RAPPORT. Opties en alternatieven voor breedbandontsluiting witte gebieden in Fryslân. NGA foar doarp en omkriten

Opties en alternatieven voor breedbandontsluiting ‘witte’ gebieden in Fryslân

RAPPORT

NGA foar doarp en omkriten

Met medewerking van Dialogic en Fryslân Ring Rapport uitgebracht aan Provinsje Fryslân Hilversum, september 2013

Inhoud 1

Inleiding ............................................................................................................... 3

2

Breedband in buitengebieden: Wat mag waar in Fryslân? .......................................... 4 2.1

Inleiding ....................................................................................................... 4

2.2

Definitie witte gebieden .................................................................................. 4

2.2.1

Definities Europese Commissie ..................................................................... 4

2.2.2

High level situatie in Fryslân ........................................................................ 6

2.3 3

Technologische opties .......................................................................................... 14 3.1

Inleiding ..................................................................................................... 14

3.2

Vaste infrastructuren ................................................................................... 15

3.2.1

Glasvezel ................................................................................................ 15

3.2.2

Coax ....................................................................................................... 18

3.2.3

Koper ..................................................................................................... 21

3.3

5

Draadloze infrastructuren ............................................................................. 24

3.3.1

Straalverbindingen ................................................................................... 24

3.3.2

LTE-fixed................................................................................................. 26

3.3.3

Satelliet .................................................................................................. 30

3.3.4

Wi-Fi fixed ............................................................................................... 33

3.3.5

Huidig gebruik draadloze technieken ........................................................... 33

3.3.6

Trends in draadloze toegang en toekomstige alternatieven ............................ 34

3.4 4

Geografie en adresomvang witte gebieden in Fryslân ......................................... 8

Samenvatting technologische opties............................................................... 38

Kosteninschatting ontsluiten witte gebieden ............................................................ 42 4.1

Inleiding ..................................................................................................... 42

4.2

Inschatting gemiddelde aansluitkosten witte adressen Fryslân........................... 42

Conclusies en aanbevelingen ................................................................................. 49

Literatuurlijst ............................................................................................................ 51 Afkortingen en begrippen ........................................................................................... 53 Annex A

Analyse breedband ................................................................................... 55

Annex B

Kostenberekening witte adressen ............................................................... 59

Annex C

Indicaties consumentenprijzen ................................................................... 73

Annex D

Resultaten survey breedbandtoegang ......................................................... 74

Annex E

Vragenlijst survey breedbandinternet.......................................................... 78

