H
et Grote Jaren 50 Boek is een verrassend fotoboek met korte ver-
Voor Het Grote Jaren 50 Boek is
helderende teksten over de beleving van de jaren 50. Het boek
uit voerig onderzoek gedaan in
geeft een eigentijdse visie op de jaren 50. Was het een periode van gezelligheid, warmte en geborgenheid? Overheersten het tekort aan woningen, de nasmaak van het verlies van ‘Ons Indië’ en de spanningen vanwege de Koude Oorlog? Of was het eerder de tijd van wederopbouw,
rené kok en erik somers zijn historici en auteurs en samenstellers van een groot aantal
RENÉ KOK , ERIK SOMERS
’s lands grootste fotocollectie,
EN PAUL BROOD
en Spaarnestad Photo en in een
die van het Nationaal Archief aantal andere fotocollecties.
de blik gericht op de toekomst, de jeugd die zich afzet tegen de oudere
Het resultaat leverde veel verras-
generatie, de opkomst van de jongerencultuur, de vooruitgang in kennis
sende, aansprekende foto’s op,
en techniek? Het idee dat het een saaie en kneuterige tijd was, is
die de jaren 50 treffend in beeld
inmiddels volledig achterhaald.
brengen.
In het boek staat het besef centraal dat in de jaren 50 maatschappe-
Het Grote Jaren 50 Boek is van de
lijke veranderingen de basis legden voor onze huidige welvaart. Hoe
makers van Het Grote 40-45 Boek,
lukte het de Nederlandse maatschappij op de puinhopen van de oorlog
één van de best verkochte boeken
een nieuwe samenleving op te bouwen? De jaren 50 roepen gevoelens
van 2011. Het boek was genomi-
op van herkenning en nostalgie. Het was een tijd van zekerheden,
neerd voor de Libris Geschiedenis
waarin het gezag van kerk en overheid nog vanzelfsprekend was.
Prijs. De pers over Het Grote 40-45
Dit boek zet de geschiedenis van de jaren 50 in het middelpunt van
Boek: ‘een weergaloos fotoboek’,
de historische belangstelling.
‘onthutsend alledaagse oorlogs-
uitgaven over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en fotohistorische publicaties.
fotografie’, ‘met een prettig gebrek Het Grote Jaren 50 Boek sluit aan bij de beleving van iedereen die de jaren
aan schroom gemaakt’, ‘brengt de
50 heeft meegemaakt, én presenteert een origineel en gevarieerd beeld
Tweede Wereldoorlog dichterbij
paul brood is verbonden aan het
van deze tijd voor iedereen die benieuwd is hoe het in die jaren vijftig
dan ooit’.
Nationaal Archief. Hij is redacteur
er nu aan toe ging.
en auteur van een groot aantal publicaties over de geschiedenis van Nederland.
WWW.WBOOKS.COM
120026_covers.indd 1
28-03-12 15:57
I N H O U D
Inleiding 1
2
3
4
5
6
7
8
H E T V E R D W E N E N N E D E R L A N D
14
Rook jij al?
64
S PA N N E N D E T I J D E N
68
De watersnoodramp van 1953
94
V O O R V O R S T E N VA D E R L A N D
100
Vadertje Drees
132
H A N D E N U I T D E M O U W E N
136
Voor de buis
176
L E V E D E V E R A N D E R I N G
180 228
I N D E S C H I J N W E R P E R S
232
Nederlandse films
272
S P O R T E N O N T S PA N N I N G
278
Een auto voor iedereen
322
D E J E U G D V L I E G T U I T
326
Dansen is plezier voor twee
362
1957 Kinderen kijken naar binnen bij de ramen Gelders Archief
!
Op de scooter
Verantwoording
van hun nieuwe kleuterschool.
4
367
I N L E I D I N G
De jaren vijftig. Voor hen die deze jaren van weder-
voor de wederopbouw van ons land, om het hoofd koel te
opbouw zelf bewust hebben meegemaakt, is het een
houden bij internationale spanningen en omdat dat hoort
tijd vol herinneringen. Het waren hun kinderjaren,
in een beschaafd land met een historische traditie.
of de jaren dat ze volwassen werden, of de tijd dat ze
Drees had als minister-president vanaf 1948 de leiding
een gezin stichtten. Talloze persoonlijke herinnerin-
over een reeks kabinetten die moest afrekenen met de na-
gen zullen boven komen bij wie daaraan terugdenkt.
weeën van de Duitse bezetting. Ons land, evenals geheel
Maar wat is de collectieve
West-Europa, kreeg daarbij de
herinnering aan de jaren vijf-
steun van de Verenigde Staten,
tig? Hoe kijken wij als volk,
die Europa niet ten prooi wilden
als natie terug op die tijd? Was
laten vallen aan het commu-
het een tijd van rust, reinheid
nisme en dus zo snel mogelijk
en regelmaat? Of juist een van
weer op de been wilden hel-
dynamiek, welvaart en begin-
pen. Tussen 1948 en 1954 ont-
nende onrust? Overheerste de
ving Nederland in het kader
kneuterigheid en de gezapig-
van het Marshallplan bijna een
heid of was veel meer de ver-
miljard dollar, waarvan meer
nieuwing en het optimisme?
dan tachtig procent als schen-
Elke tijd schrijft zijn eigen
king. Eind jaren veertig deed de
geschiedenis. In de roerige ja-
steenrijke Amerikaanse diplo-
ren zestig keken we anders te-
maat Harriman Den Haag aan
rug op het voorgaande decenni-
om te praten over de Marshal-
um dan bijvoorbeeld in de jaren
lhulp. Drees nodigde de hoge
tachtig of in onze eeuw. Daarbij
gast uit in zijn huurwoning aan
speelt het beeld een hoofdrol.
de Beeklaan. Het verhaal be-
De jaren vijftig gaven ons de te-
hoort tot de succesanekdotes
levisie en een groeiend gebruik
van Joseph Luns: ‘In Italië, waar
van de foto- en filmcamera.
