Religieuze werken J.C.M. Wiesman Nummer: 7 kijk op voor meer gratis downloads

www.GratisAanbiedingen.nl

Religieuze werken J.C.M. Wiesman Nummer: 7

kijk op www.GratisAanbiedingen.nl voor meer gratis downloads

Religieuze werken Columns over religie, kerk en samenleving

J.C.M. Wiesman

Colofon Dit is een uitgave van: Absolute Figures Margrietstraat 4, 6921 ZD Duiven Telefoon: 0316 280 698 Eindredactie: Ruud van Capelleveen Bezoek onze website: www.GratisAanbiedingen.nl © 2013

Copyright Het is niet toegestaan om de inhoud en werking van onze download te wijzigen. Ook mag u de inhoud van deze download niet op een andere manier verspreiden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. www.GratisAanbiedingen.nl 7 |– 2 Kastelen Extra 2


Edward Schillebeeckx www.AbsoluteFacts.nl – januari 2010

In december 2009 overleed de eigenzinnige en koppige theoloog Edward Schillebeeckx op 95-jarige leeftijd in zijn woonplaats Nijmegen. Hij oogstte vooral lof voor zijn controversiële opvattingen. Edward Schillebeeckx werd in 1914 geboren in Antwerpen. Na de middelbare school studeerde hij drie jaar filosofie in Gent en vier jaar theologie in Leuven. Hierna studeerde hij een jaar aan de Sorbonne in Parijs. Eind 1957 verhuisde hij naar de Dominicaner Orde in Nijmegen en werd hoogleraar aan de katholieke universiteit in deze stad. “Schillebeeckx was van grote betekenis voor de theologie van de twintigste eeuw en vandaag,” schreef de decaan van de Faculteit der Theologie van de Radboud Universiteit in Nijmegen in het overlijdensbericht. “Tegen de achtergrond van het tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) was hij actief op het breukvlak van een voorbije en een nieuwe tijd. Hij was een pionier in het zoeken naar aansluiting tussen geloof, kerk en theologie en de moderne mens in een seculiere samenleving. Hij handelde vanuit grote pastorale bewogenheid en kerkelijke loyaliteit. In woord en geschrift inspireerde hij wereldwijd tal van theologen, studenten, kerkleiders en gelovigen.” Mooie woorden voor een man die in een kwart eeuw met vier Vaticaanse processen werd geconfronteerd. Schillebeeckx bleef bij zijn standpunten, want hij was een koppige gelovige en werd nooit veroordeeld. Doctrines en absolute waarheden bestonden voor hem niet. Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) was hij adviseur van de Nederlandse kardinaal Alfrink. In latere jaren zou hij deze functie door zijn afwijkende meningen niet meer kunnen bekleden. Edward Schillebeeckx had weinig affectie voor Joseph Rat-

www.GratisAanbiedingen.nl 7 | 3


zinger, de huidige paus Benedictus XVI. Al in 1968, hij was toen al bijna tien jaar hoogleraar in Nijmegen, vond Ratzinger dat hij te ver ging in zijn vernieuwende opvattingen. Zij hadden een verschil van mening over de rol van Jezus en de rol van de kerk in de samenleving. Ratzinger was de man van de oude stempel: de oude katholieke waarden en gewoonten moesten worden bewaard. Schillebeeckx vond dat ook leken onder bepaalde omstandigheden moesten kunnen voorgaan in de eucharistie. De boeken van Edward Schillebeeckx werden internationaal in zeer hoge oplagen verkocht. ‘De sacramentele heilseconomie’ (1952), ‘Christus, sacrament van de Godsontmoeting’ (1959) en ‘Op zoek naar de levende God’ (1959) werden invloedrijke theologische werken. Hij vestigde zijn status als vernieuwingsgezinde theoloog met zijn Jezustrilogie. ‘Jezus, het verhaal van een levende’ (1974) werd in 1977 gevolgd door ‘Gerechtigheid en liefde: genade en bevrijding’. In 1989 verscheen ‘Mensen als verhaal van God’. Ook na zijn emeritaat in 1983 bleef hij zijn afwijkende mening ventileren. Hij beschuldigde de katholieke kerk van het misbruiken van de tradities van het geloof. “Het christelijke geloof is vooral een inspiratiebron voor mensen die de wereld willen veranderen, geen exclusief domein van kardinalen,” zei hij in een interview met de Gelderlander. In 1983 ontving Schillebeeckx uit handen van prins Bernhard de Erasmusprijs, vanwege zijn verdiensten voor de Europese cultuur. Hij was de eerste theoloog die met deze prijs werd geëerd.●



Jerry Falwell www.AbsoluteFacts.nl – januari 2010

De Amerikaanse televisiedominee Jerry Falwell was een zeer conservatieve man. Hij stelde zijn leven in het teken van God en wat hij zag als ‘links gevaar’. Falwell was de grondlegger van de Moral Majority. Alle tekenen wezen erop dat de macht van de tv-dominee tanende was. Jerry Falwell overleed in mei 2007. Nadat hij bewusteloos was gevonden in zijn kantoor, werd hij opgenomen in een ziekenhuis. Jerry Falwell werd 73 jaar. Heel het leven van Jerry Falwell (1933-2007) stond in het teken van God. Tijdens zijn eerste preek op 22-jarige leeftijd sprak hij tot 35 gelovigen. Zijn genootschap groeide uit tot een kerk met 22.000 leden. Hij stond aan de basis van een christelijke universiteit en richtte een televisiestation op. Hierdoor bereikte hij veel mensen en drukte hij een zwaar stempel op de Amerikaanse politiek. De door Falwell geleidde Moral Majority (Morele Meerderheid) werd in 1979 opgericht. Op de televisie zette hij zich af tegen de idealen van de jaren zestig. Homoseksualiteit was een ziekte. Pornografie, feminisme en abortus konden uiteraard ook niet. Volgens Falwell kreeg de duivel steeds meer grip op de Amerikaanse samenleving. Hij voelde zich een roepende in de woestijn. Het woord van God alleen voldeed niet meer. De kerk stond machteloos in de Amerikaanse samenleving. De stem van de gelovige moest ook doordringen tot de politiek. De Moral Majority werd een belangrijke factor in de Amerikaanse politiek. De christelijke kiezers merkten dat zij niet meer alleen stonden. Deze beweging van Falwell speelde in 1980 een belangrijke rol bij de verkiezing van Ronald Reagan tot president van de Verenigde Staten van Amerika. Het openlijk belijden van conservatisme werd hierna nor-



maal. Vanaf 1980 won de conservatieve Republikeinse partij vijf van de zeven presidentsverkiezingen. Het weekblad U.A. News wees Jerry Falwell aan als een van de 25 invloedrijkste Amerikanen van de jaren tachtig. Door de verrechtsing van de politiek kon ook de rechterlijke macht ‘gezuiverd’ worden. Vier van de zeven leden van het Hooggerechtshof waren tijdens de regering Bush jr. openlijk conservatief. In deze periode werden ook bij de lagere rechtbanken honderden conservatieve rechters benoemd. Mede onder invloed van de Moral Majority van Falwell veranderde de Amerikaanse samenleving in een rechts conservatief bolwerk. Dankzij de invloed in de rechterlijke macht konden wetten voor gelijkberechtiging van homoseksuelen worden tegengehouden. Kerkelijke leiders werden adviseur van het Witte Huis. De invloed van Jerry Falwell in de Amerikaanse politiek was groot, maar toch onvoldoende. Abortus bleef legaal, de tolerantie voor homoseksualiteit groeide en het traditionele gezin, waarbij vader werkt en moeder zich tot baren en huishoudelijke taken beperkte, kwam steeds minder voor. Hij werd steeds meer een historische figuur. Hij miste vooral de aansluiting bij de jongeren. Toen Falwell zich al had teruggetrokken liet hij nog regelmatig van zich horen. Zo suggereerde hij na de aanslagen in september 2001 dat deze gruweldaden als een teken van God moesten worden gezien: “de heidenen en aborteurs en feministen en homo’s en lesbiennes en iedereen die Amerika heeft willen seculariseren. Ik richt mijn vinger op jullie en zeg: Dit komt mede door jullie.”●



Abbé Pierre www.AbsoluteFacts.nl – januari 2010

Als oprichter van de charitatieve Emmaüs-beweging genoot Abbé Pierre (1912-2007) wereldwijd bekendheid. In Frankrijk was hij zeer populair. Door zijn hulp aan daklozen verscheen hij regelmatig bij verkiezingen van de bekendste Fransman aan de top van lijstjes die opiniepeilers opstelden. Abbé Pierre gebruikte zijn populariteit voor zijn Emmaüs-beweging. “Het is ons probleem en niet dat van God,” zei Abbé Pierre. Deze markante priester overleed in januari 2007 op de gezegende leeftijd van 94 jaar. Deze diep religieuze man werd in 1912 geboren als Henri Antoine Grouès. Hij was de zoon van een zijdefabrikant uit Lyon. In 1930 werd hij lid van de kapucijnenorde. Het geld uit de erfenis van zijn vader verdeelde hij onder de armen. Abbé Pierre had daar zelf niets van nodig. Hij had al gevonden wat hij zocht. Op dertigjarige leeftijd werd Abbé Pierre lid van de franciscaanse verzetsbeweging die het opnam tegen de Duitse bezetter. In deze periode nam hij de schuilnaam Pierre aan. Abbé Pierre combineerde geloof met politiek. Van 1945 tot 1951 zat hij in het Franse parlement. In deze jaren stichtte hij een woning voor jongeren in Parijs. Dit huis kreeg de naam Emmaüs. De Emmaüs-beweging werd een wereldbegrip. In veel landen werden huizen ingericht, waar daklozen, vereenzaamde mensen en geestelijk gestoorden op verhaal konden komen. In de barre winter van 1954 vroren in Parijs zestig daklozen dood. Abbé Pierre begon een inzamelingsactie die meer dan een miljard francs en een grote hoeveelheid hulpgoederen opleverden. Heel Frankrijk werd gegrepen door de oproep van Abbé Pierre in een radio-uitzending.



Metrostations, politiebureaus en ziekenhuizen werden opengesteld voor de daklozen. In Frankrijk begreep men dat men een groep mensen had buitengesloten, mensen waren aan hun lot overgelaten. Abbé Pierre bleef zich inzetten voor de daklozen, terwijl de Fransen opnieuw wenden aan het straatbeeld met zwervers. Abbé Pierre deed in stilte zijn werk. Hierin kwam verandering, toen in 1984 de Franse bisschoppen wezen op het bestaan van de ‘nieuwe armoede’. In 1994 wees Abbé Pierre de bevordering tot grootofficier in het Legioen van Eer af. Hij liet de toenmalige premier Bérégovoy weten dat hij deze onderscheiding niet in ontvangst kon nemen “zolang er in Frankrijk nog huizen leegstaan en dakloze mensen lijden.” De premier liet onmiddellijk onderdak zoeken voor de meest urgente gevallen onder de daklozen. Abbé Pierre bleef zich inzetten voor de armen. Hij steunde in 1996 de Afrikaanse immigranten die in Parijs een kerk bezetten uit protest tegen de immigratiewetgeving. Hoewel hij leed aan de ziekte van Parkinson, bleef hij strijdbaar. Het geweten van Frankrijk kwam aan het einde van zijn leven in opspraak toen hij een vriend, de filosoof Roger Geraudy, steunde. Geraudy zette in ‘Les mythes fondateurs de la politique israélienne’ vraagtekens bij de Jodenvervolging. Een schandaal volgde. Abbé Pierre werd geschrapt van de ledenlijst van de Liga ter bestrijding van racisme en antisemitisme. Abbé Pierre zei later het boek van Roger Geraudy niet gelezen te hebben. Hij maakte excuses en vroeg om vergeving. Deze affaire had nauwelijks invloed op zijn populariteit. In Frankrijk kwam hij nog altijd voor tussen Jeanne d’Arc en Charles de Gaulle op de uitslagenlijstjes van de opiniepeilers.●



Willem Aalders en Bert ter Schegget www.AbsoluteFacts.nl – januari 2010

Willem Aalders en Bert ter Schegget waren beiden hervormde theologen. Zij waren echter ook zeer verschillend. Aalders vond dat de christenen geen kabaal moesten maken in de maatschappij. Hij vond dat politieke uitspraken niet tot de taak van de kerk behoorden. Vanaf de kansel kon Ter Schegget zich flink kwaad maken over alles wat er in de wereld gebeurde. De hervormde theoloog Gijsbertus Hendricus (Bert) ter Schegget (1927-2001) werd geboren als domineeszoon. Hij groeide op in Amsterdam. Van 1947 tot 1953 studeerde hij theologie aan de Universiteit van Amsterdam. Na zijn studie was hij predikant in Vreeland aan de Vecht, Willemstad op Curaçao, Caracas, Berlijn en in Noord-Italië. Bert ter Schegget was uiterst links georiënteerd. Bert ter Schegget vormde zijn politieke denkbeelden in Zuid-Amerika. Hier zag hij met eigen ogen hoe de kapitalisten de arme bevolking uitbuitten. Hij was met zijn dissertatie ‘Het beroep op de stad der toekomst’ één van de eerste Nederlandse theologen die schreef over de ‘theologie der bevrijding’. Geloof in God was niet mogelijk zonder protest tegen de structuur van de maatschappij. Hij vond ook dat revolutie niet mogelijk was zonder geloof in God. Deze strijdbaarheid werd hem niet in dank afgenomen. Keer op keer werd Bert ter Schegget gepasseerd bij kerkelijke benoemingen. Pas in 1981 benoemde de hervormde synode deze bijzonder bevlogen theoloog tot kerkelijk hoogleraar in Leiden. Sommige van zijn vrienden, waaronder de politicus Willem Aantjes, noemden hem een ‘echte Bergrede-christen’. Willem Aalders (1909-2005) werd geboren in een gereformeerde pastorie. Na het conflict in de gereformeerde kerken van 1926 sloot vader Aalders zich aan bij de zienswij-



ze van Johannes Geelkerken (1879-1960). De familie werd uiteindelijk hervormd. Hij studeerde theologie in Utrecht, waar hij in 1941 promoveerde op de Franse denker Blaise Pascal. Aalders was predikant in Koudum, Groningen en Den Haag. Na de Tweede Wereldoorlog verwachtte Aalders veel van de Zwitserse theoloog Karl Barth (1886-1968). Barth was de grondlegger van de dialectische theologie. Kenmerkend voor zijn theologie was de gedachte “Senkrecht von Oben”. God zou zich loodrecht van boven openbaren en alleen in die openbaring was God te ontmoeten. Volgens Barth kon alleen de Bijbel als bron van de Godskennis dienen. Hij wees alle andere wegen naar Godskennis af: “alles wat een mens over God te weten komt is louter uit genade.” Al snel keerde Aalders zich af van de theologie van Karl Barth. Het stoorde hem dat Barth vooral door linkse denkers werd gebruikt om de politiek in de kerk te smokkelen. Volgens hem moest het evangelie gevrijwaard worden van deze nieuwe politieke en ideologische binding. Daarmee zette hij zich af tegen de toen heersende mode onder de theologen. Hij voelde zich vooral thuis bij de theologen uit de negentiende eeuw als Søren Kierkegaard en Guillaume Groen van Prinsterer. In 1967 aanvaarde Aalders een benoeming tot lector protestante theologie aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen. Hij bleef tot 1978 in Nijmegen. Hij behoorde tot de opstellers van ‘Het Getuigenis’. Met dit geruchtmakende geschrift zette een groep vooraanstaande theologen in 1971 zich af tegen de identificatie van de Bijbelse boodschap met linkse idealen. Aalders moest niets hebben van de bevrijdingstheologie, die uit Zuid-Amerika de kerken in Europa bereikte. Volgens veel theologen sloeg Aalders wel erg ver door. Hij legde teveel nadruk op de relatie tussen de mens en God. De aardse werkelijkheid, een van de uitgangspunten van de bevrijdingstheologie, raakte totaal buiten beeld.



