Realities De financiële aspecten van zakendoen
Deutsche Bank
“We kijken tien tot twintig jaar vooruit”
Succesvolle ondernemers leggen de lat hoog
Rotterdam
De slimme haven
Cloud computing
Waarom bedrijven ervoor kiezen Oktober 2012
Harold Leenen
“We blijven investeren in productinnovaties en dienstverlening”
Over passie gesproken
Oger Lusink samen met zijn zoons Sander en Martijn eigenaar van Oger
“Als klein jongetje viel tijdens een wandeling met mijn ouders mijn oog op de prachtige modezaak van Hirsch aan het Leidseplein. De jurken roken naar toen nog exotische steden als Parijs en Milaan. Het was kleurig en stijlvol, iets wat het Nederland van de wederopbouw ontbeerde. Mijn bestemming stond vast. Ik begon na de HBS ergens onderaan bij de Society Shop, maar mijn ambities reikten verder. In 1989 opende ik mijn eerste winkel in Amsterdam, niet ver van Hirsch. Ik wilde het Latijnse levensgevoel, met zijn liefde voor mooie stoffen, fijn gesneden pakken en zachte, handgemaakte overhemden, overbrengen naar Nederland. Dat lukte. Zo blijkt maar weer dat als je maar consequent je passie volgt, het succes vanzelf komt – voor mij misschien wel de belangrijkste ontdekking in mijn leven. Ik houd het mijn zoons dagelijks voor: volg je hart, vertrouw op je intuïtie en sta open voor de wereld om je heen.”
Over innovatie gesproken
Govert Hamers President IHC Merwede Holding bv
“We zijn een grote internationale speler in de gespecialiseerde scheeps- en equipmentbouw en wereldmarktleider op het gebied van bagger- en mijnbouwschepen. Omdat we die posities graag willen uitbouwen én om de wereldwijde concurrentieslag te winnen, is innovatie essentieel. Dat is een mooi proces om aan te sturen. IHC richt zich op het voortdurend ontwikkelen van haar ontwerp- en bouwactiviteiten, maar innovatie gaat verder dan technologische vernieuwing. Samen met Deutsche Bank bieden we klanten financieringsmogelijkheden aan die onze producten nog aantrekkelijker maken. En er is ruime aandacht voor dienstverlening, service en samenwerking. Het is complex, zowel onze producten als het verkooptraject. Om alles in goede banen te leiden heb je vrienden nodig. Het onderhouden van relaties is dus belangrijk. We doen al lange tijd zaken in het buitenland, met China inmiddels ruim honderd jaar. Het is hard werken om je positie te behouden, je krijgt nu eenmaal niks voor niks.” www.ihcmerwede.com
Over innovatie gesproken
Timo Huges Directeur FloraHolland
“De sierteelt is een innovatieve sector met hoogwaardige producten. Het gaat daarbij niet alleen om een enorme variatie aan kwalitatief uitstekende bloemen en planten. Producenten verzorgen ook steeds vaker een compleet concept, zoals een boeket in een vaas of een plant compleet met pot. En iets waarvan ik niet dacht dat het zou gebeuren, groeit gestaag: de verkoop aan consumenten via internet. In de VS is het zeer succesvol. Voormalig topmodel Frederique van der Wal biedt hier met haar Frederique’s Choice bijvoorbeeld prachtige boeketten en accessoires aan, die op een centrale plek worden gemaakt en gedistribueerd. Nederland is nog steeds de spil in de internationale sierteeltsector. Veertig procent van de Europese consumptie gaat via Nederland. Dat komt door de kwaliteit, maar ook door de geweldige logistiek. De komende jaren staat innovatie op het gebied van energieverbruik – zoals aardwarmte – hoog op de agenda. De markt vraagt om verantwoord ondernemen en daar proberen we zo goed mogelijk op in te springen.” www.floraholland.nl
Over service gesproken
Maurice de Hond Opiniepeiler en ondernemer
“Bedrijven zijn te veel op zoek naar nieuwe klanten. Uit een groot onderzoek waaraan ik heb meegewerkt, blijkt dat de keuze voor een bedrijf, restaurant en dergelijke voornamelijk gebaseerd is op mond-totmondreclame. De beste reclame zijn dus je huidige klanten. Die zorgen voor nieuwe omzet. Veel bedrijven snappen daar geen bal van. Stel, je bestelt iets via internet, maar bij ontvangst blijkt er een probleem te zijn. Je belt of mailt het betreffende bedrijf, ze maken excuses en komen binnen 24 uur met een mooie oplossing. Dat schept een band. Dat zorgt voor een positief gevoel. Mensen delen dat weer met anderen. Bedrijven zouden dus meer aandacht moeten hebben voor hun bestaande klanten. Marktonderzoek – mits goed uitgevoerd – is zeker van belang. Zonder onderzoek heb je alleen je eigen ideeën. Om je visie, producten of diensten verder te ontwikkelen, om te weten wat klanten van je verwachten, is onderzoek een belangrijk hulpmiddel.” www.peil.nl
Over ondernemen gesproken
Jacqueline Zuidweg Directeur Zuidweg & Partners B.V. en Zakenvrouw van het Jaar 2012
“Mijn belangrijkste drijfveer, juist in de schuldhulpverlening, is mensen helpen te leren. Ondernemen is een sport en dat kun je niet alleen. Mensen vinden het moeilijk om hulp in te roepen. In Nederland word je al snel aan de schandpaal genageld als je financiële problemen hebt. Terwijl ondernemers meestal dappere mensen zijn, die risico’s durven te nemen. Waarom zo snel oordelen? In de VS is dat anders; daar ben je pas succesvol als je bij wijze van spreken drie keer failliet bent gegaan. Ondernemen is vallen, opstaan en weer doorgaan. Je weet nooit helemaal zeker of een beslissing goed uitpakt. De titel ‘Zakenvrouw van het Jaar’ is een erkenning voor mijn vak, voor ondernemerschap in het algemeen en vrouwelijk ondernemerschap in het bijzonder. Door deze titel komt er hopelijk meer aandacht voor schuldhulpverlening. We moeten af van het taboe rondom financiële problemen, vooral bij ondernemers. Het maakt je absoluut geen verliezer!”
Realities Het magazine van Deutsche Bank voor al haar klanten. Realities laat zien hoe de kunst van presteren van ondernemers en Deutsche Bank elkaar versterken. Realities bevat nieuws, achtergronden over de bank en een serie portretten van inspirerende persoonlijkheden.
08/
Harold Leenen
Een nieuwe financiële horizon.
10/
Rotterdam: de slimme haven
Hij zag hoe er de afgelopen jaren steeds meer waarde werd toegevoegd: Christian Mol, Head of Mid Cap Rotterdam bij Deutsche Bank. “Het is zaak om te blijven investeren in infrastructuur.”
13/
Commodities kun je hedgen
Hoe je prijsrisico’s in de markt voor industriële metalen afdekt.
14/
Cloud computing
Cloud computing heeft grote voordelen, maar er kleven ook risico’s aan. Deutsche Bank kan een waardevolle sparring partner zijn.
16/
Wat verwachten topondernemers van een bank?
Succesvolle ondernemers leggen de lat hoog. Voor zichzelf, hun medewerkers en vanzelfsprekend ook voor hun bank…
“We hebben voor Deutsche Bank gekozen mede vanwege het internationale karakter van onze business. Daar hoort een bank bij met een groot internationaal netwerk.” René Berkvens, CEO van Damen Shipyards
18/
Nieuws
- Dii-studie: woestijnen zijn energiebronnen van de toekomst. - Black Box van kunstenaar Kentridge in Nederland. - Deutsche Bank fietst 100.000 euro bij elkaar voor Alpe d’HuZes.
19/
Private Wealth Management
Vermogen voor vermogen.
20/
Het Concertgebouw jubileert
Directeur Simon Reinink over 125 jaar Concertgebouw en de bijzondere activiteiten in jubileumjaar 2013.
22/
Jonge ondernemers
Het aanstormende Rotterdamse bedrijf Funk-e maakt lastige onderwerpen inzichtelijk met korte animatiefilmpjes.
Deutsche Bank Oktober 2012
8 / Realities
Een nieuwe financiële horizon We hebben twee zeer hectische maanden achter de rug. Maanden waarin we de nood zakelijke migratie van klantgegevens naar onze eigen systemen hebben volbracht. Een enorm complexe operatie waarop we ons lange tijd nauwgezet hebben voorbereid, maar waarbij we desondanks met onverwachtse zaken zijn geconfronteerd. Opstartproblemen die helaas ook voor overlast hebben gezorgd bij een aantal van onze klanten.
O
p het grote geheel mag het aantal getroffen klanten dan beperkt zijn, voor degenen die het betreft en die bijvoorbeeld zijn geconfronteerd met onderbrekingen bij internetbankieren of het doen van overboekingen, is dat uitermate vervelend.
Stapsgewijs Het begin van deze complexe operatie ligt in 2010. In dat jaar moest ABN AMRO van de Europese Unie een deel van haar zakelijke activiteiten afstoten om de fusie met Fortis Bank Nederland mogelijk te maken. Gezien de complexiteit en de strikte voorwaarden voor de overname kwam slechts een klein aantal internationale banken in aanmerking om deze activiteiten over te nemen en uiteindelijk werd de verkoop gesloten met ons, met Deutsche Bank. Vanaf het moment van verkoop is een stapsgewijze transitie in gang gezet van de ongeveer 34.000 klanten met al hun bancaire producten en diensten naar Deutsche Bank. Dat traject heeft de afgelopen twee maanden zijn beslag gekregen met de technische migratie van alle klantgegevens naar de systemen van Deutsche Bank.
