René van Drunen | Joan van den Ende | Margriet Foks
Incidentele e i t a t s e r p beloning in het onderwijs
CPS beloning.indd 1
27-02-2008 16:01:19
Inhoud Inleiding
5
1 Wat is incidentele prestatiebeloning?
7
2 Waarom incidentele prestatiebeloning?
9
3 Incidentele prestatiebeloning en de visie van de school
11
4 De cultuur in de organisatie
13
5 Wanneer spreken we van een extra prestatie?
15
6 Vaardigheden van schoolleiders
17
7 Invoeren van incidentele beloning
19
8 Beloningsvormen
22
9 Aandachtspunten
25
Literatuur
26
3
CPS beloning.indd 3
27-02-2008 15:46:47
Colofon © CPS onderwijsontwikkeling en advies, 2007 Titel: Incidentele prestatiebeloning in het onderwijs Vormgeving: Akimoto grafisch ontwerpers, Amersfoort Druk: Print Partners Ipskamp, Enschede Auteurs: René van Drunen Joan van den Ende Margriet Foks CPS onderwijsontwikkeling en advies Postbus 1592 3800 BN Amersfoort T (033) 453 43 43 www.cps.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 4
CPS beloning.indd 4
27-02-2008 15:46:47
Inleiding Modern personeelsbeleid is belangrijk, ook voor scholen. Een goede werkgever zijn is misschien wel de belangrijkste doelstelling. Zo’n werkgever weet zijn medewerkers te binden en te boeien. Hij heeft oog voor hun motieven, belangen en ambities. Hierdoor wordt steeds duidelijker wat hun kwaliteiten en ontwikkelingsmogelijkheden zijn. Deze betrokkenheid van de werkgever stimuleert medewerkers om bijdragen te leveren aan het realiseren van de doelen van de school. Daarmee leveren de medewerkers van scholen een bijdrage aan de kwaliteit van het onderwijs in Nederland. Incidentele prestatiebeloning kan hierbij een interessant instrument zijn. In 2006 heeft CPS een oriënterend onderzoek uitgevoerd naar de belangstelling voor prestatiebeloning binnen het onderwijs, met als resultaat de ‘Denkwijzer prestatiebeloning’1. Dit is een hulpmiddel voor de schoolleider om de discussie over prestatiebeloning binnen de school te starten. In vervolg hierop is in 2007 een onderzoek gedaan naar de uitvoering, ervaring en beleving van scholen met incidentele prestatiebeloning. Het ging om een digitale vragenlijst, waarop 689 bruikbare reacties zijn ontvangen. Daar zijn 40 mensen van geïnterviewd aan de hand van een aantal gerichte vervolgvragen. Het resultaat is in deze handleiding verwerkt. De resultaten van het hele onderzoek staan op www.cps.nl . In de volgende paragrafen komt aan de orde wat incidentele prestatiebeloning is en waarom u het zou invoeren. Vervolgens beschrijven wij kort de cultuur waarin incidentele prestatiebeloning kan plaats vinden en de koppeling met de visie van de school. Daarna komen de vaardigheden van de schoolleider aan bod die nodig zijn bij het incidenteel belonen. Tenslotte is er aandacht voor de invoering in de school en aandachtspunten daarbij. In verband met de leesbaarheid van deze handreiking wordt gebruik gemaakt van de term ‘incidentele beloning’. Ende, J. van den, Foks, M., Drunen, R. van, Zwart, C. (2006) Wat is prestatiebeloning? Denkwijzer. CPS, Amersfoort.
1
5
CPS beloning.indd 5
27-02-2008 15:46:47
Voor ons is prestatiebeloning een onderdeel van modern personeelsbeleid
6
CPS beloning.indd 6
27-02-2008 15:46:47
1 Wat is incidentele prestatiebeloning? Over de effecten van incidentele beloning in het Nederlandse onderwijs is weinig bekend. In het buitenland is er wel ervaring mee opgedaan2. Zo kan incidentele beloning bijdragen aan de verbetering van de resultaten van leerlingen en aan de vermindering van het aantal voortijdig schoolverlaters. Maar incidentele beloning kan ook negatieve gevoelens oproepen. Deze gevoelens hebben vaak te maken met onzekerheid. Welke prestaties moeten beloond worden? Hebben leidinggevenden voldoende zicht op het werk van hun medewerkers en zijn zij bekwaam genoeg om te beoordelen en te belonen. Het gaat hierbij om het extra belonen van individuele medewerkers of teams voor resultaten die zij hebben behaald. In deze handreiking richten we ons op incidentele beloning voor individuele medewerkers. Het gaat dus om iets ‘extra’s’. Er wordt een extra bijdrage aan de organisatie geleverd, met grote inzet en kwaliteit. Denk bijvoorbeeld aan de medewerker die een zieke collega vervangt en de organisatie van de Sinterklaasviering overneemt. Het is een extra activiteit die op een goede manier wordt uitgevoerd. Of iemand in aanmerking komt voor een extra beloning wordt afgemeten aan: > het resultaat > inspanning, inzet > gedrag > context, omstandigheden Bij een incidentele beloning vindt er een eenmalige verhoging van het salaris plaats, een zogenaamde bonus of gratificatie.