Aalders was als conservatief ook een tegenstander van de vorming van de protestantse kerk in Nederland en was ongelukkig met de ontwikkelingen binnen de kerk. Ook Bert ter Schegget had veel zorgen over de ontwikkelingen binnen de kerk. Vernieuwing was nauwelijks van de grond gekomen en de kerken waren alsmaar leger geworden.●



Nagieb Mahfoez www.AbsoluteFacts.nl – januari 2010

In 1988 werd de Egyptische schrijver Nagieb Mahfoez onderscheiden met de Nobelprijs voor Literatuur. Deze prijs moedigde hem aan om door te gaan met schrijven, vertelde hij in één van zijn laatste interviews. De Nobelprijs veranderde zijn leven. Het was gedaan met de rust. Interviews en ontmoetingen met de pers bepaalden na 1988 zijn dagritme. Nagieb Mahfoez (1911-2006) was de eerste Arabische schrijver die de Nobelprijs kreeg. Aan het begin van zijn loopbaan beschreef hij de misstanden tijdens de Britse bezetting. In zijn latere werk beschreef hij de opkomst van de godsdienstfanaten. Nagieb Mahfoez overleed in augustus 2006 op 94-jarige leeftijd in zijn geboorteplaats Kaïro. Hij studeerde filosofie, maar liet de kans op een universitaire loopbaan lopen. Hij werd liever schrijver en omdat hij met schrijven niets kon verdienen in Egypte, was hij naast schrijver ook ambtenaar. Pas nadat hij in 1988 de Nobelprijs voor Literatuur had ontvangen, volgde ook een financiële erkenning uit zijn schrijverschap. Vanaf 1939 publiceerde hij meer dan dertig romans en verhalenbundels. Daarnaast schreef hij artikelen voor het dagblad Al-Ahram en filmscenario’s. In zijn romans en verhalen beschreef hij de wereld waarin hij opgroeide en de misstanden in zijn land. Mahfoez groeide op tijdens de Britse bezetting in het begin van de twintigste eeuw. In 1922 werd Egypte een monarchie, maar tot de Tweede Wereldoorlog speelden de Britten een belangrijke rol op de achtergrond. Het eerste deel van de beroemde trilogie van Nagieb Mahfoez ‘Tussen twee paleizen’ speelt in de tijd van het groeiende verzet tegen de Britse aanwezigheid in Egypte. In deze roman beschrijft hij deze geschiedenis aan de hand van de lotgevallen van de koopmansfamilie Abd al-



Gawwaad. Zijn eerste romans spelen zich af in Cairo, in het milieu van de gewone man. De Britse overheersing, het machtsmisbruik van de grootgrondbezitters en islamitische godsdienstfanaten kleurden zijn werk. Vele boeken van Mahfoez werden in het Nederlands vertaald, maar zijn lastig te krijgen. In de Nederlandse boekwinkels zijn de boeken van hem meestal niet te vinden. Bij uitgeverij De Geus verschenen zijn romans ‘In een roes op de Nijl’ en ‘De dwaaltocht’, de verhalenbundel ‘Taveerne De Zwarte Kat’ en de trilogie ‘Tussen twee paleizen’, ‘Paleis van verlangen’ en ‘De Suikersteeg’. ‘Mijn Egypte’ werd door Mohammed Salmawy samengesteld aan de hand van een aantal gesprekken met de auteur. Vooral voor de terroristische aanslagen in New York en Europa, bestond weinig belangstelling voor islamitische schrijvers. Hij was lange tijd een roepende in de woestijn. Hij ondersteunde het vredesproces met Israël en bekritiseerde islamitische aanslagen. In 1994 werd een aanslag op zijn leven gepleegd. De 82-jarige schrijver overleefde deze aanval en zette zijn pennenstrijd tegen de islamitische fanatiekelingen voort. Elke keer liet Mahfoez zijn mening horen na een terroristische aanslag. Voorbeelden hiervan zijn de aanslagen op toeristen bij de piramides in Egypte, waarbij vele doden te betreuren waren. Maar hij veroordeelde ook de Amerikaanse acties tegen terreur in Afghanistan en Soedan. Mahfoez maakte geen onderscheid tussen het terroristische en het Amerikaanse geweld.●



Misbruik in de katholieke kerk www.AbsoluteFacts.nl – februari 2010

De katholieke kerk is de laatste jaren in opspraak vanwege seksueel misbruik door geestelijken in Ierland, de Verenigde Staten van Amerika en nu ook in Duitsland. Voor de slachtoffers van de seksuele moraal van de kerkvaders is de daad niet het enige dat telt. Zij zijn ook zeer getekend door de ontkenning door de kerk. Jarenlang werden deze daden bedekt door de mantel der liefde; de katholieke kerk was in een staat van ontkenning. Hieraan lijkt een einde gekomen, nu de Ierse bisschoppen zich bij paus Benedictus moesten komen verantwoorden. Deze koerswijziging heeft wel heel lang op zich laten wachten. Ondertussen stonden de slachtoffers van het kerkmisbruik en de gelovigen in de kou. De grap over de misdienaar en de kerkvader is al zo oud als de weg naar Rome. Deze grappen komen in allerlei gedaanten voor en hebben steeds een seksuele thematiek. Ik zal ze hier niet herhalen, want het leed dat in deze humor schuilt is met geen pen te beschrijven. De slachtoffers zijn voor het leven getekend. “Humor is samen vrolijkheid creëren en op die manier de band versterken met elkaar,” las ik eens ergens. Met humor wordt de mens een spiegel voorgehouden. Meestal wordt met humor een onverwachte draai aan de werkelijkheid gegeven, het verkleint de afstand binnen een groep, werkt ontspannend, verlaagt stress en bevordert het relativeringsvermogen, maar kan ook afstand scheppen. Humor was mogelijk daarom het geëigende instrument om de daden binnen de katholieke kerk te benoemen. Het lachen is de bisschoppen in de Verenigde Staten van Amerika vergaan. De katholieke kerk in dit land wordt al jaren beheerst door schandalen rond pedofiele priesters. In 2009 gaf de rooms-katholieke kerk in de Verenigde Sta-



ten meer dan 600 miljoen dollar uit in verband met seksueel misbruik van kinderen door geestelijken. In Ierland werden kinderen in weeshuizen en scholen jarenlang misbruikt door geestelijken. Er loopt een onderzoek naar een vijftigtal priesters. Zij zouden tussen 1975 en 2005 honderden kinderen hebben misbruikt. Bij elk onderzoek bleek steeds weer, dat de leidinggevenden binnen de katholieke kerk van Ierland er alles aan deden om het misbruik in de doofpot te stoppen. De dader werd overgeplaatst. Het slachtoffer werd genegeerd. Vooral dit laatste – het negeren van de geestelijke nood van het slachtoffer – wordt de katholieke kerk nu sterk aangerekend. Wat het linten knippen is voor het koninklijk huis, is het verlenen van geestelijke bijstand aan de gelovige voor de katholieke kerk. Het helpen van katholieken in geestelijke nood zou door prins Claus zijn aangeduid als de core-business van het instituut kerk. Ook de gelovigen in Duitsland zijn nu opgeschrikt door een groot schandaal op het Canisius College, een gymnasium van de jezuïeten in Berlijn. Deze zaak werd wereldnieuws door een brief van de rector, pater Klaus Mertes, aan zeshonderd voormalige leerlingen van de school. Twee lesgevende jezuïeten hebben in de jaren zeventig en tachtig stelselmatig leerlingen misbruikt. De betreffende leraren werden overgeplaatst en zijn buiten de orde geplaatst. De zaak is volgens het Duitse recht verjaard. De voormalige leerlingen laten het er echter niet bij zitten. Zij willen niet wachten en hebben een advocaat ingeschakeld om gerechtigheid bij de aardse rechter af te dwingen.●



Misbruikschandaal in Nederland www.AbsoluteFacts.nl – april 2010

Kardinaal Angelo Sodano sprak aan het begin van de paasmis op het Sint-Pietersplein. De rooms-katholieke kerk moet zich niet van de wijs laten brengen door berichten over seksueel misbruik in de media. Paus Benedictus zweeg. Tijdens de paasmis in Rome sprak hij wel over geweld, discriminatie en terreur in de wereld, maar zweeg hij over het misbruikschandaal dat in veel landen met een grote katholieke vertegenwoordiging de media beheerst. Het voortbestaan van het katholieke instituut is belangrijker dan het onrecht dat jongens en enkele meisjes is aangedaan. Ik schreef mijn vorige column voor het misbruikschandaal dat de media in Nederland ging beheersen, naar aanleiding van het schandaal aan een Duits katholiek jongensinternaat in Berlijn en sprak de verwachting uit dat ook in Nederland ophef zou ontstaan over jongensmisbruik door katholieke geestelijken. Zelden ben ik sneller bediend. Als gevolg van alle ophef werd oud-minister Wim Deetman benaderd door de Nederlandse bisschoppenconferentie en de Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR) om een onderzoek te starten naar misbruik van kinderen binnen de rooms-katholieke kerk. In televisieprogramma’s werden geestelijken naar hun mening gevraagd. In de meeste gevallen konden de kerkelijke vertegenwoordigers niet op begrip rekenen. Zij brachten de katholieke kerk eerder veel schade toe. Ook kardinaal Simonis was erg onhandig. Simonis greep in het televisieprogramma Pauw en Witteman terug naar een verklaring, die in Duitsland na de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt voor onbegrijpelijke misstanden in het verleden: “Wir haben es nicht gewusst.” Kardinaal Simonis stelde dat er geen bewezen relatie bestond tussen misbruik en celibaat, maar hij moest wel een



verband erkennen tussen misbruik en het gemis van een normale seksuele relatie. Kardinaal Simonis sprak zichzelf tegen en hij loog. Hij had het wel geweten en onderschatte de mogelijkheden die het kerkelijke instituut daders bood. Ook hij schakelde in zijn tijd als bisschop bij misbruik pastorale hulp in, maar deed nooit aangifte. Simonis was geen uitzondering. Hij deed wat van hem verwacht werd om de schade voor de katholieke kerk te minimaliseren. Hij volgde de Roomse Misbruikregel. The New York Times meldde aan de vooravond van de viering van de kruisiging van Jezus Christus, dat ook paus Benedictus XVI in de jaren negentig, toen hij nog een belangrijk functionaris van het Vaticaan was, geen actie ondernam tegen een Amerikaanse priester die tweehonderd dove jongens misbruikte. Ook Benedictus volgde de Roomse Misbruikregel: het slachtoffer kreeg als hij erom vroeg enige geestelijke bijstand en de dader werd overgeplaatst, zodat hij elders nieuwe slachtoffers kon maken. Een week voor het feest van de opstanding stelde Maureen Dowd in haar column in The New York Times voor om voortaan een non tot paus te benoemen. Dan zouden we voor altijd af zijn van het gedoe met pedofilie in de katholieke kerk.●



Religiegeschiedenis: Het ware geloof? www.AbsoluteFacts.nl – juni 2010

Onder de noemer ‘Reformatie als cultuurclash’ organiseert het erfgoedcentrum Diep in Het Hof in Dordrecht de expositie ‘Het ware geloof?’ Volgens het persbericht kunnen bezoekers zich deze zomer in Dordrecht “laven aan blinkend liturgisch vaatwerk of tot inkeer komen bij de kracht van het woord.” De stad Dordrecht speelde een belangrijke rol in de Nederlandse politieke en kerkelijke geschiedenis. In 1572 vond in het Hof in Dordrecht de Eerste Vrije Statenvergadering plaats. Tijdens deze bijeenkomst werd besloten om Willem van Oranje te steunen en vormde het begin van de strijd van de Noordelijke Nederlanden tegen de katholieke overheersing van de Spaanse koning Filips II. Ook later speelde Dordrecht een rol van betekenis in de Nederlandse geschiedenis. Tijdens het Twaalfjarig Bestand ontstond een machtsstrijd tussen Holland en de andere gewesten van de Nederlanden. Raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt dacht dat stadhouder prins Maurits aanstuurde op een staatsgreep en liet in 1617 door de Staten van Holland de Scherpe Resolutie aannemen. De troepen die door Holland werden betaald zouden alleen de regering van Holland mogen gehoorzamen. In Holland vond men ook dat geloofskwesties buiten de politiek gehouden moesten worden. De steden mochten religieuze zaken naar eigen inzicht regelen. Prins Maurits gebruikte alle middelen om zijn macht te verstevigen. Hij bezocht de gewesten en liet een aantal belangrijke kopstukken zoals Hugo de Groot en Johan van Oldenbarnevelt arresteren. Het religieuze meningsverschil moest met een synode, een kerkvergadering, worden opgelost. De synode van 1618-1619 in Dordrecht moest een einde maken aan het conflict tussen de remonstranten en



de contraremonstranten. De remonstranten werden ook wel arminianen genoemd. Zij waren geloofsgenoten van de in 1609 overleden Leidse hoogleraar Jacobus Arminius. Volgens Arminius stond niet reeds bij de geboorte vast of een schepsel naar de hemel of hel zou gaan. Het leven dat de mens voerde was belangrijk om een plaats in de hemel te bemachtigen. De contraremonstranten dachten daar anders over. Zij deelden de mening van Franciscus Gomarus en waren ervan overtuigd dat God bij de geboorte van de mens het Laatste Oordeel al had geveld. Op de kerkvergadering ging het niet erg eerlijk toe. De remonstranten waren wel aanwezig in Dordrecht, maar wilden niet in het beklaagdenbankje plaatsnemen. Uiteindelijk werden de remonstranten uitgesloten en stelde de synode de contraremonstranten in het gelijk. Tweehonderd remonstrantse predikanten werden uit hun ambt gezet. Prins Maurits, een aanhanger van Gomarus, won ook de politieke strijd. Johan van Oldenbarnevelt (remonstrant) werd veroordeeld wegens hoogverraad en in 1619 op het Binnenhof in Den Haag onthoofd. De expositie in Dordrecht kwam tot stand in samenwerking met het Museum Catharijneconvent in Utrecht. Dit museum bezit een grote collectie voorwerpen die te maken hebben met de religiegeschiedenis van Dordrecht. De organisatoren van de tentoonstelling in Dordrecht willen de komende jaren meer aandacht gaan besteden aan de rol van Dordrecht in “de periode van Revolte en Reformatie. Het succesvolle Calvijnjaar, met de tentoonstelling ‘Calvijn & Wij’ en het cultureel programma daarbij was een eerste stap.” De tentoonstelling ‘Het ware geloof?’ was in 2010 in Dordrecht te zien.●



