Reliekschrijn van de Heilige Petrus

Reliekschrijn  van  de  Heilige  Petrus     Copyright  Hubert  Hendriks    [email protected]      024  323  42  25     De  reliekschrijn  van  de  heilige  Petrus  en  de  Sint  Gregorius  processie  van  de   Gebroeders  van  Limburg.  (1412)      

      Over  twee  bladzijden  schilderen  de  gebroeders  in  1412  de  in  de  Middeleeuwen   beroemde  en  populaire  processie  van  Paus  Gregorius  de  Grote  in  590.   Gregorius  was  de  eerste  Paus  die  dit  ambt  nadrukkelijk  bestendigde  in  de  geschiedenis   van  Europa.  Hij    was  een  handig  politicus,  daarnaast  een  groot  organisator  en  het  door   hem  ingezette  beleid  is  tot  in  onze  dagen  merkbaar,  voelbaar  en  hoorbaar.     Tijdens  en  vooral  na  zijn  leven  ontstonden  vele  verhalen  over  Gregorius  die  wellicht  een   kern  van  waarheid  bevatten  maar  toch  vooral  zijn  ingegeven  door  de  ongebreidelde   fantasie  en  religieuze  ijver  van  latere  auteurs.     Een  van  de  verhalen  met  een  historische  kern  is  de  ‘Sint  Gregoriusprocessie’.   Volgens  de  overlevering  werd  Gregorius  tegen  zijn  zin  in  590  tot  paus  gekozen.  In  die   dagen  werd  Rome  getroffen  door  een  pestepidemie.  Gregorius  dacht  dat  een  processie   als  boetedoening  en  om  God  te  eren  een  remedie  tegen  de  pest  kon  zijn  en  ja…  het  hielp.   Later  in  de  Middeleeuwen    werd  dit  beproefde  middel  vele  malen  tijdens  epidemieën   toegepast.     Al  sinds  jaren  trekt  een  kopie  van  de  Gregoriusprocessie  door  Nijmegen  tijdens  de  ‘Blije   Incomste’    bij  gelegenheid  van  het  Gebroeders  van  Limburg  Festival.  

 

1  

Hubert  Hendriks  die  zelf  een  vermaard  promotor  is  van  het  Nijmeegs  Antependium  uit   1492  enthousiasmeert  daarnaast  ook  de  befaamde  Gregoriusprocessie  zoals  verbeeld   door  de  Nijmeegse  Gebroeders  van  Limburg.   In  die  afbeelding  komt  een  reliekschrijn  voor  en  daarom  ontstond  de  wens  om  een   fysieke  reproductie  van  de  geschilderde  schrijn  te  maken.    

Het  ontwerpproces.     Eerst  werd  gezocht  naar  een  zo  goed  mogelijke  afdruk  van  de  oorspronkelijke   afbeelding  van  deze  bladzijde  waarna  de  minuscule  reliekschrijn  zo  groot  mogelijk  werd   geprojecteerd.    Robert  Bos  en  Hubert  Hendriks  speurden  naarstig  op  de  verkregen   afbeelding  en  Robert  merkte  op  dat  in  de  stof  geschreven  (geweven)  Magnus  Gregorius   staat  en  dat  de  stof  wordt  versierd  met  kronen  (tiara’s?).  De  reliekschrijn  zelf  zette   meteen  tot  nadenken  aan  omdat  hij  zich  afficheert  met  een  vreemde  mengeling  van   Romaanse  en  Gotische  kenmerken.    Dat  werd  dus  studeren  en  creatief  nadenken.   De  kleine  schildering  werd  vertaald  naar  levensecht  zoals  afgebeeld,  waarbij  de   afmetingen  van  de  schildering  nauwgezet  in  kaart  werden  gebracht.   Aangezien  de  gebroeders  schilders  waren  en  geen  architecten  werden  de   architectonische  problematieken  desondanks  in  het  ontwerp  opgenomen.    