Kamp, F. van der (2006). Prestatiebeloning in het onderwijs. Een onderzoek naar de voorkeuren van schoolleiders. Maastricht 2006
2
7
CPS beloning.indd 7
27-02-2008 15:46:48
Met prestatiebeloning geven wij een signaal af naar de school over wat we normaal en excellent in het werk vinden
8
CPS beloning.indd 8
27-02-2008 15:46:48
2 Waarom incidentele prestatiebeloning? Een incidentele beloning is een vorm van feedback. Als leidinggevende geef je daarmee aan dat de prestatie is opgevallen en gewaardeerd. Het is een signaal aan de medewerker (en de omgeving) dat hier iets aan de hand is dat het normale werk overstijgt. En wel in zodanige mate dat een waarderende opmerking of schouderklopje te beperkt wordt gevonden. Incidentele beloning is voor schoolleiders dus een extra mogelijkheid om naast de bestaande manieren het gedrag van medewerkers te beïnvloeden. Dit doen schoolleiders door signalen af te geven over wenselijk gedrag en resultaten daarvan. Incidentele beloning is één van de vele instrumenten die leidinggevenden hebben om prestaties te sturen. En het is zeker niet het belangrijkste instrument. Uit onderzoek blijkt dat het hebben van afwisselende taken, ruimte voor professionalisering en een redelijke mate van autonomie in het werk veel hoger worden gewaardeerd dan financiële prikkels. In die zin past ook enige relativering bij dit onderwerp. Incidentele beloning is een interessant instrument dat goed kan passen in het personeelsbeleid van een school. Het maakt dan deel uit van een bredere set aan instrumenten zoals de gesprekscyclus en een ontwikkelingsplan. CPS deed in 2007 onderzoek naar incidentele beloning3. Dit was een webenquête waar mensen uit het onderwijs vrij op konden reageren. Het blijkt dat er bij responderende schoolleiders wisselend gedacht wordt over incidentele beloning. Van de schoolleiders vindt 65 % het een uiting van aantrekkelijk werkgeverschap. Bij docenten ligt dat in dit onderzoek op 50 %.
3
zie de website van CPS: www.cps.nl 9
CPS beloning.indd 9
27-02-2008 15:46:48
Prestatiebeloning helpt ons om beter op de schooldoelstellingen te sturen
10
CPS beloning.indd 10
27-02-2008 15:46:49
3 Incidentele prestatiebeloning en de visie van de school Incidentele beloning vindt plaats binnen de context van een school die een duidelijke visie heeft op haar onderwijsdoelen. Als voor iedereen helder is waar een school voor staat, kan de individuele bijdrage daaraan ook benoemd worden. Een school die aangeeft een rol te willen spelen in landelijke innoverende projecten, zal het zeer waarderen als het een medewerker lukt om subsidie daarvoor binnen te halen. Een school die zich geprofileerd heeft als kunstschool zal een artikel over een kunstproject van een aantal klassen in een regionaal nieuwsblad een reden vinden voor een extra beloning voor de docent die contact heeft gelegd met de verslaggever. Kortom: de visie van de school geeft richting aan het handelen van de docenten en leidinggevenden. In dit geval dient er ook sprake te zijn van een integrale benadering van beloningen. Als een school incidentele beloningen gaat uitkeren, geldt dat voor alle functies, van algemeen directeur tot conciërge. Als scholen overgaan tot het inzetten van het instrument van incidentele beloning, moet aan twee voorwaarden voldaan zijn: het moet passen in de cultuur van de organisatie en de leidinggevende moet de vaardigheden bezitten om de incidentele beloningen op een verantwoorde manier toe te delen.
