Matteüs Passie
Ria Borkent fiMatteüs Passie Een poëtische hertaling
Uitgeverij Boekencentrum • Zoetermeer
Ontwerp omslag en binnenwerk Geert de Koning Vocale eindredactie en eerste uitvoering in het Concertgebouw Amsterdam Pieter Jan Leusink Deze uitgave kwam tot stand in samenwerking met het Christelijk Literair Overleg, de Evangelische Omroep, het CoBO-fonds en A-film. De Matteüs Passie op de tekst van Ria Borkent werd in de dagen vóór Pasen 2011 voor het eerst uitgevoerd door The Bach Choir & Orchestra of the Netherlands, cantus firmus: Holland Boys Choir onder leiding van Pieter Jan Leusink. De vertaling is gemaakt in opdracht van het Christelijk Literair Overleg (clo) en de uitvoering vond plaats in het kader van het derde lustrum van het clo. isbn 978 90 239 2611 5 nur 714, 660 © 2012 Ria Borkent Niets uit deze Nederlandse Matteüs Passie mag zonder toestemming worden gekopieerd of gepubliceerd. www.uitgeverijboekencentrum.nl
Woord vooraf
In handen hebt u een klein boek met een groot verhaal. Het is de tekstuitgave van de Nederlandse Matteüs Passie die ik in opdracht van het Christelijk Literair Overleg mocht schrijven en die door dirigent en Bachkenner Pieter Jan Leusink in april 2011 voor het eerst uitgevoerd is. Het grote verhaal is de geschiedenis van Jezus, zoals de evangelist Matteüs die optekende in de hoofdstukken 26 en 27 van zijn Evangelie. Een duister verhaal: vrienden die niet willen dat een vrouw Jezus zalft, leiders die met list zijn dood beramen, een vriend die hem verloochent, een ander die hem uitlevert aan de vijand en allemaal vluchten ze als het erop aankomt. Matteüs laat uitkomen dat Jezus zich geheel vrijwillig aan deze gebeurtenissen en ten slotte aan barbaarse marteling en dood overgeeft. Jezus voorspelt daarbij meermalen hoe het gaan zal, meteen al in het begin als hij de datum, en de manier waarop, van zijn dood aankondigt. Zijn pretentie dat hij de door God beloofde Messias is, brengt hem aan het kruis. De lichte tonen in dit geheel worden gegeven met Jezus’ allesomvattende liefde voor mensen en met zijn belofte dat hij zal opstaan uit de dood, opgaan naar zijn Vader en eens op hemelse wolken op aarde terugkeert. Johann Sebastian Bach heeft op magistrale wijze dit evangelie verklankt, waarbij hij de woorden van de evangelist onderbreekt door koralen, recitatieven en aria’s. De koralen verbeelden de stem van de gemeente. De recitatieven en aria’s, geschreven door Bachs tekstdichter Picander, vormen momenten van reflectie. Zeer persoonlijke emoties worden in de aria’s vertolkt, hieraan kan de luisteraar zijn eigen verhaal spiegelen. Bach schreef zijn Matthäus Passion in 1627 niet als concert, maar voor liturgisch gebruik in 5
de kerkdienst van Goede Vrijdag. Pas honderd jaar later, met de herontdekking van de Matthäus door Felix Mendelssohn, zou het meesterwerk ook in concertzalen uitgevoerd gaan worden. Voor Bach was de tekst zeer belangrijk. Hij maakte versieringen op kernwoorden, gaf Jezus’ woorden een aureool van strijkers, schreef de evangelietekst met rode inkt, Picander maakte gebruik van meditaties uit Bachs bibliotheek, waarin diens geloofskapitaal opgetast lag. Bach wilde de tekst laten spreken, klagen, schreeuwen, zwijgen. Na de concerten van de Matteüs Passie in het concertgebouw Amsterdam en in kerken van Apeldoorn, Doesburg en Steenwijk, en vooral na de TV-uitzending van de Nederlandse Matteüs op Goede Vrijdag 2011 kwam er een stroom van reacties op gang. ‘Waar kan ik de tekst vinden?’ Veel mensen toonden zich geraakt en vroegen om een tekstuitgave. Nu is er bij de cd van de Matteüs Passie een tekstboekje, maar ik begrijp dat de liefhebber daar toch niet het ultieme genoegen aan beleeft en uitziet naar een fysiek meer uitbundige en in elk geval meer leesbare uitgave. Gelukkig sloegen EO en Uitgeverij Boekencentrum de handen ineen en ligt er nu een boek binnen ieders bereik waarin u de volledige tekst kunt vinden van zowel de Duitse Matthäus Passion als de Nederlandse Matteüs Passie. Zo kunt u de teksten naast elkaar lezen en proeven. De delen zijn genummerd volgens de Neue Bach Ausgabe, dezelfde nummering als in partituur en cd-boekje van de Nederlandse Matteüs Passie. Het tekstboek is geschikt om mee te nemen naar zowel Duitse als Nederlandse uitvoeringen. De Nederlandse koralen, met hun overbekende melodieën, kunnen in verschillende liturgische verbanden, van kerkdienst tot huiselijke viering, dienst doen. Koren en cantorijen wijs ik op de partituur van de Nederlandse Matteüs Passie die vanaf 2013 voor breder publiek beschikbaar is (Uitgeverij Small Stone Media).