             

 

2  

De  Gebroeders  en  de  Gregoriusprocessie  

  De  Gebroeders  van  Limburg  kenden  ongetwijfeld  het  in  de  middeleeuwen  zo  populaire   verhaal  van  de  Gregoriusprocessie  uit  de  Legenda  Aurea  en  de  overlevering  van   Gregorius  van  Tours.    (Lees  verderop  de  citaten).     Zeker  Middeleeuwers  schrikken  er  niet  voor  terug  om  met  hun  creativiteit  een  verhaal   uit  het  verleden  zonder  figuratieve  historische  informatie  te  verbeelden.  Desalniettemin   hadden  de  gebroeders  een  paar  serieuze  obstakels.   De  oorspronkelijke  processie  vond  plaats  in  Rome.  Zij  zijn  in  hun  eigen  tijd  nooit  in   Rome  geweest  en  evenmin  wisten  ze  hoe  Rome  er  in  590  uitzag.  Wel  hadden  ze  verhalen   en  afbeeldingen  van  de  Engelenburcht  en  de  basilica  boven  het  graf  van  de  Heilige   Petrus.   Enerzijds  moest  de  schildering  het  verleden  uitbeelden,  anderzijds  maakten  ze  in  hun   interpretatie  zonder  gene  gebruik  van  de  verbeelding  van  hun  eigen  tijd.     De  bekende  teksten  (zie  verderop)  spreken  over  een  processie  vanuit  zeven  punten,    het   meedragen  van  de  afbeelding  van  Maria  -­‐volgens  overlevering  geschilderd  door  de   Heilige  Lucas-­‐,  het  onderweg  doodvallen  van  enige  processiegangers  en  een  optreden   van  aartsengel  Michaël,  meer  niet.   Het  is  in  1412  goed  voorstelbaar  dat  daaromheen  nog  enige  verbeeldingen  ontstonden   en  ook  de  creativiteit  van  de  gebroeders  zal  ongetwijfeld  een  rol  spelen.   Zo  dienen  we  te  kijken  naar  die  twee  bladzijden:    een  interpretatie  van  de  gebroeders  in   1412  op  basis  van  een  gebeurtenis  in  590  te  Rome  die  verteld  werd  in  verzamelde   verhalen  uit  de  14e  eeuw.       Reliekschrijnen  werden  al  snel  gemeengoed  bij  de  Christenen,  het  meedragen  daarvan   in  een  processie  was  in  de  14e  en  15e  eeuw  ussance.  Al  met  al  voor  de  gebroeders  een   prima  aanleiding  om  ook  een  reliekschijn  te  schilderen  binnen  het  verhaal.   Reliekschrijnen  in  een  kerkachtige  vorm  waren  gebruikelijk  en  de  gebroeders  zullen  er   meerdere  hebben  gezien.   Hun  reliekschrijn  met  een  kerkachtige  vorm  heeft  dan  ook  een  rede  vermoed  ik.   Maar  hun  afbeelding  roept  wel  vragen  op  omdat  we  een  Romaans  gebouw  herkennen   met  onnodige  Gotische  luchtbogen  en  een  bouwtechnisch  riskante  Gotische  toren.     De  Gotiek  had  grootse  bouwwerken  voortgebracht  en  in  hun  woonplaats  Bourges  stond   een  sprekend  voorbeeld.  Romaanse  kerken  waren    tekenen  van  het  verleden  en  konden   als  zodanig  worden  ingezet.  De  gebroeders  hebben    in  hun  leven  zeker  Romaanse   kerken  in  de  realiteit  gezien.  Vanwege  het  ‘oude’  Rome  hebben  zij  daarnaast   ongetwijfeld  afbeeldingen  van  de  Romaanse  basilica  stijl  of  ouder  in  Italië  in  hun   achterhoofd  gehad.          

 

3  

                            In  Bourges  zagen  de  gebroeders  bovendien  iedere  dag  de  kathedraal  en  ook  de  kapel   met  klokkentoren  midden  op    het  dak  die  speciaal  voor  hun  broodheer  Duc  de  Berry  in   1390  was  ingewijd.  Deze  kapel  werd  later  verwoest  maar  er  bestaat  nog  een  zilveren   replica  uit  die  tijd.    

            Zelf    hebben  de  gebroeders  Romaanse  kerken  in  het  echt  gezien.    

 

              Zij  hoorden  over  en  zagen  tekeningen  van  de  Basilica  vorm  in  Italië.  