“Ik hoop dat ook onze relatief nieuwe klanten binnenkort vooral de voordelen zullen ervaren van het zakendoen met Deutsche Bank” Oktober 2012 Deutsche Bank
Uiterst zorgvuldig Twee jaar lijkt wellicht een lange periode voor de transitie maar goed om te weten is dat Deutsche Bank van ABN AMRO wel klanten, medewerkers en locaties heeft overgenomen, maar geen systemen en producten. Dat betekent dat een compleet IT-platform moest worden gebouwd voor Deutsche Bank in Nederland en dat vervolgens alle producten en services zijn overgezet naar dit systeem. Aangezien het om financiële gegevens gaat, moest bij dat alles de uiterste zorgvuldigheid in acht worden genomen en is het traject niet alleen volledig beveiligd uitgevoerd, maar werden ook voortdurend checks gedaan. Eind juni heeft vervolgens, volgens planning, een eerste relatief kleine transitie plaatsgevonden van de gegevens van circa 600 klanten. De lessen die we daaruit hebben geleerd, hebben we meegenomen naar de grote transitie in augustus waarbij de gegevens van ongeveer 34.000 klanten en circa 60.000 klantentiteiten werden overgezet. Achter de schermen De datamigratie was vooral een technische IT-operatie die achter de schermen werd uitgevoerd in samenwerking met ABN AMRO. Deze operatie is nauwgezet voorbereid door een uitgebreid team van nationale en internationale experts van Deutsche Bank en zij is van minuut tot minuut gemonitord. Om de kwaliteit van het proces te waarborgen zijn alle nodige voorzorgs maatregelen genomen en het hele proces is vijf keer getest voordat tot de feitelijke migratie werd overgegaan. De feitelijke migratie kun je vergelijken met het lanceren van een raket. Tijdens het overzetten van gegevens is elke stap nauwgezet gevolgd vanuit het “mission control centre” en werd voor elke fase groen licht gegeven voordat werd doorgegaan met de volgende stap. Vierde zakenbank De migratie is de afronding van een zeer belangrijke fase voor Deutsche Bank in Nederland. Een afronding die het nu mogelijk maakt om Nederlandse ondernemers de voordelen te laten ervaren van ons netwerk en onze hoogwaardige producten.
Realities / 9 April 2010
Juni 2012
Augustus 2012
Vanaf september 2012
Deutsche Bank neemt delen van de zakenbank van ABN AMRO over
De eerste migratie van de data van circa 650 klanten naar de systemen van Deutsche bank
De migratie van de data van circa 34.000 klanten en 60.000 klantentiteiten naar de systemen van Deutsche Bank
Met de eigen systemen biedt Deutsche Bank haar klanten een nieuwe financiële horizon via haar wereldwijde netwerk
Met de aankoop in 2010 zijn wij de vierde grootste zakenbank in Nederland geworden. We willen nieuwe relaties aangaan en blijven investeren in productinnovaties en dienstverlening om in te spelen op de groeiende markt en de veranderende behoeften van klanten. Onze wereldwijde scope en gevestigde positie als business bank maken dat ook mogelijk. Zo kunnen we ook in turbulente economische tijden toegevoegde waarde blijven bieden aan onze klanten en de Nederlandse markt. Kunnen we een nieuwe financiële horizon bieden. We zijn overigens zeker geen vreemde in Nederland. Deutsche Bank is hier al bijna honderd jaar actief voor financial institutions, de publieke sector en multinationals. Voor die klanten is niets gewijzigd, zij werken al jaren op onze systemen en zijn dat ook gewoon blijven doen. Ik hoop dat ook onze relatief nieuwe klanten, en zeker degenen die een moeilijke start hebben gehad op onze systemen, binnenkort vooral de voordelen zullen ervaren van het zakendoen met een bank die zowel wereldwijd als lokaal uitstekend de weg weet.
Harold Leenen is Chief Executive Officer van Deutsche Bank Nederland N.V.
Deutsche Bank Oktober 2012
10 / Realities
Rotterdam
De slimme haven In de Rotterdamse haven wordt zo’n drie procent van het totale Nederlandse inkomen verdiend. Christian Mol, Head of Mid Cap Rotterdam bij Deutsche Bank, zag hoe er de afgelopen jaren steeds meer waarde werd toegevoegd. De offshore-industrie, met bedrijven als Damen Shipyards, excelleert.
René Berkvens, CEO van Damen Shipyards. Oktober 2012 Deutsche Bank
Realities / 11
M
et een druk op de knop gaf koningin Beatrix op 11 juli dit jaar het startsein voor het dichten van het laatste zeegat. De Tweede Maasvlakte, in omvang en belang te vergelijken met roemruchte waterwerken als de Afsluitdijk en de Deltawerken, was hiermee officieel geopend.
Christian Mol is als bankier al tien jaar nauw betrokken bij de ontwikkelingen in de Rotterdamse haven; sinds vorig jaar is hij Head of Mid Cap Rotterdam bij Deutsche Bank. Hij maakte van dichtbij mee hoe pure overslagbedrijven zich ontwikkelden tot logistieke partners. “Er wordt steeds meer waarde toegevoegd aan de goederenstromen. Een kolenoverslagbedrijf als EMO treedt in toenemende mate op als voorraadbeheerder en rederij Maersk, om een ander voorbeeld te noemen, is uitgegroeid tot partner bij de uitvoering van de just-in-time- en door-to-door-strategie van eindgebruikers. Kortom, de haven is steeds slimmer en specialistischer geworden.” Parallelle belangen De Rotterdamse haven ligt Rotterdammers na aan het hart. “Het is hier ‘wij’ in plaats van ‘ik’”, vervolgt Mol. “De belangen van ondernemers, bankiers, wethouders en andere betrokkenen, lopen parallel. We willen allemaal de leidende positie van Rotterdam in Europa behouden en waar mogelijk versterken. Iedereen kent elkaar en is op de een of andere wijze met de ander verbonden. Nog steeds ben ik onder de indruk van wat zich in en om de haven afspeelt. Het maritieme complex is uniek, er is nergens in de wereld zoveel kennis en ervaring op dit terrein aanwezig als in Rotterdam.” “Natuurlijk is iedereen verrast door de aanhoudende recessie en de daling van de goederenstromen”, geeft Mol aan, “maar ik maak me absoluut geen zorgen over deze strategische investe-
ringsbeslissing. De Tweede Maasvlakte is noodzakelijk om ervoor te zorgen dat de goederenstromen uit Azië en Zuid-Amerika naar Rotterdam gaan.” Global hub In de Havenvisie 2030, een gezamenlijk document van havenautoriteiten, bestuurders en het bedrijfsleven, is de ambitie vastgelegd om Rotterdam te laten uitgroeien tot een global hub: een knooppunt voor mondiale en intra-Europese goederenstromen. Tegen die tijd functioneert het havengebied samen met Antwerpen als een ‘geïntegreerd cluster’ met het meest duurzame en moderne petrochemie- en energiecomplex van Europa. Onze offshore-industrie excelleert op wereldschaal volgens Mol: “Het is een Nederlands feestje. De orderportefeuilles zijn goed gevuld, het is een markt met een grote toekomst. Dat komt mede doordat er grote inspanningen worden gepleegd om de beschikbaarheid van gas en olie veilig te stellen, door te investeren in energie uit Azië en Zuid-Amerika. Maar om dat Nederlandse aandeel te continueren hebben we meer ingenieurs nodig dan de universiteiten en hogescholen afleveren. En ook de aanwezigheid van voldoende kraanmachinisten en van mensen die nog met hun handen werken, is van groot belang. Daar moeten we als land echt heel alert op zijn.” Mega-order uit Maleisië Een van die offshore-ondernemingen is IHC Merwede, wereldwijd marktleider in de bouw en de ontwikkeling van gespecialiseerd baggermateriaal en complexe custom-build offshoreschepen. Dit voorjaar sleepte ICH Merwede een mega-order uit Maleisië binnen voor de bouw van twee schepen, gespecialiseerd in het leggen van pijpleidingen, ter waarde van 450 miljoen euro. “We houden ons redelijk staande in de recessie”, zegt CEO Govert Hamers. >
Feiten & cijfers - De Tweede Maasvlakte vergde een totale investering van een kleine drie miljard euro. - De Tweede Maasvlakte is met 13 kilometer nieuwe kademuren en 1000 ha nieuwe haventerreinen de grootste havenuitbreiding sinds de jaren zestig. - De Tweede Maasvlakte moet bijdragen aan een verdubbeling van de overslag in 2030. - De haven streeft naar een reductie van de CO2-uitstoot met 50% in 2025 ten opzichte van 1990.