6
In deze tekstuitgave treft u een hoofdstuk aan van dr. Hans Ester over de Barok, de tijd waarin Bach zijn Matthäus Passion componeerde en de Lutherse kerkzang zijn hoogtepunt beleefde. Met Hans Ester, destijds voorzitter van het Christelijk Literair Overleg (de opdrachtgever tot dit werk) en hoogleraar Duitse taal en letterkunde, had ik het allereerste contact over een Nederlandse vertaling. Hij geeft voor lezers en luisteraars van de Matteüs Passie een bredere context van Bachs tijd. Bijzonder veel dank wil ik brengen aan dirigent Pieter Jan Leusink die het waagde en erin slaagde in korte tijd deze Nederlandse Passie met zijn solisten en koor in te studeren en tot klinken te brengen. Na afloop van een concert zit hij met een sigaar op de entreestoep van de kerk en laat hij alle vuur in zichzelf langzaam doven. Tijdens de uitvoering vlamt hij. Ik vind het eervol dat hij deze hele onderneming aandurfde en Nederland verrijkt heeft met deze bijzondere uitvoering op cd en dvd. Pieter Jan, als vocale eindredacteur, wilde vanuit de muziek het libretto met mij doornemen, hij heeft op meerdere plaatsen voorstellen tot verbetering aangedragen, de ene keer in de vorm van open suggesties, een andere keer meer specifiek, wat de tekst ten goede kwam. Dank aan The Bach Choir & Orchestra of the Netherlands, het Holland Boys Choir en alle solisten voor de prachtige uitvoeringen. Christine en Susanne in Elburg dank ik voor hun gastvrijheid en deskundige begeleiding. In mijn dank wil ik graag de mensen van de Evangelische Omroep betrekken, zonder wie er geen sprake zou zijn geweest van een verzoek aan een dirigent en van een opname. En ik bedank Uitgeverij Boekencentrum die al in het begin tekende voor een tekstuitgave. Ook het CLO als opdrachtgever dank ik van harte voor het bijzondere verzoek bij het lustrum. Dank ben ik verschuldigd aan mijn meelezers, met name genoemd in het Voorwoord op de partituur, die delen of het geheel van de tekst doornamen en mij van hun goede commentaar voorzagen. 7
Ik dank mijn man voor zijn lieve ondersteuning deze jaren en zijn begrip als ik weer eens met mijn gedachten ver weg was. Mijn Schepper God wil ik danken die mij energie en gezondheid gaf. Met deze Nederlandse editie is het werk nog toegankelijker geworden. Iemands moedertaal raakt weer andere snaren dan de oorspronkelijke taal, kan het verhaal met zijn vele schakeringen op een nieuwe manier dichterbij brengen en de luisteraar nog meer verrijken. Moedertaal - ik denk aan mijn moeder. Als kind groeide ik op met de Matthäus: mijn moeder was alt in het Bachkoor en oefende haar partijen onder het dagelijks huishoudelijk werk, mijn vier broers zongen in het jongenskoor. De Matthäus Passion kreeg ik met de melk en levertraan binnen, was deel van mijn opvoeding, was vertrouwd vanaf mijn jeugd en in de door mij geschreven vertaling kon ik er opnieuw bevriend mee raken, al was de naam nu op z’n Hollands: Matteüs Passie. Het jaar 2010, waarin ik de tekst voltooide, is het sterfjaar van mijn moeder, Joukje Vegter-Meter. Met liefde draag ik de tekst aan haar op. Apeldoorn, 31 oktober 2011 Ria Borkent
8
verwachting De broertjes met hun witte bloesjes aan zullen vanavond O Lamm Gottes zingen; sterren die helder door gewelven dringen verwelkomen een parelmoeren maan. Moeder is klaar. De partituur met staan in potlood naast de tekst maakt stervelingen mooi. Koren zijn begenadigde kringen. Statig is haar gewaad wanneer zij gaan. De seniorenwoning bergt verweerd geluid dat niet herinnert aan de alt die karmozijn zich toezong naar het licht. Terwijl een majeurtoonsoort resoneert: haar podium is tijdelijk versmald, maar breed genoeg nog voor een vergezicht. Ria Borkent
Uit: Gaatjes in mijn oren, © Kok 1994
9
Inhoud