Walburgskerk en de heilige Walburga www.AbsoluteFacts.nl – juni 2010

Gistermiddag stootte ik in mijn boekenkast op een boekje over de Walburgskerk in Zutphen. Deze ‘Gids Walburgskerk en Librije’ werd in 1987 samengesteld door de Kerkvoogdij Hervormde Gemeente en uitgegeven door De Walburg Pers in Zutphen. Het gidsje beschrijft de geschiedenis van de kerk en de middeleeuwse bibliotheek. De fraaie kerk wordt overigens ook aangeduid als Walburgkerk en Walburguskerk. In mijn artikel zal ik de kerk steeds noemen naar de naam die de auteurs van de ‘Gids Walburgskerk en Librije’ gebruikten. In 1962 beschreef H.H. Kiezebrink in zijn studie de Walburgskerk als volgt: “De Walburgskerk is in haar betrekkelijke soberheid een waardige representant van de bouwstijl, waardoor de middeleeuwse mens uiting gaf aan het verlangen, de Schepper met pracht en praal te eren. Al heeft het gebouw in de loop der tijden veel geleden, al is er veel verloren gegaan, het is nog steeds niet alleen het grootste, doch ook het eerbiedwaardigste onzer stad. Het beheerst nog het stadsbeeld, en behoort aan geheel Zutphen.” De Walburgskerk werd gewijd aan de heilige Walburga. Zij was in de middeleeuwen een populaire heilige. Walburga werd vereerd in Duitsland, de Lage Landen en NoordFrankrijk. De samenstellers van de gids noemen enkele plaatsen in Nederland en België, waar kerken naar Walburga werden vernoemd: Groningen, Netterden, Tiel, Arnhem, Antwerpen, Brugge en Veurne. Walburga werd omstreeks 710 geboren in de omgeving van Canterbury in Engeland. Haar twee broers bleven na een pelgrimsreis naar Rome in Zuid-Duitsland. Een van die broers, Willibald, werd in het jaar 722 bisschop van Eichstätt in het huidige Beieren. Wynnebald, de andere



broer van Walburga, stichtte een klooster in Heidenheim bij Eichstätt. Op verzoek van Bonifacius kwam Walburga met enkele andere nonnen naar het vaste land van Europa. Na de dood van Wynnebald nam Walburga de leiding over in het klooster in Heidenheim. Zij stierf daar op 25 februari 779. Een eeuw later werden haar stoffelijke resten overgebracht naar Eichstätt. Dit gebeurde in de nacht van 1 mei 870. Deze nacht wordt in Eichstätt nog altijd aangeduid als de Walpurgisnacht. De geboortedag van Walburga wordt elk jaar in het benedictijnerklooster St. Walburg herdacht. In 2010 vierde Eichstätt de 1300e verjaardag van Walburga. Nog elk jaar bezoeken duizenden gelovigen de laatste rustplaats van Walburga in Eichstätt. Jaarlijks, gedurende een vaste periode, sijpelt vocht uit de sarcofaag van Walburga. Dit vocht wordt opgevangen en verkocht als Walburgisolie. Aan deze substantie wordt een geneeskrachtige werking toegedacht. In de volgende aflevering vertel ik u meer over de bouwgeschiedenis van de Walburgskerk en de beroemde Librije.●



Geschiedenis Walburgskerk Zutphen www.AbsoluteFacts.nl – juni 2010

In mijn vorige artikel schreef ik over de Walburgskerk in Zutphen en de heilige Walburga, aan de hand van een teruggevonden boekje in mijn overvolle boekenkast. De ‘Gids Walburgskerk en Librije’ verscheen in 1987 bij De Walburg Pers in Zuphen. Het boekje is klein in omvang 32 pagina’s -, maar bevat een schat aan informatie. Deze keer wil ik u meer vertellen over de geschiedenis van de Walburgskerk. De laatste aflevering in deze kleine serie zal over de Librije gaan. De Walburgskerk in Zutphen is een laatgotische hallenkerk. De kerk ontstond in de loop van de 14e en 15e eeuw uit een vroeggotische bakstenen kruisbasiliek uit het tweede kwart van de 13e eeuw, schreef Gerard Hoekstra in ‘Langs de oude Gelderse kerken’ in 1973. “Zoveel resten van deze basiliek zijn bewaard gebleven, dat deze in hoofdzaak nog te reconstrueren valt. In de voormalige krocht waren nog resten te vinden van de oorspronkelijke Romaanse kapittelkerk. Ook het opgaande muurwerk van het hoogkoor is nog Romaans. Haar uiterlijk werd grotendeels bepaald door de tot het noorden doordringende Nederrijnse en speciaal Keulse romano-gotiek.” Tot de Hervorming was de St. Walburgskerk in Zutphen een collegiale of kapittelkerk: er was dus een college van geestelijken, een kapittel aan verbonden. Kapittelkerken konden gesticht worden door de heer van het land of door de bisschop van het bisdom. Ook kon een kapittel ter verhoging van de status aan een bestaande parochiekerk verbonden worden. De samenstellers van de ‘Gids Walburgskerk en Librije’ denken dat dit laatste het geval was in Zutphen. In de oudste oorkonden over deze kerk uit de elfde eeuw in het kapittelarchief, word het kapittel genoemd, maar “omdat de inhoud van die stukken niet in alle opzichten betrouwbaar is, en ook de datering niet, is de vroegste



geschiedenis van het Zutphense kapittel onzeker.” De meeste kerkhistorici, die de kerkgeschiedenis van deze kerk hebben bestudeerd, zijn er overigens wel van overtuigd, dat het kapittel in de elfde eeuw is ontstaan. Naast kapittelkerk is de Walburgskerk ook altijd parochiekerk gebleven. Aan het eind van de elfde eeuw werd de Walburgskerk door brand verwoest. Graaf Otto bekostigde de herbouw. In het jaar 1105 kon de toenmalige bisschop van Utrecht, Burchard, de herbouwde kerk inwijden. Op Palmzondag in 1446 brandde de Walburgskerk af ten gevolge van een blikseminslag. Behalve de toren ging ook een deel van het middenschip en de zuiderzijbeuk in vlammen op. Na deze brand volgde een periode van herstel en uitbreiding. “De lage, smalle zijbeuken werden verhoogd en verbreed. Zo werd de basiliek omgevormd tot de huidige hallenkerk. In 1456 is de noordelijke zijbeuk herbouwd, getuige een jaartal in gotische tekens op de westelijke wand,” vermeldt de ‘Gids Walburgskerk en Librije’. Aan de buitenzijde maakt de Walburgskerk door de gelaagdheid en de afwisseling van materialen een schilderachtige indruk. Hier zien we dat er lang aan de kerk werd gebouwd en dat vele veranderingen zich opvolgden. In de vijftiende en zestiende eeuw kreeg de Walburgskerk haar huidige vorm. In maart 1600 sloeg bliksem weer toe in Zutphen. Tijdens een heftig onweer brandde de kerktoren af. De toren werd herbouwd, maar kreeg niet meer de hoogte die hij eens had. Van 1633 tot 1637 werkte men aan de bouw van een nieuwe torenbekroning. Met de achtkantige ‘lantaarn’ kreeg de toren een hoogte van 78 meter. In 1591 werd de Walburgskerk definitief voor de hervormde eredienst in gebruik genomen. De koperen doopvont van Gielis van den Eynden uit Mechelen is nog altijd een belangrijk sierraad van deze fraaie kerk. Het orgel van de Zutphense orgelbouwer Hendrick Baeder dateert uit de ja-



ren 1637-1643. De Walburgskerk in Zutphen heeft ook een bijzondere librije. Hierover informeer ik u de volgende keer.●



Librije Walburgskerk Zutphen www.AbsoluteFacts.nl – juni 2010

De librije alleen al is een bezoek aan Zutphen en de St. Walburgskerk waard. “Als een oorspronkelijke kerkbibliotheek van 1561 met circa 400 oude boeken, waaronder handschriften en incunabelen, die nog aan de ketting liggen, is zij in West-Europa uniek,” schreef de kerkhistoricus Gerard Hoekstra in 1973. De librije, de bibliotheek, van de Walburgskerk werd een begrip. Vanuit heel Europa kwamen geleerden naar Zutphen om de door kloosterlingen vervaardigde en verworven boeken en manuscripten te bestuderen. Deze Bijbels en andere religieuze geschriften liggen nog altijd in de librije. Gerard Hoekstra nam in 1973 de Walburgskerk ook op in zijn studie over Gelderse kerken. In dit verhaal wordt ook de librije beschreven. “Een van de meest interessante gedeelten vormt de librije, in de periode 1561-1563 aan de kerk toegevoegd. Zij wordt overdekt door kruisgewelven, waarvan de vakken onderling worden gescheiden door gordelbogen. In het midden rusten de gewelven op een rij pijlers, waarvan de achtzijdige schachten juist onder de geboorte van de gewelven met reliëfvoorstellingen naar het vierkant overgaan. Op deze voorstellingen ziet men Maria, St. Barbara, de evangelisten, terwijl er ook komieken voorkomen.” De Walburgskerk in Zutphen was een kapittelkerk: aan de kerk waren in de middeleeuwen geestelijken verbonden. Deze kanunniken staken hun tijd niet alleen in geestelijke aangelegenheden, zoals het verzorgen van erediensten, maar stonden de Zutphenaren ook bij op juridisch gebied. In de ‘Gids Walburgskerk en Librije’, een boekje van 32 pagina’s, dat ik onlangs terugvond, staat het als volgt beschreven: “Deze juridische belangstelling leidde blijkbaar al in de vijftiende eeuw tot het ontstaan van een boeken-



bezit van meer dan de gebruikelijke omvang, want aan het eind van de vijftiende eeuw besloot men, tegelijk met de verlenging van het zuidertransept ook tot de bouw van een ‘liberie’, boven de geplande sacristie.” Het kerkbestuur dacht met een bibliotheek van ‘waarlijk goede boeken’ weerstand te kunnen bieden aan de roep om veranderingen in de kerk. Zoals ik al aan het begin van dit artikel schreef liggen de boeken in de Librije in de Walburgskerk aan kettingen. Het gedachtegoed moet nu beschermd worden, maar dat was aanvankelijk niet nodig: “de ruimte was alleen toegankelijk voor de priesters van de kerk en wellicht voor de leden van de magistraat.” Na de uitvinding van de drukpers nam het aantal boeken toe. Ook steeg de belangstelling voor boeken. Halverwege de zestiende eeuw besloten de hoeders van de Walburgskerk tot de stichting van een openbare bibliotheek waar iedereen mocht komen. Zolang de kerk open was, konden belangstellenden een sleutel krijgen om in de Librije te studeren. Ter bescherming van het boekenbezit werden de boeken met kettingen vastgeketend aan de lessenaars of lectrijnen. Op de lessenaars is plaats voor ongeveer driehonderd boeken. De catalogus van de Librije in Zutphen omvat ongeveer 750 titels. De kern van de collectie bestaat uit aankopen door het kerkbestuur in de eerste helft van de zestiende eeuw. Niet alle boeken werden aangekocht door het kerkbestuur. Vele Zutphenaren hebben hun boeken aan de Librije nagelaten. De reformatie kon niet gekeerd worden door het kerkbestuur van de Walburgskerk. Nadat de kerk verschillende keren van eigenaar was gewisseld namen de hervormden in 1591 definitief de Walburgskerk in gebruik. Hoewel er in deze onrustige tijd veel werd vernield en er ook veel veranderingen werden aangebracht in het interi-



eur van de kerk, bleef de Librije grotendeels onveranderd. Het boekenbezit van de Librije groeide zelfs, want ook dominees schonken na hun dood belangrijke theologische werken aan de kerkbibliotheek van de Walburgskerk in Zutphen.●



Paus Benedictus vraagt vergeving www.AbsoluteFacts.nl – juni 2010

Paus Benedictus XVI heeft in juni 2006 aan God en de kinderen die seksueel zijn misbruikt door priesters om vergeving gevraagd. Tijdens een preek ter afsluiting van het ‘Jaar van de priester’ zei de paus dat de katholieke kerk alles zal doen om te voorkomen dat dit ooit nog gebeurt. Benedictus is teleurgesteld dat het jaar dat bedoeld was om het priesterschap te vieren, werd ontsierd door misbruik. De paus omschreef het misbruik als de “zonden van priesters die aan het licht zijn gekomen, vooral het misbruik van kinderen.” Hij beloofde dat de selectie van priesters in de toekomst strenger zal worden. Er wordt niets beloofd over de actie die de kerk zal ondernemen naar de slachtoffers of de daders. De belangengroepen vinden het daarom een gladde en gemakkelijke verklaring van paus Benedictus XVI. “Ik kon niets buitengewoons in het zingen van de merel ontdekken,” schreef William Rosetti eens. De krant glijdt uit mijn hand. In de tuin is het spitsuur. Merels, koolmeesjes en mussen vliegen af en aan. Op de voederplank pikken een koolmees en een mus naar brood, de koolmees zelfbewust, zeker van zichzelf en de omgeving. De mus is schichtig; hij pikt een stukje brood en zoekt een veilig heenkomen. Op het dak van het vogelhuisje zit een merel. Hij keek in mijn richting, argwanend, voorovergebogen. Ouders maken zich zorgen over de gedragingen binnen de katholieke kerk. Zij kijken argwanend naar de volwassen mannen en vrouwen die verantwoordelijk zijn voor de geestelijke opvoeding van hun kinderen. De Duitse kerk heeft niet gewacht tot signalen van berouw uit Rome arriveerden. Het bisdom Keulen stelde een boekje, ‘Zu Vorfällen von sexuellem Missbrauch’, van 32 pagina’s samen dat begint met een verontschuldiging aan de ‘lieve zusters en



broeders’. De aartsbisschop van Keulen, Joachim Meisner is in zijn nadagen. Benedictus weigerde hem zijn emeritaat na het bereiken van de 75-jarige leeftijdsgrens. Aanvankelijk waren veel katholieken in Keulen niet blij met de komst van de orthodoxe Joachim Meisner. Hij zou de Rijnlandse beleving van het katholicisme niet kunnen begrijpen. Zijn opmerkingen zorgden vaak voor grote opschudding. Hij is een fervente tegenstander van abortus en verdedigde dit standpunt regelmatig. Ook vindt hij dat de CDU niet christelijk genoeg is. De CDU zou de ‘C’ eigenlijk uit de partijnaam moeten schrappen, vindt Meisner. In het boekje over het seksuele misbruik binnen de katholieke kerk gebruikt Meisner in het voorwoord ook duidelijke taal: “Ik kan niet verzwijgen, dat ik over het te kort schieten van vele priesters en kerkelijke medewerkers niet alleen diep geschokt, maar ook woedend ben. Seksueel misbruik is een afschuwelijk misdrijf; het is bijzonder ernstig als een priester de dader is.” In het boekje nam hij ook een uittreksel van het herderlijke schrijven van paus Benedictus XVI op. In deze brief richtte de paus zich tot de katholieken in Ierland. De paus zegt hierin, dat de selectieprocedure en de opleiding van de priesters in dit land niet geheel naar wens zijn verlopen. Hij schonk ook enige aandacht aan de slachtoffers en hun families: “Ik spreek tot jullie als herder, die zich om het welzijn van alle kinderen van God inzet en vraag jullie te overwegen wat ik gezegd heb. Ik bid dat door de toenadering tot Christus en door de deelname aan het leven binnen zijn kerk – een kerk gereinigd door boete en opgebloeid door naastenliefde – jullie allemaal de onmetelijke liefde van Christus kunnen herontdekken.” In deze brief van 19 maart 2010 staat ook de eerste verontschuldiging van de paus aan de slachtoffers in Ierland: “Ik heb veel geleden en het spijt me oprecht. Ik weet, dat



niets het lijden ongedaan maken kan. Jullie vertrouwen werd verraden en jullie waardigheid werd beschadigd.” Volgens de samenstellers van ‘Zu Vorfällen von sexuellem Missbrauch’ hebben deze woorden van Benedictus niet alleen betrekking op de slachtoffers in Ierland. Deze woorden van paus Benedictus moeten gelden voor de hele katholieke kerk.●



