd in Rijssen-Holten (3,4 per 1000 inwoners). Dit is lager dan het gemiddelde aantal in Twente (5,4 per 1000 inwoners, Bron: Intraval Monitor 2012). Gegevens uit E-MOVO laten zien dat 4% procent wel eens lichamelijk mishandeld wordt, vergelijkbaar met de rest van Twente. Van de volwassenen in Rijssen-Holten gaf 4% aan wel eens slachtoffer te zijn geweest van huiselijk geweld (2% mannen, 6% vrouwen), lager dan in de rest van Twente. Bij ouderen is dat 3%, vergelijkbaar met de rest van Twente. Ruim één op de tien leerlingen recentelijk wel eens gepest Van de leerlingen uit Rijssen-Holten uit klas 2 en 4 van de middelbare school gaf 13% aan de laatste 3 maanden wel eens gepest te zijn op school, vergelijkbaar met Twente. Twee procent van de leerlingen in Rijssen-Holten gaf aan meerdere keren per week gepest te worden. Vmbo leerlingen gaven vaker aan wel eens gepest te worden dan havo/vwo leerlingen: 16% versus 8%. Acht procent van de leerlingen rapporteerde wel eens gepest te worden via digitale communicatie (internet, MSN, chatbox of sms). Ook is in E-MOVO gevraagd of jongeren zelf meedoen aan pesten van anderen. Negentien procent rapporteerde wel eens gepest te hebben, waarvan 5% één keer per week of vaker, vergelijkbaar met de rest van Twente. Vijf procent gaf aan zowel slachtoffer als dader van pesten op school te zijn. In E-MOVO is ook gevraagd naar geestelijke mishandeling. Vier procent van de jongeren in RijssenHolten geeft aan geestelijk mishandeld te worden op dit moment, en daarnaast zegt 9% nu niet meer mishandeld te worden, maar vroeger wel. Voor heel Twente zijn deze percentages respectievelijk 3% en 11%. In de meeste gevallen werd de mishandeling gedaan door een jongere op school


5 Fysieke omgeving Fysieke omgeving wordt bepaald door het milieu en de inrichting van de leefomgeving. Milieufactoren dragen 5 tot 10% bij aan de ziektelast in Nederland. Naast milieufactoren is leefomgeving een belangrijk onderdeel van fysieke omgeving. Hierbij gaat het onder andere om de woonsituatie, gevoelens van veiligheid en de toegankelijkheid van voorzieningen.

5.1 Groen in de omgeving Groen positief effect op gezondheid De aanwezigheid van groen in de directe omgeving heeft een positief effect op de ervaren gezondheid van mensen. Niet alleen bos- en natuurgebieden hebben een positieve invloed, ook stadsparken en agrarische gebieden dragen hieraan bij. Dat niet alleen: ze zijn ook gezonder, want ze bezoeken minder vaak de huisarts met gezondheidsklachten. Met name angststoornissen en depressies komen minder vaak voor in groene omgevingen. Maar ook gezondheidsproblemen als hoge bloeddruk, hartklachten, rug- en nekklachten, ademhalingsproblemen, darmstoornissen, migraine en duizeligheid doen zich minder vaak voor. Veel openbaar groen in Rijssen-Holten vergeleken met de rest van Twente en Nederland In Nederland is de gemiddelde afstand tot het dichtstbijzijnde bos 2,1 kilometer. Voor inwoners van Rijssen-Holten is de gemiddelde afstand tot het dichtstbijzijnde bos 1,1 kilometer. Figuur 5.1 toont per woning de beschikbaarheid van het openbaar groen binnen 500 meter van de woning. In de gemeente Rijssen-Holten was dit in 2006 211 vierkante meter, waarmee het ruim boven de norm uit de Nota Ruimte van 75 vierkante meter groen per woning zit. Wanneer werd gevraagd naar de tevredenheid met groen in de omgeving, gaf 86% aan hier tevreden over te zijn, vergelijkbaar met het landelijke gemiddelde.