Succesfactoren vestigingsklimaat
“We houden ons redelijk staande in de recessie”
- Toegankelijkheid van de haven. - Kwaliteit van de infrastructuur, waaronder pijpleidingen en achterlandverbindingen (Mol: “A15 wordt aangepakt, nu nog die derde tunnel”). - Gunstig fiscaal beleid. - Aanwezigheid van toonaangevende internationale zakelijke dienstverleners als accountants, advocaten en banken. - Aanwezigheid van internationale scholen. - Voldoende gekwalifi- ceerd personeel. Govert Hamers, CEO IHC Merwede Holding bv. Deutsche Bank Oktober 2012
12 / Realities
Meevallers en tegenvallers Pieter van Tiel is CFO van de Allseas Group, wereldspeler in de offshoreinstallatie van pijpleidingen op de zeebodem voor olie en gas. De holding is gevestigd in Zwitserland, de engineering- en projectleiding is gevestigd in Delft. Van Tiel: “Bij de keuze van onze banken kijken we in eerste instantie of ze verstand hebben van onze business. Ons werk is sterk projectgerelateerd, met grote meevallers en soms ook stevige tegenvallers. Een bank moet dat kunnen doorzien. Dit voorjaar zijn we in zee gegaan met Deutsche Bank. Het eerste contact werd een paar jaar geleden in Argentinië gelegd, voor een kleine transactie waar zij ons goed bij geholpen hebben. Daarna zijn we met elkaar in gesprek gebleven, wat uiteindelijk heeft geleid tot een vaste bankrelatie. Hun ervaring in en hun kennis van de offshore-industrie, gevoegd bij het omvangrijke internationale netwerk, gaf daarbij de doorslag.”
Maar je merkt dat de concurrentie uit het Verre Oosten steeds harder wordt. Wat we ook merken is dat de financiering lastiger is geworden door de recessie, banken zijn terughoudender.” Over het algemeen is Hamers redelijk positief over de ontwikkelingen in de Rotterdamse haven en zeker als het gaat om de Tweede Maasvlakte. Alleen lijdt Rotterdam nog steeds onder de naam stakingsgevoelig te zijn, merkt Hamers. “Dat beeld blijft in de hoofden van ondernemers zitten. Daar moeten we echt vanaf, het imago moet op dat terrein worden verbeterd.” Voorfinanciering In de offshore spelen de voor- en nafinanciering een steeds belangrijker rol, stelt Hamers. “Je doet over de bouw van een schip zo’n anderhalf à twee jaar, waarbij je het van waarde nul naar waarde 100 brengt. Dat geld moet ergens vandaan komen. Bij de voorfinanciering spelen exportkredietverzekeraars een cruciale rol, in Nederland is dat Artradius. Zij dekken – in naam en voor rekening van de B.V. Nederland – de risico’s voor ons af. Is dat rond, dan is het makkelijker om geld te lenen bij banken, die hebben dan immers meer zekerheid.” Deutsche Bank Rotterdam was nauw betrokken bij de mega-order. Christian Mol: “We trekken vanaf het begin van het traject met onze klant op. Zo hebben we samen onderhandeld met Artradius. Voor een Nederlandse klant die bijvoorbeeld een schip in Korea of China laat bouwen, doen onze Deutsche Bank-collega’s ter plekke de onderhandelingen met de overheid. Dat is het voordeel wanneer je als bank over een groot internationaal netwerk beschikt. In vrijwel alle belangrijke markten zitten we bij de top vijf, net als onze klanten. Wanneer je als bank een belangrijke rol wilt vervullen in een wereldhaven als Rotterdam, moet je zelf een wereldspeler zijn.”
Valutarisico’s “Banken beschouwen de scheepsbouw nog steeds als een enigszins risicovolle business, zeker in deze onzekere tijden”, weet René Berkvens, CEO van Damen Shipyards, een groot scheepsbouwconcern met meer dan dertig werkmaatschappijen. Volgens hem is dat niet nodig. “De Nederlandse scheepsbouw is inmiddels dermate gegroeid in omvang en diversiteit dat we minder conjunctuurgevoelig zijn dan voorheen. Alles wat met ladingvervoer te maken heeft, gaat door een diep dal, maar we weten dat te compenseren omdat het in de energiesector, waarvoor wij ook schepen bouwen, weer heel goed gaat.” In de scheepsbouw is voor exportkredietverzekeraars een belangrijke rol weg gelegd. Ze treden op als een soort herverzekeraar namens hun nationale overheid. Damen Shipyards werkt met een consortium van vijf banken. Sinds kort maakt ook Deutsche Bank deel uit van dit kwintet, dat niet alleen leningen verstrekt, maar voor Damen ook het betalingsverkeer regelt en – belangrijk voor een concern dat wereldwijd opereert – de valutarisico’s afdekt. “We hebben voor Deutsche Bank gekozen mede vanwege het internationale karakter van onze business. Daar hoort een bank bij met een groot internationaal netwerk. Bovendien bleek dat ze voeling hadden met onze bedrijfstak. We zijn er blij mee.”
“We hebben voor Deutsche Bank gekozen mede vanwege het internationale karakter van onze business” Christian Mol, Head of Mid Cap Rotterdam bij Deutsche Bank.
Oktober 2012 Deutsche Bank
Realities / 13
Hoe je prijsrisico’s in de markt voor industriële metalen afdekt Aluminium, koper, lood... industriële metalen spelen een sleutelrol in elke economie. De prijsschommelingen van deze producten kunnen echter spectaculair zijn. Het managen van prijsrisico’s is essentieel voor de rentabiliteit van veel Deutsche Bank-cliënten. Deel drie van een serie over financial hedging van commodity-prijzen.
Commodity’s zijn een beleggingsklasse van grondstoffen en bulkgoederen. Ze worden voornamelijk verhandeld via termijncontracten op de beurs. Dit maakt financial hedging mogelijk: het financieel afdekken van prijsrisico’s van die grondstoffen en bulkgoederen. Deutsche Bank is een vooraanstaande speler in de fysieke en financiële commodity businesses.
G
oud en zilver mogen dan de looks hebben, als het erop aankomt een economie op te bouwen, stelen industriële metalen de show. Industriële metalen zijn ook bekend als zogeheten non-ferrometalen, wat betekent dat ze geen ijzer bevatten of als legering geen ijzer als hoofdbestanddeel hebben. De belangrijkste industriële metalen zijn aluminium, koper, lood, nikkel, tin en zink. Na staal is aluminium – licht van gewicht, zeer sterk en duurzaam – het meest gebruikte metaal ter wereld. Aluminium kent talloze toepassingen, van de auto- en vliegtuigindustrie tot consumentenelektronica en constructiebouw. Daarna volgt koper. Dit metaal wordt al sinds jaar en dag door de mens gebruikt, van de oude Egyptenaren tot de loodgieter om de hoek. We betalen met koperen munten en ook de pijpleidingen en de elektrische bedrading in ons huis zijn van koper gemaakt. Van de andere industriële metalen is lood vooral bekend om zijn toepassing in autoaccu’s. Nikkel wordt gebruikt bij de productie van roestvrij staal, tin dient als basis voor de productie van conservenblik en als hulpmiddel bij het solderen, en zink wordt toegepast bij het galvaniseren van metalen, zodat deze niet corroderen. Al deze industriële metalen staan genoteerd op de London Metal Exchange (LME). Prijsfluctuaties: een bron van zorg Een van de belangrijkste ontwikkelingen van de afgelopen decennia betreft de sterk toegenomen vraag naar industriële metalen vanuit China. Deze trend werd ingezet toen het land in 2001 lid werd
van de Wereldhandelsorganisatie. China is thans verantwoordelijk voor meer dan 40 procent van de wereldconsumptie van industriële metalen. Dit betekent dat prijsfluctuaties van deze commodities voor China, maar ook voor de rest van de wereldeconomie, een bron van serieuze zorg zijn. “Sterk veranderlijke prijzen van ruwe materialen zijn een wezenlijke bedreiging voor de rentabiliteit van onze cliënten”, vertelt Joerg Endres, Head of Commodities Corporate Treasury Sales Netherlands van Deutsche Bank. De cliënten van Deutsche Bank variëren van ertssmelterijen en handelaars tot gebruikers van industriële metalen. Endres: “Handelaars hebben hun prijsrisico’s doorgaans op professionele wijze gehedged; zij werken immers met smalle winstmarges. Cliënten die werkzaam zijn in de verwerking van industriële metalen, hebben de prijsfluctuaties door de jaren heen doorgaans op derden weten af te wentelen. Maar ergens in de waardeketen zal iemand de last van de veranderlijke prijzen moeten dragen.” Risico dempen Toen de nikkelprijzen tuimelden van 45.000 dollar per ton in 2007 tot minder dan 10.000 dollar per ton twee jaar later, en andere industriële metalen vergelijkbare prijsfluctuaties vertoonden, werd duidelijk dat professioneel risicomanagement onvermijdelijk was. Endres: “We verwachten dat macro-economische factoren de komende jaren van grote invloed zullen blijven op de hoogte van de commodity-prijzen.
Daarom hechten de meeste van onze cliënten veel belang aan het ontwikkelen van risicomanagementstrategieën, teneinde hun aankoopbeleid verder te professionaliseren. De gehele commodityhandel is kwetsbaar voor prijsfluctuaties en heeft behoefte aan slimme oplossingen om de risico’s te beperken.” Anders dan de bescherming tegen valuta- en renteschommelingen, is financial hedging bij industriële metalen voor het bedrijfsleven een relatief nieuw en onontwikkeld fenomeen. Deutsche Bank kan voor haar cliënten op de London Metal Exchange als intermediair fungeren bij het beperken van de risico’s via hedging. Dankzij het consistent en gericht investeren in personeel, systemen en samenwerkingsovereenkomsten, is de bank op dit gebied de afgelopen jaren een steeds grotere rol gaan spelen. Intelligente verbeteringen Door deze investeringen is Deutsche Bank thans een vooraanstaande speler in de commodityhandel, zowel in Nederland als wereldwijd. De oplossingen van Deutsche Bank variëren van het hedgen van prijsrisico’s voor een constructiebedrijf bij de aanen verkoop van koper op basis van een driejarig fixed price-contract tot slimme vormen van offbalance sheet financing. “In deze situatie koopt Deutsche Bank het fysieke materiaal van haar cliënt en verkoopt het in een later stadium terug”, legt Endres uit. “Dat is voor veel van onze cliënten een intelligente manier om hun werkkapitaalratio te verbeteren.”