Zomeraanbieding www.AbsoluteFacts.nl – augustus 2010

Vanmorgen vielen twee zware pakketten op mijn deurmat. De nieuwe catalogus met de zomeraanbieding van uitgeverij Kok. “Stuk voor stuk boeken, die in Nederland de tongen los zullen maken,” belooft de uitgever. Ik zal er in deze aflevering een aantal van bespreken. Daarnaast ontving ik een informatiepakket van de Vogelbescherming. Ik begin met het vogelpakket. Vogelbescherming Nederland adverteert op een unieke wijze. U kunt in de zomer van 2010 gratis de folder ‘Meer vogels in de tuin’ aanvragen. Het boekje geeft tips voor het inrichten van een vogelvriendelijke tuin. Zoals u inmiddels weet ben ik een liefhebber van gefladder in de tuin. Het is een groot genot om door het uit 36 pagina’s bestaande boekje en het bijgeleverde tijdschrift ‘Vogels’ te bladeren. Er staan talloze tips in die ook in mijn bescheiden tuin toepasbaar zijn. In de zomeraanbieding van uitgeverij Kok staan zoals te doen gebruikelijk weer veel boeken die nopen tot aanschaf. Ik gebruik boekenfolders al jaren bij de bepaling van mijn aankoopbeleid. Je kunt immers niet alles kopen en lezen. Het bladeren en lezen in boekenfolders is bovendien een leuke bezigheid. Het verbeteren en het verplaatsen van het vogelhuisje moet daarom even wachten. Ik bespreek eerst de zomeraanbieding van uitgeverij Kok voor u in vogelvlucht en ga later in de tuin aan de slag. Ik zal u van de vorderingen op de hoogte blijven houden. Uitgeverij Kok geeft ook romans uit, maar ik beperk mij tot mijn specialisatie; naslagwerken en non-fictie over theologie en geschiedenis. ‘2000 jaar Christendom’ is een uitgebreid en toegankelijk naslagwerk, dat de rijkdom van de christelijke traditie laat zien. Volgens Kok is het een geïllustreerde beschouwing over tweeduizend jaar christelijke traditie, met diepgaande, verklarende teksten en schitte-



rende illustraties van christelijke kunst en architectuur. Ik noem u een aantal onderwerpen uit deze uitgave: De scheiding tussen de Romeinse en de Oosterse kerk, de kruistochten, de rol van de vrouw door de eeuwen heen, de reformatie, de Spaanse en Portugese inquisitie en de onfeilbaarheid van de paus. In juli 2010 verscheen ‘Zoon van Hamas: waargebeurd verhaal van terreur, verraad, politieke intriges en onmogelijke keuzes’ van Mosab Hassan Yousef. “In dit aangrijpende levensverhaal onthult de auteur veel feiten over de ware aard van Hamas, en over zijn eigen rol in deze organisatie die hem Israëlische martelingen en gevangenschap bracht. Toen Yousef meer van Hamas ontdekte, begon een reis van twijfel, kritiek en gevaar.” Hij is de oudste zoon van een medestichter en leider van de Hamas. Zijn overgang naar het christelijke geloof maakte hieraan een eind. Mosab Hassan Yousef wordt nu door de mensen die hij liefheeft als een verrader gezien. Als u ook op zoek wilt naar de waarheid, zou u kunnen kiezen voor ‘Het Jezus mysterie’ van Bernd Kollmann. Bernd Kollmann is kenner van het vroege christendom en hoogleraar in Siegen. In ‘Het Jezus mysterie’ onderzocht hij twintig steeds terugkerende verhalen over Jezus Christus en stelde bij elke mythe de vraag wat er van waar is. De titel lijkt een verwijzing naar een bestseller van Dan Brown. Een van de vragen waar Kollmann zich over boog heeft daar ook betrekking op: wat klopt er van ‘De Da Vinci Code’? Andere vragen waar de Duitse hoogleraar een antwoord op formuleerde zijn onder meer: Was Jezus het kind van een Romeinse soldaat? Heeft hij de kruisiging overleefd? En is de lijkwade van Turijn echt? Onlangs verscheen in Duitsland een nieuwe studie van hem. Dat boek gaat over de Lijkwade van Turijn: ‘Das Grabtuch von Turin. Ein Porträt Jesu?’ ‘Biecht van een kardinaal: waarover de kerk zwijgt’ van Olivier Le Gendre sluit aan bij de vraag die op dit moment



bij veel katholieken leeft. Le Gendre interviewde een gepensioneerde kardinaal die bereid was om openhartig te praten over zijn fouten en twijfels. “En passant geeft hij informatie die het Vaticaan verzwijgt.” In Frankrijk baarde dit boek veel opzien. In maart koos ‘Culture et Foi’ de biecht van de religiejournalist Olivier Le Genre als ‘Boek van de Maand’. De lezer zal bij lezing van ‘Biecht van een kardinaal’ ervaren dat bij katholieke kerkleiders dezelfde vragen leven als bij kerkgangers. De kerkleiders moeten bij het nemen van beslissingen echter rekening houden met veel tegenstrijdige belangen, zoals het kerkinstituut zelf. Heeft de kerk het goed gedaan en is de huidige paus wel de juiste man? Ook deze vragen van Olivier Le Genre beantwoorde de vertrouweling van Johannes Paulus II.●



Benedictus XVI over condoomgebruik www.AbsoluteFacts.nl – november 2010

In november 2010 ontstond verwarring over het standpunt van paus Benedictus XVI over condoomgebruik. Een nieuwe uitspraak over condoomgebruik door mannelijke prostituees leidde tot vreugde, maar ook tot teleurstelling. Eerder dit jaar, tijdens een reis naar Afrika zei paus Benedictus, dat condoomgebruik niet de oplossing kon zijn van het aidsprobleem. Heeft paus Benedictus een koerswijziging gemaakt? De paus verklaarde in november 2010 in een interview met de Duitse journalist Peter Seewald dat het gebruik van een condoom in sommige gevallen acceptabel is. Niet iedere katholiek zal blij zijn met deze uitspraak. Vooral in behoudende kringen binnen de katholieke kerk huldigt men het standpunt dat seks alleen tussen partners, man en vrouw, binnen een huwelijk plaats mag vinden. Volgens deze theorie bestaat de geslachtsdaad enkel voor de voortplanting. De werkelijkheid is echter weerbarstiger. Veel katholieken kennen wel degelijk genot toe aan de geslachtsdaad. In het ‘NOS Journaal’ lichtte de Nederlandse priester en historicus Antoine Bodar dit verschil tussen praktijk en ideaal toe. Eerst vertel ik u wat Benedictus heeft gezegd en hoe woordvoerders van de Verenigde Naties hierop reageerden. De krant van het Vaticaan, de ‘L’Osservatore Romano’, publiceerde op 20 november 2010 een fragment uit ‘Het licht van de wereld’ van Peter Seewald (Bochum, 1954). Seewald schreef dit boek aan de hand van enkele interviews met de kerkvorst. In een van deze gesprekken vroeg de journalist aan de paus of de katholieke kerk fundamenteel tegen het gebruik van condooms is. “Natuurlijk zie ik dat [condoomgebruik, JCMW] niet als een echte en morele oplossing,” antwoordde Benedictus. “In



bepaalde gevallen, als het de bedoeling is het risico van hiv-besmetting te voorkomen, kan het desondanks een eerste stap zijn naar een andere, meer menselijke seksualiteit.” Condoomgebruik kan in sommige gevallen gerechtvaardigd zijn, stelde hij vast: “bijvoorbeeld als een mannelijke prostitué een condoom gebruikt, als dit een eerste beetje verantwoordelijkheid is, om opnieuw het bewustzijn te ontwikkelen dat niet alles is toegelaten en dat je niet zomaar alles kunt doen wat je wilt.” De uitspraak van paus Benedictus XVI wordt door de Verenigde Naties gezien als opmerkelijk en positief. Volgens Michel Sidibé, directeur van het aids-programma UNAids van de Verenigde Naties, erkent het Vaticaan met deze uitspraak dat verantwoord seksueel gedrag en condoomgebruik belangrijk zijn bij de voorkoming van deze ziekte. Overigens zijn er binnen de Verenigde Naties ook andere meningen. Slechts veertig procent van de infecties is terug te voeren op seks tussen mannen. Het effect van condoomgebruik door mannelijke prostituees is niet bekend. Als de pauselijke regel breder kan worden uitgelegd, kan de koerswijziging een belangrijke verbetering betekenen voor de aids-bestrijding. Het pauselijk verbod van het gebruik van condooms heeft het werk van de Verenigde Naties in de strijd tegen aids ernstig bemoeilijkt. In veel landen zijn gelovigen nauwelijks over te halen tot condoomgebruik. Tot nu toe zijn miljoenen aids-patiënten overleden, maar het propageren van condooms kan nog miljoenen levens redden. Antoine Bodar maakte het verschil tussen theorie en praktijk duidelijk: “Het is natuurlijk typisch NoordwestEuropees denken dat de theorie en de praktijk altijd bij elkaar horen. Terwijl de kerk veeleer wil zeggen: de theorie is het ideaal, dat moeten we nastreven, we pogen het te bereiken, maar ja, dat lukt meestal niet. En als ik dan al aids zou hebben, ja, dan moet ik natuurlijk een condoom



gebruiken.” De doctrine en de seksuele moraal van de katholieke kerk is ongewijzigd, meldde een bron in Vaticaanstad. De encycliek ‘Humanae Vitae’ (Over het menselijk leven) uit 1968 blijft onverminderd gelden. Het verschil tussen praktijk en ideaal geeft grote spanningen. Dit heeft misschien niet eens zoveel te maken met de tijdgeest. In de achttiende eeuw was misbruik al een groot probleem binnen de katholieke kerk, las ik onlangs in een studie van de Amerikaanse historicus Peter Gay. De onzedelijke handelingen van de geestelijken werden met de ‘mantel der liefde’ bedekt. De misbruikpraktijk, de seksuele beleving en de kloof tussen theorie en praktijk zijn ongewijzigd. Wel spreken we er nu over en bestaan er in onze tijd media waarmee wij deze gedachten wereldkundig maken. Veel gelovigen in WestEuropa kunnen de misbruikpraktijk nu aanvaarden, maar hebben het zicht op het ideaal verloren.●



Vogels in de tuin www.AbsoluteFacts.nl – december 2010

Het KNMI voorspelde hevige sneeuwval in de provincies Zeeland, Noord-Brabant, Limburg en Gelderland. De meteoroloog van de instelling in De Bilt zei dat de sneeuwval in onze provincie tien centimeter zou bedragen. De volgende morgen bleek dat de meteoroloog uit het scala van waarnemingen de correcte weersverwachting had voorspeld. Het zou druk worden op de Nederlandse wegen, met kans op slippartijen. “De gladheid houdt ook door aanvriezing van mist en bevriezing van sneeuwresten aan, waarschijnlijk de hele week.” We waren gewaarschuwd. Soms klopt de voorspelling van het KNMI beter dan die van de zestiende eeuwse Franse apotheker Nostradamus (1503-1566). De voorspellingen van Nostradamus hebben wel een ander karakter. Ze zijn altijd spectaculair. De gelovigen van deze astroloog menen dat hij de veroveringszucht van Napoleon, de wereldoorlogen in de twintigste eeuw, de opkomst van Adolf Hitler, het communisme en het terrorisme in Europa juist voorspelde. Na uitleg van kenners klopt de voorspelling van deze Nostradamus altijd. Dat kun je niet zeggen van de voorspellingen van het KNMI. De bui valt altijd daar en niet hier; of andersom. Op maandagmorgen bleek de voorspelling van het KNMI eens te zijn uitgekomen. Code oranje. Ik liep al snel rood aan: een grote berg sneeuw op de oprit bevatte onze auto. We ontdekten hem, nadat we enige tijd in de sneeuw schepten. De auto leek intact. De deuren gingen open en het starten ging zonder problemen. Nadat ik de afrit sneeuwvrij had gemaakt kon mijn echtgenote om halfacht naar haar werk vertrekken. Het leven van een auteur is aantrekkelijker. Die hoeft niet door weer en wind. Hij kan bezoekjes plannen op aantrekkelijke momenten.



Ik klopte in de hal de sneeuw van mijn laarzen. De vorige dag had ik in deze uitmonstering de plaatselijke bibliotheek bezocht. “Ik voel me net een boer, die ploegt, zaait en oogst.” Mijn verstandige echtgenote reageerde niet. Zij weet dat ze leeft met een stadsmens, die ongeschikt is voor landelijk tijdverdrijf. Mijn echtgenote vertrouwde mij alleen het grasmaaien en het sneeuwruimen toe. Dankzij een behendige tuinarchitect is onze tuin omgetoverd in een grasloos labyrint met relaxplekken. Met het KNMI moet nog een afspraak worden gemaakt om het voortaan daar en niet hier te laten sneeuwen. Ik ontdekte pas op latere leeftijd dat de natuur ook bekoringen heeft. Nadat het gras werd vervangen door bomen, struiken en heesters vonden vogels ons territorium een aantrekkelijke verblijfplaats. Doorgaans is hun bezoek van korte duur, maar sinds enkele jaren wordt ook in onze tuin gebroed. Vooral in de winter kunnen vogels weinig voedsel vinden. Wij helpen een handje mee. Mijn echtgenote bracht voedersilo’s, vetbollen, voederkransen en pindasnoeren aan op strategische plekken in onze tuin. Elke morgen strooi ik verkruimeld brood op voederplanken. Als er geen brood is, strooi ik hier of daar een mix van zaad uit. Ik verspreid meer hier dan daar en ben voor de vogels even onvoorspelbaar als de weerkundigen uit De Bilt. Deze zomer adverteerde de vereniging Vogelbescherming Nederland met een gratis vogelpakket. Ik vroeg het kennismakingspakket aan en ontving een recent exemplaar van het tijdschrift ‘Vogels’ en de brochure ‘Meer vogels in de tuin’. In deze brochure staan talloze aanwijzingen voor het inrichten van een vogelvriendelijke tuin. Deze tips zijn ook toepasbaar in een bescheiden tuin. “Net zo levendig als de vogels zelf is het vogeljaar,” las ik. “Elk seizoen, elke maand zijn ze met iets anders bezig. Altijd druk met energievretende activiteiten. En als ze de winter hebben overleefd, begint het hele circus weer opnieuw.” De vogel krijgt al snel iets menselijks.