© Stratix 2013


2

1

Inleiding Vanuit sociaaleconomisch oogpunt acht de provincie Fryslân het van belang dat ieder Fries huishouden toegang heeft tot een zeker basisniveau aan (maatschappelijke) digitale diensten, onder meer op het gebied van zorg en onderwijs. Daarvoor wil de provincie Fryslân op middellange termijn alle adressen in de provincie aangesloten hebben op een snelle, hoogwaardige breedbandinfrastructuur (Next Generation Access Network). Om dat te bereiken wil de provincie een actieve rol vervullen bij het realiseren van NGAaansluitingen in nog niet ontsloten buitengebieden in de provincie Fryslân, ook wel ‘wit gebied’ genoemd, en waar nodig zelf financieel participeren in de totstandkoming daarvan. De focus zal daarbij gericht zijn op de passieve infrastructuur. De verwachting is dat een groot deel van de adressen die geen of onvoldoende toegang hebben tot een adequate breedbandverbinding ontsloten kunnen worden via een vast NGA-netwerk, maar dat voor de overige dusdanig perifeer gelegen adressen ontsluiting via een vast netwerk zeer duur wordt, waardoor draadloze oplossingen vanuit economisch oogpunt een beter alternatief vormen. De primaire doelgroep waar de provincie zich op zal richten zijn de Friese huishoudens, maar bij daadwerkelijke uitrol kan ook overwogen worden om andere adressen zonder NGA-toegang (o.a. scholen, kleine bedrijven, dorpshuizen etc.) te ontsluiten. Om te komen tot een betrouwbaar investeringsplan voor het ontsluiten van de witte gebieden in Fryslân, acht de provincie Fryslân het van belang een nauwkeurige inschatting en afbakening te hebben van het witte gebied in Fryslân. Daarnaast wil de provincie een helder inzicht hebben in de technische mogelijkheden voor het effectief ontsluiten van de adressen in het buitengebied door middel van een NGA-netwerk en de kosten die daarmee gemoeid zijn. Daarbij dienen ook draadloze alternatieven in kaart te worden gebracht voor die adressen waar de aanleg van een vast netwerk onevenredig duur is. In dit rapport worden de mogelijkheden geschetst van de technische varianten om het buitengebied in Fryslân te ontsluiten door middel van een hoogwaardige breedbandinfrastructuur. Daaruit wordt duidelijk dat diverse aspecten bepalend zijn voor de keuze en haalbaarheid van een bepaalde variant, zoals de ligging en spreiding van de aan te sluiten adressen, de aanwezigheid van bestaande netwerken, het evolutiepad van de techniek en de voorziene kosten. Hiertoe heeft Stratix verschillende aanpakken gecombineerd. Een gedetailleerde kostenberekening voor verschillende uitrolvarianten van hoogwaardige breedbandtoegang voor twee voorbeeldgemeenten in Fryslân en een kostenmodellering geven inzicht in de provinciebrede situatie en de invloed van lokale parameters hierin. Een technology assessment van de verschillende vaste en draadloze technieken, geeft per toegangstechnologie een overzicht van ‘state of the art’ techniek en de huidige situatie in Fryslân, mogelijkheden om een oplossing te bieden voor het ontsluiten van witte adressen in Fryslân en toekomstige evolutiemogelijkheden om tegemoet te komen aan een stijgende bandbreedte. De uitkomsten van een gebruikerssurvey geven daarbij aanvullend inzicht in gebruik, ervaringen, tevredenheid en toekomstverwachtingen ten aanzien van verschillende draadloze toegangstechnologieën.

© Stratix 2013


3

2

Breedband in buitengebieden: Wat mag waar in Fryslân? 2.1

Inleiding

De provinciale overheid is gebonden aan Europese regelgeving die aangeeft tot in hoeverre, en in welke gevallen, de overheid actief mag zijn bij aanleg van breedband. Die gebieden waar een grote overheidsrol is toegestaan worden in de Europese regelgeving “witte gebieden” genoemd. Een belangrijke vraag bij het opstellen van een investeringsplan is dan ook in welke gebieden of voor welke adressen volgens de EU-richtlijnen een grote rol van de overheid is toegestaan, i.e. welke gebieden als “wit” kunnen worden bestempeld. Dit hoofdstuk maakt duidelijk welke gebieden in Fryslân tot wit gebied kunnen worden gerekend en geeft alvast een doorkijk naar de mogelijke omvang en ligging en van deze gebieden.

2.2

Definitie witte gebieden

Welke gebieden in Fryslân tot wit NGA gebied kunnen worden geclassificeerd wordt bepaald door welke van de huidige aansluitnetwerken in de provincie Fryslân onder de definitie van een NGA-netwerk vallen op basis van de Europese staatssteunregels voor breedbandnetwerken van de Europese Commissie1.

2.2.1 Definities Europese Commissie Onderscheid witte, grijze en zwarte gebieden voor NGA-netwerken De afbakening van witte, grijze en zwarte gebieden voor NGA-netwerken, welke relevant zijn voor de beoordeling van de vraag of staatsteun voor de aanleg van NGA-netwerken is toegestaan, worden als volgt gedefinieerd door de Europese Commissie2: Witte NGA-gebieden zijn gebieden waar NGA-netwerken momenteel niet voorhanden zijn en waarschijnlijk niet binnen drie jaar door particuliere investeerders zullen worden aangelegd. Grijze NGA-gebieden zijn gebieden waar in de komende drie jaar slechts één NGAnetwerk voorhanden is of zal worden uitgerold en er geen andere exploitant plannen heeft om in de komende drie jaar een NGA-netwerk uit te rollen. Zwarte NGA-gebieden zijn gebieden waar momenteel ten minste twee NGAnetwerken bestaan of daar in de komende drie jaar zullen worden uitgerold.