Harriman net vandaan kwam,
Daarom zijn we niet afhanke-
had de regering in een paleis
lijk – zoals in vroegere perioden
een prachtig banket voor hem
in onze geschiedenis – van wat
Nationaal Archief/Spaarnestad Photo
aangericht. U ziet de heren ar-
er geschreven en verteld werd,
riveren in de Beeklaan! In de
nee, wij hebben ook de beelden!
gashaard twee van de vijf staafjes uit, mevrouw Drees presenteerde thee met een Mariakaakje en de heer Drees
R O O M S
-
R O O D E N V E R K R E U K E L D
O R A N J E
had een goed en zakelijk gesprek. Na afloop zei Harri-
Dr. Willem Drees is zonder twijfel het symbool van de
man tot zijn medewerkers: “Ik heb het al gezien. Een
jaren vijftig. ‘De heer Drees wist (…) altijd groot gezag
land waarvan de premier in zulk een eenvoud leeft, is
in te boezemen door zijn rust, eenvoud en waardigheid’,
onze hulp ten volle waard.”’
zei zijn minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns eens over hem. ‘En hij leidde ook in het buitenland een
Vier dagen voor het jaar 1950 begon, had Nederland de
zeer eenvoudig leven, dat kostte hem helemaal geen
Indonesische soevereiniteit erkend. Het was het einde van
moeite, hij is een geboren asceet.’ Die rust, eenvoud
een tijdperk en velen hadden het er moeilijk mee. ‘Indië
en waardigheid eiste Drees ook van de Nederlanders:
verloren, rampspoed geboren.’ ‘Vergis ik mij’, zei Drees in
4
i n l eidi ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
zijn nieuwjaarsrede, ‘als ik veronderstel dat bij velen van
veel minder consumeerde dan in 1939. Natuurlijk was de
u het gevoel leeft dat het Nederlands gebied is verschrom-
oorlog de reden voor die armoede. De veestapel had zwaar
peld en de adem van grootheid is geweken?’ Nederland had
geleden, dus was er tekort aan vlees en zuivel en aan mest
het gevoel een uitdagende horizon te missen. Aan ener-
voor de landbouw. De aanvoer van goedkope goederen uit
gieke mensen kon het land geen toekomst bieden en daar-
Indië viel weg, wat vooral koffie en thee duur maakte. De
om emigreerden honderdduizenden mensen. De regering
distributie van levensmiddelen (goederen op de bon) kon
stimuleerde zelfs hun vertrek,
pas in 1952 beëindigd worden.
omdat ze een grote bevolkings-
Ook voor de bouw was aan al-
groei zag in een land – zeker in
les een gebrek, terwijl toch veel
het westen – dat al een onge-
huizen herbouwd en nieuw ge-
kende bevolkingsdichtheid had
bouwd moesten worden. Het
en een hogere vruchtbaarheid
gevolg was een nijpend woning-
kende dan de andere Europese
tekort, dat ervoor zorgde dat
landen. In 1950 telde Nederland
jonge stellen soms jaren bij hun
tien miljoen inwoners. Vooral
ouders moesten inwonen.
in gereformeerde en katholieke gezinnen was het aantal kin-
De regeringsploegen waaraan
deren groot en de geestelijke
Willem Drees leiding gaf in
leiders deden er alles aan dat
de periode 1948-1958, werden
zo te houden. Nederland werd
hoofdzakelijk
te vol. De enorme woningnood
zijn eigen partij, de Partij van de
maakte dat zonneklaar.
Arbeid, en de Katholieke Volks-
gevormd
door
In de landbouw moesten
partij, de k v p. Samen bezetten
schaalvergroting en mecha-
zij zeker zestig van de (toen nog)
nisering ervoor zorgen dat de
honderd Kamerzetels.
boeren een rendabel bedrijf en
Hard werken om het land
een redelijk inkomen hadden.
weer op te bouwen. Dat was de
Landbouwminister
later
opdracht die de Nederlandse
Europees commissaris Sicco
regering de bevolking meegaf
en
Mansholt kon er niet genoeg
Nationaal Archief/Spaarnestad Photo
op hameren. Het gevolg was
na de oorlog. En zuinig leven, zodat geïnvesteerd kon worden
dat vele mensen in Noord- en Oost-Nederland vertrokken
in nieuwe fabrieken en bedrijven. De gematigde loonpoli-
naar de Randstad of het buitenland. De toekomst lag in de
tiek van de regering en de bewonderenswaardige motiva-
industrie. En dat bleek een gouden toekomst. Vanaf 1950
tie van de arbeiders om een welvarend land tot stand te
verdrievoudigde het nationaal inkomen in ruim twintig
brengen hadden succes. De soberheid van Drees, gecom-
jaar, er was nauwelijks werkloosheid, het consumptie-
bineerd met de zuinigheid van de minister van Financiën
patroon veranderde radicaal en de sociale uitgaven
Piet Lieftinck en de motor van verregaande industrialisa-
stegen enorm. Economen spreken graag van een econo-
tie Jan van den Brink, legde de basis voor de welvaarts-
misch wonder, zoals ook het herstel in Duitsland als een
staat. De a r p’er Jelle Zijlstra volgde Van den Brink in 1952
Wirtschaftswunder wordt beschouwd.
op en hield dezelfde koers.
De Nederlanders zelf merkten daar aanvankelijk nog
Toen in 1958 een liberaal-confessioneel kabinet onder
maar weinig van. Wij waren een arm volk dat in 1950 zelfs
leiding van de kvp’er Jan de Quay aantrad, werd de ‘geleide
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
i n l eidi ng
5
loonpolitiek’ verlaten, waardoor lonen sterker gingen
Hofmans met het hof werden beëindigd en dat de hof-
stijgen. Een advies van de Sociaal-Economische Raad uit
houding werd gereorganiseerd.