11
CPS beloning.indd 11
27-02-2008 15:46:49
Prestatiebeloning past bij onze cultuur waarin we verschillen in kwaliteit durven benoemen
12
CPS beloning.indd 12
27-02-2008 15:46:49
4 De cultuur in de organisatie Het gaat hier om organisaties waarin het normaal is om met elkaar over het werk in de klas te praten, advies aan collega’s en leidinggevenden te vragen en waarin kengetallen over de resultaten van leerlingen (rapportcijfers, doorstroom-cijfers, examencijfers) met elkaar worden besproken. Er is inzicht in elkaars werk en in elkaars prestaties. In zo’n organisatie is het ook niet vreemd als iemand in het zonnetje wordt gezet voor een uitmuntende prestatie. Tot de meest bediscussieerde elementen in de beloningstheorie4 behoort ongetwijfeld de vraag of deze niet schadelijk is voor de intrinsieke motivatie van medewerkers die geen beloning ontvangen. In een recente (en overtuigende) studie komt Guthrie5 tot de conclusie dat er vrijwel geen empirische bewijsvoering is voor deze stelling.
Langedijk, M.C. en P.M.L. Ykema-Weinen (2000). Belonen in strategisch perspectief. Van Gorcum, 2000 en Thierry, Hk. (2002) Beter belonen in organisaties. Van Gorcum. 5 Guthrie, J.P. (2007) Renumeration: pay effects at work. In: P. Boxall, J. Purcell en P. Wright (eds). The Oxford handbook of Human Resources Management. Oxford University press 4
13
CPS beloning.indd 13
27-02-2008 15:46:49
We hebben goed zicht op de prestaties van onze medewerkers in de school
14
CPS beloning.indd 14
27-02-2008 15:46:49
5 Wanneer spreken we van een extra prestatie? We hebben hierboven gezien dat incidentele beloningen worden uitgekeerd voor een prestatie die de medewerker extra en goed verricht bovenop zijn normale taken. Maar is in de school wel duidelijk wat de normale taak is? De taakopvatting kan ook op collectief niveau behoorlijk verschillen tussen scholen. Is in de school bepaald wat de norm is voor een normale taakuitoefening? Elke school en elke medewerker heeft een functieomschrijving. Er bestaat echter niet altijd helderheid over de invulling van de functie, de taken die daarbij horen en de grenzen van de taak. Om te komen tot de definitie van wat normaal of bijzonder is binnen de school, dient dit beeld onderwerp van gesprek te zijn tussen de schoolleiding en de docenten, liefst met schooleigen voorbeelden. Deze zogenaamde taakinventarisatie heeft het karakter van een bewustwording en toont aan hoe verschillend medewerkers omgaan met hun tijd. Zodra de taakinventarisatie en de hieraan gekoppelde kwantitatieve tijdsbesteding helder is, kan men de criteria vaststellen waar de extra activiteiten die voor beloning in aanmerking komen aan moeten voldoen. Voorbeelden van criteria om in aanmerking te komen voor incidentele beloningen: > komt boven de geplande normjaartaak; > heeft een duidelijke en herkenbare meerwaarde voor de school (kinderen, team, ouders of schoolomgeving); > levert een buitengewone- en extra inspanning; > levert een resultaat van hoge kwaliteit.
15
CPS beloning.indd 15
27-02-2008 15:46:50
Het management kan goed uitleggen waarom ze prestatiebeloning toekent en schrikt niet van tegenwind
16
CPS beloning.indd 16
27-02-2008 15:46:50
6 Vaardigheden van schoolleiders De taken van schoolleiders zijn complexer geworden. Ze hebben een expliciete rol in het op gang brengen en houden van schoolontwikkeling. Dat heeft ook zijn weerslag op de benodigde vaardigheden in het toekennen van prestatiebeloning. Het vereist een manier van leidinggeven waarbij het accent ligt op analyse van het werkgedrag en verbetermogelijkheden. Hierbij is de leidinggevende ondersteunend bij het bereiken van de doelen van de medewerker. Schoolleiders moeten zich dus sterk genoeg voelen om aan deze vorm van beloningen te beginnen. Hij durft te differentiëren tussen zijn medewerkers en daarover transparant te communiceren. Tenslotte stelt hij zich kwetsbaar op. De schoolleider maakt aan zijn medewerkers duidelijk wat hij met de extra beloning wil bereiken, hoe de beslissing tot stand komt en welke vormen van belonen worden gebruikt. Hierbij wordt een duidelijk verband gelegd met de strategische doelen uit het schoolbeleid.