 

 

4  

Afbeeldingen  en  verhalen  over  en  uit  Italië  waren  hen  niet  vreemd.     Maar  het  moet  opgemerkt  worden  dat  één  gebouw  misschien  wel  de  meeste  invloed   heeft  gehad  op  de  reliekschrijn  uit  de  Gregoriusprocessie  van  de  gebroeders  van   Limburg.   De  gedachte  over  dat  ene  gebouw  begint  met  de  vraag  van  wie  die  reliekschrijn  dan  wel   kon  zijn  in  de  ogen  van  de  gebroeders,  maar  ook  in  de  verhaaltraditie  van  die  dagen.   De  processie  werd  gehouden  in  590  meteen  na  de  pauskeuze  in  het  door  epidemieën   getroffen  Rome.  De  relatie  tot  de  heilige  Petrus  en  de  kracht  van  zijn  relieken  ligt  voor   hand.  Bovendien  was  Gregorius  een  groot  fan  van  de  Heilige  Petrus.   Nog  meer  spreekt  wat  wij  van  de  kerk  weten  die  gebouwd  was  door  Constantijn  in  de  4e   eeuw    op  het  graf  van  Petrus  en  daar  tot  de  16e  eeuw  heeft  gestaan.    Uit  de  4e  eeuw  is   een  fresco  bekend  waarop  de  constructie  van  de  kerk  duidelijk  wordt  afgeschilderd.     Deze  basilica  werd  het  centrum  van  de  pelgrimage  naar  Rome,  hier  werden  pauzen   gekroond  en  keizer  Karel  werd  er  keizer.                   Op  basis  van  verslagen  weten  wij  dat  er   meerdere  tekeningen  van  die  oude  fresco   in  omloop  waren,  maar  ook  van  de   gerestaureerde  versie  van  de  kerk  van   Petrus,  zoals  deze  tekening  over  de   situatie  rond  1450.             In  846  werd  de  eerste  basilica  vernield  door  de  Saracenen,  maar  meteen  vanaf  847  weer   opgebouwd  tot  die  basilica  in  de  16e  eeuw    nog  slechts  een  ruïne  was,  zoals  onze   landgenoot  Maarten  van  Heemskerck  in  1536      tekende.      

Fresco  Sint  Pieter  4e  eeuw      

 

 

       

 

Sint  Pieter  1536  

 

5  

De  inspiratie  om  met  thema’s  van  wat  voor  hen  oud  was  tegelijk  de  eigen  tijd  (en  hun   broodheer)  te  behagen  ligt  dan  voor  de  hand.    Zo  kon  een  Romaanse  basilica  romp  als   reminder  aan  het  graf  van  Petrus  met  volslagen  overbodige  Gotische  luchtbogen  en  een   bouwtechnisch  levensgevaarlijke  Gotische  toren  geschilderd  worden  als  reliekschrijn  uit   de  processie  van  590.  Een  reliekschrijn  van  de  Heilige  Petrus  uit  590  met  eerbetoon  aan   Duc  de  Berry  in  1412.         De  keuze  voor  een  reliekschrijn  die  aan  een  basilica   doet  denken  was  ook  om  andere  redenen  niet   opmerkelijk.    Een  groot  aantal  reliekschrijnen  met   hetzelfde  thema  waren  hen  voorgegaan  waarbij  ze   die  van  Keulen  waarschijnlijk  ook  in  het  echt  hebben   gezien.     De  miniatuur  schildering  van  de  Gebroeders  van   Limburg  werd  zoveel  mogelijk  gevolgd.            

 

 

   

 