1959 over lonen, huren en consumentensubsidies was een eerste stap op weg naar een gedifferentieerde loonpoli-
A M E R I K A F I L I E
tiek, die in afzonderlijke sectoren loonstijgingen mogelijk
De Verenigde Staten waren onze bevrijders van de Duitse
maakte. Iedereen zou er in de jaren zestig van profiteren.
bezetting. Zij gaven ons na de oorlog heel veel geld voor de wederopbouw en leidden een heel ander, veel moderner
De kwesties Indonesië en Nieuw-Guinea waren nagels
leven dan wij. Het gevoel van Europese meerderwaardig-
aan de doodskist van minister-president Drees. Want
heid sleet snel in de jaren vijftig en keerde in een grenzen-
Nederlands-Indië had wel opgehouden te bestaan met
loze bewondering voor de prestaties aan de overzijde van
de soevereiniteitsoverdracht op 27 december 1949, over
de oceaan.
één gebied werd pas later beslist: het Nederlandse deel
Het bedrijfsleven ontdekte de voordelen van markt-
van het eiland Nieuw-Guinea. De Indonesische regering
onderzoek, stroomlijning van de productie, marketing,
onder leiding van Soekarno meende dat het gebied bij de
merchandising en efficiency. In Slagharen begon Herman
nieuwe republiek hoorde, omdat het ook deel uitmaakte
Wehkamp in 1952 met een postorderbedrijf. De levens-
van Nederlands-Indië. De Nederlandse regering streefde
middelenbranche ontdekte de zelfbedieningswinkel en
naar een aparte status voor het gebied en overwoog het
de supermarkt. Chris van Woerkom opende al in 1948 in
tot nieuw thuisland te maken voor Indische Nederlanders.
Nijmegen de eerste zelfbedieningswinkel, Albert Heijn en
Onderhandelingen zaten jarenlang muurvast. Aan het
De Gruijter volgden spoedig.
eind van de jaren vijftig namen de spanningen toe. Onder
Naast de mode en de fi lm was de Amerikaanse invloed
internationale politieke druk stemde Nederland uiteinde-
groot in de wereld van muziek en dans. In de eerste plaats
lijk in met een vreedzame overdracht van Nieuw-Guinea
werd de jazz enorm populair bij de jongeren, zowel de
aan Indonesië in 1962.
wat wildere jazz van Dizzy Gillespie en Charlie Parker als
Het koningshuis bleek eveneens een scherpe nagel te
de beschaafdere van Miles Davis en Chet Baker. De jazz-
zijn. Prinses Marijke, in 1947 geboren als vierde dochter
vibrafonist Lionel Hampton zette in 1954 de Amsterdamse
van toen nog prinses Juliana en prins Bernhard, kwam
Apollohal met zijn band op stelten. In Nederland groeiden
slechtziend ter wereld. De koningin en haar man pro-
de gebroeders Ruud en Pim Jacobs als jazzmusici, maar
beerden op vele manieren het gezichtsvermogen van hun
ook Wessel Ilcken en zijn vrouw Rita Reijs, en natuurlijk
dochter te verbeteren. Op voorstel van prins Bernhard
Pia Beck. Uit een kruisbestuiving tussen de extraverte en
werd de gebedsgenezeres Greet Hofmans te hulp geroe-
expliciete zwarte muziek en de tot dan toe brave en com-
pen. De prins kreeg daarvan snel spijt, want rond haar
merciële blanke muziek ontwikkelde zich vervolgens de
persoon ontspon zich een net van intriges. Het huwelijk
rock-‘n-roll razendsnel, met als rijzende ster Elvis Presley
van Juliana en Bernhard kwam onder grote druk te staan.
die met nummers als ‘That’s allright’ de hitlijsten be-
Een interview met prins Bernhard in het Duitse blad Der
steeg. De rock-‘n-roll was niet alleen een nieuwe muziek,
Spiegel maakte dat de affaire in 1956 op straat kwam te lig-
het werd een culturele revolutie met de snelheid van een
gen. Een crisis in de monarchie dreigde, maar op verzoek
orkaan. Met zangers als Bill Haley, Buddy Holly en Chuck
van koningin en prins deed een commissie van drie wijze
Berry en het blad Muziek Express, opgericht in 1956, als
mannen aanbevelingen om uit de crisis te geraken. Deze
pleitbezorgers was sprake van een muzikale stroming die
Commissie, bestaand uit de K V P-voorman Louis Beel, oud-
het leven van vooral de jongeren in de maatschappij ging
gouverneur-generaal van Nederlands-Indië Tjarda van
bepalen. En wie erbij wilde horen, zorgde voor passende
Starkenborgh Stachouwer en oud-premier Pieter Sjoerds
kleding, haarstijl, taalgebruik en vervoermiddel. Hoe
Gerbrandy, zorgde ervoor dat de contacten van Greet
Amerikaanser, hoe beter…
6
i n l eidi ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
Het merendeel van de volwassenen vond de muziek aan-
van Vestdijk uit Brabantse etalages liet verwijderen, en met een
stootgevend en afstotelijk. Zou de ‘jeugd van vandaag’
directe greep op het beleid van de ‘eigen’ kranten. De katholieke
dankzij de seksuele lading van de rock-‘n-roll niet in het
Volkskrant heeft nog jaren de eer genoten van een dubbel paar
verderf worden gestort?
argusogen: een klerikale meelezer en niemand minder dan de politieke leider van de K V P, Romme, als ‘staatkundig hoofdredac-
B R O K K E L E N D E Z U I L E N
teur’: een vorm van regelrechte belangenverstrengeling (…).