1

2

“EU-richtsnoeren voor de toepassing van de staatssteunregels in het kader van de snelle uitrol van breedbandnetwerken”, Mededeling van de Europese Commissie, 2013/C 25/01. Zie artikelen 75, 76 en 77 van de EU-richtsnoeren, 2013/C 25/01

© Stratix 2013


4

In de definities en EU-richtlijnen wordt melding gemaakt maakt van de termijn (drie jaar) waarbinnen een NGA-netwerk dient te zijn gerealiseerd, en dat particuliere investeerders door de steun verlenende autoriteit verplicht kunnen worden gesteld een overeenkomst te sluiten waarin bepaalde toezeggingen worden gedaan inzake de voortgang qua uitrol van NGA-netwerken3. In de praktijk is de afbakening van een ‘wit gebied’ lastig en is een goede indeling op adresniveau noodzakelijk. Niet in alle gevallen zullen ‘witte’ adressen daarbij een duidelijk gebied vormen. Meer hierover in paragraaf 2.3. Soorten NGA-breedbandnetwerken Over de NGA-netwerken staat in de EU-regels onder meer het volgende: (57)

Bij de huidige stand van ontwikkeling van de markt en de technologie

zijn NGA-

netwerken aansluitnetwerken die volledig of gedeeltelijk gebruikmaken van optische elementen en die breedbandtoegangsdiensten kunnen leveren met betere kenmerken dan de bestaande basisbreedbandnetwerken. (58)

NGA-netwerken worden geacht ten minste de volgende kenmerken te hebben: i) zij bieden iedere abonnee betrouwbare diensten aan tegen zeer hoge snelheid via optische (of gelijkwaardige technologie) backhaul-verbindingen die zich voldoende dichtbij de locatie van de gebruiker bevinden om daadwerkelijk een zeer hoge snelheid van de dienst te waarborgen; ii) zij ondersteunen diverse geavanceerde digitale diensten, waaronder convergente All-IP-diensten, en iii) zij hebben aanzienlijk hogere uploadsnelheden (in vergelijking met basisbreedbandnetwerken). In de huidige marktsituatie en in deze fase van technologische ontwikkeling zijn NGA-netwerken: i) op glasvezelkabels gebaseerde toegangsnetwerken (FTTx)

ii) geavanceerde, geüp-

gradede kabelnetten , en iii) bepaalde geavanceerde draadloze toegangsnetwerken die een betrouwbare hoge snelheid per abonnee kunnen bieden. (59)

Het is belangrijk voor ogen te houden dat NGA-netwerken naar verwachting op langere termijn de bestaande basisbreedbandnetwerken niet slechts zullen upgraden, maar zullen vervangen. Omdat NGA- netwerken een andere netwerkarchitectuur vereisen, breedbanddiensten leveren die van een aanzienlijk hogere kwaliteit zijn dan de huidige breedbanddiensten en daarnaast diverse diensten bieden die niet door de huidige breedbandnetwerken kunnen worden ondersteund, zullen er in de toekomst waarschijnlijk uitgesproken verschillen gaan ontstaan tussen gebieden die door NGAnetwerken worden gedekt en gebieden zonder NGA-dekking .Deze omschrijvingen – en de bijbehorende uitgebreide voetnoten die hier niet zijn overgenomen - moeten bezien worden in het licht van de Digitale Agenda voor Europa waarin wordt gesteld dat heel Europa in 2020 over een basisbreedbandverbinding van tenminste 30 Mb/s dient te beschikken, en een groot deel over Next Generation toegang van tenminste 100 Mb/s en aanzienlijk hogere uploadsnelheden dan de basisbreedbandnetwerken.

3

Zie artikel 65 van de EU-richtsnoeren, 2013/C 25/01

© Stratix 2013


5

De ambitie van de Provincie Fryslân is om Friesland te voorzien van dergelijke Next Generation netwerktoegang, waarbij de provincie waar toegestaan een actieve rol wil spelen bij aanleg van deze NGA-netwerken in het buitengebied. In een eerdere staatsteuntoets4 voor uitrol van breedband in het Verenigd Koninkrijk wordt genoemd dat volgens de criteria in het VK de nieuwe “superfast broadband speeds” toegangsnetwerken een downloadsnelheid hoger dan 30 Mbps moeten hebben. De ondergrens van 30 Mb/s is bij de afbakening van bestaande NGA-netwerken in dit rapport aangehouden als absoluut minimum5 voor de werkelijk te hanteren afbakening. Bij aanleg van een nieuwe NGA-netwerk ligt een veel hogere doelstelling voor de hand.