Deutsche Bank Oktober 2012
14 / Realities
Cloud computing heeft grote voordelen, maar er kleven ook risico’s aan, waarvan men zich terdege rekenschap moet geven. Deutsche Bank heeft veel ervaring met regelgeving, beheer en het uitwerken van contractuele raamwerken voor cloud computing. De bank kan voor andere partijen een waardevolle sparring partner zijn.
Cloud computing Waarom ondernemers voor cloud computing kiezen
Oktober 2012 Deutsche Bank
Realities / 15
C
loud computing is een van de belangrijkste business trends van dit moment. De term verwijst naar het gebruik van een netwerk van servers op afstand (de cloud) – gehost op het internet in plaats van lokaal – om data op te slaan, te beheren of te verwerken. Dit betekent dat de gebruiker, waar hij/zij zich ook bevindt, altijd toegang heeft tot deze data. Voorlopers van cloud computing waren gratis internetdiensten zoals de diverse e-maildiensten, waartoe de gebruiker toegang kreeg via zijn webbrowser, zonder zelf een e-mailprogramma op zijn computer te hoeven installeren. Andere applicaties die gebruikmaken van cloud computing zijn de diverse sociale netwerken waarop velen van ons dagelijks actief zijn.
“De meeste bedrijven omarmen cloud computing met het oog op kostenreductie. Kenners zijn van mening dat cloud computing op dit gebied inderdaad grote mogelijkheden biedt.” Kostenreductie Cloud computing is momenteel het snelst groeiende segment binnen de IT-sector. De meeste bedrijven omarmen cloud computing met het oog op kostenreductie. Kenners zijn van mening dat cloud computing op dit gebied inderdaad grote mogelijkheden biedt. Een van de terreinen waarop bespaard kan worden, zijn de arbeidskosten. Een bedrijf dat zijn IT-activiteiten outsourcet hoeft niet langer ITspecialisten in dienst te hebben. Een tweede terrein waarop besparingen kunnen worden gerealiseerd, zijn de energiekosten. Door de hoeveelheid IT-hardware terug te brengen, verlaagt een bedrijf de energiekosten van het in bedrijf houden en koelen van deze apparatuur. Hoewel veel bedrijven nauwelijks aandacht aan deze kostenpost besteden, kan die niettemin aanzienlijk zijn; en niet alleen in IT-intensieve bedrijven.
Naast besparingen belooft cloud computing ook aanzienlijke voordelen op het gebied van flexibiliteit, toegankelijkheid, databescherming en time-to-market. Met cloud computing kunnen bedrijven de effecten van cyclische en seizoensinvloeden dempen, die leiden tot pieken en dalen in de IT-behoeften. Vooral kleine bedrijven, wier IT-afdeling op basis van een beperkt budget werkt, kunnen dankzij cloud computing hun competitieve kracht binnen hun corebusiness versterken. Onafhankelijkheid van platforms Cloud computing is ontworpen om consumenten en bedrijven toegang te verschaffen tot data en applicaties met behulp van elk daartoe geschikt apparaat – computer, tablet, smartphone – waar ze zich ook bevinden. Die onafhankelijkheid van platforms en de apparatuur van de eindgebruiker vormt de basis voor moderne, ‘nomadische’ vormen van werken. Natuurlijk is de beveiliging van de data een belangrijk punt van zorg. Aanbieders van cloud computing stellen dat hun specialisatie in en ervaring op het gebied van databescherming hen in staat stelt een aanzienlijk hoger niveau van veiligheid en dienstverlening aan te bieden dan enig bedrijf binnen het MKB ooit op eigen kracht zou kunnen bereiken. Nog een voordeel van cloud computing is gelegen in het feit dat het de time-to-market kan verkorten voor bedrijven die innovatieve producten willen introduceren. Business start-ups die niet de last van een eigen IT-afdeling met zich meedragen, kunnen zich geheel concentreren op hun corebusiness. Uitdagingen Naast alle voordelen die cloud computing belooft, zijn er voor providers en gebruikers ook een aantal uitdagingen, met name op technisch, juridisch, economisch en organisatorisch gebied. De relatie tussen aanbieder en gebruiker van cloud computing wordt op dit moment dikwijls niet in detail contractueel vastgelegd, hoofdzakelijk omdat beide partijen in onvoldoende mate onderhandelen over een goed uitgewerkte overeenkomst. Daarnaast moeten, in een evenwichtig samenwerkingsverband, alle betrokken partijen een minimaal gegarandeerd serviceniveau vastleggen, met betrekking tot de beschikbaarheid en snelheid van het systeem. In de praktijk wordt dit kwaliteitsaspect in de meeste overeenkomsten echter niet duidelijk gespecificeerd. Een andere uitdaging betreft de dataconcentratie. In de toekomst valt een ontwikkeling te verwachten waarbij meer en meer data zullen worden opgeslagen bij een afnemend aantal cloud providers. Dit maakt deze providers tot logische doelwitten van, bijvoorbeeld, hackers. Maar nog ernstiger dan de diefstal van data, is de mogelijkheid dat een van deze computercentra compleet onklaar zou raken, met als resultaat de vernietiging van reusachtige hoeveelheden informatie, wat aanzienlijke macroeconomische gevolgen zou kunnen hebben. Een laatste aspect dat bedrijven kan doen terugschrikken voor cloud computing is het vooruitzicht om gedurende een zeer lange periode aan één provider vast te zitten. Veel cliënten vrezen dat ze, zelfs bij een aantoonbare wanprestatie op het gebied
Meer over cloud computing - Heng, Stefan and Ingo Rollwagen: “Cloud computing for academia and science”. Deutsche Bank Research, Talking point, 29.6.2012. - Heng, Stefan and Stefan Neitzel: “Cloud Computing: Clear skies ahead”. Deutsche Bank Research, E-conomics, 1.3.2012.
van prijs en dienstverlening, moeilijk zullen kunnen overstappen naar een andere cloud provider. Waardevolle ervaring Als het op de implementatie van cloud computing aankomt, zijn banken niet alleen welkom om de financiering te verschaffen, maar ook als sparringpartner in discussies. Deutsche Bank-specialisten hebben zich al in detail verdiept in de mogelijkheden en risico’s van IT-outsourcing, waarvan cloud computing deel uitmaakt. De bank heeft uitgebreid ervaring opgedaan in regelgeving, beheer en in het ontwerpen van een contractueel raamwerk (het Frankfurt Cloud project heeft bijvoorbeeld experts bijeengebracht van de Goethe Universität Frankfurt, Technische Universität Darmstadt, Interxion, Hewlett-Packard, Sungard, Deutsche Bank). In de toekomst zouden zulke partnerships geïntensiveerd kunnen worden. Dat geldt met name voor zaken als betrouwbaarheid, certificatie en – in een later stadium – handel en informatieverwerking. Als langs de hele waardeketen sprake is van gekwalificeerd partnership, zal cloud computing mogelijk zijn onder een heldere hemel.
Deutsche Bank Oktober 2012
16 / Realities
Wat verwacht u van uw bank? Succesvolle ondernemers leggen de lat hoog. Ze stellen hoge eisen aan zichzelf en aan de medewerkers van hun bedrijf. Wat verwachten ze eigenlijk van hun bank? We vroegen het drie topondernemers. “Aan jaknikkers en meepraters hebben we niets.”
01 >
02 >
03 >
Rob Spekreijse is CEO van Rollepaal. Het bedrijf begon 50 jaar geleden met het maken van stoelen, maar specialiseerde zich na een overname in 1962 door Wavin in het ontwerpen en produceren van machines voor de productie van plastic pijpen (PVC, PE, PP en ABS). Rollepaal richt zich daarbij sterk op een vermindering van het grondstof- en energiegebruik en heeft Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen hoog in het vaandel staan. Het hoofdkantoor staat in Dedemsvaart (Overijssel) en het bedrijf heeft medewerkers in Nederland (150), de VS, India en Zuid-Afrika. De omzet steeg in 2011 met 18 procent.
01 Rob Spekreijse, CEO van Rollepaal.
Risico’s beheersen Marcel Schabos is CEO van Inalfa Roof Systems Group, een bedrijf dat daksystemen ontwikkelt en produceert voor automerken als BMW, Mercedes, Volvo, Hyundai, Kia, Volkswagen, Audi en General Motors. Inalfa (omzet 2011: 513 miljoen euro) heeft zijn hoofdkantoor in Venray en productie-faciliteiten in onder meer de VS, Zuid-Korea, Japan, Slowakije, Mexico, Brazilië en China. Het bedrijf kwam vorig jaar in Chinese handen toen de aandeelhouders het verkochten aan het Chinese staatsbedrijf Beijing Hainachuan Automotive Parts (BHAP). Inalfa heeft over het boekjaar 2011 de verkopen met ruim een kwart zien toenemen, vooral door de groei in China. Dit jaar zal de omzet verder stijgen.