Figuur 5.1: Beschikbaarheid openbaar groen per gemeente, 2006 (Bron: Nationale Atlas Volksgezondheid)


Minder ruimte om buiten te spelen voor kinderen in Rijssen-Holten vergeleken met Nederland Buiten spelen is een belangrijke factor voor de ontwikkeling van kinderen. Spelen stimuleert de creativiteit, scherpt de intelligentie en vormt de basis van morele en sociale ontwikkeling. In de gemeente Rijssen-Holten is het gemiddeld aantal kinderen per hectare speelruimte 101. Dit is meer dan het gemiddelde voor Overijssel (55) en Nederland (49), wat betekent dat de kinderen in RijssenHolten gemiddeld minder speelruimte hebben vergeleken me de rest van Overijssel en Nederland. (Bron: Kinderen in Tel, 2012). In de Veiligheidsmonitor is gevraagd naar de tevredenheid over speelplekken voor kinderen: 52% in Rijssen-Holten is het er helemaal mee eens dat er goede speelplekken zijn; dit is iets lager dan in de rest van Twente ( 55%).

Een groene gezonde wijk De inspiratiebrochure ‘Een groene gezonde wijk’ is tot stand gekomen met behulp van verschillende gezondheids- en groenorganisaties. De brochure is bestemd voor gemeenten en GGD-en en laat voorbeelden zien van mogelijkheden om een groenere leefomgeving te realiseren in en rondom de wijk.

5.2 Milieu Fijnstof Fijnstof bestaat uit verschillende stoffen die op allerlei manieren in de buitenlucht terechtkomen: dit kan zijn door bijvoorbeeld uitstoot door het verkeer of door de industrie, maar ook door uitstoot door veebedrijven via stro of gedroogde mest. Fijnstof heeft effect op onder andere hart- en longfuncties. Er zijn geen veilige drempels aan te wijzen. Wel daalde de concentraties in de afgelopen 10 jaar. Van dier op mens overdraagbare infectieziekten mogelijk risico Een inmiddels veel voorkomende vorm van verspreiding van infectieziekten is die van mens op dier, de zogenaamde zoönosen. Een bekende zoönose is Q-koorts, die vooral via besmette geiten op mensen kan worden overgebracht. Andere voorbeelden van zoönosen die een risico kunnen vormen voor de gezondheid zijn tekenbeten, vogelgriep en BSE. Het blijft van belang hier alert op te blijven, zeker in gebieden met intensieve landbouw.

5.3 Leefomgeving Mensen in Rijssen-Holten tevreden met hun woning De leefbaarheid in de buurt en de woonomgeving in Rijssen-Holten wordt beoordeeld met een gemiddeld rapportcijfer van 7,7, iets hoger dan dat in de rest van Twente (7,5, Bron: Veiligheidsmonitor 2011). Het meest genoemde buurtprobleem in Rijssen-Holten is te hard rijden; 30% geeft aan dat dit vaak voor komt. Daarnaast geeft een groot deel aan last te hebben van hondenpoep (17%) en parkeeroverlast (16%).Dit zijn ook de meest genoemde problemen in de rest van Twente Het grootste deel van de volwassenen in Rijssen-Holten heeft een koopwoning; 87%. Dit is hoger dan in de rest van Twente, waar 76% van de volwassenen rapporteert een koopwoning te hebben.


Zevenennegentig procent van de volwassenen geeft een voldoende voor hun woning, vergelijkbaar met de rest van Twente. Van de ouderen in Rijssen-Holten geeft 62% aan een koopwoning te hebben, vergelijkbaar met de rest van Twente. Tachtig procent van de ouderen geeft aan niet te willen verhuizen. Twee procent van de volwassenen en 3% van de ouderen geeft aan zich overdag wel eens onveilig te voelen; ’s avonds of ’s nachts voelt 6% van de volwassenen en 7% van de ouderen zich wel eens onveilig. Bij zowel volwassenen als ouderen, rapporteren vrouwen vaker zich onveilig te voelen dan mannen. Gegevens uit de Veiligheidsmonitor laten zien dat de inwoners van Rijssen-Holten de veiligheid in hun buurt gemiddeld een 7,2 geven, vergelijkbaar met Twente. Hierin is ook gevraagd op welke plekken men een gevoel van onveiligheid heeft: in Rijssen-Holten dit zijn met name plekken waar jongeren rondhangen (35% geeft zich hier soms/vaak onveilig te voelen) en rondom uitgaansgelegenheden en in het centrum gemeente (beide 21%), vergelijkbaar met de rest van Twente