2.2.2 High level situatie in Fryslân Aanbieders van vaste (NGA-)breedbandnetwerken in Fryslân Tabel 1 toont een beknopt overzicht van de huidige vaste (hoge snelheid) breedbandnetwerken in Fryslân en hun aanbieders. Tabel 1: Omschrijving huidige netwerken en aanbieders in Fryslân die reeds een aanzienlijke bandbreedte (minimaal 30 Mb/s) en een aanzienlijke upload bandbreedte bieden zonder dat er additionele passieve infrastructuur gerealiseerd hoeft te worden.

Netwerktype

Aanbieders

FttH

KPN/Reggefiber, Kabelnoord

HFC

UPC, Ziggo, Kabelnoord

VDSL

6

KPN

Er zijn enkele marktpartijen in Fryslân actief, die conform de definitie van de Europese Commissie één of meerdere (NGA-)netwerken hebben uitgerold. Zoals blijkt uit Tabel 1 is er momenteel één exploitant van Fiber-to-the-Home netwerken (KPN/Reggefiber) actief in Fryslân, maar deze partij heeft enkel glasvezel uitgerold in de stad Leeuwarden. Daarnaast heeft Kabelnoord als wijze van proef enkele tientallen woningen in een nieuwbouwwijk in Dokkum aangesloten op glasvezel en recent aangekondigd in de komende jaren over te gaan tot een verdere verglazing van zijn netwerk. Ook zijn er drie kabelexploitanten (Ziggo, UPC en Kabelnoord) actief in Fryslân met ieder hun eigen verzorgingsgebied. Deze kabelaars hebben de afgelopen jaren hun kabelnetwerken gemoderniseerd, waardoor ze inmiddels allen over een hybride fiber-coax netwerk (HFC)

4 5

6

http://ec.europa.eu/competition/state_aid/cases/243212/243212_1387832_172_1.pdf Een aantal Nederlandse provincies is een Pre-notificatie procedure gestart waarin een preciezere afbakening voor de Nederlandse situatie wordt voorgesteld waarbij VDSL, LTE en straalverbindingen niet als NGA worden aangemerkt. Deze afbakening is op dit moment nog niet definitief; discussie hierover met de EC loopt nog. VDSL2, de nieuwste en meest geavanceerde standaard van de DSL-breedbanddiensten, zou onder bepaalde voorwaarden mogelijk als NGA kunnen worden aangemerkt.

© Stratix 2013


6

beschikken en daarmee alle adressen binnen hun verzorgingsgebied kunnen bedienen met hoogwaardige breedbandtoegangsdiensten. Daarnaast heeft KPN, die eigenaar is van het kopernetwerk in Fryslân, in een groot deel van Fryslân zijn kopernetwerk geüpgraded waardoor de levering van VDSL mogelijk is. Onder meer KPN zelf, maar ook andere service providers die gebruik maken van het kopernet van KPN bieden VDSL pakketten aan. In hoofdstuk 1.5 en 1.6 van het rapport “Investeringsplan voor NGA in Fryslân” wordt de afbakening van NGA en de beleidskaders voor overheden nader toegelicht. Daarin wordt onder meer vermeld dat momenteel een aantal provincies7 in gezamenlijkheid met de EC pogen om helderheid te krijgen over de precieze afbakening van vaste NGA-netwerken. Het voorlopig uitgangspunt is daarbij dat glasvezel- (FttH) en kabelnetwerken (HFC) wel en VDSL niet als NGA hoeft te worden gekarakteriseerd8,9. Dit rapport richt zich met name op de kostenaspecten en technologische opties voor de ontsluiting van ‘witte’ adressen. Een korte beschrijving van aanbieders in Fryslân van breedbandtoegang over verschillende vaste en draadloze netwerktypen wordt gegeven in hoofdstuk 3 van dit rapport. Afbakening witte gebieden in Fryslân De afbakening van NGA-netwerken in het rapport “Investeringsplan voor NGA in Fryslân” leidt voorlopig tot de volgende gebiedsclassificatie in Fryslân: Tabel 2: Classificatie witte, grijze en zwarte adressen: Een adres is ‘wit’ als er geen NGA aansluiting aanwezig is.

