tics bij kinderen
reeks kinderpsychologie in prak tijk
Tics bij kinderen is het twaalfde deel van de reeks Kinderpsychologie in Praktijk. In deze reeks beschrijven psychologen, (ortho)pedagogen en kinderpsychiaters op een toegankelijke manier de nieuwste wetenschappelijke inzichten in verschillende problemen bij kinderen en jongeren. Hulpverleners hebben met deze boeken praktische handvatten om met ouders te communiceren en direct samen aan de slag te gaan. De reeks is door het heldere taalgebruik ook goed leesbaar voor ouders en leerkrachten. redactie reeks kinderpsychologie in prak tijk
• Drs. Anneke E. Eenhoorn is werkzaam als senior psychotherapeut, gzpsycholoog en klinisch psycholoog. Daarnaast is zij redactielid van het vaktijdschrift Kind en Adolescent Praktijk, bedenker van Joep Loep, een training voor kinderen met ADHD, en docent bij de RINO-opleiding Amsterdam en Utrecht. • Mw. Arga Paternotte is adviseur van oudervereniging Balans, oud-hoofdredacteur van Balans Magazine en de andere publicaties van Balans. Daarnaast is zij publicist en (mede)auteur van boeken over diverse leer- en gedragsstoornissen waaronder ADHD en dyslexie. • Drs. Constance Dolman studeerde Nederlandse taal- en letterkunde, algemene taalwetenschap en geneeskunde. Zij is werkzaam als kinder- en jeugdpsychiater bij Uva-Virenze, Academisch Behandelcentrum voor Ouder en Kind in Amsterdam en bij Stichting De Praktijk in Hoorn. Daarnaast is zij eindredacteur van het vaktijdschrift Kind en Adolescent Praktijk. • Drs. Frank Ruiters is werkzaam als gz-psycholoog bij Triversum, centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie en als schoolpsycholoog voor kinderen met gedrags- en leerproblemen bij diverse scholen. Daarnaast is hij hoofdredacteur van de website Psycholoog.net. bestellen
De boeken van de reeks Kinderpsychologie in Praktijk zijn te bestellen via de boekhandel, of rechtstreeks via de website van LannooCampus: www.lannoocampus.nl Op de website van LannooCampus vindt u een actueel overzicht van de titels en verschijningsdata in deze reeks.
Jolande van de Gr iendt Car a Verdellen
Tics bij kinderen Kinderpsychologie in praktijk
D/2012/45/435 - ISBN 978 94 014 0430 3 - NUR 770/848 Vormgeving omslag: Nanja Toebak, ’s-Hertogenbosch Zetwerk: Lettie Egberts, Scriptura Westbroek Foto omslag: © Shutterstock / Joana Lopes Foto’s binnenwerk: Blz. 12: © Shutterstock / Paulaphoto Blz. 26: ©Shutterstock / Gabczi Blz. 42: © Shutterstock / Milias1987 Blz. 48: © Shutterstock / Reidl Blz. 56: © Shutterstock / Paulaphoto Blz. 72: © Shutterstock / Monkey Business Images Blz. 86: © Shutterstock / Naluwan Blz. 108: © Shutterstock / Gladskikh Tatiana Blz. 128: © Shutterstock / Naluwan Blz. 134: © Shutterstock / Maryna Kulchytska These pictures are used for illustrative purposes only. Any person depicted in these pictures is a model. © Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2013 Dit boek is een uitgave van Uitgeverij LannooCampus (Houten). LannooCampus maakt deel uit van Uitgeverij Lannoo nv. Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij de wet bepaalde uitzonderingen mag niets van deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij LannooCampus p/a Papiermolen 14-24 3994 DK Houten (Nederland) Postbus 97 3990 DB Houten (Nederland) www.lannoocampus.nl
Inhoudsopgave Ten geleide 9 1
Tics, ticstoornissen en het Tourette syndroom 13 1.1 Tics 13 1.2 Ticstoornissen en het Tourette syndroom 15 1.3 Tics als reactie op prikkels in het lichaam 18 1.4 Tics als reactie op prikkels van buitenaf 20 1.5 Hoe wordt de diagnose gesteld? 21 1.6 Kan het ook nog iets anders zijn? 24