Een Hollandse Bach 11 Ria Borkent Matthäus Passion – Matteüs Passie tekst 16-17 Bach: geloof, gevoel en muziektheater 85 Dr. Hans Ester Overwegingen bij de hertaling 89 Ria Borkent
10
Een Hollandse Bach*
Dit verhaal begint in februari 2008. Ik ontvang een vertaalopdracht van het CLO om een Nederlandse Matteüs Passie te schrijven. Een eervolle opdracht, die ik na enige aarzeling aanvaard; vervolgens verheug ik me elke dag op het werk bij de gedachte aan de partituur die ik verder zal mogen openen. Hoor al strijkers en blazers achter de volgende pagina’s. Worstel met slangen, hanen en tijgerklauwen. Als vertaler van het meesterwerk van Bach (1685-1750) wil ik u meenemen in het vertaaltraject, iets over Bach vertellen, en u meteen maar de vraag voorleggen: Waarom is dit werk vertaald? Want de Matthäus is toch alleen maar een Matthäus als je die in het Duits hoort? Het feit van de vertaling De Matthäus Passion is nergens zo geliefd als in Nederland. Er is vanuit de radio-uitzendingen op palmzondag en later vanuit Naarden een levendige traditie ontstaan van jaarlijks tientallen uitvoeringen in ons land. Is het idee van een Nederlandse Matteüs Passie hiernaast denkbaar? In de Angelsaksische wereld worden de passies van Bach vaak in het Engels gezongen. In Nederland kennen we twee vertalingen: in 1948 kwam er een Nederlandse versie van de dichter Jan Engelman, in 2006 verscheen van Jan Rot een vertaling. Voor menigeen hoort juist de Duitse taal tot het cultuureigen van de Matthäus. In de wat statige taal van de Lutherbijbel is de Passion ons vertrouwd. Vertalen is verraden, zei J.W. Schulte Nordholt, de historicus en kerklieddichter die zelf heel wat vertalingen op zijn naam heeft staan. Wij vertalen blijkbaar toch. * Een bewerking van de lezing die ik op 6 november 2010 op de literatuurdag van het CLO heb gehouden.
11
De bijbel, liederen, cultuurmonumenten. Zo viel in mei 2010 bij mij het Nieuw Letterkundig Magazijn in de bus, de periodiek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Het openingsartikel: Hertaling 150 jaar oude Max Havelaar, eer of krenking? Of beide? Gijsbert van Es blijkt de beroemde roman van Multatuli van negentiende-eeuws naar hedendaags te hebben hertaald. Want, zegt hij, Multatuli wil gehoord worden. Kunnen we dit zeggen van Bach, met medeneming van de teksten van Picander? Bach maakte versieringen op kernwoorden, gaf Jezus’ woorden een aureool van strijkers, schreef in zijn autograaf de evangelietekst van Matteüs 26 en 27 met rode inkt. Picander kon gebruik maken van meditaties uit Bachs bibliotheek, waarin diens geloofskapitaal opgetast lag. Bach wilde wel gehoord worden. Bij een Nederlandse uitvoering is de meerwaarde: het element van verstaanbaarheid in onze eigen taal. Het geloof uit de tijd van Bach klinkt in de nieuwe taal door, omdat die een universele kern heeft, die door nieuwe generaties omarmd wil zijn. Het gaat niet alleen om de muziek, maar om verkondiging, zowel muzikaal als tekstueel. De teksten komen nieuw binnen, of, zoals een student mij mailde: Verder ben ik heel benieuwd naar de Matteüs in het Nederlands. Zelf heb ik hem vorig jaar gezongen, in het Duits grijpt het me al behoorlijk aan, maar in mijn moedertaal moet dat nog heftiger zijn. Naast dit doorgeefmotief (verkondiging) zie ik een identificatiemotief. De Lutherse kerkzang zingen in de Duitse taal is vooral cultuur, esthetica, waarbij het geloof in een hemelse redder gemakkelijk op afstand blijft als cultuurgoed van die tijd. In het Nederlands werkt dat anders: je ademt geloofsinhouden met deze teksten. In het Duits heb je daar minder ‘last’ van. De niet-moedertaal blijkt te fungeren als een scherm dat al te grote confrontaties opvangt. Met een Nederlandse Matteüs in een ontkerstende samenleving kan er sprake zijn van confrontatie. Het cultuurscherm is voor een moment opgetrokken. Het is op z’n minst interessant en ook wel spannend om te zien wat er dan gebeurt, bij jezelf en bij anderen. Deze woorden doen een beroep op mij. 12