Aanwezigheid NGA op adres

7

8

9

Adresclassificatie

FttH

HFC

√

√

zwart

√

X

grijs

X

√

grijs

X

X

wit

De provincies Noord Brabant, Fryslân, Overijssel in samenwerking met het ministerie van Economische Zaken Indien op basis van de hernieuwde breedbandrichtsnoeren ook bepaalde VDSL-aansluitingen als NGAnetwerk kunnen worden aangemerkt, is het de verwachting dat deze wijziging een zekere implicatie kan hebben op de omvang van de gebiedsclassificaties zoals deze eerder aan de Staten van Fryslân zijn gerapporteerd. Een aantal adressen die voorheen als grijs gebied zijn bestempeld, zullen dan tot zwart worden gerekend en ook bepaalde witte gebieden kunnen door de aanwezigheid van VDSL dan als grijs worden bestempeld, waardoor het witte gebied kleiner wordt. Het aantal adressen waar wel VDSL beschikbaar is, maar geen DOCSIS 3 met dezelfde of betere breedbandeigenschappen is overigens beperkt. Uit de gedetailleerde breedbandanalyses voor Boarnsterhim en Opsterland komt bijvoorbeeld naar voren dat ongeveer 2% van alle adressen in beide gemeenten wel over een VDSL aansluiting beschikt maar niet over een HFC aansluiting. De eventuele impact van de VDSL-discussie op het aantal witte adressen zal dus beperkt zijn.

© Stratix 2013


7

In de volgende paragraaf worden deze situaties nader uitgewerkt en wordt een inschatting gepresenteerd van het percentage witte adressen per Friese gemeente en wordt op basis van twee case studies getracht ook inzicht te verschaffen in de ligging en spreiding van de witte adressen in Fryslân.

2.3

Geografie en adresomvang witte gebieden in Fryslân

Eerdere schattingen omvang witte gebieden Uit een eerder onderzoek10 naar de beschikbaarheid van NGA aansluitingen in Fryslân, is de inschatting gemaakt dat de witte gebieden circa 33.600 huishoudens betreffen: Dit zijn gebieden waar huishoudens binnen nu en drie jaar geen beschikking krijgen over een NGA. Dit zijn veelal percelen in het buitengebied. Naast de 33.600 huishoudens in wit gebied, is berekend dat er ongeveer 1.100 bedrijven in de witte gebieden gesitueerd zijn: 720 agrarische bedrijven en 380 overige bedrijven/organisaties (i.e. scholen, zorginstellingen, detailhandel, dorpshuizen en kleine bedrijven in het witte gebied die op dit moment eveneens nog niet op een NGA zijn aangesloten). Hernieuwde inzichten in omvang witte gebieden: gegevens van marktpartijen Op basis van nieuwe informatie van marktpartijen inzake hun liggingsgegevens in Fryslân, is er een hernieuwde inschatting gemaakt van de woon- en bedrijfsadresomvang van de witte gebieden. Er is in eerste instantie getracht de liggingsgegevens op een zo hoog mogelijk detailniveau11 te verkrijgen, maar niet iedere marktpartij was bereid of in staat deze informatie op korte termijn aan te leveren. Daarom is in dit stadium de informatie door de meeste marktpartijen op gemeenteniveau aangeleverd. Enkele partijen hebben de informatie wel op het gevraagde detailniveau aangeleverd. In onderstaande tabel is een schatting van het percentage ‘witte’ adressen op gemeenteniveau weergegeven, op basis van gegevens afkomstig van marktpartijen (bron: Dialogic) waarbij er van uit is gegaan dat adressen als wit geclassificeerd kunnen worden als er geen (FttH) glasvezel- of (HFC) kabelaansluiting is. In de tabel staan de gemeenten gesorteerd op de grootte van het aantal witte adressen als percentage van alle adressen in Fryslân.