2
Meer dan alleen tics? Bijkomende problemen 27 2.1 Druk en impulsief 27 2.2 Dwang en drang 29 2.3 Risicovol gedrag 33 2.4 Boos en explosief 34 2.5 Problemen in de sociale ontwikkeling 36 2.6 Spraak-, lees- en schrijfproblemen 38 2.7 Slaapproblemen 39 2.8 Depressieve en angstige gevoelens 39 2.9 Overige klachten 40 2.10 Overlappende stoornissen 40
3 Het beloop van tics en het Tourette syndroom 43 3.1 De eerste tic … een golvend beloop 44 3.2 Tourette, en dan? 45
4
Oorzaken van tics en het Tourette syndroom 49 4.1 Erfelijkheid 49 4.2 Het Tourette syndroom en het brein 51 4.3 Overige factoren 53
5 Gevolgen van tics en het Tourette syndroom thuis 57 5.1 Gevolgen voor het kind 57 5.2 Gevolgen voor het gezin 61 5.3 Tips voor thuis; een normaal kind met een bijzondere aandoening 64 5.4 En de rest van de omgeving? 70 6
Gevolgen van tics en het Tourette syndroom op school 73 6.1 Gevolgen op school 73 6.2 Tips voor school 76 6.3 Pesten 81
7
De behandeling van tics en het Tourette syndroom 87 7.1 Psycho-educatie 89 7.2 Gedragstherapie 90 7.3 Medicatie 98 7.4 Diepe hersenstimulatie 101 7.5 Overige erkende behandelingen 101 7.6 Niet erkende behandelingen 106 7.7 Tot slot 107
8
Behandeling van bijkomende problemen 109 8.1 Behandeling van ADHD 109 8.2 Behandeling van dwang 112 8.3 Behandeling van drang en risicovol gedrag 116 8.4 Behandeling van boos en explosief gedrag 117 8.5 Begeleiding bij problemen in de sociale ontwikkeling 120 8.6 Behandeling van spraak-, lees- en schrijfproblemen 121 8.7 Behandeling van slaapproblemen 121 8.8 Behandeling van depressieve klachten 123 8.9 Behandeling van angstklachten 125
6
t ic s b ij kinder en
8.10 Behandeling van de psychologische gevolgen van tics en het Tourette syndroom 126 9 Positieve kanten van Tourette 129 10 Meer weten? 135 10.1 Patiëntenverenigingen 135 10.2 Verenigingen voor therapeuten 136 10.3 Handige websites 138 10.4 Lees ook 139 10.5 Kijk ook 143 Literatuur 145 Verklarende woordenlijst 151 Bijlagen: Voorbeeld spreekbeurt 155 Informatie voor school 157 Informatie vanuit verenigingen: – Nederlandse Stichting Gilles de la Tourette 162 – Angst, Dwang en Fobiestichting (ADF stichting) 164 – Oudervereniging Balans 165 – Vereniging voor Kinder- en Jeugdpsychotherapie (VKJP) 166
In houd sopg ave
7
Ten geleide
Een op de vijf tot tien kinderen heeft wel eens last van tics. Bij de meesten gaat dit vanzelf over, echter bij zo’n 2 tot 5% van de schoolkinderen houdt dit langer dan een jaar aan. Bij 1% van de kinderen en jongeren is er sprake van het syndroom van Gilles de la Tourette. Met bijna vier miljoen mensen jonger dan twintig jaar in Nederland, betekent dit zo’n veertigduizend kinderen en jongeren met het Tourette syndroom, en daar bovenop een nog veel grotere groep kinderen met tics. Ondanks deze forse aantallen heerst er nog veel onduidelijkheid over tics, ticstoornissen en het Tourette syndroom. Met dit boek trachten we deze onduidelijkheid weg te nemen. In hoofdstuk 1 staat uitgelegd wat tics zijn, welke soorten tics en ticstoornissen er zijn, en wordt beschreven hoe de diagnose wordt gesteld. Vervolgens worden in hoofdstuk 2 de bijkomende problemen en diagnoses beschreven die vaak samen met het Tourette syndroom voorkomen. Denk hierbij onder andere aan druk en impulsief gedrag, dwangklachten en woede-uitbarstingen. Hoofdstuk 3 beschrijft het beloop van tics en het Tourette syndroom, van het ontstaan in de jeugd tot de klachten op volwassen leeftijd.