Ik sla een paar pagina’s over en lees verder in het hoofdstuk over het voeren van vogels. Het vogelleven vreet energie. “Vogels hebben daarom lichaamstemperaturen van ver boven de veertig graden. Daarom zijn vogels voortdurend bezig met het vinden van voedsel.” Kleine vogels raken in de wintermaanden tien procent van hun gewicht kwijt. Bijvoeren in de winter is daarom geen overbodige luxe. In deze barre wintermaanden kunnen vogels bijna geen voedsel vinden. En als er sneeuw ligt is er helemaal niets meer te vinden. De vrienden van Vogelbescherming Nederland zeggen, dat u op elk moment van het jaar kunt beginnen met het voeren van vogels. “In elk seizoen hebben vogels behoefte aan voldoende voedsel.” U hoeft, ook in het voorjaar, niet bang te zijn dat u het natuurlijk evenwicht verstoort. “Volwassen vogels zullen altijd proberen hun jongen eiwitrijk voedsel zoals insecten, spinnen en andere kleine diertjes te geven. Wanneer er een voedselgebrek is worden alle insecten aan de jongen gevoerd en gaan de ouders over op ander voedsel.” De brochure ‘Meer vogels in de tuin’ verschaft u inlichtingen over het favoriete voedsel van enkele veelvoorkomende vogels en ook wordt u verteld, hoe u voederplaatsen inricht. Vogels zijn altijd beducht op gevaar. Zij moeten zich veilig kunnen voelen in uw tuin. U ziet niet veel vogels, als u regelmatig uw hond of kat in de tuin laat spelen. De plaatsing van uw voederplaats is belangrijk. “Plaats huisje of tafel op een open plek waar etende vogels goed overzicht hebben op de omgeving. Het liefst met een vluchtstruik in de buurt.” ‘Meer vogels in de tuin’ heeft ook een staalkaart met omschrijvingen van de meest voorkomende tuinvogels. Ze staan overzichtelijk naast elkaar. Mijn favoriet is de roodborst. De roodborst is een zeer nieuwsgierig vogeltje dat steeds terugkomt. Als de roodborst aan u is gewend zal hij niet meer wegvliegen. Deze vogel gaat soms een relatie



met een mens aan. Mijn schoonvader liep regelmatig door zijn tuin met een roodborst op zijn schouder. Dit verschijnsel kwam ik ook in de literatuur tegen. De Amerikaanse schrijver en dichter E.B. White schreef voor The New Yorker en Harper’s. Vaak gingen zijn stukken over ‘de toestand in de wereld’, zoals de Nederlandse journalist G.B.J. Hiltermann het zou uitdrukken, maar hij schreef ook over het leven op en rond zijn boerderij in North Brooklin. In de brievenbundel ‘Letters of E.B. White’ staat een foto van White uit 1964 met een roodborst op zijn schouder. Soms pak ik de ‘Vogelgids van Europa’ om bijzonderheden van een vogeltype op te zoeken. Het vinden in deze uitgave van de ANWB is niet gemakkelijk. Het register heeft veel manco’s. De duif kunt u er niet in vinden. Ook de mus schittert door afwezigheid. De roodborst staat gelukkig wel in het register. Deze zou op pagina 256 van de ‘Vogelgids van Europa’ te vinden zijn, maar daar aangekomen tref ik de heggenmus aan. Kortom, als u de mus zoekt, kijkt u in het register onder het trefwoord roodborst. De roodborst vindt u door enkele pagina’s verder te bladeren. De ‘Vogelgids van Europa’ is door het slechte register vooral een bladeren kijkboek. De uitgave bevat prachtige tekeningen van Killian Mullarney en Dan Zetterström. De roodborst “broedt in bossen, open terrein met heggen en struiken, parken en tuinen, doorgaans met dichte vegetatie en open plekken.” Volgens de vogelgids van de wielrijdersbond bestaat het voedsel van de roodborst uit insecten, slakjes en wormen. In een veelgebruikte bron op het internet lees ik dat het roodborstje (Erithacus rubecula) een zangvogel is uit de familie Muscicapidae (vliegenvangers). De roodborst komt voor in grote delen van Europa tot bij de Poolcirkel en in West-Azié. Het is een vrij gedrongen vogel met een opvallende bruinrode keel. Hij waagt zich dicht bij huizen, vooral ‘s winters. De exemplaren die men in de wintermaanden in ons land in de tuin ziet zijn veelal afkomstig uit noordelijker gelegen gebieden. Zij komen in de herfst naar ons



land. Omdat de bossen dan reeds bezet zijn door inheemse exemplaren moeten ze hun toevlucht in tuinen zoeken. “De broedvogels van Nederland en België zijn deels trekvogel die in Spanje overwinteren en deels overwinteraars, die dan vaak ook opschuiven naar stadstuinen,” vermeldt de webencyclopedie. De roodborst is niet de enige vogelsoort die ik regelmatig in onze tuin aantref. Ook de huismus, de pimpelmees, de zwarte mees, de koolmees, de spreeuw, de merel, de kauw, de lijster en de Turkse tortel zie ik regelmatig. De huismus is weer terug van weggeweest. Het hele jaar is de huismus tegenwoordig weer in uw tuin te vinden. De huismus of Passer domesticus is een kleine zangvogel, die samen met ongeveer twintig andere mussensoorten zoals de ringmus, behoort tot de familie Passeridae. Mussen eten zaadjes, maar ook insecten. De huismus nestelt graag in een struik of in een nestkast. In onze tuin heb ik nesten van de mus aangetroffen in lage struiken en in bomen. De koolmees is deze winter een regelmatige bezoeker van onze tuin. De koolmees of Parus major is een zangvogel. Volgens de vogelgids heeft deze zangvogel een uitgebreid repertoire: “Roepjes levendig, een enigszins vinkachtig ping ping, een opgewekt si jutti jutti en een babbelend ti tuui.” Het is een veelkleurige vogel. De koolmees heeft een zwarte kruin, witte wangvlekken en een gele borst met daarop een zwarte band. De merel of Turdus merula zingt vaak vanaf boomtoppen of daken. Het is een uitbundige zanger. Het mannetje zingt vooral als het wijfje op de eieren zit. “Hun zang is subliem, vol, aangenaam en melancholisch,” jubelt de webencyclopedie. De merel zingt met veel variatie, dat “vaak eindigt in zachte, krassende geluiden.” Tijdens deze dagen zijn er veel voetsporen van de merel in de sneeuw te herkennen. De merel, met zijn grote staart,



is ook een loper. Hij hipt met twee poten tegelijkertijd. Hij neemt enkele stappen om daarna doodstil te staan, zoekend naar wormen. De kauw broedt ook in de onmiddellijke omgeving van mensen op gebouwen, in parken en in loofbossen met holle bomen. De kauw is bekend als Corvus monedula en Coloeus monedula. Deze vogel behoort tot de kraaiachtigen en is goed herkenbaar door de grijzige zijhals en de vorm van het achterhoofd. Kauwen zie je meestal in groepen of paren. Zij foerageren vaak gezamenlijk in weilanden en wegbermen. De kauw is een slimme, opportunistische vogel, die ook steeds meer in de bebouwde kom wordt waargenomen. Zij eten ongewervelde dieren, zoals insecten, maar ook zaden en granen. De zanglijster of Turdus philomelos is het hele jaar aanwezig in uw tuin en wordt ook veel gehoord. Het is een zangvogel, die al vroeg in het voorjaar zijn stembanden oefent. De zanglijster lijkt op de grote lijster, maar is uiteraard kleiner, want anders zou de naam van de grote lijster bijzonder slecht gekozen zijn. Deze vogel heeft een bruine rug en een gevlekte borst met witte, gele en zwarte accenten. De zanglijster legt lichtblauwe eieren met enkele zwarte vlekken. De zanglijster eet wormen en insecten en is vooral dol op de witgerande tuinslak. Nu u weet wat u de zanglijster tijdens de feestdagen kunt voorzetten, wil ik deze kleine opsomming van in onze tuin scharrelende vogels besluiten met de duif. Deze vogel wordt gebruikt als teken voor vrede, maar doet zijn symboolwaarde – net als de Amerikaanse vredestichters in Irak en Afghanistan, die ook tijdens de feestdagen hun werk zullen voortzetten met moorden en verminken – niet altijd eer aan. De Vogelbescherming noemt de Turkse tortel “een zachtaardig duifje, dat het hele jaar broedt en op de onmogelijkste plaatsen wankele nesten bouwt.” De Turkse tortel of



Streptopelia decaocto trok vanaf het begin van de twintigste eeuw vanuit de Balkan West-Europa binnen. De eerste Nederlandse nakomeling van deze immigrant werd in 1949 bij Oldebroek in Gelderland geboren. Het is een logge vogel. De staart is van onderen voor de helft wit. In de nek hebben ze een zwart streepje. De Turkse tortel zie ik meestal met partner. Zij kunnen lang doodstil naast elkaar op een tak zitten. Gistermiddag toonde één van de tortels zijn slechte kant. Ik had net wat zaden gestrooid, toen hij de voederplank bezette. Deze Turkse tortel liet tijdens zijn maaltijd geen andere vogels toe. Merels vlogen verschrikt weg, zodra hij zijn borst opzette en een deel van zijn vederpracht toonde. Ook de partner, met wie hij die morgen nog urenlang op een tak had gezeten, werd steeds verjaagd. Alleen de slimme koolmeesjes konden ook profiteren van mijn foerage. De meesjes gingen op de rand van de plank zitten, zochten een aantrekkelijk zaadje uit en fladderden na een snelle pikactie met een gevuld snaveltje naar een veilig plekje in een boom. “De toename in vogelkennis gaat tegenwoordig in een zo grote vaart dat deze gids tijdens de productie alweer door nieuwe informatie over het voorkomen, de taxonomie [de wetenschap van het indelen van vogelsoorten, JCMW] en de veldkenmerken van enkele soorten is ingehaald. Voor zover de ruimte dat toeliet, is deze nieuwe informatie in de Nederlandse editie verwerkt,” schreef de vertaler Arnoud van den Berg in mei 2000 in de ‘Vogelgids van Europa’. “Vogels zijn van onschatbare waarde,” schrijft de vereniging Vogelbescherming Nederland. Deze vereniging is opgericht om de belangen van vogels en hun leefgebieden te beschermen en bestaat al meer dan honderd jaar. De bescherming van vogels is nog steeds nodig. Vogels van kust en duin worden bijvoorbeeld bedreigd. De vogelbescherming zet zich intensief in om bedreigde soorten als de tapuit, de stern en de blauwe kiekendief te beschermen. Dit doet deze vereniging onder meer met onderzoek, beleidsbeïnvloeding, juridisch werk, veldwerk en voorlichting.



“Vogels zorgen voor plezier in ons dagelijkse leven. Bovendien vertelt de aanwezigheid van vogels iets over de toestand van onze omgeving. Een gezond milieu en vogels gaan hand in hand,” zegt Vogelbescherming. Word lid van Vogelbescherming Nederland. In 2010 kostte het lidmaatschap van Vogelbescherming 24,50 euro per jaar. Als u lid wordt ontvangt u het tijdschrift ‘Vogels’. Op de website Vogelbescherming.nl worden ook vrijwilligers gevraagd. Vogelbescherming zoekt onder meer activiteitenbegeleiders voor de jeugd, contactpersonen voor bezoekerscentra, medewerkers voor het promotieteam, excursieleiders, tuinconsulenten en stadsvogeladviseurs. Vogelbescherming geeft bewoners persoonlijk advies over het vogelvriendelijk maken van de tuin. De vrijwilliger helpt u op weg met de inrichting van uw tuin. Zij weten alles over de leefomgeving van vogels en hoe je de tuin daarop kunt inrichten. Velen van u zullen geen persoonlijk advies nodig hebben. U heeft genoeg aan de uitgave ‘Meer vogels in de tuin’. Deze brochure is overzichtelijk en reikt voldoende ideeën aan om ook uw tuin, zomer en winter, om te toveren in een vogelparadijs.●



Bisschop Vangheluwe www.AbsoluteFacts.nl – april 2011

In april 2010 bekende de Belgische bisschop van Brugge, Roger Vangheluwe, seksueel misbruik van zijn neef. Een jaar later zond de Vlaamse zender VT4 in het programma ‘Vlaanderen Vandaag’ een openhartig interview uit met de onlangs uit zijn functie gezette bisschop. Tijdens het rechtstreekse interview vanuit een hotel in het Franse plaatsje Salbris, gaf Vangheluwe (Roeselare, 1936) ook het - tot dan toe onbekende - misbruik van een tweede neef toe. Het was niet dit nieuws dat de Belgen schokte, maar de geringschattende manier waarmee de geestelijke over zijn gedragingen sprak. De kijker was vergeten dat Roger Vangheluwe een pedofiel is. Een pedofiel, die per definitie geen kwaad ziet in het bevoelen van een kinderlichaam en het besmeuren van de kinderziel. Het interview verschafte een inzicht in de denkwereld van de kindermisbruiker. En wat je dan ziet en hoort conformeert niet met de maatschappelijke normen. Roger Vangheluwe misbruikte zijn neef dertien jaar lang: van zijn vijfde tot zijn achttiende levensjaar. Hij zei tegen de interviewer dat het heel erg was wat hij had gedaan. Hij zei dat er nooit sprake was geweest van penetratie. Het was een “relatietje” waar zijn neef “helemaal niet tegenop zag”. In het interview met de zender VT4 sprak hij ook over “spelletjes”. De Belgische kijker zag dat de voormalige bisschop zich niet realiseerde wat hij had aangericht. Vangheluwe vroeg zich bijvoorbeeld af waarom hij als priester wel, maar anderen – hij refereerde aan “sportkringen” en “geneeskundige kringen” – niet behoeven te boeten voor seksueel contact met kinderen. Het interview trok slechts 60.000 kijkers. Toen eenmaal bekend werd hoe kleinerend Vangheluwe over zijn misbruik had gesproken namen de kijkcijfers in de praatprogramma’s die het gesprek becommentarieerden snel toe.



Het interview met VT4 leidde tot heftige reacties, zowel van politici, commentatoren als geestelijken. De Belgische bisschoppen reageerden verbijsterend. In een persbericht stelden zij: “Dit is onaanvaardbaar. Hij beseft blijkbaar nog steeds niet ten volle de ernst hiervan.” Ook premier Leterme gaf zijn mening: “Ik vind het verschrikkelijk wat er gezegd is. Dit overschrijdt de grens van wat toelaatbaar is.” “De Heilige Stoel volgt de situatie aandachtig, is zich bewust van de ernst en verzamelt de nodige gegevens voor een grondige evaluatie,” verklaarde de woordvoerder van het Vaticaan, Federico Lombardi. Het Vaticaan is “zich bewust van de ernst” van de verklaring van Roger Vangheluwe. De misbruikzaak van Roger Vangheluwe kwam in april 2010 aan het rollen, toen de familie van een slachtoffer een e-mail naar de Belgische bisschoppen stuurde over het jarenlange misbruik van de bisschop. Enkele weken later diende hij zijn ontslag in. Zowel voor als na de bisschopswijding, zou hij zich schuldig hebben gemaakt aan seksueel misbruik met zijn minderjarige neef. Hij was de eerste bisschop die aftrad na te zijn beschuldigd van het in de praktijk brengen van pedofiel gedrag. Roger Vangheluwe leidde na zijn aftreden een teruggetrokken bestaan in de Sint-Sixtusabdij in Westvleteren. De Congregatie voor de Geloofsleer stuurde hem op 9 april 2011 voor “spirituele en psychologische” behandeling naar een klooster in Frankrijk. In afwachting van de resultaten van dit onderzoek behield Vangheluwe zijn functietitel. Kritische gelovigen reageerden teleurgesteld. Zij hadden verwacht dat hij zou zijn gedegradeerd tot de functie van leek (iemand die geen wijding tot bisschop, priester of diaken heeft ontvangen). De kerkjurist Rik Torfs wees erop dat Vangheluwe zich niet hield aan de bescheiden kerkstraf, want ballingschap houdt



ook in dat de schuldige zwijgt. Enkele dagen later moest Roger Vangheluwe het klooster in Salbris verlaten.●