6 Zorg en voorzieningen 6.1 Zorggebruik eerste lijn Huisartsen vormen de spil van de eerstelijnszorg. De huisarts is het eerste aanspreekpunt voor mensen met vragen of problemen over gezondheid en ziekte. De gemiddelde afstand tot de dichtstbijzijnde huisartsenpraktijk in de gemeente Rijssen-Holten is 1,2 kilometer, vergelijkbaar met de rest van Twente (Bron: CBS, 2010). Inwoners Rijssen-Holten minste contactminuten met huisarts In figuur 1 is per gemeente de vraag naar huisartsenzorg weergegeven doormiddel van de contacttijd in minuten per inwoner per jaar. In de gemeente Rijssen-Holten was dit gemiddeld 30,7 minuten per inwoner per jaar in 2010. Voor heel Twente en voor Nederland ligt dit hoger, namelijk 32,1 en 34,4 minuten. Toekomstramingen voor 2015 laten zien dat de contacttijd met de huisarts zal toenemen met 2% in Rijssen-Holten, voor Twente is dit 3,5% en voor Nederland is dit 3,7%. Het gemiddeld aantal spreekuurcontacten per inwoner van de gemeente Rijssen-Holten was 2,04; dit was ook iets lager dan gemiddeld voor Twente (2,11) en Nederland (2,17) (Bron: VAAM/NIVEL).

Figuur 6.1: Contactminuten met de huisarts per inwoner per gemeente (Bron: LINH 2008/CBS 2010)

Zorgvraag voor chronische aandoeningen het hoogst Figuur 6.2 geeft een overzicht van de geschatte vraag naar huisartsenzorg opgesplitst naar het geschatte aantal contacten met de huisartsenpraktijk per ziektecluster per 1000 inwoners. Op deze manier wordt een indicatie gegeven van de totale zorgvraag die wordt gepresenteerd in de eerste lijn. In Rijssen-Holten is de zorgvraag voor chronische ziekten het hoogst, net zoals in de rest van Twente in Nederland. Hieronder wordt onder andere diabetes, allergie, astma, COPD en andere chronische aandoeningen geschaard. Overige lichamelijk aandoeningen (onder andere geneesmiddelbijwerking, bloedarmoede, maagzweer, staar, longembolie, moedervlek en overgewicht) is na chronische aandoeningen de meest voorkomende categorie. Toekomstramingen laten zien dat de zorgvraag voor chronische aandoeningen in 2015 met 5% zullen stijgen in Rijssen-Holten


1800 1600 1400 1200 Rijssen-Holten

1000

Tw ente

800

Nederland

600 400 200 In fe ct ie zie Aa C kt nd hr en on oe is ni c ng he en zi ek be te w eg n in gs ap pa Ps ra at yc hi Ac sc ut he e en le ts so el s ci al Vr e uc pr ht ob ba le ar m he en i d O en ve rig ge e bo O li c or ve ha te rig m el e ij k li c e ha kl m ac el ht ij k en e aa nd oe ni ng en

0

Figuur 6.2: Geschatte aantal (deel)contacten met de huisartsenpraktijk per 1000 inwoners per jaar per ziektecluster (Bron: LINH 2008/CBS 2010)

Minder medicijngebruik in Rijssen-Holten Het aantal prescripties dat voorgeschreven wordt in de huisartsenpraktijk kan als indicatie dienen voor de vraag naar farmaceutische zorg in de apotheek. In Rijssen-Holten werden naar schatting in 2010 6469 prescripties van geneesmiddelen per 1000 inwoners per jaar voorgeschreven, dit was lager dan gemiddeld in Twente (7057). Kalmeringsmiddelen waren de meest voorgeschreven geneesmiddelen, gevolgd door antibiotica, maagmiddelen en medicijnen voor astma of COPD (figuur 6.3).

450 400 350 300 Rijssen-Holten

250

Twente

200

Nederland

150 100 50

va a/ C O PD -m id de le n

es si As

tm

er in Ka lm

An tid ep r

gs m id de le n

in e In su l

ot ic a An tib i

rs la ge ol ve r

C ho le st er

M aa gm id de le n

0

Figuur 6.3: Geschatte aantal voorschriften van geneesmiddelen in de huisartsenpraktijk per 1000 inwoners per jaar (Bron: LINH 2008/CBS 2010)


Ruim een kwart van de inwoners van Rijssen-Holten ervaart psychisch onwelbevinden In de gemeente Rijssen-Holten ervaart naar schatting 29% psychisch onwelbevinden, vergelijkbaar met Twente (30%) en Nederland (31%). Naar schatting heeft 5% van de inwoners van Rijssen-Holten last van stemmingsstoornissen, 9% angststoornissen en 4% alcoholafhankelijkheid.