Te n ge le ide
9
In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de oorzaken en achtergronden van het Tourette syndroom, waarbij een wisselwerking tussen genen, factoren in het brein en omgevingsfactoren een rol spelen. Hoofdstuk 5 beschrijft de gevolgen van tics en ticstoornissen, zowel voor het kind zelf als voor de omgeving. Voor een aantal van de problemen waar het kind of de omgeving tegenaan loopt, worden tips en oplossingen beschreven. Datzelfde wordt gedaan in hoofdstuk 6, maar dan vanuit het perspectief van de school en de leerkracht. Hoofdstuk 7 beschrijft de mogelijke behandelingen voor tics en het Tourette syndroom die in wetenschappelijk onderzoek effectief zijn gebleken. Sommige kinderen (en hun omgeving) kunnen meer last van bijkomende problemen hebben dan van tics. Daarom worden in hoofdstuk 8 de behandelingen voor deze bijkomende klachten uitgelegd. Omdat het Tourette syndroom niet alleen negatieve kanten heeft, maar soms ook iets extra’s aan het leven toevoegt, worden in hoofdstuk 9 de positieve kanten van de aandoening benoemd. Wie dan nog niet genoeg gelezen heeft, kan in hoofdstuk 10 tips voor boeken, websites en beeldmateriaal terugvinden om de kennis van tics en het Tourette syndroom nog verder te vergroten. Dit boek is met name bedoeld voor volwassenen die dicht bij een kind met tics of het Tourette syndroom staan. Denk hierbij in de eerste plaats aan ouders en leerkrachten, die het kind dagelijks meemaken. Maar ook hulpverleners, begeleiding van de buitenschoolse opvang, schoolbegeleiders en familieleden van kinderen met tics kunnen hun kennis vergroten op dit gebied. Het boek bevat veel uitleg, wetenschappelijke onderbouwing en nuttige tips. Bovendien wordt er veel gewerkt met voorbeelden uit de praktijk. Deze praktijkcasussen kunnen eventueel samen met het kind doorgenomen worden. Op deze wijze kan het boek een aanknopingspunt vormen om met het kind een gesprek aan te gaan over de klachten.
10
t ic s b ij kinder en
1 Tics, ticstoornissen en het Tourette syndroom
1.1 Tics We knipperen allemaal met onze ogen, kuchen op zijn tijd of maken wel eens een onverwachte beweging. Als dit vaker, harder of langer achter elkaar gebeurt, kan het zijn dat er sprake is van een tic. Tics zijn ongewenste, plotselinge, vaak herhaalde bewegingen en/of geluiden. De bewegingen worden ook wel motorische tics of bewegingstics genoemd en de geluiden heten vocale tics of geluidstics. In dit boek zullen we spreken van bewegingstics en geluidstics. Voorbeelden van bewegingstics zijn knipperen met de ogen, de ogen wegdraaien, trekken met de mond, bepaalde armbewegingen of hoofdschudden. Voorbeelden van geluidstics zijn kuchen, de keel schrapen, kreten uiten of het maken van piepgeluidjes. Onder geluidstics worden alle tics verstaan waarbij er een luchtstroom wordt verplaatst door de keel of neusholte. Snuiven of blazen zijn daarom voorbeelden van geluidstics, al hoor je daar niet altijd geluid bij. Tics worden niet alleen onderscheiden in bewegingstics of geluidstics, er wordt ook een onderscheid gemaakt in enkelvoudige of samengestelde tics. Bij enkelvoudige tics is er slechts één spiergroep bij de tic betrokken, zoals bij het knipperen met de ogen, trekken met de mond, een ‘hmm’geluidje of het ophalen van de neus. Bij samengestelde tics zijn meer spiergroepen betrokken of bestaat de tic uit een aantal elkaar snel opvolgende, niet van elkaar te onderscheiden tics. Voorbeelden van samenge-
T ic s, t ic s to or n i sse n e n he t Tou re t te s y nd ro om
13
stelde tics zijn: huppelsprongetjes maken, woorden zeggen en het gelijktijdig optreden van hoofdschudden en het uitsteken van de tong. Samengestelde tics zijn wat ingewikkelder, ze worden daarom ook wel complexe tics genoemd. Daarnaast lijken samengestelde tics meer doelgericht te zijn, zoals aan voorwerpen ruiken en dingen aanraken. Meer voorbeelden van enkelvoudige en samengestelde bewegingstics en geluidstics zijn te vinden in Kader 1.1.