De samenleving waarin deze moderne Amerikaanse in-
Dat de zuilen hun vooroorlogse macht na de ‘cesuur’ van
vloeden neerdaalden, was er een van hokjes en zuilen, van
’40-’45 met zoveel vanzelfsprekendheid weer konden uitoefenen,
orde en gezag en van vertrouwde kaders. Nederland be-
duidde uiteraard ook op consensus binnen de samenleving: men
stond eigenlijk uit een groot aantal Nederlandjes die zich
schikte zich er zonder merkbaar protest naar, dus men moet het
tot elkaar verhielden als eilanden, zonder overigens met
er, althans voorlopig, wel mee eens zijn geweest. Afgezien van
elkaar in oorlog te zijn. Twee geloven op één kussen, daar
wat rituele bozigheid was er ook geen sprake van nationale ver-
slaapt de duivel tussen, was
ontwaardiging toen de Nederlandse
een veel gehoorde uitspraak in
bisschoppen in 1954 hun gelovigen
die dagen. Dus ging je om met
bij mandement verboden lid te zijn
mensen uit je eigen gezindte:
van een socialistische vakbond, en
bij de sportclub, je bedrijf –
min of meer ‘ontrieden’ te stemmen
want er waren veel roomse en
op de Partij van de Arbeid of te luis-
protestantse bedrijven –, je cul-
teren – laat staan te kijken – naar
turele vereniging (koor, toneel,
de VA R A .
bibliotheek). En natuurlijk las je de krant van je eigen zuil
Is het een wonder dat de jeugd
en luisterde en keek je naar de
zich verzette? Dat ze probeer-
omroep waar je bij hoorde.
de zich te ontworstelen aan de
Nationaal Archief/Spaarnestad Photo
De zuilen leken in de weder-
druk van het gezag? Dat alles
opbouw wel sterker herrezen dan ze ooit geweest waren.
wat nieuw en anders was een grote aantrekkingskracht
Elke zuil had zijn eigen politieke partij: sociaaldemocraten
had? Muziek, films en vrijetijdsbesteding waren mogelijk-
bij de Partij van de Arbeid, liberalen bij de V V D en de drie
heden voor een eigen keuze. Anders dan hun ouders had-
confessionele richtingen bij de K V P, A R P (Antirevolutio-
den gedaan, en vooral beter! De geïllustreerde tijdschriften
naire Partij) en C H U (Christelijk-Historische Unie). Samen
en opiniebladen gaven regelmatig het woord aan ouders
behaalden ze meer dan negentig procent van de stemmen.
en andere gezagsdragers die zich ongerust maakten over
De vakbonden sloten er naadloos op aan. Zo was er een
‘de opstandige jeugd’. Maar zij beseften nauwelijks dat de
hecht netwerk in een hiërarchische opbouw van kerk, par-
oude fundamenten onder de strak geleide politieke, maat-
tij en standsorganisaties. Wie iets wilde bereiken, moest
schappelijke en kerkelijke organisaties langzaam aan het
zich voegen in deze onwrikbare structuren.
verzakken waren. De komst van de televisie in 1951 ver-
Columnist Jan Blokker gaf er eind jaren tachtig een
snelde dat proces alleen maar.
mooie beschrijving van: AC H JA
,
D E JA R E N V I J F T I G
Daarbij draaiden de controletechnieken van de klassieke zuilen al
Elke tijd schrijft zijn eigen geschiedenis. In de jaren zes-
snel weer op volle toeren met bibliotheekcommissies, Filmacties,
tig keken we anders terug op het vorige decennium dan
de Tilburgse Informatiedienst inzake Lectuur (I DI L ) die in 1953 de
in onze eeuw. Op 1 november 1966 richtte een groepje
al te ondeugend geachte roman De dokter en het Lichte Meisje
Amsterdamse jongeren de Stichting Jeugdsentiment ‘De
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
i n l eidi ng
7
Jaren ‘50’ op. Ze organiseerden in een oude school in de
parkeerverbod ingesteld voor de ene straathelft, de andere helft
Jordaan een Grote Tentoonstelling van ‘die dingen uit
stond van het begin tot het einde vol met auto’s, waar de bal
de jaren ’50 waaraan wij een emotionele betekenis toe-
voortdurend onder rolde.
kennen’. Het werd een overweldigend succes, vooral dank-
Ook het zg. ‘hekjesvoetbal’, waarbij ieder voor zich één van
zij de bloeiende jaren vijftig revival. Artiesten als Eddy
de ijzeren hekjes, die de voortuintjes afsloten, te verdedigen had
Christiani en de Millers beleefden een glorieuze come-
(het spel werd bij voorkeur met tennisballen gespeeld, die alleen
back. Jeugdsentiment, aldus de stichting, en daar mocht
met een speciale schiettechniek over de stoepranden heen te wip-
je voor uitkomen.
pen waren) was onmogelijk geworden, omdat de hekjes aan de
De stichting, met Wim Noordhoek als voorzitter en mensen als Jan Donkers, Guus Ros en Arend Jan Heerma
voorzijde van de straat onbereikbaar waren geworden. Voor ‘puttenvoetbal’, een vergelijkbaar spel, gold hetzelfde.