Marcel Slaghekke richtte medio 2010 Staffing Associates op en was daarvoor tweeëntwintig jaar eigenaar en algemeen directeur van Olympia Uitzendbureau. Staffing Associates brengt tijdelijke en permanente arbeidsrelaties tot stand tussen opdrachtgevers en arbeidskrachten door middel van een franchiseconcept met gespecialiseerde uitzendbureaus. Belangrijkste driver achter de groeistrategie is het succesvol maken van nieuwe franchisenemers en het uitbreiden van het aantal lokale en nationale accounts. Staffing Associates telde eind vorig jaar 57 franchisenemers en had in 2011 een omzet van 30 miljoen. Het hoofdkantoor zetelt in Den Haag.
Oktober 2012 Deutsche Bank
“Banken kunnen niet alle complexe financiële zaken tackelen, maar ze kunnen wel ondersteuning bieden. Ik denk dan aan advies, gebaseerd op kennis van de branche en de markt waarin we opereren. Ik verwacht van een bank vooral dat ze helpen om de risico’s in kaart te brengen en te beheersen. Dát is hun expertisegebied. Bijvoorbeeld bij investeringen. Je moet goed nadenken over wat je zelf financiert. Als je gaat lenen, mag je de bank ook vragen om mee te denken over het nut en het risico van eventuele investeringen. Je moet natuurlijk in staat zijn om je schulden te betalen als dat nodig is, maar dat betekent niet dat je alles in eigen hand moet houden. Het gaat om het vinden van een goede balans tussen eigen en vreemd kapitaal – een bank moet daarin, soms ook ongevraagd, kunnen adviseren. Veel Nederlandse banken missen het vermogen om echt internationaal te opereren. Bij Deutsche Bank praat je met één partner, die aanwezig is in verschillende landen. Deutsche Bank heeft bijvoorbeeld een eigen bankvergunning in India, terwijl andere banken veelal met lokale partners werken. Dat laatste boezemt toch minder vertrouwen in. Deutsche Bank kan goed inspelen op lokale problemen en risico’s, zodat wij snel kunnen beslissen. Het gaat dan niet alleen om lokale marktkennis, maar vooral om kennis van transacties en processen in andere landen. Het is fijn als je gewoon je contactpersoon bij de bank kunt bellen.”
Realities / 17
02 Marcel Schabos, CEO van Inalfa Roof Systems Group.
03 Marcel Slaghekke, Algemeen directeur Staffing Associates.
Checks & balances
Passende diensten
“Ons credo is transparantie. Wij hebben een open relatie met onze aandeelhouders en andere stakeholders. Alle goede en slechte zaken komen op tafel en samen met de geëigende partijen zoeken we naar de beste oplossing. Dat geldt ook voor onze samenwerking met Deutsche Bank. Onze financiële experts weten wat we willen en de mensen van Deutsche Bank hebben de toolbox om daar concreet invulling aan te geven. Waarbij ik zo nodig ook tegenspel verwacht, aan jaknikkers en meepraters hebben we niets. Ze moeten ons dan met de neus op de feiten drukken. Benchmarking is essentieel voor de checks & balances in de bedrijfsvoering. Dat houd ik mijn eigen mensen ook voor: een procentuele verbetering is prima natuurlijk, maar wat doet de markt? Wat doet de concurrentie? In welk perspectief moeten we die verbetering zien? Eveneens waardevol voor ons is de trendinformatie van de automotive desk van Deutsche Bank. We opereren in een long cycle business. Voor onze strategie kijken we tien tot twintig jaar vooruit en onze processen kennen een lange doorlooptijd: twee à drie jaar voor de ontwikkeling, vier à vijf jaar voor de productie en daarna nog een aftersales-traject. Je moet eerst investeren, komt na twee jaar door het nulpunt en pas dan wordt de lijn positief. Je moet dus verschrikkelijk goed vooruit plannen en dan is die trendinformatie van wezenlijk belang. Ik hecht aan een sociaal prettige relatie met de bank. Men heeft gezien hoe ons bedrijf zich door de jaren ontwikkeld heeft. Die kennis heeft ongetwijfeld een rol gespeeld bij de uitbreiding van de financiering.”
“Klanten zijn vooral gelukkig als ze diensten krijgen aangeboden die precies aansluiten bij hun behoeften. Niemand dan de bank zelf weet beter welke diensten zij in huis heeft. Vaak beschikt een bank over producten en diensten die voor een ondernemer interessant zouden kunnen zijn, maar waarvan die ondernemer misschien het bestaan niet eens vermoedt. Daarom is het belangrijk dat een financieel adviseur meedenkt en proactief adviseert. De verantwoordelijkheid voor de beslissing ligt uiteindelijk bij de ondernemer, maar de bank moet wel zo duidelijk en uitgebreid mogelijk voorlichten. Daar heeft een bank inzicht voor nodig in de markt van de ondernemer en in de financiële huishouding van de onderneming. Belangrijk is dat een bank haar klanten goed kent en de wensen van de klanten van haar klanten begrijpt. Pas als je begrijpt waar een bedrijf zijn winsten vandaan haalt, weet je welke diensten die winstgevendheid verder kunnen verbeteren. Een voorbeeld. Als het om internationaal zakendoen gaat, is het aan de ondernemer zelf om de risico’s te beoordelen. We verwachten van een bank daarbij niet hetzelfde als van een accountant of marketingadviesbureau. De bank moet vooral nagaan welke diensten hij kan leveren om ervoor te zorgen dat de ondernemer zijn internationale handel kan drijven. Momenteel rollen wij ons businessmodel uit naar België en dan wil je het liefst ook je bestaande structuur doorvertalen. Deutsche Bank biedt daar bijvoorbeeld dezelfde factoringdienst aan als in Nederland en dat is heel handig. Wij letten bij het beoordelen van diensten vooral op de toegevoegde waarde voor de onderneming. De kosten moeten in verhouding zijn, maar zijn zeker niet het belangrijkste. Als een product of dienst ons iets oplevert, mag het ook best wat kosten.”
Deutsche Bank Oktober 2012
18 / Realities
Nieuws
Woestijnen zijn 100.000 euro energiebronnen voor van de toekomst Alpe d’HuZes
Black Box van Kentridge in Nederland
Woestijnen in de MENA-regio (NoordAfrika en het Midden-Oosten) zijn belangrijke locaties om in de toekomst betaal bare en duurzame wind- en zonneenergie te genereren.
Onder het motto ‘opgeven is geen optie’ fietsten twee Deutsche Bank-teams begin juni op de Alpe d’Huez een ton bij elkaar voor KWF Kankerbestrijding.
Black Box, de multimedia-installatie van William Kentridge over het Duits kolonialisme in Afrika is tot en met 25 november 2012 te zien in het Joods Historisch Museum in Amsterdam.
Dat is de visie die Desertec industrial initiative (Dii) onlangs publiceerde in deel 1 van de strategic paper ‘Desert Power 2050: Perspectives on a Sustainable Power System for EUMENA’ (Europa, Midden-Oosten, Noord-Afrika). Het is Dii’s missie om een langetermijnplan te maken waaruit blijkt dat het technisch mogelijk en economisch zinvol is om een energiesysteem te ontwikkelen dat voor meer dan 90 procent bestaat uit duurzame energie. Als aandeelhouder van Dii GmbH, financial intermediary en klimaatambassadeur onderstreept Deutsche Bank het belang van duurzaamheid en innovatie. In Dii’s visie zijn woestijnen in de MENA-regio (Noord-Afrika en het Midden-Oosten) belangrijke locaties om in de toekomst betaalbare en duurzame wind- en zonne-energie te genereren. Ook de offshore wind-sites in Noord-Europa zullen een belangrijke bijdrage leveren. De ruggengraat van het energiesysteem wordt gevormd door een uitgebreid hoogspanningstransmissiegrid dat elektriciteit over internationale grenzen heen transporteert van de opwekkingsbron naar de consument. Energie uit de woestijn promoot niet alleen economische groei en samenwerking tussen Europa en de MENA-regio, maar biedt ook oplossingen voor de meest dringende kwesties van deze tijd: afhankelijkheid van fossiele brandstoffen en klimaatverandering. Dii is voornemens om het tweede deel van de 2050-strategie genaamd ‘Desert Power 2050: Getting Started’ later dit jaar te publiceren. Meer informatie: www.dii-eumena.com/desert-power-2050.html.
Alpe d’HuZes is een actie om geld bijeen te brengen voor KWF Kankerbestrijding. De deelnemers moeten op één dag zo vaak mogelijk de legendarische Alpe d’Huez beklimmen, met een maximum van 6 keer (vandaar Alpe d’HuZes). Bedoeling is dat ze zich daarvoor laten sponsoren. Twee Deutsche Bank-teams met in totaal 17 medewerkers haalden ruim 100.000 euro aan sponsorgeld op. Begin september stond de teller voor Alpe d’HuZes 2012 al op 28,5 miljoen euro en het ziet ernaar uit dat het eindbedrag uiteindelijk rond de 30 miljoen zal liggen – een recordbedrag. De definitieve opbrengst wordt op 7 oktober 2012 bekendgemaakt. Alpe d’HuZes heeft sinds de eerste editie in 2006 al meer dan 70 miljoen euro opgehaald voor de strijd tegen kanker. Met dit geld financiert Alpe d’HuZes onderzoek, projecten en diensten die in lijn zijn met de missie: anderen faciliteren en inspireren om goed, gelukkig en gezond te leven met kanker. De missie van Alpe d’HuZes komt voort uit het gegeven dat tegenwoordig 55 procent van de patiënten met kanker geneest. De 45 procent die niet geneest, leeft steeds langer met de ziekte, soms 1 jaar, soms 5 jaar en in bijzondere gevallen tot wel 15 jaar. Voor deze groep wordt de kwaliteit van leven met kanker steeds belangrijker. Meer informatie: www.opgevenisgeenoptie.nl.