Figuur 6.4: Percentage inwoners met psychisch onwelbevinden per gemeente (Bron: POLS 2004/Nemesis 19961999/CBS 2010)

Vraag naar huishoudelijke hulp en verzorging lager in Rijssen-Holten Huishoudelijke hulp wordt gefinancierd vanuit de Wmo en verzorging/verpleging via de AWBZ. Tabel 6.1 geeft het aantal uren huishoudelijke hulp en het aantal geschatte uren verpleging/verzorging weer, wat een indicatie is voor de geschatte vraag naar huishoudelijke hulp en verpleging. Zowel het gemiddelde aantal uren huishoudelijke hulp als het aantal uren dagelijkse verpleging of verzorging in de gemeente Rijssen-Holten is iets lager dan dat in de rest van Twente en in Nederland. Tabel 6.1. Geschat aantal uren huishoudelijke hulp en verzorging/verpleging per inwoner per jaar (Bron: Tweede Nationale Studie NIVEL 2001/CBS 2010)

Aantal uren huishoudelijke hulp Rijssen-Holten Twente Nederland

Aantal uren dagelijkse verzorging/verpleging 9,1 9,4 9,3

2,6 2,7 2,7

6.2 Jeugdzorg In Nederland is het niet mogelijk rechtstreeks te verwijzen naar de geïndiceerde hulpverlening, dit doet het Bureau Jeugdzorg. Bureau Jeugdzorg registreert het verzoek om hulp en stelt vervolgens de juiste zorg vast. Bureau Jeugdzorg dient vast te stellen of de jongere: jeugdzorg nodig heeft, geestelijke gezondheidszorg nodig heeft of zorg voor licht gehandicapte jeugdigen nodig heeft.


In verband met de aanstaande transitie van de Jeugdzorg, is onderzoek gedaan om inzicht te krijgen in het huidige zorggebruik naar aantal unieke cliënten (Bron: Factsheets Transformatie Jeugdzorg, November 2012, I&O Research). In totaal zijn bij 25 instellingen in Twente gegevens opgevraagd, en 17 instellingen hebben gegevens aangeleverd. In 2011 waren 294 kinderen van 0 tot en met 17 jaar, waarvan de ouders in de gemeente RijssenHolten wonen, in Jeugdzorg; 3% van het totaal aantal kinderen, vergelijkbaar met de rest van Twente. Daarnaast waren ook nog 17 kinderen van 18-23 jaar geregistreerd (dit is een onderschatting, omdat deze gegevens niet door Mediant geleverd worden omdat deze jongeren niet meer onder jeugdzorgindicaties vallen). Van deze 311 kinderen was 65% man en 35% vrouw. In 2011 liepen voor deze kinderen in totaal 530 zorgtrajecten. Van de jeugdigen in Rijssen-Holten die zorg ontvingen, kregen de meesten dit via de Gereformeerde Jeugdzorg Eleos ( (17%), gevolgd door zorg via Dimence (16%). Elf procent kreeg zorg via provinciaal gefinancierde jeugdzorg, en 9% maakte gebruik van Jeugdzorg uitgevoerd in het kader van AMK (Advies en Meldpunt Kindermishandeling), Jeugdbescherming en Jeugdreclassering. Ongeveer een kwart van de jeugdigen heeft te maken met meerdere instellingen waarvan ze zorg ontvangen. De meest voorkomende zorgvorm in Rijssen-Holten is ambulante zorg (53%), wat betekent dat de cliënten periodiek contact hebben met een professionele hulpverlener. Rijssen-Holten heeft een relatief hoge jeugdscore Het Verwey-Jonker Instituut onderzoekt ieder jaar de leefsituatie van jongeren, waarbij op basis van twaalf indicatoren wordt geprobeerd de leefsituatie van jongeren per gemeente in beeld te brengen. De thema's van deze indicatoren variëren van jeugdcriminaliteit tot tienermoeders. Op basis van alle indicatoren wordt vervolgens een zogenaamde overall score berekend, waarmee uiteindelijk een rangorde is bepaald. Figuur 6.4 laat zien dat de gemeente Rijssen-Holten op basis van deze indicatoren relatief goed scoort.