van Voss in de gelederen, gaf een boekje uit van het geselecteerde documentatiemateriaal. Het verscheen in 1968
Nostalgie dus, verlangen naar een tijd die voorbij was. Die-
bij de jonge uitgever Thomas
zelfde ervaring geeft het boek
Rap. De samenstellers zagen
Ach ja…de jaren vijftig, dat Dick
daarin weerspiegeld de snel
Slootweg, Willem van Beuse-
toenemende welvaart in de
kom en Co de Kloet in 1974 het
jaren vijftig, die alles te ma-
licht deden zien. Slootweg was
ken had met de opkomst van
redacteur bij De Volkskrant, Van
‘televisie, flats, auto’s (die op
Beusekom en De Kloet maak-
hun beurt weer tot een grotere
ten radioprogramma’s. In feite
actieradius van de mensen leid-
is hun boek een vervolg op het
den, denk bijvoorbeeld aan de
Groot gedenkboek van de jaren vijf-
buitenlandse vakanties), ijskas-
tig, alleen wat professioneler
ten, brommer, wasmachines,
Nationaal Archief/Spaarnestad Photo
nieuwe cadeaugewoonten, eet-
gemaakt. Het staat vol met herinneringen, foto’s, krantenbe-
gewoonten, woninginrichting en noem maar op’. Maar zij
richten en –advertenties. De samenstellers hebben wel enig
zagen ook de angst, veroorzaakt door de watersnood van
verband gebracht in wat zij verzameld hadden. De vanzelf-
1953, de Korea-oorlog, de Suezcrisis en Hongarije, dat alles
sprekende rol van het gezag blijkt uit deze passage:
tegen de achtergrond van ‘de Russen’ en ‘de Atoombom’. Wie het boek, getiteld Groot gedenkboek van de jaren vijftig
Toen in 1952 twee op de bijbel geïnspireerde films (Samson en
doorbladert, ziet een doorsnede van de samenleving uit die
Delila en David en Bathseba) in roulatie kwamen, barstte een
tijd. Geschreven herinneringen over het woning interieur,
stroom van protesten los. Van kerkelijke zijde werd gerept over
wielerwedstrijden en radio-uitzendingen, krantenartike-
‘een aanslag op het Woord van God’ en talrijke brave burgers
len, strips (Kuifje, Eric de Noorman, Dick Bos), kranten-
voelden zich in hun godsdienstige gevoelens gekwetst. Sussend
advertenties en tekeningen. Onder de kop ‘Steeds meer
spraken de wijze heren van de filmkeuring: ‘Men mag niet blind
auto’s’ en geïllustreerd met een pagina vol Dinky Toy-auto’s
zijn voor het feit dat van de Bijbel gelukkig nog altijd een grote
staat een korte bijdrage die de jaren vijftig karakteriseert:
aantrekkingskracht uitgaat, zodat men zich ondanks alle aberraties toch daarover dient te verheugen’.
Er was een tijd dat bij ons in de straat maar twee auto’s ston-
Aanslagen op de goede zeden werden intussen stelselmatig
den. De ruimte tussen de auto’s en de stoeprand er tegenover
verijdeld. (…) Niet alleen de filmkeuring wilde de samenleving
kon gemakkelijk als doel worden gebruikt bij het voetballen. Later
behoeden voor het kwaad van het witte doek. Een Groningse
ging dat niet meer. Er kwamen steeds meer auto’s. Er werd een
politierechter verbood een jonge man, die een auto had gestolen,
8
i n l eidi ng
H E T G R OT E JA R E N 50 B O E K
gedurende zekere tijd de bioscoop te bezoeken, omdat hij ‘bezeten
In diezelfde tijd boog voor het eerst een groep vrij jonge
was door films over het Vreemdelingenlegioen’. En in 1956 waren
historici zich over de jaren vijftig en zestig. In het boek
het de burgemeesters van Apeldoorn en Leeuwarden, die de ver-
Wederopbouw, welvaart en onrust deden zij een eerste aanzet
toning van Rock around the clock in hun gemeente verhinderden.
naar een wetenschappelijke beschrijving van Nederland in die jaren. Het economisch wonder van de wederop-
Onder de noemer ‘Het verdwenen Nederland’ verzorgde
bouw en de dirigistische politiek van de rooms-rode re-
het weekblad Haagse Post in 1988 een dubbelzomernum-
gering krijgen uitgebreid aandacht, maar ook de botsing
mer over de jaren vijftig. Het nummer kwam tot stand
der generaties en de toekomst van de vetkuiven. Boeiend
na een aantal gesprekken met mensen die de jaren vijf-
is de tegenstelling tussen ouderen en jongeren die er in
tig bewust hadden meegemaakt en inmiddels in staat
beschreven wordt.
waren daarover een oordeel te geven. Onder hen be-
De ouderen, die de jaren dertig en de oorlog bewust
vonden zich dichter en beeldend kunstenaar Jan Elburg,
hadden meegemaakt en nu geconfronteerd werden met
jour nalisten Wouter Gortzak
atoomdreiging, koude oorlog
en Arie Kleywegt, historicus
en angst, waren somber. Met de
Piet de Rooy en cineast Jan
eigen partij, kerk, vereniging of
Vrijman. De special van Haag-
organisatie trachtten zij orde en
se Post is – in de woorden van
gezag te handhaven. Wie zich
de samenstellers – een ‘kalei-
tegen deze conformistische le-
doscopische terugblik op ons
vensstijl verzette, lag eruit. Zij
nabije en toch verbazingwek-
begrepen niet dat de jongeren
kende verleden. Wie niet weet
zich met andere zaken bezig
dat het gaat over het Neder-
hielden. Herhaaldelijk spraken
land van maar dertig jaar te-
zij in kranten en tijdschriften
rug, zou menen het verslag
hun bezorgdheid uit over ‘de
Nationaal Archief/Spaarnestad Photo
van een ontdekkingsreis door
massajeugd’ die ‘ongrijpbaar’
een verre en vreemde natie te lezen, een roerloos land,
en ‘verwilderd’ was. De oorzaak moest wel liggen in het
waar echter kleine rimpelingen al de ommekeer aan-
teloorgaan van iedere traditie, sociale conventie, morali-
kondigen die op til is’.
teit en geloof.
De aanpak van de redactie was – in lijn van de eerdere
De jongeren van de jaren vijftig wilden vooral een be-
boeken – journalistiek, met korte bijdragen, interviews,
tere wereld dan hun ouders en zochten die met een jeug-
knipsels en foto’s uit kranten en tijdschriften uit de jaren
dig idealisme. Afkomst en opleiding speelden een rol in
vijftig. Maar enige afstand namen de schrijvers gelukkig
de wijze waarop zij dat deden. Midden jaren vijftig kwam
af en toe ook. Politicus Hans Gruijters bijvoorbeeld:
een nieuw type jongeling op, vaak gekleed in leer en spijkerbroek, in elk geval met vetkuif en bromfiets en vaak te
Er was een haast middeleeuws sociaal onderscheid: je kon aan
vinden in en rond de snackbar. De Nederlandse journalist
iemands kleding nog zo ongeveer aflezen wat zijn beroep was.