Gaat dit drama terug op een wereldomspannende werkelijkheid, kan ik mij ermee identificeren, doe ik zelf een beroep op het lijden en sterven van Jezus Christus? Want uw liefde en geduld / zijn veel groter dan de zonden / die ik in mij heb gevonden. Een Nederlandse vertaling kan een hartenklop zijn in het Hollandse oor, wanneer de kern van de bijbelse gebeurtenissen niet is weggeschreven, maar intact gelaten. Een Nederlandstalige Matteüs heeft bestaansrecht omdat Jezus’ woord dichterbij komt. De Nederlandse vertaling Hoe is de Matteüs Passie geschreven? Ik heb geprobeerd de tekst van de evangelist Matteüs van binnenuit te beluisteren, als evangelie, goede boodschap waarover men blij is, danst en springt, zoals er in Noord-Afrika gedanst wordt als er een dictator valt en zoals het volk in Davids tijd danste toen hij de reus Goliat had verslagen die hen vernederde. Het evangelie toont Jezus als Goddelijke mens die ons redt van zonde en dood, in wie al Gods beloften over gerechtigheid en heelheid uitkomen. Daarover is een mens diep in zijn hart blij. Het Oude Testament, ‘de Schriften’, zijn de windsels en de kribbe waarin het Kind Jezus gevonden wordt, om een beeld van Luther te gebruiken. Jezus verwijst vaak naar ‘de Schriften’, alleen al vier keer (!) in de twee hoofdstukken uit de bijbel die in Bachs Matthäus Passion opgenomen zijn: Matteüs 26 en 27. Daarom zijn beide hoofdstukken niet in de diepte te begrijpen voor wie ze geïsoleerd leest. Ik wil als vertaler ‘de Schriften’ mee laten spreken, als geestelijke onderlegger gebruiken. Na het luisteren naar de Duitse tekst maak ik eerst per deel een werkvertaling, een letterlijke overzetting. Die past niet op de muziek en is grammaticaal gezien on-Nederlands, alleen al omdat de Duitse zinswendingen heel anders zijn dan de onze. Daarnaast is er het verschillende taalregister: wat we in het Duits voor lief nemen, klinkt, eenmaal vertaald, hopeloos sentimenteel in het Nederlands. Vertalen blijkt meer te zijn dan overzetten, het is de historische brontaal ‘overleveren’ aan de actuele doeltaal, op zo’n manier dat de nieuwe tekst klinkt alsof hij vandaag geschreven 13
is. Wat feitelijk ook zo is. Om te variëren op Luther: Je kunt geen Nederlands spreken met Duitse tong. Een vertaler moet zich vrij kunnen bewegen in haar eigen taal. Het luisteren naar de muziek ben ik het hele proces door blijven doen, tot op detailniveau. Luisteren naar de gang van de melodie, de frasering, de hoogten en diepten, tonenreeksen en versieringen, ritmes, versnellingen en algehele klankuitdrukking. Ieder klemtoontje in het Duits moet in het Nederlands goed terechtkomen, op een vanzelfsprekende manier. En ik wil het eenvoudig houden, beelden vertrouwen, vondsten wantrouwen. Beelden, ja. Er is in sommige kringen een wijdverbreid misverstand als zou ‘het gewone volk’ geen beeldspraak verstaan, niet poëtisch zijn. Hier heb ik me altijd tegen verzet. Namen voor gebouwen ontstaan in de volksmond die de gelijkenis opmerkt en het object trefzeker typeert: De schoen, De bunker, De ponskaart. Gewone mensen sterven met ‘De Heer is mijn herder’ op hun lippen. Poëzie is niet zo hoogverheven als sommigen ons willen doen geloven, om welke reden we dan maar zonder een letter poëzie zouden moeten communiceren. Mijn doel is een goed zingbare, poëtische en brontekstgetrouwe vertaling van de Matthäus Passion, die zowel luisteraars als zangers artistiek en inhoudelijk aanspreekt en natuurlijk klinkt, naar de