Figuur 6.5: Jeugdscore 2010 (Bron: Verwey-Jonker Instituut, bewerkt door het RIVM)


6.3 Voorzieningen Bekendheid Wmo hoog in Rijssen-Holten De bekendheid van het Wmo/zorgloket onder ouderen in Rijssen-Holten is hoog: 85% geeft aan bekend te zijn met deze voorziening, vergelijkbaar met de rest van Twente (82%). Zeven procent van de ouderen geeft echter wel aan dat het loket te ver weg is. De bekendheid bij volwassenen met het Wmo/zorgloket is lager: 77% in Rijssen-Holten is hier bekend mee, vergelijkbaar met de rest van Twente. Gebruik en behoefte aan voorzieningen bij ouderen In onderstaande tabel staat de top 5 van voorzieningen waar ouderen in Rijssen-Holten behoefte aan hebben en/of gebruik van maken. Ouderen maken vooral veel gebruik van hulp bij administratieve of financiële activiteiten. Verder wordt regelmatig aangegeven behoefte te hebben aan sport- of bewegingsactiviteiten, hulp van een vrijwilliger en hulp bij sociale contacten. Het gebruik van voorzieningen neemt sterk toe met de leeftijd: voor alle voorzieningen geldt dat dit met name gebruikt wordt door de groep van 75 jaar en ouder. Tabel 6.2: Behoefte en gebruik van voorzieningen door ouderen (Bron: Ouderenonderzoek 2010)

Hulp bij administratieve/ financiële activiteiten Vervoer naar voorzieningen Sport/bewegingsactiviteiten voor ouderen van activiteitencentrum Hulp in en om huis van vrijwilliger Hulp bij sociale contacten

Rijssen-Holten Gebruik Behoefte 35 4

Twente Gebruik Behoefte 33 3

8 12

7 4

16 16

4 5

5 4

7 6

4 1

7 3



Appendix 1 Monitoren De Twentse Gezondheidsverkenning (TGV) is ontstaan door het samenvoegen van de meest actuele gegevens over gezondheid en leefstijl van Twentse jongeren, volwassenen en ouderen. Deze gegevens zijn afkomstig uit de jaarlijkse monitoren van de GGD en worden gerelateerd aan landelijke cijfers van het RIVM, het CBS en andere bronnen. In het verlengde van verplichtingen voortvloeiend uit de Wet publieke gezondheid (Wpg) voert de GGD onderzoek uit om de gezondheidssituatie van de Twentse bevolking in beeld te brengen. Om de vier jaar wordt een jongeren- , volwassenen- of ouderenmonitor uitgevoerd. Voor al deze onderzoeken wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van landelijk gestandaardiseerde vragen van het project Lokale en Nationale Monitor. De standaardvraagstellingen zijn opgesteld door vakexperts en garanderen een hoge kwaliteit van het onderzoek. • E-MOVO 2011 E-MOVO staat voor Elektronische Monitoring en Voorlichting. Dit jongerenonderzoek wordt uitgevoerd e e in het voortgezet onderwijs onder 2 en 4 klassers. Op school wordt klassikaal via internet een vragenlijst ingevoerd. In 2011 hebben in totaal 836 leerlingen uit de gemeente Rijssen-Holten meegedaan aan E-MOVO: 403 meisjes en 433 jongens. • Volwassenen In het najaar van 2008 is de tweede gezondheidsmonitor onder volwassenen (19 tot 65 jarigen) uitgevoerd. De eerste monitor dateert van 2002. Per gemeente zijn 1000 volwassenen aangeschreven en in de gemeente Rijssen-Holten hebben 508 volwassen meegedaan: 226 mannen en 282 vrouwen. • Ouderen Het ouderenonderzoek van 2010 is in alle 14 gemeenten in Twente uitgevoerd. De doelgroep bestaat uit zelfstandig wonende ouderen van 65 jaar en ouder. De leeftijdsgrens is bij 65 gelegd, omdat dit doorgaans de grens markeert om al dan niet opgenomen te zijn in het arbeidsproces. Per gemeente zijn 650 ouderen aangeschreven en in de gemeente Rijssen-Holten hebben 372 ouderen daadwerkelijk meegedaan. Interpretatie van de gegevens Wanneer gekeken wordt naar geslacht en leeftijdsverdeling, zijn de respondenten van de volwassenen- en de ouderenmonitor niet geheel representatief voor de gehele regio Twente en voor de afzonderlijke gemeenten. Om dit te corrigeren naar de werkelijke verhoudingen en dus betrouwbaarder uitspraken te kunnen doen, zijn de resultaten gewogen. Weging betekent dat een categorie respondenten in de analyses meetelt naar de mate waarin deze categorie in de totale populatie is vertegenwoordigd. Hierdoor zijn de uiteindelijke resultaten representatief voor de hele bevolking van Twente en Rijssen-Holten. Bij analyse van de resultaten is een significantieniveau van 5% gehanteerd. Een statistisch significant verschil van 5% betekent, dat de kans dat het gevonden verschil niet op toeval berust 95% is. Wanneer wordt vermeld wordt dat de resultaten van een groep groter of kleiner zijn dan die van een andere groep dan is uitgerekend dat dit verschil statistisch significant is, tenzij anders vermeld.