Jan Vrijman en de fotograaf Ed van der Elsken waren de
Dat was allemaal gemarkeerd. Tegenwoordig is dat subtieler,
eersten die in 1955 de term gebruikten in een serie repor-
kleding wordt gebruikt om onderscheid te maken. Je draagt iets
tages voor het weekblad Vrij Nederland met als titel ‘De no-
om te doen alsof je een bepaald iemand bent. Als je een yuppie
zems van de Nieuwendijk’. In Amsterdam werden de no-
wilt zijn doe je alsof je een yuppie bent en op een gegeven moment
zems onderscheiden in de Dijkers (naar de Nieuwendijk,
ben je het dan ook. Vroeger waren zulke uiterlijke kentekenen
de echte vetkuiven) en de Pleiners (naar het Leidseplein, de
uitdrukking van, nu zijn ze middel tot.
meer alternatieven). De autoriteiten wisten zich geen raad
H E T G R OT E JA R E N 50 B O E K
i n l eidi ng
9
met deze groepen. Zij beseften niet dat het ‘vaak gewone
H E T B E E L D VA N D E JA R E N V I J F T I G
jongens zijn die zich vervelen, omdat ze zichzelf niet kun-
De Cineac in de grote steden was een populaire trekpleis-
nen bezighouden’. Daarom ‘provoceerden’ ze, bij voorkeur
ter in de jaren vijftig. In deze bioscoop draaide een non-
de politie. En dat ging door tot ver in de jaren zestig…
stop filmjournaal. Wie een uurtje in het donker ging zitten (‘even een cineacje pakken’), had weer een actueel over-
In de eenentwintigste eeuw zijn de jaren vijftig echt ge-
zicht van de gebeurtenissen in de wereld. Het Polygoon-
schiedenis geworden. Ze wor-
journaal, met onmiskenbaar
den beschreven in serieuze
commentaar en later onder re-
wetenschappelijke boeken. De
dactie van Philip Bloemendal,
persoonlijke herinnering ver-
werd het icoon van de naoor-
dwijnt en de objectieve blik
logse wederopbouw. Deze vorm
komt er voor in de plaats. Lees
van nieuwsvoorziening zou de
bijvoorbeeld Verleden van Ne-
jaren zestig nog halen, maar de
derland, geschreven door onder
televisie nam steeds meer zijn
meer Geert Mak en Piet de Rooy.
plaats in. Het N T S-Journaal, dat
Zij geven een afgewogen beeld
voor het eerst werd uitgezonden
van een verzuilde beschaving,
in 1956, werd de grondlegger
de gestage toename van de
van het Nederlandse televisie-
massawelvaart en de hokjes-
journaal.
en schotjesgeest van de zuilen.
Overigens moet de invloed
Of lees De adem van grootheid van
van de televisie in de jaren
de jonge journalist en schrijver
vijftig niet overschat worden.
Joshua Livestro. Hij schetst een
In datzelfde jaar 1956 waren
beeld van de Nederlanders in
er nog maar 26.000 toestel-
de jaren vijftig, als meesters
len geregistreerd, waarop per
van tijd en ruimte en van hun
week drie uur lang program-
eigen lot in een samenleving
ma’s konden worden bekeken.
waarin geen enkel maatschap-
In 1960 was het aantal televi-
pelijk probleem onoplosbaar
sietoestellen toegenomen tot
leek. God schiep de wereld,
Nationaal Archief/Spaarnestad Photo
maar de Nederlanders schiepen Nederland – en wel in de jaren vijftig…
585.000, maar het Nederlandse televisiekanaal was wekelijks
nog steeds maar twintig uur in de lucht. Voor het actuele nieuws was het dagblad het aange-
Niettemin geven de jaren vijftig het grote publiek nog al-
wezen medium. Samen met het bioscoopjournaal gaven
tijd nostalgische gevoelens. Dat bleek tijdens de succes-
de kranten ons het beste beeld van de jaren vijftig. In de
volle tentoonstelling ‘Knus – Nederland in de jaren ’50’, die
loop van dit decennium kwamen er steeds meer foto’s
het Noordbrabants Museum in 2005 organiseerde. Met veel
in; nog wel in zwart-wit natuurlijk. De regionale bladen
beeld- en geluidsmateriaal, voorwerpen uit het dagelijks
liepen daarin achter bij de landelijke bladen. Een wille-
leven en gereconstrueerde woninginrichtingen was de ten-
keurige editie van de Leeuwarder Courant uit begin jaren
toonstelling een groot succes en trok zij heel veel bezoe-
vijftig bijvoorbeeld had gemiddeld drie persfoto’s, ter-
kers. Tegenwoordig zijn het themakanaal Geschiedenis24,
wijl de landelijke bladen veel meer foto’s plaatsten. De
NostalgieNet en websites als seniorplaza.nl heel populair.
grote dagbladen hadden eigen fotografen in vaste dienst.
10
i n l eidi ng
H E T G R OT E JA R E N 50 B O E K
Het Vrije Volk had de beschikking over de fotografen Jo de
en The Andrew Sisters) en ‘Memories are made of this’
Haas, Henk Nieuwenhuis en Jan Peeters, Het Parool over
van Dean Martin (met succesvolle latere versies van The
Frits Griek en De Telegraaf over Bert Buurman. Het com-
Drifters en Johnny Cash). De zangeres Caro Emerald laat
munistische dagblad De Waarheid maakte gebruik van
zich sterk inspireren door de jaren vijftig.
het Algemeen Hollandsch Fotopersbureau van Ben van
In vele woninginterieurs zijn de jaren vijftig nog
Meerendonk. Pas later trok het andere fotografen aan,
steeds (of opnieuw) geliefd. Velen zullen het zich niet
zoals Dolf Kruger en Kors van Bennekom. De Haagsche
bewust zijn, maar de kasten van Pastoe, de stoelen van
Courant zette de fotografen Joep Friezer en Theo Meijer in.