William Kentridge (Johannesburg, 1955) is wereldwijd een van de meest gevierde kunstenaars, met een eigen werkwijze waarin tekenkunst, animatie, collage, film, grafiek en theater samenkomen. Typerend zijn de krachtige houtskool- en pasteltekeningen die hij tot bewegend beeld transformeert. Kentridge maakte Black Box/Chambre Noire in 2005 in opdracht van Deutsche Bank en de Solomon R. Guggenheim Foundation. Met dit werk, door hemzelf een Trauerarbeit genoemd, reflecteert Kentridge op de oorzaken en gevolgen van het Duits kolonialisme in Afrika en op de ‘vergeten genocide’ van 1904-1907, de moord op de Herero- en Namabevolking in Zuidwest-Afrika (nu Namibië). Dit historische feit raakte Kentridges Zuid-Afrikaanse identiteit en bracht hem tot vragen over toedracht, medeplichtigheid, verwerking, verdriet en verzoening. Black Box/Chambre Noire is een mechanisch theater waarin gedurende 23 minuten zes mechanische figuren beurtelings optreden tegen een geprojecteerde achtergrond van geanimeerde houtskooltekeningen. Circa vijftig tekeningen, die Kentridge maakte tijdens het ontstaansproces van de Black Box-installatie, zijn rondom het theater te zien. Philip Miller schreef de muzikale compositie, waarin hij fragmenten uit Mozarts Zauberflöte en Namibische muziek verwerkte. Black Box/Chambre Noire is de eerste expositie van William Kentridge in Nederland. Te zien tot 25 november 2012. Meer informatie: www.jhm.nl/ actueel/tentoonstellingen/william-kentridge.
Oktober 2012 Deutsche Bank
Realities / 19
André Smits, Head of Private Wealth Management Benelux bij Deutsche Bank.
Persoonlijke zorg voor vermogen Wereldwijd plukken zakelijke klanten de vruchten van de integrale benadering van Deutsche Bank, die is gebaseerd op de financiële behoeften van onze klanten. Met de introductie van Private Wealth Management in Nederland wil de bank ook privé het verschil maken voor haar relaties.
“
D
eutsche Bank heeft alle disciplines ter beschikking om klanten ook persoonlijk een volledig integrale benadering te bieden”, vertelt André Smits, Head of Private Wealth Management Benelux. “De kennis die we als zakelijke bank over onze klanten opbouwen, stelt ons in staat om hen tevens privé optimaal te adviseren. Wij kijken daarbij niet alleen naar de winst- en verliesrekening van een onderneming, maar ook naar de persoon die daarachter zit met zijn wensen en doelen. Ik heb de mooiste baan die er is. Ik leer interessante mensen kennen, mag me verdiepen in wat ze nodig hebben en proberen om daar creatieve oplossingen voor vinden. Of het nu wereldwijde, nationale, complexe of eenvoudige oplossingen zijn – wij hebben alles in huis voor elke fase van het ondernemerschap, ook wanneer klanten hun bedrijf hebben verkocht, op een andere manier een vermogen hebben opgebouwd of geërfd vermogen beheren. We hebben daarnaast mogelijkheden voor filantropische activiteiten en helpen families hun ‘assets’ te consolideren en te beheren.”
Doorlopend inzicht “Vaak worden deze activiteiten door verschillende partijen uitgevoerd. Daarbij kunnen interessante kansen en mogelijkheden over het hoofd worden gezien. Door een integraal inzicht kan een veel betere planning worden gemaakt, kunnen betere oplossingen worden geboden en kan snel worden gehandeld indien nodig. Wij houden ons overigens niet bezig met ‘estate planning’ zelf, dit laten wij over aan externe specialisten waarmee wij samenwerken – ieder zijn vak. Wanneer iemand een schenking verkrijgt of erft, dan kunnen we natuurlijk wel een volledig scala aan beleggingsdiensten bie-
den. Om te weten wat klanten beweegt en wat hun specifieke behoeften zijn, gaat Deutsche Bank langdurige ‘partnerships‘ aan. We baseren onze analyses niet alleen op het risicoprofiel, de investeringshorizon en verwachte opbrengsten van de klant, we kijken ook naar de voorgeschiedenis en toekomstwensen, zowel zakelijk als privé. Persoonlijke wensen en het risicoprofiel van de klant fungeren als leidraad. Wanneer we met een Directeur-Groot Aandeelhouder spreken, weten we bijvoorbeeld waar zijn bedrijf zich in de ‘lifecycle’ bevindt. Zit al zijn vermogen in de onderneming of heeft hij er al wat uitgehaald? Wat doet hij met dat geld? Wordt het aangewend voor een huis of misschien een tweede huis? Kan er wel worden belegd? Blijft iemand op termijn in Nederland wonen of wil hij naar het buitenland? Draag je de zaak niet over aan de kinderen, maar besluit je te verkopen? Dergelijke beslissingen hebben verstrekkende gevolgen.” Snel schakelen “Vanuit de kantoren van Deutsche Bank verspreid over het hele land, richten we ons op de specifieke behoeften van individuele klanten. Deze aanpak vereist wel een zeer nauwe samenwerking tussen private en corporate bankers, en tussen relatiemanagers en investment managers. Alle partijen moeten kennis hebben van elkaars werelden, maar uiteraard en – veel belangrijker – ook van de wereld van de klant, en de uitdagingen waarvoor zij staan. Bij ‘liquidity events’ gaan onze zakenbankiers samen met hun Private Wealth-collega’s op zoek naar de beste financiële oplossing. Het spreekt voor zich dat de privacy van de cliënt wordt gewaarborgd. Daarnaast is het de kunst om kansen in de markt
tijdig te herkennen en snel te schakelen. Deutsche Bank is al sinds 1870 gespecialiseerd in Private Wealth Management. Omdat we internationaal opereren en een uitgebreid partnernetwerk hebben, kunnen we solide internationale oplossingen bieden voor behoud en beheer van het privévermogen van 76.000 klanten in 28 landen. Wij bieden in Nederland het hele scala aan Deutsche Bankproducten, gevoed door kennis van collega’s in Singapore, New York, Frankfurt, Londen en Hong Kong. Er zijn in Nederland weliswaar meer spelers op dit gebied, maar sinds de crisis zijn hun werkterrein en organisatie vaak ingekrompen. Wij brengen specifieke kennis uit verschillende regio’s bijeen in een netwerk van lokale kantoren. Onze kijk is daardoor breder. We kunnen het ‘microniveau’ van een individuele cliënt koppelen aan het ‘macroniveau’ van kansen in de wereldeconomie.” Geïntegreerde aanpak “Door de crisis zijn ‘trust and transparency’ belangrijker dan ooit geworden. Wanneer wij als ‘Trusted advisor’ met een idee komen, en klanten zien dat we met eerdere adviezen goede resultaten hebben behaald en weten dat we een zeer strak risicomanagementprofiel hanteren, dan wekt dat vertrouwen en kunnen we samen komen tot een optimale oplossing. Risicomanagement is een van onze sterke punten. Kortom: door de gehele financiële huishouding van onze klanten onder de loep te nemen, komen we tot een beter beleid waar het gaat om beleggingsmogelijkheden, kredietbehoeften, risicomanagement en langetermijnplanning. Maar misschien wel het belangrijkst is de persoonlijke aandacht. De klant staat altijd centraal en advies is altijd op maat.”
Deutsche Bank Oktober 2012
20 / Realities
In 2013 viert Het Concertgebouw een jaar lang zijn 125jarig jubileum. In twaalf thematische maandprogramma’s trekt niet alleen het kleurrijke verleden voorbij, maar wordt ook de link met de actualiteit gelegd en zelfs een blik op de toekomst geworpen. Een interview met Concertgebouwdirecteur Simon Reinink.
125 jaar
Het Concertgebouw
H
et is natuurlijk heel bijzonder dat tegen het eind van de negentiende eeuw een groep particulieren, die vond dat Nederland een goede concertzaal nodig had, het initiatief nam om daarvoor fondsen bijeen te brengen”, zegt een enthousiaste Simon Reinink, sinds 2006 directeur van Het Concertgebouw. “Waarschijnlijk had niemand van hen toen durven dromen dat het zo’n prachtig gebouw zou worden, met een akoestiek en programmering die wereldfaam zouden vergaren.” Met dat particuliere initiatief werd toen de toon gezet voor de wijze waarop Het Concertgebouw sindsdien zijn fondsen heeft verworven. Tot de dag van vandaag is Het Concertgebouw, dat in 2013 zijn 125-jarige jubileum viert, voor het overgrote deel een privaat gefinancierd instituut. “Daarom is het voor ons van groot belang blijvend de verbinding te zoeken met het publiek, alsook met sponsoren en fondsen”, aldus Reinink. ‘Zo hebben wij ter gelegenheid van het 125-jarig jubileum een Jubileumaandelenemissie geïntroduceerd, waarbij Deutsche Bank als een van de twee lead banken betrokken was.”