6  

Aangezien  de  engel  Michaël  een  belangrijke  rol  speelt  in  de  overlevering  van  het  verhaal   en  ook  te  vinden  was  op  de  kapel  van  hun  broodheer  werd  Michaël  op  de  dakpunt   geplaatst.  De  voor-­‐  en  achterzijde  zijn  niet  te  achterhalen  bij  de  Gebroeders  van  Limburg   en  lieten  zodoende  enige  middeleeuws  geïnspireerde  interpretatie  toe.  Zo  zien  we  Sint   Franciscus  en  de  heilige  Clara  als  beelden.  Bovendien  beeltenissen  van  de  annunciatie,   de  kruisiging,  God  de  Vader  en  Maria  ten  hemelopneming.  De  heilige  Petrus  wiens   beenderen  in  de  schrijn  worden  verondersteld  siert  de  acterzijde.       De  replica  van  de  oorspronkelijk  op  postzegelgrootte  geschilderde  reliekschrijn  werd  in   een  gezamenlijk  proces  ontworpen  door  de  heren  Charles  van  Doornewaard,  Willem   Meijer  en  Hubert  Hendriks  in  het  voorjaar  van  het  jaar  des  Heren  2012.   De  reliekschrijn  werd  getekend  en  gemaakt  door  de  heren  Charles  van  Doornewaard  en   Willem  Meijer.   De  gebruikte  materialen  komen  enerzijds  uit  eigen  atelier  en  werden  verder  geleverd   door:  Teunissen  fournituren,  Pro  Arte  schildersbenodigdheden,  Luna  winkel  in  kralen,   Pipoos,  Burghouts  schildermaterialen,  Wanco  doe  het  zelf  artikelen,  Teunissen  uit   Eindhoven  (op  de  markt  in  Nijmegen),  vondsten  op  de  Stevens  rommelmarkt  van   Nijmegen,    een  winkel  in  Kevelaer,  een  opkoper  in  Gent  (België).     Bij  Il  Deco  werd  het  kleed  gevonden,  van  de  Stad  is  de  leverancier  van  het   gereedschap…en  Sint  Petrus  kwam  via  internet.     Wanneer  de  reliekschrijn  van  Sint  Pieter  bij  de  ‘Blije  Incomste’  in  de  processie  van   Gregorius  de  Grote  wordt  meegedragen  is  het  een  toonbeeld  van  de  kracht  van  het   geloof  en  de  helende  werking  die  daar  vanuit  kan  gaan.  Zoals  dat  door  de  ogen  van   Nijmeegse  Middeleeuwers  werd  gezien  kan  dat  ook  ons  nog  steeds  inspireren.     Hubert  Hendriks,   Nijmegen,  juli  2012,      

   

 

7  

Legenda  Aurea:     Ende om dat die voerseyde plage te ROMEN noch niet al op en hielt so ordenierde GREGORIUS noch een processie mitten letanien van paesschen Ende hi dede voer die processie dragen weerdelic een beelt van onser vrouw Dat Sunte LUCAS gemaect hadde dat haer sonderlinge gelijc was welc beelt noch te ROMEN is. ¶ [137ra] Ende siet alle die quade lucht [-voe] vloech voerden beelde wech als oft onse vrouwe selue had geweest Ende aldus so bleef achter den beelde wonderlike claerheyt ende suuerheit der lucht Ende doe hoerdemen die engelen singen inder lucht Coninginne des hemels verblijt v alleluya want die du weerdich waerste te dragen alleluia die is verresen alleluia. dat der na volget dede Sunte GREGORIUS daer toe biddet gode voer ons alleluia Ende thant sach Sunte GREGORIUS ons heren engel staen op CRESTENSIUS casteel drogende een bloedich sweert ende stact in sine scede Ende GREGORIUS verstont daer bi dat die plage eynde nam Ende van dier tijt voert hiet dat casteel DES ENGELS BORGE. De legende van “De Engelenburcht” in Rome. Geen toerist of pelgrim in de ‘Eeuwige Stad’ kan de glimmende vergulde engel op “De Engelenburcht” (Castel Sant'Angelo) missen. Deze staat hier ter herinnering aan een openbaring van de Aartsengel Michaël. Toen in het jaar 590 de pest, die men 'inguinaria' noemde, in Rome een ware slachting onder de bevolking aanrichtte en, zoals toen gebruikelijk, men die als een hemels gericht zag, werd uiteraard paus Gregorius gevraagd wat te doen. Gregorius bedacht de Grote Litanie of Smeektocht. Paus Gregorius I, verkozen in 590, organiseerde als boetedoening een processie door Rome en hij riep alle inwoners op die dag te bidden om bevrijding uit de dodelijke greep. Toen de stoet op zo'n 500 meter van het Sint-Pietersplein vlakbij de rivier de Tiber was aangekomen, hield Gregorius halt. Voor hen aan de rivier lag een groot rond, vesting-achtig bouwwerk, feitelijk bedoeld als grafmonument, dat keizer Hadrianus (76-138 na Christus) voor zijn familie, opvolger en zichzelf bouwde.