Landelijke gegevensbronnen Naast door de GGD verzamelde lokale en regionale gegevens wordt gebruik gemaakt van diverse landelijke gegevensbronnen. • Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl) Het Nationaal Kompas Volksgezondheid is een website van het RIVM over de Nederlandse volksgezondheid. De website biedt onder andere informatie over gezondheid en ziekte, gezondheidsdeterminanten, preventie, zorg, bevolking, gezondheidsachterstanden en ouderen. Naast eigen onderzoek maakt het RIVM gebruik van veel andere gegevensbronnen, zoals het CBS, SCP, Nivel, Trimbos-Instituut en andere onderzoeksinstellingen.


• Nationale Atlas Volksgezondheid (www.zorgatlas.nl) De Nationale Atlas Volksgezondheid is een website van het RIVM. De atlas geeft een geografisch beeld van de volksgezondheid en gezondheidszorg in Nederland. Vaak worden gegevens op nationaal niveau en op GGD-regio niveau gepresenteerd, maar voor een aantal onderwerpen zijn ook gegevens op gemeenteniveau beschikbaar. • CBS-StatLine (www.statline.nl) StatLine is de naam van de openbare, via internet toegankelijke, database van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en bevat alle publicabele gegevens die het CBS produceert. Met StatLine zijn zelf tabellen samen te stellen over allerlei onderwerpen. De database bevat gegevens over uiteenlopende onderwerpen, zoals bevolking, wonen en werken. • Vraag Aanbod Analyse Monitoring eerste lijn (www.nivel.nl/vaam) De VAAM is onderdeel van het NIVEL en verschaft inzicht in de verwachte vraag naar en aanbod van eerstelijnsgezondheidszorg. De VAAM toont cijfers op regio- , gemeente- en postcodeniveau. De verwachtingen zijn gebaseerd op de bevolkingskenmerken van het geselecteerde gebied. • Kinderen in Tel Databoek 2012 (www.kinderenintel.nl) Kinderen in Tel meet sinds 2006 de leefsituatie van kinderen en jongeren in de Nederlandse gemeenten. Net als voorgaande jaren, publiceert Kinderen in Tel de gegevens voor twaalf indicatoren die op het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind gebaseerd zijn. Daarmee ontstaat een helder beeld van het welzijn van kinderen en jongeren op lokaal niveau. • INTRAVAL (www.intraval.nl) INTRAVAL is een onafhankelijk bureau dat sociaalwetenschappelijk onderzoek verricht. Het onderzoek is gericht op maatschappelijke vraagstukken die om een duidelijk antwoord vragen. Het bureau beperkt zich niet tot onderzoek, maar brengt ook beleidsadviezen uit. Het onderzoek en advies concentreert zich voornamelijk rond de vier werkterreinen verslaving, leefbaarheid, welzijn en jeugd. • Integrale Veiligheidsmonitor De Integrale Veiligheidsmonitor (IVm) is een jaarlijks terugkerend bevolkingsonderzoek naar veiligheid, leefbaarheid en slachtofferschap. De IVm wordt uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie, gemeenten en politie. De monitor wordt uitgevoerd door het CBS en I&O Research.