Het ontwaken van de Europese cultuur www.HierBestellen.nl – september 2011

De renaissance wordt gezien als de overgangsperiode tussen de middeleeuwen en de moderne tijd. In deze periode ontstond de moderne beschaving en werd ons politieke, culturele, godsdienstige en economische landschap gevormd, schreef de historicus Robert Ritchie. Het woord renaissance betekent letterlijk wedergeboorte. “De renaissance heeft zijn wortels in het eind veertiende-eeuwse Florence, maar is geïnspireerd op een herwaardering van de klassieke oudheid,” schreef hij in zijn studie ‘De renaissance: het ontwaken van de Europese cultuur’. “Humanisten begonnen klassieke teksten te bestuderen in een poging de mens en zijn omgeving beter te begrijpen. De term renaissance of wedergeboorte heeft betrekking op het ontwaken van de Europese cultuur na een duizendjarige slaap, die was ingezet na de ondergang van de grote beschavingen in de oudheid.” Een belangrijk kenmerk van de renaissance was de hernieuwde belangstelling voor de geschriften van de Grieken en de Romeinen. De hunkering naar nieuwe kennis was erg groot. Naast ontwikkelingen in de kunst en de wetenschap moet ook de drang om op zoek te gaan naar nieuwe gebieden toegeschreven worden aan de herwaardering van kennis. Men zocht letterlijk naar nieuwe horizonten. Voor het einde van de vijftiende eeuw werd Amerika ontdekt en ook in het Verre Oosten werden de grenzen van de bekende wereld verlegd. De belangstelling voor de geestelijke waarden kwam langzaam op gang. Hierdoor is moeilijk vast te stellen wanneer de renaissance begon. In de vijftiende eeuw kwam de renaissance tot volle ontwikkeling in Italië. De steden maakten een grote bloeitijd door en vormden een ideaal klimaat voor kunstenaars en geleerden. Sommige historici zien een verband met de uitvinding van de boekdrukkunst en plaat-



sen het ontluiken van de renaissance daarom in het midden van de vijftiende eeuw. Vanuit Italië verspreidde de renaissance zich over de rest van Europa. Ritchie: “Ondanks politieke en militaire spanningen floreerde de culturele opleving en opende deze telkens nieuwe horizonten.” De renaissance moet gezien worden als een golfbeweging die zich langzaam door Europa verplaatste. “Toen de reformatie nadelige gevolgen kreeg voor de cultuur in Centraal- en West-Europa, was de renaissance nog op volle kracht aan de Atlantische zijde in Spanje en Groot -Brittannië.” Daarom kan men stellen dat de periode van de renaissance twee eeuwen omspande, van halverwege de veertiende tot halverwege de zestiende eeuw. Het politieke landschap van Europa werd door de renaissance opnieuw ingekleurd door ontdekkingsreizen en oorlogen. Koninklijke huwelijken en het aantrekken van handelsrelaties brachten grote veranderingen teweeg. Daarnaast werd het woord en het gezag van de katholieke kerk in twijfel getrokken. Her en der ontstonden verschillende godsdienstige opvattingen. De reformatie verdeelde de kaart van het Europese godsdienstige landschap voor eeuwen in twee zones. ‘De renaissance: het ontwaken van de Europese cultuur’ door Robert Ritchie is een zeer uitgebreid standaard werk over het ontstaan en de gevolgen van de renaissance. Deze uitgave verscheen in 2004 bij uitgeverij Atrium.●



Conclusies Deetman www.AbsoluteFacts.nl – december 2011

De commisie-Deetman stelde vast dat tussen 1945 en 1981 in katholieke instellingen tien- tot twintigduizend kinderen zijn misbruikt. Dit grootschalige misbruik binnen de katholieke kerk was bekend bij de kerkelijke leiding, maar men deed daar weinig mee. “Het idee dat men het niet wist kan niet staande worden gehouden,” meent Wim Deetman. Deetman was de voorzitter van de door de katholieke kerk ingestelde commissie die onderzoek deed naar het misbruik door geestelijken binnen deze kerk. Hij sprak tijdens de presentatie van zijn rapport over “ernstige tekortkomingen” waarvoor een financiële compensatieregeling op zijn plaats is. “Wij hebben het niet geweten,” zei kardinaal Simonis bij de openbaring van het misbruik binnen de katholieke kerk. Tijdens het televisieprogramma Pauw en Witteman, waarin Simonis zijn opmerkelijke leugen anderhalf jaar geleden verkondigde, zei de kardinaal ook dat het celibaat geen oorzaak kan zijn van het misbruik binnen de kerk. De invloed van het celibaat werd door de commissie onderzocht. In katholieke internaten, kindertehuizen, kostscholen en seminaries was de kans op ongewenste seksuele benadering voor kinderen twee keer zo groot als daarbuiten, meent Deetman, maar er is geen wetenschappelijk bewijs dat het celibaat hiervan de oorzaak is. Hij denkt wel dat bij sommige celibatair levende mannen sprake was van ‘noodseksualiteit’. Het is echter niet onmogelijk, dat zonder een celibatair leven deze misbruikzaken zich niet hadden voorgedaan. De commissie-Deetman raadt daarom aan om de opleiding en de begeleiding van geestelijken kritisch tegen het licht te houden. De kerkleiding wilde ruchtbaarheid voorkomen en schoot daardoor ernstig tekort in het omgaan met de slachtoffers.



De slachtoffers kregen geen steun of hulp als zij bij de kerkleiding aanklopten. Uit de archieven blijkt dat de slachtoffers ook geen nazorg kregen. Tegen de ontuchtplegers werd geen aangifte gedaan. Priesters werden soms overgeplaatst en konden vervolgens elders slachtoffers maken. Bij eerder en harder ingrijpen hadden misbruikgevallen voorkomen kunnen worden. Deze handelswijze moet veranderen, vindt Deetman. De katholieke kerk moet voorzieningen treffen waar slachtoffers worden begeleid en geholpen. De commissie identificeerde meer dan 800 daders, van wie er nog ten minste 105 in leven zijn. Veel zaken zijn verjaard en kunnen niet meer voor de rechter gebracht worden. Verjaring ontslaat de kerkleiding niet van de plicht om toch actie te ondernemen. Zij moet onderzoeken of deze geestelijken nog een gevaar voor de samenleving opleveren. Na de presentatie van het rapport van de commissieDeetman zei aartsbisschop Eijck van Utrecht dat priesters die zich schuldig hebben gemaakt aan seksueel misbruik binnen de katholieke kerk in het vervolg de mis niet meer in het openbaar mogen opdragen en uit hun kerkelijke functies zullen worden ontheven. Eijk gaf toe dat de katholieke kerk fouten had gemaakt. Namens de bisschoppen betuigde hij spijt voor het misbruik. De aartsbisschop beloofde ook dat de kerk alle vergoedingen betaalt die door de ‘compensatiecommissie slachtoffers’ wordt toegekend. Naar schatting gaat het om ongeveer vijf miljoen euro. Twee dagen later werd in de rooms-katholieke kerken een excuusbrief van de bisschoppen voorgelezen over het kindermisbruik door geestelijken. De bisschoppen toonden “diep respect en mededogen voor de slachtoffers” van het kindermisbruik en schreven dat ze het verschrikkelijk vonden dat het kindermisbruik kon gebeuren. Ze zeiden dat ze ervan doordrongen waren hoe belangrijk het is dat een kind veilig kan opgroeien. “Wij veroordelen het ten zeerste en het spijt ons uit de grond van ons hart.”●



Reacties op rapport-Deetman www.AbsoluteFacts.nl – december 2011

Op zondag 18 december 2011 werd in bijna alle katholieke kerken de spijtbrief van de bisschoppen voorgelezen. De brief was een reactie op het rapport van Wim Deetman over het seksueel misbruik in de katholieke kerk. In deze brief zeggen de bisschoppen geschokt te zijn door het gedrag van de daders. Zij zijn ook “diep beschaamd voor de momenten waarop een aantal verantwoordelijken van de kerk niet de juiste maatregelen heeft getroffen om het leed te doen stoppen.” De affaire kent alleen verliezers. De katholieke kerk verliest aanzien en de slachtoffers zijn ontevreden over de manier waarop de katholieke kerk met het misbruik omgaat. De daad en het woord vielen niet altijd samen. De misstanden zijn niet meer terug te draaien: de slachtoffers zullen het leed altijd blijven voelen. Betuigingen van spijt zijn de laatste jaren al vaak uitgesproken door de katholieke kerk, maar deze worden niet gehoord of verstaan. De uitbetaling van een schadebedrag kan bij enkelen mogelijk verlichting brengen. Betaling is immers een duidelijke erkenning voor hun slachtofferschap. Wim Deetman gaf een dag na de officiële presentatie van zijn rapport uitleg aan meer dan driehonderd slachtoffers van seksueel misbruik in de Jaarbeurs in Utrecht. De emoties liepen hoog op. De slachtoffers zijn zwaar getekend. “Ik ben wel blij dat ik gezien heb dat ik niet de enige was,” zei slachtoffer Jan in Kruispunt, een uitzending van de RKK. “Wilt u wraak?” “Ja,” antwoordde hij. Een groot aantal slachtoffers van het kindermisbruik in de katholieke kerk heeft zich verenigd in de stichting KLOKK (Koepel Landelijk Overleg Kerkelijk Kindermisbruik). De slachtoffers willen in deze koepel samen een vuist maken, “verbonden door het gezamenlijke doel op te komen voor



slachtoffers van seksueel, fysiek of psychisch misbruik door medewerkers van de rooms-katholieke kerk in Nederland.” KLOKK is zeer strijdbaar: op de website worden de slachtoffers van bepaalde, met volledige naam, genoemde daders opgeroepen zich te melden. Bij het lezen van de hartenkreten en oproepen op deze website krijg je als buitenstaander een vervelend gevoel in je maag. De activiteiten van KLOKK nemen soms de vorm van een openbare lynchpartij aan. Ook binnen de katholieke kerk zijn de emoties hoog opgelopen. De ophef in de media bedreigt hun levenswerk. Antoine Bodar vindt het onrechtvaardig dat de hele katholieke kerk wordt afgerekend op het seksueel misbruik. In een Kruispunt-uitzending op 18 december 2011 was Bodar zeer geëmotioneerd: “Die misdrijven zijn verschrikkelijk, maar je kunt niet de hele kerk daarop afrekenen, dat kun je niet doen.” Wij als priesters zijn medeschuldig aan hetgeen de mensen vóór ons hebben gedaan. Wij weten zo goed hoe het moet. Wij vertellen de mensen dat de liefde het grootste is en dat we elkaar moeten liefhebben en noem maar op, zei Antoine Bodar. “De enige wijze waarop je geloof werkelijk kunt doen stralen is dat de daad en het woord samen vallen. Nou, dat is dus niet gebeurd en daarom vind ik dat wij schuldig zijn en het boetekleed moeten aanhouden.” Antoine Bodar: “Ik vind dat wij schuld moeten belijden, maar dat betekent niet dat er geen goede priesters op de wereld zijn. En dat er ook priesters zijn die met God leven.” Het misbruikschandaal kent op alle niveaus veel slachtoffers: jong en oud. Bisschop Jan Bluyssen besloot af te zien van de viering van zijn gouden bisschopsjubileum. “Vanwege de actualiteit en uit respect voor de slachtoffers van het misbruik acht ik het in alle nederigheid niet gepast om mijn bisschopsjubileum groots te vieren,” liet de emeritus weten. De bisschop moest in 1983 wegens gezondheidsredenen zijn ambt neerleggen. Sindsdien woont hij in het klooster Mariënburg in Den Bosch. Op 27 december



2011 stond een feestelijke eucharistieviering in de SintJanskathedraal in Den Bosch gepland. Het vijftigjarig bisschopjubileum is uniek in Nederland. Volgens aartsbisschop Wim Eijk is de katholieke kerk in de laatste jaren voortvarend geweest in het nemen van bestuurlijke maatregelen. De commissie-Deetman is daar een voorbeeld van. Wim Eijk: “Ik denk dat we heel veel gedaan hebben. Misschien was het beter geweest als we onze empathie uitdrukkelijker getoond hadden in het begin. Het gevoelsaspect heeft misschien, zeker naar buiten toe, ontbroken.” Deze traagheid kan ook het Vaticaan aangewreven worden. Het Vaticaan heeft nog niet gereageerd op het rapport van de commissie-Deetman.●



Nederlandse synagogen www.HierBestellen.nl – januari 2012

In 1984 verscheen een interessant boekje bij uitgeverij de Haan in Weesp in samenwerking met het Joods Historisch Museum in Amsterdam over Nederlandse synagogen. Deze uitgave werd geschreven door J.F. Van Agt en E. van Voolen. Gezien de ouderdom van ‘Nederlandse synagogen’ is deze uitgave alleen nog tweedehands verkrijgbaar. ‘Nederlandse synagogen’ verschaft ons een overzicht in woord en beeld – de synagogen werden gefotografeerd door Willy Lindwer – van een honderdtal synagogen in ons land. Sommige van deze synagogen zijn oud en imposante monumenten. Andere synagogen vallen nauwelijks op in het straatbeeld. “De meeste worden helaas niet meer gebruikt voor het oorspronkelijke doel: als plaats van samenkomst voor studie en gebed van de Joodse gemeenschap,” staat in het voorwoord. De moord op ruim honderdduizend Nederlandse Joden ligt hieraan ten grondslag. Gelukkig kon de sloop van veel historische synagogen na de Tweede Wereldoorlog voorkomen worden. Sloop moet ook in de toekomst voorkomen worden. Bovendien moeten vervallen synagogen in oude glorie worden gerestaureerd, als herinnering aan een bloeiend Joods leven in de Nederlandse samenleving. De oudste synagogen in Nederland stammen uit de zeventiende eeuw. De oudste staan in Amsterdam, waar de verjaagde Portugese Joden een nieuw bestaan opbouwden. Amsterdam is vanaf de Gouden Eeuw de hoofdstad van het Joodse leven geweest, schreef E. van Voolen. “Van het Iberisch schiereiland afkomstige Joden (Sefardiem) en Joden uit Midden-Europa (Asjkenaziem) woonden daar rond deze synagogen.” De vestiging van de Portugese Joden werd door de plaatselijke overheid aangemoedigd, want hierdoor werd de economie van de stad bevorderd. Men



was minder enthousiast over de vestiging van de arme Oost-Europese Joden. De Portugese Synagoge aan het Mr. Visserplein in Amsterdam, naar een ontwerp van Elias Bouman, werd in 1675 voltooid. Het is een “rechthoekig gebouw, dat als een machtig blok uitrijst boven lagere dienstvleugels die het bedehuis met zijn voorplein aan drie kanten omsluiten – een aanleg die moet herinneren aan de Tempel van Salomo.” Boven de hoofdingang aan de westkant staat de Hebreeuwse tekst van psalm 5:8 en het jaartal 1672. De synagoge is nog altijd in gebruik. Het interieur uit de zeventiende eeuw is nog volledig intact. Veel bleef hetzelfde: het gebouw heeft geen verwarming en geen elektriciteit. De synagoge wordt nog altijd verlicht door honderden kaarsen. In de Portugese Synagoge kunt u kennis nemen van het bloeiende Joodse leven. De unieke collecties van ceremoniële objecten van goud, zilver, brokaat en zijde zijn een bezoek waard. Als u de Portugese Synagoge bezoekt moet u ook zeker een blik werpen op de zeldzame handschriften van de oudste Joodse bibliotheek Ets Haim – Livraria Montezinos. Na de gelijkstelling aan het einde van de achttiende eeuw konden de Joden zich overal in Nederland vestigen en werden er in meer plaatsen synagogen gebouwd. In andere plaatsen werden oude gebouwen vervangen door nieuwbouw. Een voorbeeld hiervan is de synagoge in Leeuwarden, waar een achteraf gelegen sjoel in 1805 plaats maakte voor een nieuw gebouw met een monumentale gevel aan de straatkant. Een groot aantal synagogen uit de negentiende eeuw is opgetrokken in een eclectische bouwstijl, waarin stijlvormen uit verschillende perioden werden gecombineerd. In deze gebouwen treft men bijvoorbeeld stijlelementen uit de klassieke oudheid naast motieven uit de renaissancestijl of de empirestijl aan. In de negentiende eeuw ontstonden naast grote synagogen, waarin vierhonderd gelovigen bijeen kwamen ook bescheiden sjoeltjes,



die soms werden ingericht in bestaande huizen. Zoals gezegd, staan in veel gemeenten nog oude Joodse gebedshuizen. Na een algemene inleiding, met een overzicht van de geschiedenis van de synagogen in Nederland, volgt een overzicht van de in Nederland aanwezige synagogen. De gebouwen staan gerangschikt per plaats. In deze opstelling geven de schrijvers met een cirkeltje aan of de synagoge in 1984 nog gebruikt werd voor gebedsdiensten. De uitgave ‘Nederlandse synagogen’ wordt verlevendigd door uitstekende foto’s van Willy Lindwer. Naast interieurs fotografeerde Lindwer ook exterieurs. De lezer die regelmatig gebouwen in nauwe straatjes van steden en dorpen fotografeert zal oog hebben voor het behaalde resultaat.●