10

Provincie Friesland (2012), Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elk huishouden in Fryslân. 11 Postcode 6 + huisnummer en eventueel toevoeging

© Stratix 2013


8

Tabel 3: Inschatting percentages 'witte' adressen op basis van gegevens marktpartijen

Gemeente

% witte adressen in gemeente *

% witte adressen t.o.v. totaal Fryslân ** 8%

1,3%

11%

0,9%

7%

0,9%

Opsterland

21%

0,9%

Heerenveen

11%

0,8%

Weststellingwerf

19%

0,7%

Ooststellingwerf

15%

0,6%

Tytsjerksteradiel

13%

0,6%

Achtkarspelen

12%

0,5%

Skarsterlân

11%

0,5%

Boarnsterhim

14%

0,4%

Franekeradeel

8%

0,3%

Ferwerderadiel

20%

0,2%

Menameradiel

12%

0,2%

Gaasterlân-Sleat

14%

0,2%

Lemsterland

9%

0,2%

Dongeradeel

5%

0,2%

Littenseradiel

10%

0,2%

het Bildt

9%

0,1%

Dantumadiel

5%

0,1%

Leeuwarderadeel

8%

0,1%

Kollumerland en Nieuwkruisland

5%

0,1%

Terschelling

5%

0,1%

Harlingen

1%

0,0%

Ameland

0%

0,0%

Schiermonnikoog

0%

0,0%

Vlieland

0%

0,0%

Leeuwarden Smallingerland Súdwest-Fryslân

Eindtotaal

10,0%

*

bron: Dialogic op basis van gegevens marktpartijen

**

berekend op basis van adrestotalen BAG data en percentages uit vorige kolom

In hoofdstuk 2.3 van het rapport “Investeringsplan voor NGA in Fryslân” wordt op basis van de percentages in Tabel 3 geschat dat er ongeveer 32.700 woon- en bedrijfsadressen als wit adres kunnen worden geclassificeerd. Ligging en spreiding witte adressen – cases Boarnsterhim en Opsterland Naast inzicht in het percentage witte adressen per gemeenten in Fryslân, is het relevant om ook een scherper beeld te krijgen van de ligging en spreiding van de witte adressen. Op grond van deze inzichten is het namelijk mogelijk een aantal realistische kostenberekeningen

© Stratix 2013


9

te maken voor het ontsluiten van witte adressen, op basis van verschillende uitrolvarianten en uitgangssituaties. Daarmee worden naast de variaties in kosten, ook de (geografische) uitdagingen bij het ontsluiten van woon- en bedrijfsadressen in het buitengebied inzichtelijk gemaakt. Voor het verkrijgen van gedetailleerd inzicht in de ligging en spreiding van witte adressen, heeft Stratix voor twee Friese gemeenten, Boarnsterhim en Opsterland, een casestudie uitgewerkt12. Deze gemeenten zijn gekozen vanwege de concentratie van bebouwing in de buitengebieden en het verwachte hoge percentage witte gebied. Procentuele omvang witte en grijze gebieden Aan de hand van de analyses naar de beschikbaarheid van vaste breedbandaansluitingen in Boarnsterhim en Opsterland (zie bijlage A) en op basis van de gebiedsclassificaties uit Tabel 2, is het mogelijk onderstaande inschatting te maken van de omvang van witte en grijze adressen in de onderzochte gemeenten.

Figuur 1: Inschatting omvang witte en grijze adressen op basis van analyse Stratix

In zowel Boarnsterhim als Opsterland is geen sprake van zwart gebied omdat slechts één type NGA aanwezig is: HFC13. Uit figuur 1 blijkt dat respectievelijk 87% en 78% van de woon- en bedrijfsadressen in Boarnsterhim en Opsterland als grijs gebied worden geclassificeerd13 De adressen die niet over een HFC aansluiting (kunnen) beschikken, kunnen worden geclassificeerd als wit gebied. Voor Boarnsterhim en Opsterland kan dan respectievelijk 13% en 22% van de adressen worden bestempeld als wit gebied. Witte adressen: lintbebouwing, buurtschappen en afgelegen woningen In tegenstelling tot de breedbandrichtsnoeren, waarin gesproken wordt over gebieden voor NGA netwerken, toont de analyse in de onderzochte gemeenten aan dat er niet altijd sprake is van een (aaneengesloten) gebied, maar dat er, met name in het geval van witte adressen, vooral sprake is van (losse) adressen die verspreid liggen in de gebieden buiten de bebouwde kom van dorpen. Hoofdzakelijk gaat het daarbij om adressen die deel uitmaken van lintbebouwing langs toegangswegen naar dorpen, maar het betreft ook kleine clusters van en-

12 13

Zie bijlage A voor meer achtergrond inzake de werkwijze en uitgangspunten bij de casestudies Uitgaande van de voorstellen van samenwerkende Nederlandse provincies bij de EC.