“
Jubileumemissie De Jubileumemissie stelde particulieren in de gelegenheid een fiscaal aftrekbare gift te doen. Daarmee dragen zij bij aan de toekomst van Het Concertgebouw, zodat ook volgende generaties kunnen genieten van de schitterende programmering en de unieke akoestiek. “Via de Jubileumemissie hebben wij honderden nieuwe mensen aan ons gebonden en is er voor 8,7 miljoen euro aan baten gegenereerd ten behoeve van het Endowment fonds.” Het spits van de jubileumactiviteiten zoals die gedurende 2013 zullen plaatsvinden, werd al op 26 sep-
Oktober 2012 Deutsche Bank
tember afgebeten met het zogeheten pre-jubileumconcert. In dit programma, waarbij Geert Mak als verteller optrad, werd stilgestaan bij de periode voorafgaand aan het ontstaan van Het Concertgebouw: hoe lag het landschap er toen muzikaal en maatschappelijk bij? Reinink: “In 2013 gaan we iedere maand een decennium uit onze historie uitlichten. Dus in januari wordt dat de periode van 1888 tot 1900, in februari het decennium 1900-1910, om uiteindelijk in december stil te staan bij de toekomst. In het kader daarvan organiseren we het grootschalige participatieproject rond de musical West Side Story, dat fantastisch wordt ondersteund door Deutsche Bank.’ (zie kader).
“Als er vandaag de dag iets belangrijk voor ons is, is het wel cultureel ondernemen”
Cultureel ondernemen Het Concertgebouw heeft voor elk decennium een thema gekozen dat nog steeds actueel is. In januari is dat bijvoorbeeld ‘Een particulier initiatief’, waarbij onder andere cultureel ondernemen centraal staat. Reinink: “Als er vandaag de dag iets belangrijk voor ons is, is het wel cultureel ondernemen. In mei, wanneer de jaren dertig centraal staan, is het thema: ‘Crisisjaren in een verscheurd Europa’. Een maand later: ‘Oorlog en vrede’. Het gaat telkens om universele thema’s, waarbij we stilstaan bij de programma’s van toen, maar ook bij de tijd van nu. We proberen het programmatisch zo in te delen dat we soms verwijzen naar muziekprogramma’s die in die periode werden uitgevoerd, en soms ook naar een hedendaagse invulling daarvan, die past bij het thema.” In het kader hiervan zijn er bijvoorbeeld in het voorjaar van 2013 in Het Concertgebouw twee geheel verschillende versies van de Matthäus Passion te beluisteren. De eerste is een uitvoering volgens de
hedendaagse opvattingen, door de Nederlandse Bachvereniging onder leiding van Peter Dijkstra. Daarnaast komt er een grote meezing-Matthäus, waarbij de omvang van het ‘koor’ herinneringen oproept aan de uitvoeringspraktijk van Willem Mengelberg, gedurende de eerste decennia van de twintigste eeuw. Tot de meest legendarische, nog levende muzikale grootheden die op de planken van Het Concertgebouw hebben gestaan, behoort uiteraard Bernard Haitink (geb. 1929), die van 1963 tot 1988 chef-dirigent was van het Concertgebouworkest (sinds het eeuwfeest in 1988 Koninklijk Concertgebouworkest). Reinink: “Haitink zit inmiddels in zijn zesde jubileum als actief dirigent. Wij eren hem in 2013 door een concert dat hij zal geven met The Chamber Orchestra of Europe, waarmee hij werken van Brahms ten gehore zal brengen. Daarnaast zal hij een publiek interview geven in de Kleine Zaal. Dat belooft bijzonder te worden!”
Realities / 21
Een korte geschiedenis 1888
Het Concertgebouw
Stadsschouwburg Simon Reinink, Directeur van Het Concertgebouw.
Jongerenparticipatieproject West Side Story Ter gelegenheid van het 125-jarig jubileum organiseert Het Concertgebouw een jongerenparticipatieproject (16-24 jaar) rond de musical West Side Story. Jonge amateurmusici zullen in de gelegenheid worden gesteld om auditie te doen voor een plaats in het orkest. Daarnaast vinden vanaf september audities plaats voor de cast. Musici en cast zullen gedurende een jaar intensief worden gecoacht, onder meer door professionele musici van Het Nederlands Kamerorkest, om toe te groeien naar een hoog, professioneel niveau. “We willen jongeren duidelijk maken dat, als ze er maar hard voor werken, alles mogelijk is”, vertelt hoofd Educatie en Participatie Anja van Keulen. “Want we streven wel naar de allerhoogste kwaliteit.” In aansluiting op de belevingswereld van de doelgroep, zullen jongeren auditie kunnen doen via Google en YouTube. Daarnaast gaat Het Concertgebouw een aantal middelbare scholen en roc’s benaderen, waarbij jongeren de kans wordt geboden om onder leiding van een couturier kostuums voor de voorstelling te maken. Ook zullen jongeren worden betrokken bij het ontwerpen en maken van decors, de bediening van het licht, de catering en andere zaken. “Op deze wijze hopen we jongeren te bereiken die anders waarschijnlijk niet snel een voet over de drempel van Het Concertgebouw zouden zetten”, legt Van Keulen uit. “Dankzij de steun van Deutsche Bank is het mogelijk om dit project uit te voeren.”
Willem Kes
Maria Callas
Ook voor Het Concertgebouw in 1888 de deuren opende, heerste er in Amsterdam een bruisende muziekcultuur. Zo bevonden zich in de Doelenstraat verschillende logementen die tevens dienst deden als concertzaal. Ook in de Amsterdamse Schouwburg, die in 1732 werd opgericht, werden concerten gehouden. Een al te uitbundige muzikale beleving stond echter haaks op de calvinistische levenshouding die het geestelijke klimaat van de hoofdstad toen typeerde. Daarom duurde het nog ruim veertig jaar tot de Schouwburg ook een opera durfde te programmeren. Gedreven door de overtuiging dat Amsterdam een gespecialiseerd en kwalitatief hoogwaardig concertgebouw verdiende, sloeg een kleine groep burgers de handen ineen en maakte de financiering hiervan mogelijk. Bij de opening van Het Concertgebouw, op 11 april 1888, bleek de belangstelling reusachtig. De concerten trokken een zeer gemengd publiek, dat de uitvoeringen – zoals destijds overal gebruikelijk – vooral zag als vermaak. De toehoorders zaten aan tafeltjes te eten en te drinken, kletsten gewoon door de muziek heen en gooiden soms met sinaasappelschillen als iets hun niet beviel. De eerste dirigent, Willem Kes, maakte aan deze praktijken al snel een einde en verordonneerde dat er tijdens de uitvoeringen niet meer gesproken mocht worden. Sinds de oprichting hebben alle muzikale grootheden van de wereld op de planken van Het Concertgebouw gestaan, van Gustav Mahler tot Miles Davis en van Igor Strawinsky tot Maria Callas. (Bron: Preludium, programmablad voor Concertgebouw en Koninklijk Concertgebouworkest, augustus/ september 2012)
Deutsche Bank Oktober 2012
22 / Realities
De geanimeerde uitleg van Funk-e De jonge honden van vandaag zijn de captains of industry van morgen. Maar niet allemaal, want de één heeft het nu eenmaal meer dan de ander. Alleen de tijd zal het leren... Inspirerend zijn ze in elk geval wel en daarom belichten we in een aantal edities van Realities jonge aanstormende ondernemers, zoals Funk-e.
Colofon Realities is een uitgave van Deutsche Bank Nederland N.V. Concept & realisatie Axioma Custom Media, Baarn. Telefoon: (035) 548 81 68, www.axioma.nl, Twitter: @axioma_cm Bladmanagement Babs Prinsen (Deutsche Bank) Hoofdredacteur Elsbeth Ketting (Deutsche Bank) Redactie Axioma Wies Gruppen, Bas Kooman, Lex Stuip Art direction Joost Junte, Maria Richard Tekst Hans Bouman, John Edwards, Nicole de Haan, Gert Hage, Elsbeth Ketting, Bas Kooman, Thomas Olivier Fotografie Peter Bak, Hester Doove, Erik Hijweege, Jeroen Oerlemans, Oscar Seykens Lithografie Fritz Repro Druk Mart.Spruijt Grafinoord BV
Disclaimer Deze disclaimer is van toepassing op het magazine Realities van Deutsche Bank Nederland N.V., die haar hoofdkantoor heeft op de Entrée 99 - 197, Amsterdam-Zuidoost (Postbus 12797, 1100 AT), Nederland en is ingeschreven in het Handelsregister KvK Amsterdam onder nummer 34302014, BTW-identificatienummer: NL 81 94 37 359 B01. Deutsche Bank Nederland heeft een bankvergunning van De Nederlandsche Bank N.V. en is opgenomen in het Wft-register dat door De Nederlandsche Bank N.V. en de Stichting Autoriteit Financiële Markten wordt aangehouden.
In 2009 richtten Alexander Broekman en Joost Vissers, destijds studenten aan de Erasmus Universiteit, Funk-e op. Het Rotterdamse bedrijf is gespecialiseerd in het maken van korte, pakkende animaties waarmee producten en diensten worden uitgelegd. Inmiddels is Funk-e van een studentenbedrijfje uitgegroeid tot een hecht team van creatieve denkers en bedrijfskundigen met een respectabel klantenbestand, vooral financiële dienstverleners en IT-bedrijven.“Het concept van de uitleganimaties komt uit Amerika”, vertelt Alexander Broekman. “Toen we het zagen, waren we meteen verkocht.” Vissers: “Het is een ontzettend snelle manier om informatie over te brengen. Veel bedrijven proberen producten te verkopen met reclameachtige video’s, maar vergeten vaak dat ze eerst het nut van hun product moeten uitleggen. Uitleganimaties lenen zich hier perfect voor.” In zo’n 75 seconden kan Funk-e precies vertellen wat een product, dienst of innovatie inhoudt. Zo hebben ze bijvoorbeeld de consulting diensten van een accountant uitgelegd, maar ook financiële producten van DELA en technische producten van UPC, zoals een digitale videorecorder. Bij de oprichting hebben Broekman en Vissers allebei 1.000 euro in Funk-e geïnvesteerd. In 2010 maakten ze maar acht filmpjes, in 2011 waren dat er al 45. Dit jaar hopen ze er meer dan honderd te maken. Voor 2012 mikken ze op een omzet van minstens € 300.000 en willen ze flink uitbreiden in Europa. Zo zijn ze momenteel bezig een Duitse zuster op te zetten. Klanten moeten wel bereid zijn om het conceptuele werk uit handen te geven. Broekman: “Wij schrijven het script. Hierin zijn we vrij streng. Als buitenstaander heb je geen voorkennis en verval je niet in vakterminologie: dat komt de duidelijkheid van de uitleg altijd ten goede.”