17
CPS beloning.indd 17
27-02-2008 15:46:50
Door prestatiebeloning kan onze school zich op HRM-gebied profileren
18
CPS beloning.indd 18
27-02-2008 15:46:50
7 Invoeren van incidentele beloning Veel scholen hebben ervaring met het toekennen van incidentele beloningen in de vorm van boekenbonnen en bossen bloemen. Het is een vorm van beloning die hoort bij het schouderklopje. Uit onderzoek van CPS6 bleek dat scholen op dit moment ook grotere bedragen toekennen bij bijzondere prestaties. Een volledig verzorgd weekend naar Rome met partner of een half maandsalaris zijn hiervan voorbeelden. Of de beloning nu gering is of van enige omvang, het belang voor de medewerker blijft hetzelfde. Namelijk dat de prestatie door de leidinggevende is opgemerkt en wordt gewaardeerd. Het invoeren van incidenteel belonen vraagt in de eerste plaats de vorming van een visie op belonen. Waarom kiest u voor incidentele beloning en wat wilt u ermee bereiken (zie § 2)? Betrek in de vorming van deze visie de medezeggenschapsraad. Leden kunnen op conceptueel niveau meedenken. Volgens de Wet Medezeggenschap Scholen (WMS) kent het personeeldeel van de medezeggenschapsraad instemmingsrecht toe bij het vaststellen en wijzigen van het beleid inzake het toekennen van beloningen, hieronder vallen ook toelagen en gratificaties. De denkwijzer van CPS7 kan u ondersteunen in het formuleren van een visie. De tweede stap is het formuleren van beleid. Zoals eerder aangegeven, hoeft dit, ook op papier, niet ingewikkeld of uitgebreid te zijn. Het is de zienswijze van de leidinggevende die bepaalt of iemand voor een beloning in aanmerking komt of niet. Denk wel na over de volgende punten: > het gedeelte van uw budget dat u wilt besteden aan prestatiebeloningen; > het soort prestaties dat u wilt belonen (zie ook § 5); > het minimum- en maximumbedrag van beloning per individu en > belonings- en bestedingsvormen (zie ook § 8). zie de website van CPS: www.cps.nl Ende, J.van den, Foks, M., Drunen, R. van, Zwart, C. (2006) Wat is prestatiebeloning? Denkwijzer. CPS, Amersfoort.
6 7
19
CPS beloning.indd 19
27-02-2008 15:46:51
We zijn altijd volstrekt open over wie en waarom een beloning heeft ontvangen
20
CPS beloning.indd 20
27-02-2008 15:46:51
Een groot schoolbestuur gaf haar beleid ten aanzien van incidenteel belonen als volgt weer: Prestatiebeloning wordt gekoppeld aan bijzondere, uitzonderlijke prestaties van een individu dan wel van een groep medewerkers die niet gekoppeld hoeft te worden aan de persoonlijke ontwikkelingen van een medewerker: > in de vorm van een bedrag tot maximaal € 1.000,-- (bruto); > in de vorm van een cadeaubon, dinerbon, personeelsuitje e.d.; > in de vorm van extra verlof. Deze uren zijn op te nemen in rustigere periodes. In deze passage komt helder naar voren dat het gaat om bijzondere, uitzonderlijke prestaties van een individu. Er hoeft geen verband met de persoonlijke ontwikkeling te zijn, het maximum bedrag is € 1.000,-- (bruto) en de beloning kan in verschillende vormen toegekend worden en mag ook besteed worden aan verlof. Sta tot slot bij de invoering van incidenteel belonen stil bij de communicatie. Hoe gaat u communiceren over het voornemen om incidentele beloningen toe te kennen? Hoe gaat u communiceren over gemaakte keuzes met betrekking tot het incidenteel belonen? Om verwarring, frustratie en scheve gezichten te voorkomen, is het aan u als de schoolleider om duidelijk te maken wat u met de extra beloning wilt bereiken, hoe de beslissing tot stand komt en waarom u voor welke te belonen prestatie heeft gekozen.
21
CPS beloning.indd 21
27-02-2008 15:46:51
8 Beloningsvormen Bij het toelichten van beloningsvormen, laten we de kleinere beloningen buiten beschouwing. Wel merken we op dat beloningen in de vorm van een fles wijn of een bos bloemen irritatie kunnen opwekken. Zeker als het om een grote prestatie gaat, is het zinvoller om het bij een compliment in woorden te houden of een groter bedrag ervoor uit te trekken. Een aantal voorbeelden van beloningen > Het toekennen van een extra periodiek; > Gratificaties en toelagen; > Studiefaciliteiten; > Ontwikkelingstraject (bijvoorbeeld coaching, supervisie); > Deelname aan ‘kweekvijver’; > Extra zorgverlof. Medewerkers waarderen het zeer als ze zelf kunnen kiezen uit een bepaald aanbod van beloningen. We spreken dan van het zogenaamde ‘cafetaria model’. Alleen het bedrag van de beloning staat dan vast, de invulling is aan de medewerker. De school heeft een overzicht van de beloningsvormen en bedragen beschikbaar. Hiernaast een voorbeeld van een cafetariamodel.