Aftreden paus Benedictus XVI www.AbsoluteFacts.nl – februari 2013

Geheel onverwacht maakte paus Benedictus XVI op 11 februari 2013 zijn aftreden op 28 februari om 20.00 uur bekend. Slechts enkele van zijn getrouwen waren door de paus vooraf op de hoogte gesteld. Het voortijdig aftreden van de paus is revolutionair. Zijn voorganger Johannes Paulus II kon dit besluit nog niet nemen. Deze populaire paus leed in zijn laatste jaren aan Parkinson, kon als gevolg hiervan nauwelijks verstaanbaar spreken, maar bleef op zijn post. De laatste paus die terugtrad was de hoogbejaarde paus Gregorius XII. Hij trad af tijdens een crisis in het pausdom in 1415. Sinds het Westers Schisma waren er twee pausen. Hieraan werd een einde gemaakt tijdens het Concilie van Konstanz. Gregorius XII en de tegenpausen Johannes XXIII en Benedictus XIII traden af. De tweedeling, het schisma, in de Roomse kerk eindigde definitief in november 1417 toen het concilie Martinus V als nieuwe paus benoemde. “Nadat ik herhaaldelijk voor God bij mezelf te rade ben gegaan, ben ik tot de stellige overtuiging gekomen dat mijn krachten niet langer toereikend zijn om adequaat het Petrusambt te vervullen.” Paus Benedictus sprak zijn voornemen af te treden uit in een vergadering met kardinalen. “Ik voel het gewicht van de plicht, het is voor het welzijn van de kerk,” zei de paus. Benedictus verwees naar zijn leeftijd. Hij vertelde dat hij de kracht niet meer had om de kerk te leiden en dat hij zich volledig bewust was van de ernst van zijn besluit. Dit laatste is belangrijk, want volgens het kerkelijke recht kan de paus alleen uit vrije wil aftreden. De Duitse kardinaal Joseph Ratzinger was deken van het college van kardinalen toen de Poolse paus Johannes Pau-



lus II in 2005 overleed. Vanwege zijn conservatieve standpunten was de destijds 78-jarige paus meteen omstreden. Hij weigerde concessies aan de leer van de kerk te doen om meer gelovigen aan te spreken. De periode van Benedictus XVI wordt gekenmerkt door veel schandalen. Soms kon de paus dit zichzelf verwijten. In 2009 keerde de Duitse bondskanselier Angela Merkel zich tegen hem, nadat hij Richard Williamson, de Britse bisschop en loochenaar van de Holocaust, wilde rehabiliteren. De katholieke kerk werd jarenlang geplaagd door onrust over kindermisbruik. In bijna alle West-Europese landen traden ernstige, grootschalige en langdurende misbruikschandalen aan het licht. Hij heeft zich mogelijk niet goed gerealiseerd dat niet het misbruik op zichzelf, maar in het bijzonder de systematische toedekking hiervan en de uitsluiting van slachtofferhulp de kerk zwaar zou worden aangerekend. Hij anticipeerde slecht op de stortvloed van beschuldigingen en liet de boetedoening vooral over aan de lokale kerkelijke leiders. Veel katholieken keerden zich als gevolg van deze schandalen af van de ‘Roomse kliek’. In de avonduren van de dag waarop Benedictus XVI zijn vertrek aankondigde werd in Rome een bijzonder natuurverschijnsel waargenomen. Tijdens een onweersbui werd de koepel van de Sint Pietersbasiliek getroffen door de bliksem. Hoe moeten we dit uitleggen?●



Conclaaf in Rome www.AbsoluteFacts.nl – februari 2013

Benedictus XVI doorbreekt met zijn aftreden een taboe. Hij treedt af omdat hij zich te verzwakt voelt om leiding te geven aan de katholieke kerk. Joseph Aloisius Ratzinger was al 78 toen hij in 2005 door de kardinalen na vier stemrondes tot de 265e paus van de katholieke kerk werd gekozen. Van te voren stond dus al vast, dat hij niet zo lang als zijn voorganger paus zou zijn. Op Aswoensdag, twee dagen na de aankondiging van zijn vertrek, droeg hij voor het laatst een mis op. De paus kreeg in de afgeladen SintPietersbasiliek een staande ovatie. Het applaus hield minutenlang aan. Het pontificaat van paus Benedictus XVI eindigt op 28 februari in het pauselijke zomerverblijf Castel Gandolfo ten zuiden van Rome. Eerder op die dag zal in het Vaticaan een afscheidsmis met de kardinalen plaatsvinden. De verwachting is dat hij zich hierna op een rustige plek zal terugtrekken, zodat hij zijn opvolger niet voor de voeten loopt. De opvolger zal gekozen worden tijdens een besloten conclaaf in de Sixtijnse Kapel in Vaticaanstad. De 117 stemgerechtigde kardinalen – alleen kardinalen jonger dan 80 jaar hebben stemrecht – kiezen achter gesloten deuren een opvolger uit hun midden. Het college van kiesgerechtigde kardinalen komt ten vroegste vijftien dagen na het overlijden of het aftreden van de paus bijeen. De kardinalen beginnen de verkiezing met een Heilige Mis ter ere van de Heilige Geest. Daarna begint de stemming. Elke kardinaal schrijft zijn keuze op een briefje. Met dat briefje loopt hij naar het altaar voor de schildering met het ‘Laatste Oordeel’ van Michelangelo – één van de hoogtepunten in de kunstcollectie van het Vaticaan – en stopt het briefje in een miskelk. Per dag worden maximaal vier stemrondes gehouden. Dit gaat door tot er voor een kandidaat een tweederde meerderheid bestaat. Gewoonlijk



wordt om de drie dagen een bezinningsdag ingelast, waarop niet wordt gestemd. Vroeger kon de pauselijke kamerheer na dertig stemrondes in overleg met de kardinalen besluiten om de norm te verlagen tot een gewone meerderheid. Paus Benedictus XVI paste in juni 2007 de regeling van de pausverkiezing aan: vanaf nu zal na 33 stemrondes automatisch een gewone meerderheid voldoen. Een pausverkiezing krijgt meestal een onverwacht resultaat. Soms lijken de gebeurtenissen in het recente verleden de voorkeur van de kardinalen te kleuren. In het verleden werd soms zelfs bewust gekozen met een breuk met het verleden. In 1978 overleed Johannes Paulus I op 75jarige leeftijd al na 33 dagen. Hij werd opgevolgd door de jonge, 58-jarige, Pool Karol Wojtyla. Deze benoeming was bovendien bijzonder, omdat voor het eerst sinds de zestiende eeuw een niet-Italiaanse paus werd benoemd. De laatste niet-Italiaan was de uit de Nederlanden afkomstige paus Adrianus VI (1522-1523). Het is zeer onwaarschijnlijk dat de kardinalen zullen kiezen voor een progressieve paus, want de meeste kardinalen zijn benoemd door de laatste pausen Johannes Paulus II en Benedictus XVI. Zij waren beiden zeer conservatief en kozen gelijkgestemden. Anderen vinden het tijd worden voor een paus uit Afrika (Peter Turkson, Ghana) of uit Latijns-Amerika (Óscar Andrés Rodriguez Maradiaga, Honduras), maar de kans op een Italiaanse paus is groter. Van de stemgerechtigde kardinalen is 21 Italiaan. De conservatieve Italiaan Angelo Scola wordt kansrijk genoemd, maar u weet hoe het gaat: wie als ‘paus’ het conclaaf in de Sixtijnse Kapel betreedt, komt er als kardinaal weer uit.●



Pausverkiezing www.AbsoluteFacts.nl – maart 2013

De stemming op de eerste dag van het conclaaf in het Vaticaan eindigde onbeslist. Er kwam zwarte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. Het conclaaf in Rome speelde zich achter gesloten deuren af. Tijdens het conclaaf logeerden de kardinalen in het Hospitium van de Heilige Martha. De kardinalen werden met pendelbussen naar de Sixtijnse Kapel gebracht om hun stem uit te brengen. De uitslag van de stemmingen vallen onder de geheimhouding die de kardinalen één voor één zweren in de Sixtijnse Kapel. Ook de negentig mensen die de kardinalen tijdens het conclaaf verzorgen, zoals de bloemist, de koks, de artsen en de biechtvader, moesten een eed van geheimhouding afleggen. De Sixtijnse Kapel werd tussen 1473 en 1481 gebouwd. De wanden en het plafond bevatten fresco’s van Michelangelo, waaronder ‘Het laatste oordeel’. Hij voltooide deze wandschildering in 1541. De creatie van de kunstenaar leidde tot een groot meningsverschil in het Vaticaan: Michelangelo beeldde veel figuren geheel naakt af met duidelijk zichtbare geslachtsdelen. Biagio da Cesena, de ceremoniemeester van de paus, klaagde bij paus Paulus III. Michelangelo nam wraak door Da Cesena in het schilderij af te beelden als Minos, de rechter van de Onderwereld. In de rechterbenedenhoek kunt u zien hoe zijn penis wordt verzwolgen door een slang. Angelo Sodano, de Deken van het College van Kardinalen, had eerder op de dag zijn collega’s opgeroepen om in het openbaar geen ruzie meer te maken. De laatste jaren van Benedictus XVI stonden in het teken van conflicten: misbruik, problemen bij de bank van het Vaticaan en het lekken van vertrouwelijke gegevens. De machtstrijd leek met de ‘Vatileaks’ al te zijn begonnen, voordat Benedictus tot aftreden besloot. De persoonlijke butler van de paus werd



aangeklaagd en veroordeeld. De butler, Paoli Gabriele, verzamelde in het geheim belangrijke documenten en bracht deze om de paus te helpen naar buiten. De paus vergaf het hem. Paoli Gabriele kreeg een nieuwe baan bij het Vaticaanse kinderziekenhuis Bambino Gesù. Angelo Sodano vindt dat de nieuwe paus de boodschap van het geloof krachtig moet verspreiden. Hij legde de nadruk op eenheid en evangelisatie. Sodano ging voor in de traditionele mis voorafgaand aan het conclaaf, waarin God om inspiratie werd gevraagd voor de pauskeuze. Hij komt vanwege zijn leeftijd, 85 jaar, zelf niet in aanmerking om tot paus te worden gekozen. In de voorbesprekingen, het preconclaaf, spraken de kardinalen vooral over de noodzaak om het bestuursapparaat van de kerk, de curie, te hervormen. De macht van het Vaticaan is nog altijd groot. Een uitspraak van de paus over bijvoorbeeld anticonceptie, leidt nog altijd tot grote koppen in de krant. Joseph Ratzinger, paus Benedictus XVI, stond bekend als een fatsoenlijk mens en een inspirerende theoloog. De Italiaanse journalist Massimo Franco meende dat Benedictus XVI niet langer opgewassen was tegen de machtige curie. Het bestuursorgaan van de rooms-katholieke kerk zou elke modernisering hebben tegengehouden. Ook een vriend van de paus, de theoloog Max Seckler bevestigde deze lezing: “Als theoloog en edel mens kon de paus daar niet meer tegen.” Paus Benedictus XVI wilde de Vaticaanse bank Istituto per le Opere di Religione (IOR), het Instituut voor Religieuze Werken, reorganiseren. De bank kwam in het nieuws: maffiageld zou zijn witgewassen. De internationale banken zegden het vertrouwen in de bank van het Vaticaan op. De betaalautomaten van de pauselijke bank werden enkele dagen buiten werking gesteld. De Italiaanse justitie kwam met een aanslag van 23 miljoen euro. Een reorganisatie van de IOR zal onder de nieuwe paus prioriteit moeten krijgen.●



Bankieren bij de Heilige Stoel www.AbsoluteFacts.nl – maart 2013

De laatste directeur van het Instituut voor Religieuze Werken, Ettore Gotti Tedeschi (Pontenure, 1945), zegt te vrezen voor zijn leven. Hij heeft daar een reden voor. De Italiaanse maffia houdt niet van uittreders en mislukkingen. In juni 1982 werd de Vaticaanse bankier Roberto Calvi (19201982) hangend aan de Blackfriars Bridge in Londen gevonden. ‘Gods bankier’ werkte voor de Banco Ambrosiano, de bank die relaties onderhield met de maffia. Het Instituut voor Religieuze Werken, de huisbank van het Vaticaan, had een groot aandeel in de Italiaanse Banco Ambrosiano. Deze bank belegde gelden van de katholieke kerk en van de maffia in Zuid-Amerika. Na het faillissement van de Banco Ambrosiano betaalde het Vaticaan 250 miljoen dollar aan schuldeisers. De band met de maffia en de teloorgang van Banco Ambrosiano had geen directe gevolgen voor de directeur van het Instituut voor Religieuze Werken. Deze instelling werd vanaf 1971 geleid door de Amerikaanse aartsbisschop Paul Marcinkus (1922-2006). Na een financieel schandaal moest hij uiteindelijk in 1989 zijn ambt neerleggen. Door de onschendbaarheid van het Vaticaan ontliep Marcinkus vervolging. Hij vertrok naar Amerika. In zijn laatste jaren was hij werkzaam bij het bisdom in Phoenix. De schuldenlast van Banco Ambrosiano bedroeg ongeveer een miljard dollar. Na het faillissement vluchtte Roberto Calvi naar Engeland, waar hij op 17 juni met een touw om zijn nek onder de ‘Zwarte Broeders Brug’ werd aangetroffen. Zijn handen waren gebonden en de onderzoekers troffen zware stenen aan in zijn zakken. De eerste oprisping van de Londense politie, “zelfmoord”, bleek niet houdbaar. De schuldigen aan zijn dood werden nooit gevonden.



Men neemt aan dat Calvi lid was van de geheime vrijmetselaarsloge P2. Licio Gelli (Pistoia, 1919), bijgenaamd ‘De Poppenspeler’, was de grootmeester van dit illegale genootschap, waarvan ook Silvio Berlusconi lid was. Gelli wordt in verband gebracht met de moord op Calvi. Ligio Calvi ging als vrijwilliger naar Spanje om Franco aan een overwinning te helpen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog onderhield hij namens Benito Mussolini contacten met Hermann Göring in Duitsland. Na de oorlog zou Licio Gelli gerekruteerd zijn door de CIA en zou hij een belangrijke rol hebben gespeeld bij Operatie Gladio, een geheim netwerk dat de communisten in Italië het werken moest bemoeilijken. Gelli werd in juli 2005 in Italië aangeklaagd voor de moord op Roberto Calvi. Licio Gelli verklaarde voor de rechter dat de schuldigen van de moord op Calvi gezocht moeten worden bij de financiers van Solidariteit. De financiering van de Poolse vakbond gebeurde in opdracht van het Vaticaan. Vijf verdachten moesten zich voor de Italiaanse rechter verantwoorden voor de dood van Roberto Calvi, maar het proces eindigde in 2007 met vrijspraak wegens gebrek aan bewijs. Wel werd tijdens dit proces in Rome bewezen dat Roberto Calvi was vermoord. In Rome denkt men dat Ettore Gotti Tedeschi werd weggestuurd omdat hij wetenschap had van de relatie van het Vaticaan en de maffia. Volgens een zegsman bij het Italiaanse Openbare Ministerie begonnen de problemen voor Ettore Gotti Tedeschi toen hij informatie opvroeg over rekeningen die hij niet in verband kon brengen met de kerk, schreef John Hooper in de Guardian. Dit werd tegengesproken door zijn voormalige directeur Paolo Cipriani: er bestaan geen genummerde rekeningen bij de Vaticaanse bank. De Italiaanse rekeninghouders zouden bestaan uit priesters, monniken, nonnen en werknemers of gepensioneerden van de Heilige Stoel.●



Religieuze Werken www.AbsoluteFacts.nl – maart 2013

Het Instituut voor Religieuze Werken, het Istituto per le Opere di Religione (IOR), handelt de financiële zaken van het Vaticaan af. De instelling heeft een slechte reputatie. Er lopen al jarenlang onderzoeken. In 2009 publiceerde het Italiaanse blad Panorama een artikel over de witwaspraktijk van de bank van het Vaticaan. Er zou een relatie bestaan tussen de maffia en de IOR. In september 2010 legde het Openbaar Ministerie van Italië beslag op 23 miljoen euro van het Instituut voor Religieuze Werken. In mei 2012 vertrok de voorzitter, Ettore Gotti Tedeschi. Hij werd in eigen kring beschuldigd van nalatigheid. In gelekte documenten werd de geestelijke gezondheid van Tedeschi in twijfel getrokken. Het vertrek van de in 2009 door Benedictus XVI benoemde Ettore Gotti Tedeschi betekende een belangrijk verlies voor de paus: Benedictus wilde een einde maken aan de schandelijke praktijken van de bank. Witwassen hoort niet bij een instituut dat zich bemoeit met de moraal van de gelovige. Het Instituut voor Religieuze Werken speelde een negatieve rol in de Tweede Wereldoorlog. Het Vaticaan hielp fascisten met hun vlucht naar onder meer Argentinië, Chili en de Verenigde Staten van Amerika. Het Vaticaan hielp de SS Organisatie Odessa en Die Spinne aan geld. Deze hulp noemden de geallieerden de ‘Vaticaanse rattenroute’. De hulp aan de handlangers van Adolf Hitler werd vanuit het Vaticaan gecoördineerd. Dankzij deze hulp kon Franz Stangl, de commandant van de vernietigingskampen Sobibor en Treblinka naar Zuid-Amerika vluchten. In 1967 traceerde Simon Wiesenthal hem in Brazilië. Stangl werd uitgeleverd aan Duitsland, waar hij in 1970 werd veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf.