Oktober 2012 Deutsche Bank
Dit document dient uitsluitend ter informatie in algemene zin en wij geven, hoewel het document is gebaseerd op informatie die betrouwbaar wordt geacht, geen garantie aangaande de juistheid of volledigheid hiervan. Deutsche Bank Nederland N.V. en/of haar agenten of onderaannemers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid ten aanzien van directe, indirecte, bijzondere, incidentele, immateriële of gevolgschade (met inbegrip van gederfde winst), die op enigerlei wijze voortvloeit uit de informatie die in deze nieuwsbrief wordt aangeboden of het gebruik daarvan. De uitsluiting van aansprakelijkheid strekt mede ten gunste van bestuurders en medewerkers van Deutsche Bank Nederland N.V. De weergegeven marktinformatie alsmede de opinies, prognoses, aannames, schattingen, afgeleide waarderingen en koersdoelstelling(en) die zijn opgenomen, dateren van de aangegeven datum en kunnen op enig moment zonder voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. Dit document mag nadrukkelijk niet worden beschouwd als een advies en kan evenmin worden beschouwd als een aanbod tot het aangaan van een overeenkomst. Beslissingen op basis van de informatie van deze nieuwsbrief zijn voor uw eigen rekening en risico. Dit document is uitsluitend bedoeld voor het Nederlandse publiek en is bedoeld voor gebruik in Nederland. Deutsche Bank Nederland N.V., of de rechthebbende, behoudt alle rechten voor (waaronder auteursrechten, merkrechten, octrooien en andere intellectuele eigendomsrechten) met betrekking tot alle in dit document aangeboden informatie. Het is niet toegestaan de informatie – geheel of gedeeltelijk – te kopiëren, te downloaden of op enigerlei wijze openbaar te maken, te verspreiden of te vermenigvuldigen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Deutsche Bank Nederland N.V. of rechtmatige toestemming van de rechthebbende. U mag informatie in dit document wel afdrukken voor persoonlijk gebruik. Deutsche Bank Nederland N.V. behoudt zich het recht voor de tekst van deze disclaimer te wijzigen zonder hiervan nadere aankondiging te doen. Op deze disclaimer is het Nederlands recht van toepassing. Alle geschillen uit hoofde van of in verband met deze disclaimer zullen bij uitsluiting worden voorgelegd aan de bevoegde rechter in Nederland. © Copyright 2012 Deutsche Bank Nederland N.V.
4 LDPE
Over passie gesproken
Simon Reinink Directeur van Het Concertgebouw
“Mijn passie voor Het Concertgebouw wordt voortdurend gevoed door de mensen met wie ik daar werk. Ik ontleen veel energie en werkplezier aan de enorm betrokken collega’s en stakeholders. Dat is een voortdurend feest. De Grote en Kleine Zaal van Het Concertgebouw behoren tot de absolute wereldtop, zodat alle grote musici hier graag willen optreden. Het is een voorrecht om dag in dag uit zulke grootheden te mogen verwelkomen. En om de cirkel rond te maken: ook ons publiek geeft me inspiratie en enthousiasme. Ik heb het geluk gehad dat ik in een omgeving opgroeide waar cultuur rijkelijk vertegenwoordigd was. Toen ik in 2005 werd benaderd om directeur van Het Concertgebouw te worden, kwam dat niet op een ideaal moment. Ik was net een jaar daarvoor toegetreden tot het management van een uitgeverij. Maar als je zo’n aanbod krijgt… Dat is een once in a lifetime opportunity.” www.concertgebouw.nl
z Over de kunst van presteren gesproken
Prof. dr. Maurits van Rooijen Rector Magnificus and Chief Executive, Nyenrode Business Universiteit
“Ik richt me altijd sterk op de toekomst. Vooruit kijken naar de wensen en behoeften van morgen is een passie voor mij. Daarom sluit het opleiden van mensen voor de wereld van morgen goed aan bij hoe ik persoonlijk in het leven sta. Waarlijk toekomstgericht hoger onderwijs bieden is eigenlijk niet mogelijk zonder het streven naar excellentie. Dat streven realiseren we op Nyenrode. Al onze masteropleidingen zijn, elk in hun categorie, uitgeroepen tot de beste van Nederland, de MSc Bedrijfskunde zelfs tot beste van allemaal. Nyenrodes opleidingen leggen de nadruk op de totaalervaring van de opleiding. Daarnaast streven wij ook naar excellente dienst verlening aan onze studenten buiten het leslokaal. Die manifesteert zich in uitstekende faciliteiten en oprechte aandacht voor de individuele student. Niet alleen kennis en vaardigheden dus, maar ook persoonlijke verrijking. Een Nyenrodiaan kan zijn rug rechten, in een team werken, begrijpt hoe je open staat voor je omgeving en hoe je resultaat boekt. Met dank aan de dienstverlening buiten het leslokaal.” www.nyenrode.nl
Over leiderschap gesproken
Jeanine van der Vlist CEO Alcatel-Lucent Nederland
“Ik ben een voorstander van participerend leiderschap. Vroeger vertelde de baas wat er moest gebeuren en medewerkers voerden dat uit. Zo’n top-downstructuur werkte toen goed, maar is nu niet meer voor te stellen. Bedrijven zijn een spiegel van de samenleving en in beide is veel veranderd. Bedrijven werken internationaler en de invloed van sociale media is enorm. Jongere generaties willen over alles meepraten en hebben bovendien goede ideeën. Natuurlijk moet je als leider de markt aanvoelen, maar zeker zo belangrijk is het om de juiste mensen bij elkaar te brengen, goede teams te vormen en die vertrouwen en verantwoorde lijkheid te geven. Daarmee stimuleer je ondernemerschap en creativiteit. Geef ruimte voor discussie maar maak duidelijk dat als een besluit genomen is, het ook moet worden uitgevoerd. Bij innovatie denken we meestal aan technologie, terwijl sociale vernieuwing minstens zo belangrijk is. Omdat veranderingen vaak pijn doen, zullen leiders over een flinke dosis door zettingsvermogen moeten beschikken.” www.alcatel-lucent.nl
Over duurzaamheid gesproken
Petra van der Linden Steenvoorden Brussen Algemeen directeur Wessanen Benelux
“Ik geloof in puur en eerlijk eten. Dat heb ik van huis uit meegekregen. Dus toen Royal Wessanen NV, toonaangevende speler op de Europese markt voor biologische voedingsmiddelen, belde of ik dochterbedrijf Wessanen Benelux wilde leiden, was het of mijn moeder me weer in herinnering bracht: ‘Het is belangrijk goed voor jezelf én voor de aarde te zorgen.’ Ik voelde wat ik te doen had. Mijn hart zei ja. Ik wil aan dit bedrijf op een inspirerende manier leiding geven doordat ik geloof in de heelheid van natuur, mens en voeding. Het is mijn ideaal dat iedereen voor biologisch kiest, al is dat alleen maar door de pure en onovertroffen smaak. Het is mijn diepe wens om kinderen te laten opgroeien in een wereld waar ze zich verbonden voelen met onze prachtige aarde. Een wereld die in evenwicht is en waarop verantwoord omgegaan wordt met haar schitterende, natuurlijke bronnen. Het is een voorrecht dit bedrijf te mogen leiden met medewerkers die zich hiervoor met hart en ziel inzetten.” www.wessanen.com
Over duurzaamheid gesproken
Prof. dr. ir. Louise Fresco Hoogleraar duurzame ontwikkeling aan de Universiteit van Amsterdam
“Duurzame ontwikkeling gaat over behoeften die we nu hebben, zonder toekomstige generaties en hun behoeften in gevaar te brengen. De hongersnood in Biafra (Nigeria) deed mij destijds besluiten me bezig te gaan houden met de wereldvoedselvoorziening. Dat is ruim veertig jaar geleden. Ik merk dat steeds meer burgers en bedrijven een duurzamere samenleving willen, waarin niet alleen maar oog is voor groei. Overheden moeten snel volgen, bijvoorbeeld met belastingvoordelen voor duurzaam gemaakte producten. Het bedrijfsleven speelt een uiterst belangrijke rol als het gaat om duurzame ontwikkeling. Voor bedrijfssectoren zijn afspraken over klimaatverandering bijvoorbeeld makkelijker haalbaar dan voor landen. Als een hele sector afspraken maakt, is er bovendien geen sprake van concurrentievervalsing. Ik zie veel energie en gedrevenheid en ik hoop dat bedrijven elkaar stimuleren en hun ideeën verspreiden, zodat het gesprek over duurzaamheid niet iets wordt van de achterkamertjes. We moeten ermee naar buiten!” www.louiseofresco.com