opdracht van het Christelijk Literair Overleg. Goed zingbaar: Bach schreef de muziek op de teksten; bij een vertaling gaat het andersom: mijn zinsbouw moet kloppen op de muziek. Mooie klanken willen blijven, Blute nur du liebes Herz – Bloeden moet jouw moederhart. Voor de volkskoren is Laat hem kruisigen! veel beter te zingen dan Aan het kruis met hem! Je geeft je er voortdurend rekenschap van dat je niet met een leestekst bezig bent, maar met een tekst die gezongen gaat worden op beeldende muziek. Poëtisch, dat heeft te maken met taalgereedschap, een goed oor voor klank en accenten, rijm en halfrijm, en oog voor het beeld:
14
Welk licht heeft ons bedrogen, dat wij u zo zien staan? De lichten van uw ogen, wie heeft ze uitgedaan? De Lutherse bevindelijkheid is niet weggeschreven: Mijn lieve Jezus, wat hebt u misdreven? Maar ik wil geen statige taal: echter, spoedig, wenen. Ik probeer in een eenvoudig taalveld bij meer hedendaagse woorden te blijven. Brontekstgetrouw: Mijn voornemen is dicht bij de oertekst te blijven. Bij de aria’s hou ik de soms tedere beelden van Picander overeind, tranen die als balsem zijn, het hart als offerschotel. Er zijn ook meer barokke beeldspraken die voor ons Hollandse oor gêne oproepen: Kom, zoet kruis, dat sentiment stoot ons af. Woordtoonverhouding: Klemtonen op z’n plek. De namen in de Passie laat ik op dezelfde plaats staan als in de Duitse Passion, de componist voorzag ze vaak van versieringen. Ook kernwoorden versiert Bach: Mensenzoon en een woord als verraden. Opgaande melodielijnen vragen andere taal dan neergaande, devotie in de muziek roept devotionele tekst op. Het geheel moet er vanzelfsprekend uitzien, zoals een danseres niet laat merken hoeveel moeite een beweging kost, maar op een natuurlijke manier haar arm heft alsof ze een draadje klapkauwgom trekt. Het is balanceren op een notenbalk, de evenwichtsbalk van Bach. Ria Borkent
Om verder te lezen Sven Rune Havsteen, Matthäus Passion Bach, Nieuw licht op een bekende tekst, Nederlands Bijbelgenootschap De geheimen van de Matthäus Passion, ambacht en mystiek van een meesterwerk, De Nederlandse Bachvereniging Pieter Nouwen, Het negende uur (roman), Uitgeverij Toth
15
Matthäus Passion J.S. Bach
BWV 244 Libretto
Matteüs Passie J.S. Bach Matthäus Passion vertaald door Ria Borkent
BWV 244 Tekstuitgave
Erster Teil
(1) Chor mit choral Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen, Sehet – Wen? – den Bräutigam. Seht ihn – Wie? – als wie ein Lamm! Sehet – Was? – seht die Geduld, Seht – Wohin? – auf unsre Schuld; Sehet ihn aus Lieb und Huld Holz zum Kreuze selber tragen! Choral O Lamm Gottes, unschuldig, am Stamm des Kreuzes geschlachtet. Allzeit erfunden geduldig, wiewohl du warest verachtet. All Sünd hast du getragen, sonst müßten wir verzagen. Erbarm dich unser, o Jesu!
(2) Evangelist • Matthäus 26 Da Jesus diese Rede vollendet hatte, sprach er zu seinen Jüngern: Jesus Ihr wisset, daß nach zweien Tagen Ostern wird, und des Menschen Sohn wird überantwortet werden, daß er gekreuziget werde.
18
Eerste deel
(1) Koor met koraal Kom, o dochters, help me klagen. Zie hem – wie? – de bruidegom. Zie hem – hier – zoals een lam. Zie toch – wat? – naar zijn geduld. Zie – waarheen? – naar onze schuld. Zie hoe hij zijn liefde geeft door het kruishout zelf te dragen. Koraal U, lam van God, onschuldig geslacht aan ’t kruis van de schande, altijd was u geduldig, hoewel veracht en mishandeld. Elk kwaad hebt u gedragen, de wanhoop is verslagen. Ontferm u over ons, Jezus, Heer Jezus.
(2) Evangelist • Matteüs 26 Toen Jezus deze woorden had uitgesproken, zei hij tot zijn vrienden: Jezus Je weet wel dat het overmorgen Pesach is, en de Mensenzoon zal overgeleverd worden om dan gekruisigd te worden.
19