Men hielp ook Joseph Mengele, de kamparts van Auschwitz. Mengele kreeg in Auschwitz de bijnaam ‘Engel des doods’. Hij selecteerde de gevangenen. Sommigen mochten onder onmenselijke omstandigheden werken in het kamp. De onbruikbare gevangenen gingen direct naar de gaskamer. Joseph Mengele werd berucht door zijn wrede experimenten op gevangenen. Vooral tweelingen hadden zijn belangstelling. Na zijn dood vond men zijn dagboekaantekeningen. Hierin staan ook tal van medische experimenten beschreven. Uit de dagboeknotities blijkt dat de voormalige kamparts nooit spijt heeft gehad van zijn wreedheden. Joseph Mengele overleed in februari 1979 in Bertioga in Brazilië. Het Vaticaan was ook betrokken bij het in veiligheid brengen van het vermogen van de Kroatische Ustasa-regering. Deze nationalistische en antisemitische organisatie werd in 1929 opgericht door Ante Pavellic. In 1946 organiseerde monseigneur Krunoslav Draganovic een transport, waarmee de oorlogsbuit van de verslagen Ustasa-regering naar de Vaticaanse bank werd getransporteerd. Draganovic rapporteerde in die tijd rechtstreeks aan Giovanni Battista Montini, de latere paus Paulus VI. De kunst, het goud, het zilver en de juwelen zouden later zijn gebruikt voor de ontsnapping van Ustasa-leiders.●



Witte rook uit de Sixtijnse Kapel www.AbsoluteFacts.nl – maart 2013

Op woensdagavond 13 maart 2013, op de avond van de tweede dag van het conclaaf, verscheen om zes over zeven witte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. Dit was het teken dat de 115 kardinalen met tweederde meerderheid een paus hadden gekozen. De 76-jarige Argentijnse kardinaal Jorge Bergoglio is door zijn collega’s verkozen als nieuwe paus. Jorge Bergoglio is de eerste paus die als naam Franciscus koos, de eerste uit Zuid-Amerika en ook de eerste jezuïet die paus werd. Bergoglio werd na vijf rondes op de tweede dag van het conclaaf gekozen. Zijn keuze was een verrassing. Bergoglio behoorde bij de insiders niet tot de belangrijkste kanshebbers. Het is lang geleden dat een niet-Europese paus werd gekozen. Hiervoor moeten we terug naar de middeleeuwen. De kardinaal-protodiaken Jean-Louis Tauran maakte de naam van de nieuwe paus bekend op het balkon van de Sint-Pieter in Rome. “Habemus papam:” we hebben een nieuwe paus. Korte tijd later verscheen Franciscus. Hij stal de harten van de op de Sint-Pieter samengestroomde gelovigen met een eenvoudig welkomstwoord: “Buona sera” (goedenavond). “Het is een weg van verbroedering, van liefde en van vertrouwen in elkaar,” zei Franciscus. “Laten we voor elkaar bidden, de één voor de ander. Laten we voor de hele wereld bidden, dat we tot een groot broederschap komen.” Paus Franciscus komt uit de orde van de jezuïeten, een orde die de nadruk legt op scholing. Kardinaal Simonis noemde hem een zeer intelligente en eenvoudige man. Jorge Mario Bergoglio (Buenos Aires, december 1936) studeerde scheikunde aan de universiteit van Buenos Aires. Nadat hij enige tijd als docent had gewerkt trad hij in maart 1958 toe tot de jezuïeten. In 1960 behaalde hij een graad in de wijsbegeerte aan het Collegio Máximo San Jo-



sé in San Miguel. In de jaren 1964 en 1965 doceerde hij literatuur en psychologie aan het Collegio de la Inmaculada de Santa Fe. Vervolgens gaf Bergoglio een jaar les in Buenos Aires en daarna studeerde hij theologie (19671970) aan het Collegio Máximo San José. In december 1969 werd Jorge Bergoglio tot priester gewijd. Van 1973 tot 1979 leidde hij de jezuïetenorde in Argentinië. In de jaren tachtig was hij rector aan het Collegio Máximo San José in San Miguel. Na een korte theologische studie in Duitsland, riep men hem terug naar Argentinië. Jorge Bergoglio werd in mei 1992 benoemd tot hulpbisschop van Buenos Aires. Na het overlijden van Antonio Quarrachino werd hij in februari 1998 aartsbisschop van Buenos Aires. Paus Johannes Paulus II benoemde hem in februari 2001 tot kardinaal.●



Een eenvoudige jezuïet www.AbsoluteFacts.nl – maart 2013

Paus Franciscus is een jezuïet. Jezuïeten staan te boek als kritisch; ook ten aanzien van Rome. Toch moet u van de nieuwe paus geen grote veranderingen verwachten. De paus zal veel in Rome zijn, want paus Franciscus heeft een hekel aan reizen. Bergoglio is conservatief en sociaal. Een ander belangrijk kenmerk van paus Franciscus is zijn eenvoud. Hij woonde niet in een bisschoppelijk paleis, maar in een eenvoudige woning in Buenos Aires. Hij wordt ‘een man van de mensen’ genoemd. Dit zal hij ook vanuit Rome willen uitdragen: eenvoud, daadkracht en betrokkenheid. Kardinaal Wim Eijk noemde paus Franciscus een echte jezuïet. “Een man met een grote sereniteit. Hij zal niet gauw zijn emoties laten blijken. Hij heeft veel bestuurservaring als aartsbisschop van een groot bisdom: Buenos Aires.” Als kardinaal nam Jorge Bergoglio het op voor de armen. Hij hekelde het ongebreidelde kapitalisme en de verarming van miljoenen Argentijnen. Hij moderniseerde de katholieke kerk in zijn land. Jorge Bergoglio voelt zich zeer verwant met Franciscus van Assisi (1181-1226), de stichter van de kloosterorde van de franciscanen. Franciscus van Assisi werd door paus Gregorius IX in juli 1228 heilig verklaard. Franciscus is zijn grote voorbeeld, zegt kardinaal Wim Eijk op de site van de Rooms-Katholieke Kerk in Nederland. “Echt een man Gods, een man die Christus volgt, maar dan ook heel letterlijk,” vertelde de Nederlandse kardinaal. In Argentinië is men trots op paus Franciscus. “We hebben daar niet op gerekend,” zei een feestvierende gelovige in het centrum van Buenos Aires. De ‘Priester van de Armen’ wordt daar op handen gedragen. Als kardinaal heeft Jorge Bergoglio er veel aan gedaan om de tijd van de dictatuur aan het einde van de jaren zeventig en het begin van de



jaren tachtig van de twintigste eeuw te doen vergeten. In deze periode heeft de katholieke kerk in Argentinië zich nooit openlijk verzet tegen de dictatuur van Videla en zijn trawanten. In deze jaren verdwenen politieke tegenstanders. Mensen werden gemarteld en vermoord. Veelal werden de nabestaande niet op de hoogte gebracht van de dood van hun geliefden. Ook over Jorge Bergoglio doen negatieve verhalen de ronde. Journalist Horacio Verbitsky zegt dat Bergoglio twee jezuïeten overdroeg aan de militairen. Zij werden gevangengenomen en gemarteld. In 2010 zei Jorge Bergoglio dat hij juist veel heeft gedaan om de twee jezuïeten te bevrijden. In dit interview zei de kardinaal ook, dat hij regelmatig mensen op het terrein van de kerk liet schuilen.●



Inauguratie paus Franciscus www.AbsoluteFacts.nl – maart 2013

In de Sint-Pieterskerk in Rome is op 19 maart 2013 paus Franciscus geïnstalleerd. Prins Willem-Alexander, prinses Máxima en premier Rutte woonden de plechtigheid bij. Na afloop maakten ze kennis met de Argentijnse paus. De beelden van de plechtigheid waren rechtstreeks te volgen via de televisie en het internet. We konden niet horen wat er werd gezegd, maar uit de lichaamstaal konden we opmaken dat het gesprekje in een vrolijke sfeer verliep. Vriendelijkheid, gemoedelijkheid en soberheid zijn de kenmerken van de wijze waarop paus Franciscus zich in Rome presenteert. Het Sint-Pietersplein in Rome stroomde op deze zonnige dinsdagmorgen vol met gelovigen die deze historische gebeurtenis wilden meemaken. Voor de ceremonie maakte de paus een rondrit over het volle Sint Pietersplein. Hij werd luid toegejuicht. De tocht over het plein duurde bijna een halfuur. Dit gebeurde in een open pausmobiel. Franciscus nam hier en daar de tijd om persoonlijke woorden uit te wisselen. Hij zegende een baby en stapte uit om een gehandicapte te begroeten. Het optreden van paus Franciscus is een nachtmerrie voor het beveiligingspersoneel. Tijdens de dienst kreeg paus Franciscus volgens de traditie het pallium opgelegd door kardinaal-diaken Jean-Louis Tauran. Het pallium is een witte wollen schouderband, die verwijst naar het herderschap. Daarna werd hem de vissersring door kardinaal-deken Angelo Sodano overhandigd. De ring met de beeltenis van Petrus als visser van Franciscus is eenvoudiger dan de gouden ring van zijn voorganger, paus Benedictus. Hierna spraken zes kardinalen hun trouw uit. Dit hadden



ze enige dagen eerder al in de Sixtijnse Kapel gedaan. Nu gebeurde het symbolisch en voor iedereen zichtbaar. Voor het eerst in de geschiedenis mochten televisiecamera’s het overhandigen van de pontificalia vastleggen, meldde de NOS. Voor het eerst was bij de installatie en de daaropvolgende eucharistieviering ook de patriarch van Constantinopel, Bartholomeus, aanwezig. Hij is het hoofd van de oosters-orthodoxe kerk. Paus Franciscus wil in de uitoefening van zijn taak vooral dienstbaar zijn. In zijn preek sprak hij over Sint Jozef, die hij als zijn beschermer beschouwt, “omdat hij in staat is Gods stem te horen en zich door diens wil te laten leiden. En om deze reden is hij des te gevoeliger voor degenen die aan zijn bescherming zijn toevertrouwd.” In zijn toespraak na de eucharistieviering pleitte Franciscus voor de bescherming van de zwaksten in de samenleving. Franciscus riep ook op tot bescherming van het milieu. Bovenal moeten we op onszelf letten: “Laten we niet vergeten dat haat, nijd en hoogmoed ons leven verontreinigen. Als beschermers moeten wij ook blijven waken over onze emoties, over ons hart, want zij zijn de bron van goede en kwade bedoelingen.” De toespraak was begrijpelijk voor elke gelovige en met goede wil kan ook iedereen er wat mee. Onder de aanwezigen waren regeringsleiders en staatshoofden uit de hele wereld, zoals de Duitse bondskanselier Angela Merkel, de Franse premier Jean-Marc Ayrault, de Amerikaanse vicepresident Joe Biden en de president van Argentinië, Cristina Kirchner. Een dag eerder was de Argentijnse president de eerste regeringsleider die door Franciscus werd ontvangen. Argentinië gebruikte de gelegenheid om aandacht voor een politiek probleem te krijgen. Zij vroeg de paus om zijn steun uit te spreken voor de Argentijnse claim op de Falklandeilanden, de kleine eilandengroep waarover Argentinië dertig jaar geleden een oorlog met Groot-Brittannië voerde. De paus is niet alleen



een geestelijk leider, hij zal ook over aardse zaken geconsulteerd worden.●



bekijk onze digitale boeken op

http://www.AbsoluteFigures.nl



Gratis Nieuwsbrieven Neem nu een gratis abonnement op één of meerdere nieuwsbrieven van Absolute Figures. Met onze nieuwsbrieven informeren wij u op het gebied van uw interesse. Net als op onze websites, gratis downloads en cd-roms streven wij met onze nieuwsbrieven naar een hoge kwaliteit. Bezoek: www.AbsoluteFigures.nl

ke week nieuwe publicaties. De nadruk ligt op postzegels, maar er wordt ook aandacht geschonken aan algemene filatelistische onderwerpen. De redactie van Filahome steunt niet alleen op haar website. Met een informatieve nieuwsbrief worden de Nederlandse verzamelaars echt verder geholpen. Bezoek: www.Filahome.nl

AbsoluteFacts.nl

HierBestellen.nl

De website AbsoluteFacts.nl schenkt aandacht aan geschiedenis. Op deze site raakt u niet uitgekeken, want regelmatig worden nieuwe interessante onderwerpen toegevoegd, met name over de Nederlandse geschiedenis. Rubrieken: geschiedenis, kastelen, Koninklijk Huis, Tweede Wereldoorlog, biografieën, beroemde vrouwen en wetenschap. Bezoek: www.AbsoluteFacts.nl

KennisQuiz.nl

CultuurArchief.nl Informatieve Nederlandse site met het laatste nieuws over tentoonstellingen en evenementen. Ook wordt aandacht geschonken aan boekbesprekingen en nieuwsflitsen op het gebied van kunst en cultuur in Nederland. CultuurArchief.nl is een uitgebreide website voor iedereen die van kunst houdt. Bezoek: www.CultuurArchief.nl

Filahome.nl Filahome is een onafhankelijk filatelistisch tijdschrift op het internet met el-

Uw startpunt om te winkelen op het internet, met links naar betrouwbare winkels en voordelige aanbiedingen. Bezoek: www.HierBestellen.nl

Test uw kennis op het internet. Speel een quiz op Kennisquiz.nl en verrijk uw kennis al spelenderwijs. Elke maand zijn op onze website nieuwe interessante quizzen te vinden. Wat is het geheim om een prijsvraag te winnen? Lees onze tips en win ook een leuke prijs met een prijsvraag op het internet. Bezoek: www.KennisQuiz.nl

GratisAanbiedingen.nl Op GratisAanbiedingen.nl treft u een groot aantal links naar gratis producten en diensten aan, zoals onze gratis downloads. Daarnaast kunt u gebruik maken van tijdelijke kortingen en aantrekkelijke aanbiedingen. Bezoek: www.GratisAanbiedingen.nl


Religieuze werken J.C.M. Wiesman Nummer: 7 kijk op voor meer gratis downloads

Recommend Documents