© Stratix 2013


10

kele tientallen adressen (buurtschappen) en afgelegen woningen en boerderijen (zie figuren hieronder).

Figuur 2: Inschatting ligging witte adressen in Boarnsterhim, (Bron kaartlaag: Google Maps)

Figuur 3: Inschatting ligging witte adressen in Opsterland, (Bron kaartlaag: Google Maps)

© Stratix 2013


11

Relevantie van de analyse voor andere gemeenten Stratix ziet op basis van de resultaten uit de breedbandanalyses voor Boarnsterhim en Opsterland een soortgelijk beeld voor de rest van Fryslân: grijze gebieden betreffen hoofdzakelijk de kernen van (grote) dorpen, terwijl witte gebieden grotendeels bestaan uit lintdorpen, buurtschappen en afgelegen woningen/ boerderijen. Bepalend voor de omvang van de witte adressen per gemeente (als percentage van het totaal aantal adressen) is onder meer de concentratie van bebouwing in de buitengebieden, waarbij gemeenten met een (zeer) ruraal karakter en veel lintbebouwing, kleine dorpen en buurtschappen over relatief veel witte adressen zullen beschikken. Dit zijn bijvoorbeeld gemeenten als Ferwerderadiel, Ooststellingwerf en Weststellingwerf, een beeld dat ook bevestigd wordt door gegevens van marktpartijen (zie Tabel 3). De precieze omvang, ligging en spreiding van witte, grijze en zwarte gebieden (adressen) is zeer relevant bij het maken van een juiste kosteninschatting voor het ontsluiten van de witte adressen per gemeente en voor de economische levensvatbaarheid van een project. Daarbij zijn met name aspecten als de afstand van deze adressen tot een dorpskern, de mate van clustering en de afstand tussen de adressen erg bepalend voor de hoogte van de totale investeringskosten en de gemiddelde aansluitkosten per adres. Zo zijn er gemeenten met een klein aantal, maar wel alleen tegen hoge kosten aan te sluiten witte adressen en andere gemeenten met vele tegen relatief lage kosten aan te sluiten witte adressen. Ligging en spreiding witte adressen – modelmatige indicatie heel Fryslân Op basis van de gedetailleerde analyses voor de twee voorbeeld gemeenten in Fryslân, is een algemeen model gemaakt waarin adressen in Fryslân kunnen worden gerangschikt op basis van adressendichtheid als belangrijkste factor voor de hoogte van de gemiddelde aansluitkosten per adres op een nieuw aan te leggen glasvezelnetwerk (zie ). Dit model kan tevens dienen om een idee te krijgen van de geografie van het ‘witte’ gebied in Fryslân. De 90% van de huishoudens in Fryslân die het gemakkelijkst is aan te sluiten, komt ruwweg overeen met de gebieden die we als ‘zwart’ en ‘grijs’ kunnen classificeren op basis van Europese breedbandrichtsnoeren. Voor de ‘witte’ gebieden geldt dat glasvezelaanleg aanzienlijk meer kosten per huishouden met zich meebrengt, maar de verwachting is dat ook de volgende 9% in theorie verglaasd zou kunnen worden, waarbij de kosten behoorlijk kunnen oplopen voor de lastiger adressen. Hierbij kunnen echter nog kostenbesparingen worden bereikt door toepassingen van technieken om glasvezel door drukriool aan te leggen. Ook met dergelijke optimalisaties kunnen echter niet alle afgelegen adressen effectief worden aangesloten op glasvezel. Soms is er geen rioolaansluiting of zijn de afstanden gewoonweg te groot. Voor circa 1% van de adressen is glasvezelaanleg zodanig duur dat beter kan worden gekozen voor alternatieve draadloze technieken. Meer informatie over de (technologische) ontwerpopties voor het ontsluiten van adressen in het buitengebied van Fryslân is te vinden in hoofdstuk 3. Op basis van een modelmatige benadering van de aanlegprijs voor glasvezel is in figuur 2 een indicatie gegeven van hoe ‘duur’/ ‘moeilijk’ het is om bepaalde groepen adressen te voorzien van glasvezel, waarbij de groene gebieden relatief eenvoudig, de blauwe gebieden moeilijker, en de rode gebieden nog moeilijker (of ‘duurder’) zijn aan te sluiten. Dit model wordt verder beschreven in hoofdstuk 4. Let wel: het gaat hier om een gebiedsindicatie op