Gispen en het keukeninterieur van Wesco zijn modellen
Maar in de meeste gevallen werkten de fotografen
van die tijd. En kijk eens naar de scooters, de oma- en
voor fotopersbureaus. Het Algemeen Nederlandsch Fotobureau (Anefo), in de oorlog in Londen opgericht, kwam in 1951 in handen van fotograaf Chris Evers en werd een
bakfietsen, de brilmonturen, de kinderwagens. De jaren vijftig – lang geleden, maar ze blijven een inspiratiebron…
goedlopend bedrijf. Grote concurrent was het Algemeen Nederlandsch Persbureau (A N P). Daarnaast werkten veel fotografen als vrije ondernemers. De dagbladfotografen zijn dus voor een groot deel verantwoordelijk voor ons beeld van de jaren vijftig. Maar ook studiofotografen die voor de geïllustreerde bladen van uitgeverij Spaarnestad werkten, hebben hun aandeel geleverd. Hoewel vooral deze laatste ook foto’s in kleur leverden, verschenen de bladen in zwart-wit. Ons beeld van die periode is dus ook overwegend zwart-wit. Dankzij de amateurfotografen kunnen we de jaren vijftig wat meer inkleuren. De stijgende welvaart maakte het mogelijk dat menig liefhebber zich een fotocamera kon aanschaffen. Met filmpjes van de drie grote bedrijven Agfa, Gevaert en Kodak zijn vele families, feestjes, landschappen en evenementen in kleur vastgelegd. I N S P I R AT I E B R O N
De jaren vijftig keren regelmatig terug. In de mode, de muziek en de lifestyle worden thema’s en elementen steeds weer gebruikt, omdat ze kennelijk aanspreken. Zelfs nu nog grijpen de modeontwerpers terug op de fleurige en stijlvolle mode uit die tijd. Van jazz- en rock-‘n-roll hits verschenen covers. Wie kent niet de hits ‘I put a spell on you’ en ‘Suzy Q’? Het zijn songs uit de jaren vijftig, die opH E T G ROT E
nieuw werden uitgebracht en tot hit gemaakt door Creedence Clearwater Revival. Talloze nummers die vaak te horen zijn, dateren uit de jaren vijftig: ‘Blueberry Hill’ van Fats Domino, ‘Mr. Sandman’ van The Chordettes (later veel bekender geworden door onder meer The Supremes
H E T G R OT E JA R E N 50 B O E K
JAREN
50 BOEK
i n l eidi ng
11
1 maart 1958 Persfotografen van Anefo, die het staatsbezoek van de Britse koningin Elisabeth zullen verslaan. In het midden motorrijders Rob en Frits Selling, die als koeriers de bezorging van de gemaakte foto’s zullen verzorgen. Nationaal Archief/Spaarnestad Photo – Anefo
F OTO C O L L E C T I E S
Algemeen Nederlands Fotopersbureau. Deze omvat zo’n
Het werk van de talloze professionele fotografen is ge-
750.000 negatieven, circa 2.000 foto’s uit de oorlogsjaren
lukkig grotendeels bewaard gebleven. In fotomusea en
(het zogenaamde Londense archief) en nog 125.000 afdruk-
bij archiefdiensten worden ze goed bewaard. Bovendien
ken, afkomstig van derden. De gehele collectie bestrijkt de
lenen de foto’s zich voor grootschalige digitalisering, wat
periode van 1945 tot 1989. Een andere collectie in het foto-
de toegankelijkheid en het gebruik ervan alleen maar be-
archief is die van de fotograaf Willem van de Poll, circa
vordert. Voor de samenstelling van dit boek is vooral ge-
30.000 negatieven omvattend uit de periode 1930-1970.
put uit de navolgende collecties.
Het Nationaal Archief beheert ook andere verzamelingen. De collectie met de oudste foto’s is die van Rijks-
D E F OTO CO L L E C T I E VA N H E T N AT I O N A A L A RC H I E F
waterstaat, die vooral waterstaatswerken uit de periode
Het Nationaal Archief in Den Haag beheert miljoenen his-
1865-1918 omvat. Daarnaast herbergt het Nationaal Archief
torische foto’s en negatieven. Naar schatting beslaat de
talrijke particuliere archieven die vaak interessante foto’s
collectie nu zo’n veertien miljoen foto’s, negatieven en
bevatten. Deze zijn nog niet allemaal ontsloten.
dia’s. De fotocollectie is enorm in omvang toegenomen,
Op de website zijn foto’s te vinden van gebeurtenissen
nadat de collectie van het Spaarnestad fotoarchief tussen
uit de periode tussen 1865 en 1990. In totaal staan bijna
2009 en 2011 werd overgenomen.
een miljoen foto’s op de website.
In 1996 verwierf het Nationaal Archief het fotoarchief van de Rijksvoorlichtingsdienst. Dit fotoarchief omvat,
S PA A R N E STA D P H OTO
naast foto’s van de Rijksvoorlichtingsdienst zelf, een aantal
Spaarnestad Photo is van oorsprong het fotoarchief van
collecties, die in feite allemaal afzonderlijke verzamelin-
de Haarlemse rooms-katholieke tijdschriftenuitgeverij De
gen zijn. Zo is er de collectie van de Nederlandsche Heide-
Spaarnestad (het latere V N U en Sanoma). Dit archief is in
maatschappij, waarin veel foto’s van cultuurtechnische
1986 verzelfstandigd en bestond toen uit ongeveer 2,5 mil-
onderwerpen uit de jaren 1910-1970 te vinden zijn. Verre-
joen pers- en documentaire foto’s, afkomstig van over de
weg de grootste collectie is evenwel die van Anefo, het
hele wereld. Sindsdien is de omvang gegroeid naar twaalf
12
i n l eidi ng
H E T G R OT E JA R E N 50 B O E K
Rotterdam 6 juni 1951 Beeld uit de voetbalwedstrijd Nederland-Noorwegen (uitslag 2-3) in stadion De Kuip in Rotterdam. Fotografen wachten liggend aan beide zijden van het doel van Noorwegen op een belangrijk moment. Nationaal Archief/Spaarnestad Photo
miljoen foto’s die meer dan honderd jaar wereldgeschie-
I N T E R N AT I O N A A L I N S T I T U U T VO O R S O C I A L E
denis in beeld brengen, vanaf het laatste kwart van de
G E S C H I E D E N I S
negentiende eeuw tot het begin van de eenentwintigste
Bij het I I S G berust het fotoarchief van het Algemeen Hol-
eeuw.