Kader 1.1 Voorbeelden van tics Enkelvoudig
Samengesteld
Bewegingstics (motorisch)
Geluidstics (vocaal)
Knipperen met de ogen
Kuchen
Fronsen
Grommen
Mond wijd openen
Snuifgeluiden maken
Schopbewegingen maken
De keel schrapen
De buik aanspannen
Fluiten
Grimas maken
Woorden (na)zeggen
Opspringen
Zinnen (na)zeggen
Gebaren maken of nadoen
Schuttingtaal
Dingen aanraken
Kreten uiten
Naast bewegingstics en geluidstics komen ook zogenaamde gedachtentics voor, ook wel cognitieve of mentale tics genoemd. Voorbeelden hiervan zijn lantaarnpalen moeten tellen, berekeningen maken met de getallen van nummerborden van voorbijrijdende auto’s, achterstevoren lezen of de muur in gedachten opdelen in blokken van één bij één meter. Deze gedachtentics zijn een soort gedachtenspelletjes en dienen verder geen ander doel dan vermaak of tijdverdrijf. Soms kunnen kinderen de gedachten niet stoppen en worden ze er moe en onrustig van.
14
t ic s b ij kinder en
Kader 1.2 Gewoontes zijn geen tics In de volksmond heeft het woord ‘tic’ een andere betekenis gekregen dan de tics waarover in dit boek gesproken wordt. Het gaat dan om een bepaalde gewoonte of bijzondere interesse. Iemand die bijvoorbeeld elke week een vers bosje bloemen in huis wil hebben staan, of die thuis alleen op slippers wil lopen, zegt wel eens van zichzelf ‘dat is een tic van mij’. Ook kuchen en het schrapen van de keel bij een verkoudheid zijn geen tics. Echter, bij sommige kinderen die gevoelig zijn voor het ontwikkelen van tics kan het kuchen na de verkoudheid aanhouden. Dan spreken we van een tic zoals bedoeld in dit boek.
Bijzondere (samengestelde) tics zijn coprolalie (het roepen van schuttingtaal of vieze woorden), copropraxie (ongepaste handelingen, bijvoorbeeld in het kruis grijpen of de middelvinger opsteken), echolalie (het laatste woord of de laatste zin van een ander of de radio of televisie herhalen) en palilalie (je eigen laatste woorden herhalen). Ook mentale coprolalie (het denken van obscene gedachten), coprografie (het schrijven van schuttingtaal of vieze woorden) en mentale palilalie (in gedachten de laatste woorden herhalen) worden wel eens gerapporteerd. Deze tics komen echter niet vaak voor.
1.2 Ticstoornissen en het Tourette syndroom Ongeveer één op vijf tot tien kinderen heeft op jonge leeftijd tics (Kurlan, McDermott e.a., 2001; Snider, Seligman e.a., 2002). Meestal leveren de tics weinig hinder op en gaan ze na een tijdje vanzelf weer over. Als de tics echter niet vanzelf weggaan en langer dan een jaar aanhouden, kan er sprake zijn van een ticstoornis. Er zijn verschillende ticstoornissen, bijvoorbeeld de chronische motorische ticstoornis of chronische vocale ticstoornis (zie Kader 1.3). Hierbij zijn er minstens een jaar ofwel bewegingstics ofwel geluidstics aanwezig, maar niet allebei. De bekendste ticstoornis is het syndroom van Gilles de la Tourette (in het vervolg van dit boek zullen we dit het Tourette syndroom noemen).
T ic s, t ic s to or n i sse n e n he t Tou re t te s y nd ro om
15