22
CPS beloning.indd 22
27-02-2008 15:46:52
Cafetariamodel: A la carte keuzen belonen Uitgangspunt: De geldwaarde van de uit te keren flexibele beloning indien een bijzondere prestatie wordt geleverd, kan op de volgende wijzen worden verzilverd. Keuzemogelijkheden: 1. Een eenmalige bonus uit te keren via het salaris. 2. Extra verlof voor de omvang van de bonus op te nemen in overleg met de directie van de school. 3. Een opleiding, cursus of coaching inclusief bijkomende kosten tot het maximumbedrag van de bonus naar vrije keuze van de werknemers. 4. Leermiddelen en/of andere voorzieningen ten behoeve van het onderwijs. 5. Een computer en randapparatuur tot de omvang van de bonus. 6. Een fiets met toebehoren voor de omvang van de bonus. 7. Bijdrage kinderopvang.
23
CPS beloning.indd 23
27-02-2008 15:46:52
Wij geven duidelijk aan dat de beloning éénmalig is
24
CPS beloning.indd 24
27-02-2008 15:46:52
9 Aandachtspunten Houdt tot slot bij het invoeren van prestatiebeloning rekening met de volgende mogelijke aandachtspunten: > In hoeverre is een bepaalde prestatie terug te voeren tot de prestatie van een individuele medewerker? Door omstandigheden buiten de medewerker of het team kan een doel door de ene medewerker wel en de andere niet gehaald worden. De omstandigheden zowel binnen als buiten de school zijn niet het gehele jaar gelijk. > Voor welk bedrag gaat een medewerker harder lopen? Zijn de bonussen te laag, dan zal dit niet of nauwelijks aanzetten tot betere prestaties. Anderzijds bestaat het gevaar dat als de bonussen hoog zijn medewerkers alle tijd en energie steken in het behalen van de prestatie-afspraken en de rest links laten liggen. > Medewerkers zijn over het algemeen van mening dat zij het ieder jaar weer beter doen dan het voorgaande jaar. Geeft de werkgever de medewerker het jaar erna een zelfde, een lagere of geen bonus, dan valt dat dus altijd tegen. > Wanneer de leidinggevende het iedereen graag naar de zin wil maken en kiest voor het gemiddelde, zal iedereen een beloning krijgen. Gevolg: niemand is echt tevreden en de organisatie is veel geld kwijt.
25
CPS beloning.indd 25
27-02-2008 15:46:53
Literatuur Ende, J. van den, Foks, M., Drunen, R. van, Zwart, C. (2006) Wat is prestatiebeloning? Denkwijzer. CPS, Amersfoort. Guthrie, J.P. (2007) Renumeration: pay effects at work. In: P. Boxall, J. Purcell en P. Wright (eds). The Oxford handbook of Human Resources Management. Oxford University press. Kamp, F. van der (2006). Prestatiebeloning in het onderwijs. Een onderzoek naar de voorkeuren van schoolleiders. Maastricht. Krüger, M., & Witziers,B. (2003). Ontwikkelingen in het denken over leiderschap. In Creemers, B.P.M. Krüger, K.L. Sleegers,P.J.C., & Vilsteren, C.A.van (red). Handboek Schoolorganisatie en Onderwijsmanagement: leiding geven in bestel, school en klas (Alphen aan den Rijn, Kluwer). Langedijk, M.C. en P.M.L. Ykema-Weinen (2000). Belonen in strategisch perspectief. Van Gorcum. Thierry, Hk. (2002) Beter belonen in organisaties. Van Gorcum.
26
CPS beloning.indd 26
27-02-2008 15:46:53
Incidentele prestatie beloning in het onderwijs
Incidenteel belonen kan bijdragen aan kwaliteitsverbetering van het onderwijs. Hoe kunt u een knappe prestatie van uw medewerker belonen? En waar moet u op letten wanneer u incidenteel belonen als instrument in uw personeelsbeleid gaat gebruiken? Deze handreiking geeft een antwoord op bovenstaande vragen en helpt u om de implementatie van incidenteel belonen vorm te geven.
CPS onderwijsontwikkeling en advies Postbus 1592 3800 BN Amersfoort T (033) 453 43 43 www.cps.nl
CPS beloning.indd 28
27-02-2008 16:01:20