De “Engelenburcht” in Rome

 

8  

Volgens overlevering zouden alleen al tijdens de processie 80 mensen zijn gestorven. De Paus, die zelf de processie leidde, droeg een afbeelding van de Heilige Maagd, waarvan sommigen beweren dat het door de evangelist Lukas geschilderd zou zijn. Het wordt nog bewaard in Santa Maria Maggiore.

De processie bereikte de Ponte Alieno. Deze brug ( nu Ponte St. Angelo) over de Tiber verbindt het enorme mausoleum van Keizer Hadrianus met de stad. Toen de processie deze brug naderde werd een stinkende walm waargenomen, zwevend voor de genoemde afbeelding. Boven het mausoleum zag Paus Gregorius in een visioen een engel zijn bebloed zwaard in de schede steken terwijl andere engelen ‘Regina Coeli laetare’ (Koningin van de Hemel, verheugt U) zongen. Totaal verbijsterd sprak de Paus: “O Heilige Maria, bidt voor ons, Halleluja” (het huidige Angelus tijdens de Paastijd). Vanaf dat moment verdween de pest.

    Hoe in 590 te Rome de pest tot staan werd gebracht Dat Gregorius een organisatietalent had, moge blijken uit de geschiedenis die Gregorius van Tours over hem optekent. Paus Pelagius stierf op 7 februari van het jaar 590. Juist in de tijd dat Pelagius gestorven was, woedde de pest in de stad Rome. Er vielen honderden slachtoffers. Gregorius nam onmiddellijk de leiding in handen (hij zou in datzelfde jaar - op 3 september - tot Pelagius' opvolger worden gekozen). "Hij beval: 'Laten alle kerkelijke bedienaren optrekken vanuit de kerk van de martelaren Cosmas en Damianus tezamen met de priesters van het zesde district. Laten alle abten met  

9  

hun monniken optrekken vanuit de kerk van de heilige martelaren Gervasius en Protasius met de priesters van het vierde district. Laten alle abdissen met al hun verzamelde zusters optrekken vanuit de kerk van de heilige martelaren Marcellinus en Petrus tezamen met de priesters van het eerste district. Laten alle kinderen optrekken vanuit de kerk van de heilige martelaren Johannes en Paulus tezamen met de priesters van het tweede district. Laten alle leken optrekken vanuit de kerk van de eerste martelaar Sint Stefanus tezamen met de priesters van het zevende district. Laten al de weduwen optrekken vanuit de kerk van Sint Eufemia tezamen met de priesters van het vijfde district. Laten al de gehuwde vrouwen optrekken vanuit de kerk van de heilige martelaar Clemens tezamen met de priesters van het derde district. Laten we allemaal optrekken met gebeden en klaagzangen vanuit elk der aangewezen kerken om elkaar tenslotte te ontmoeten bij de kerk van de heilige Maagd Maria, de Moeder van onze Heer Jezus Christus, zodat we daar één grote langgerekte smeekbede richten tot onze Heer met tranen en zuchten en op die manier de vergeving van onze zonden waardig bevonden worden.' Toen hij uitgesproken was, riep hij alle kerkelijke bedienaren bij elkaar met de opdracht om drie dagen achtereen psalmen te zingen en om vergiffenis te vragen voor alle bedreven zonden. Om drie uur verlieten alle koren hun kerk en trokken door de straten onder het zingen van Kyrie eleison (= Heer, ontferm U over ons)." Toen de processie de brug over de Tiber naderde verscheen Michaël op het mausoleum van keizer Hadrianus met een vlammend zwaard in de hand. Hij stak het in de schede, alsof hij daarmee te kennen wilde geven dat het genoeg was. Sindsdien heet die burcht 'de Engelenburcht'; ze werd omgedoopt tot een Michaëlskerk. Dat was op 25 april 590. Dit alles tekende Gregorius van Tours op uit de mond van één van zijn diakens die bij dit alles zelf aanwezig was geweest [Geschiedenis der Franken X.1 (p:263)]

Copyright Hubert Hendriks [email protected] 024 323 42 25

 

10