lands Fotopersbureau (A H F) van Ben van Meerendonk. De
(
I I S G
),
A M S T E R DA M
Spaarnestad Photo heeft fotoarchieven opgenomen die
collectie strekt zich uit over de periode 1945-1969. Van
afkomstig zijn van kranten, tijdschriften, uitgeverijen en
Meerendonk was na de oorlog een overeenkomst aange-
fotobureaus in Nederland, zoals de Geïllustreerde Pers, H P/
gaan met het communistische dagblad De Waarheid, dat
De Tijd, Het Parool, Trouw, Elseviers Magazine en Het Leven
zo’n 300.000 abonnees had. Hij kreeg assistentie van jonge
(1906-1941). Ook de naoorlogse fotocollectie van het pro-
fotografen als Koen Wessing en Ben Merk. Later specia-
testantse tijdschrift De Spiegel is in de collectie van Spaar-
liseerde hij zich in het fotograferen van de koninklijke
nestad Photo ondergebracht, evenals het fotoarchief van
familie, bekende Nederlanders, het dagelijks leven in
de omroepbladen van AV R O, K R O en NC RV, daterend van
Amsterdam en de sport. Zie voor meer informatie de web-
het eind van de jaren twintig tot begin jaren negentig van
site iisg.nl.
de vorige eeuw. Verder beheert Spaarnestad Photo de (ne.NU
gatieven)archieven van fotopersbureaus als het Nationaal
ST I C H T I N G F OTOA RC H I E F
Foto Persbureau, ’t Sticht en het A N P en A B C Press. Niet
Een recent initiatief is de Stichting Fotoarchief.nu, die in-
alleen door omvang en kwaliteit. maar ook door de ver-
middels een mooie verzameling beelden in full colour van
scheidenheid aan onderwerpen is de collectie als geheel
eind jaren dertig tot en met de jaren zestig (1938–1968) tot
uniek te noemen.
stand heeft gebracht. Al het materiaal is afkomstig van
Op spaarnestadphoto.nl is de fotocollectie van de voor-
dia’s, genomen door professionele en amateurfotografen.
malige tijdschriftenuitgeverij De Spaarnestad te doorzoeken.
Initiatiefnemer Peter Leeuwen in Almelo wil zo een beeld bewaren van het leven vroeger en daarmee ons cultureelhistorisch erfgoed vastleggen en toegankelijk maken voor het publiek.
H E T G R OT E JA R E N 50 B O E K
i n l eidi ng
13
1 H E T V E R DW E N E N dat het leven nog overzichtelijk was. Er heerste rust en regelmaat. Er was gezelligheid, warmte en geborgenheid. Maar wanneer was dat? In welke tijd bestond dit paradijs op aarde? Het waren de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Het romantische ideaalbeeld richt zich op de eenvoud en de knusheid van de jaren vijftig. De zware overgordijnen zijn dicht, het licht brandt en de kachel snort. In de huiskamer staat de tafel met kleed in het midden, onder een grote hanglamp. Vader leest de krant, de kinderen spelen zoet en moeder zorgt voor de huishoudelijke klusjes. Want er is altijd wel wat te doen waar ze overdag niet aan toekwam. 1953 De tafel is het middelpunt van de
Ook buitenshuis is het rustig. De straten bieden voldoende
kamer. Daarboven hangt de lamp, meestal
ruimte aan alle weggebruikers: voetgangers, fietsers en auto’s.
aan een ijzerdraadconstructie. Om de tafel staan degelijke stoelen, precies genoeg
En steeds meer aan scooters en bromfietsen. Agenten van po-
om het hele gezin een zitplaats te bieden.
litie hebben weinig moeite hun gezag te laten gelden. Wie op
Het ritme van de maaltijden ligt vast: ’s morgens pap of brood, rond het middaguur wordt er warm gegeten, ’s avonds weer brood. Het moet vooral gezond zijn, na de oorlogsjaren van schaarste, honger en slecht voedsel. Het Voorlichtingsbureau voor de Voeding introduceert in 1952 de Schijf van Vijf. Het zijn de groepen voedingsmiddelen die iedereen elke dag nodig
het trottoir fietst of aan de verkeerde kant van de weg rijdt, wordt onverbiddelijk aangehouden en geverbaliseerd. De tijd van de oorlog, van de rantsoenering en van alle andere naweeën van die verschrikkelijke jaren 40-45 is voorbij. Het land moet weer worden opgebouwd. En dat kan alleen met
heeft. Groente en fruit voor de vitamines,
hard werken. De handen uit de mouwen! Nieuwe woningen,
brood en peulvruchten voor de koolhydra-
nieuwe wegen, nieuwe fabrieken zijn er nodig. Een ongekende
ten en eiwitten. Op de foto schenkt moeder de melk in een beker van de kinderen. Zuivel, vlees en vis zijn eveneens onmisbaar. Vet komt vooral uit boter, margarine
saamhorigheid maakt zich meester van de Nederlanders. Dit land en die tijd roepen een nostalgisch verlangen op. Zo het
en de dagelijkse lepel levertraan. Kraan-
al bestaan heeft, is het een geïdealiseerd beeld van het verdwe-
water is het vijfde vak van de schijf.
nen Nederland. Het vaderland, zoals het was voordat het ten
Nationaal Archief/Spaarnestad Photo
onder ging in de maalstroom van de moderne tijd.
H E T G R OT E JA R E N 50 B O E K
h e t v er dw e n e n n eder l a n d
15
N E D E R L A N D
In Nederland bestaat een onbestemd verlangen naar een tijd
16
h e t v er dw e n e n n eder l a n d
H E T G R OT E JA R E N 50 B O E K