Regionale gegevensbronnen • Rapport ‘Fit en Gezond in Overijssel 2012’ Sportservice Overijssel is het provinciale kenniscentrum voor sport en bewegen in de provincie Overijssel en heeft als doel om zoveel mogelijk inwoners de kans te geven om (blijvend) te sporten en te bewegen. In opdracht van de provincie Overijssel is in 2010 een onderzoek ontwikkeld naar sport, bewegen en leefstijl van de volwassen Overijsselse bevolking, genaamd ‘Fit en Gezond in Overijssel’. In 2012 heeft de herhaalmeting van het tweejaarlijkse onderzoek plaatsgevonden. • Rapport ‘Jeugdsportmonitor Overijssel 2012’ In opdracht en in samenwerking met achttien Overijsselse gemeenten heeft Sportservice Overijssel met medewerking van het onderwijs een populatieonderzoek uitgevoerd. Bijna 300 scholen uit basisen voortgezet onderwijs hebben in 2012 de digitale vragenlijsten verspreid onder hun leerlingen en/of ouders. De vragenlijst bestond uit vragen omtrent sportbeoefening, beweeggedrag, extra sporten beweegmogelijkheden in en/of rondom school en in de buurt en leefstijl. • Rapport ‘Factsheets Transformatie Jeugdzorg Twente’, 2012 De nieuwe Wet op de zorg voor jeugd treedt op 1 januari 2015 in werking. De taken op het terrein van de jeugdzorg – provinciale jeugdzorg, jeugdbescherming en reclassering, jeugd-ggz en de zorg voor licht verstandelijk gehandicapten worden – in stappen - overgeheveld naar gemeenten. De gemeenten hebben I&O Research, in samenwerking met KWIZ, daarom in kaart laten brengen hoeveel (unieke) jeugdigen gebruik maken van jeugdzorg en –hulpverlening in de tweede lijn en wat de voornaamste zorgvormen zijn waarvan zij gebruik maken


Appendix 2: Interventies Hieronder wordt een aantal websites weergegeven waarop verschillende interventies en beoordelingen van interventies worden weergegeven, zowel op gebied van leefstijl, als gebied van sociale problemen.

Twentse interventies • Twentse Gezondheids Verkenning Op de website van de TGV is informatie te vinden per doelgroep en per thema. De thema’s zijn overgewicht, roken, alcohol en depressie. Daarnaast worden per thema en doelgroep de mogelijkheden voor beleid en interventies beschreven. http://www.twentsegezondheidsverkenning.nl/interventies

Landelijke interventies • Centrum Gezond Leven Het RIVM Centrum Gezond Leven bevordert het gebruik van best passende leefstijlinterventies, onder andere door beschikbare interventies inzichtelijk te presenteren en te beoordelen op kwaliteit, effectiviteit en samenhang. http://www.loketgezondleven.nl/interventies • Nederlands Jeugd Instituut De databank ‘Effectieve Jeugdinterventies’ bevat 180 programma's voor hulp bij problemen met opgroeien en opvoeden. Deze interventies zijn door een onafhankelijke erkenningscommissie erkend, en beoordeeld als 'theoretisch goed onderbouwd', 'waarschijnlijk effectief' of 'bewezen effectief'. De databank helpt professionals in de jeugdsector bij het verbeteren van hun aanbod. http://www.nji.nl/eCache/DEF/1/03/055 • Movisie In de databank ‘Effectieve sociale interventies’ is een steeds groeiend aantal interventies te vinden. Ze zijn doorgaans ontstaan uit jarenlange ervaring van professionals met wat wel en wat niet werkt in de praktijk. http://www.movisie.nl/130929/def/home/effectieve_sociale_interventies/databank_effectieve_sociale_i nterventies/zoeken_in_de_databank/ • Een groene gezonde wijk De inspiratiebrochure ‘Een groene gezonde wijk’ is tot stand gekomen met behulp van verschillende gezondheids- en groenorganisaties. De brochure is bestemd voor gemeenten en GGD-en en laat voorbeelden zien van mogelijkheden om een groenere leefomgeving te realiseren in en rondom de wijk. http://www.degroenestad.nl/Media/download/10792/brochure+groene+wijk.pdf

• Handreiking gezonde gemeente In de digitale handreiking is informatie gebundeld over algemene onderwerpen als wet- en beleidskaders, bestuurlijk draagvlak creëren, burgerparticipatie, samenwerken en integraal beleid. Informatie, tips en praktijkvoorbeelden bieden handvatten om aan de slag te gaan met gezondheidsbeleid. Daarnaast is er informatie te vinden om het lokale preventiebeleid concreet in te vullen voor de thema's: alcohol, overgewicht, sport en bewegen, depressie, seksuele gezondheid, letsel en roken. http://www.loketgezondleven.nl/settings/gezonde-gemeente



Rijssen-Holten. Colofon. Maakt deel uit van de Twentse Gezondheids Verkenning. Samenstelling F.D.H. Koedijk en C.L.A.J. Boom

Recommend Documents