© Stratix 2013


12

basis van een modelmatige benadering van de aanlegprijs; de echte kosten of moeilijkheid kan hier op buurtniveau en zeker op adresniveau van afwijken, afhankelijk van de keuzes die aanbieders en gemeenten in het verleden hebben gemaakt ten aanzien van het aansluiten van ‘duurdere’ adressen.

Figuur 4: Indicatie geschiktheid FttH aanleg adressen in Fryslân. De groene stippen zijn de 90% ‘gemakkelijkst’ aan te sluiten adressen, terwijl de rode stippen de 1% moeilijkst aan te sluiten adressen zijn. Blauw is de overige 9% (1-10%)

Als we deze figuur vergelijken met de gegevens in Tabel 314 dan zien we dan ook veel overeenkomsten, maar ook enkele lokale verschillen zoals op de Waddeneilanden, waar ondanks grotere afstanden de meeste objecten toch zijn aangesloten op een kabelinfrastructuur: deze adressen zijn weliswaar ‘duur’ maar toch niet ‘wit’. Aan de andere kant zien we stedelijke gemeenten met relatief weinig ‘dure’ adressen en toch relatief veel ‘witte’ adressen. Meer informatie over de kosteninschattingen voor het ontsluiten van witte adressen is te vinden in hoofdstuk 4 en Annex B.

14

Gevisualiseerd in figuur 2 uit hoofdstuk 2.3 van het rapport “Investeringsplan voor NGA in wit gebied in Friesland”

© Stratix 2013


13

3

Technologische opties 3.1

Inleiding

Bijna alle huidige access technologieën kunnen in theorie voor dit moment acceptabele breedbandfeatures leveren aan aangesloten adressen en hebben een evolutiepad voor hogere snelheden in de toekomst. Maar de aanleg- en/of upgradekosten, consumentenprijzen, randvoorwaarden en evolutiepaden verschillen soms sterk per technologie en per situatie. Dit geldt zeker voor ‘witte adressen’ omdat deze op zichzelf ook weer de nodige diversiteit kennen: sommige witte adressen liggen relatief dicht buiten dorpen of steden, andere geclusterd in kleine buurtschappen of dorpen, en anderen zijn juist zeer geïsoleerd gelegen. Er zijn diverse factoren die bij keuze van aansluiting door middel van een bepaalde aansluittechnologie een rol spelen. Hierbij kan gedacht worden aan het nabij de witte adressen aanwezig zijn van bestaande (aansluit)netwerken die passen bij deze technologie, de mogelijkheden om deze netwerken te upgraden naar de gewenste kwaliteit, en of het realiseren van de daadwerkelijke aansluiting van een adres (graafwerk in het geval van vaste verbindingen) of de aanschaf van licenties (voor bijvoorbeeld spectrumgebruik in het geval van draadloze verbindingen) vereist. Daarnaast verschillen de technologieën in de wijze van exploitatie en de daarbij behorende kosten: de energiekosten, maar ook allerlei huur- en licentiekosten en afschrijving van apparatuur kunnen behoorlijk uiteen lopen. Ook verschillen de evolutiepaden: de wijze waarop binnen een bepaalde technologie in de toekomst hogere bandbreedtes kunnen worden bewerkstelligd en de kosten die daarmee gemoeid zijn, maar ook de mogelijkheden om een aansluittechnologie te vervangen door een andere technologie of om één technologie te gebruiken als springplank voor een andere kunnen verschillen. Het gemak waarmee een aansluitnetwerk kan worden gebruikt door andere aanbieders zonder al te veel meerkosten of beperkingen voor kwaliteitsgaranties speelt hier een rol, maar ook het gemak waarmee een aansluiting weer is uit te faseren. In verschillende gemeenten heeft een glasvezelaanbieder zogenaamde ‘Koperconvenanten’ afgesloten waarbij de (financiële) verantwoordelijkheid voor het verwijderen van koperkabels wordt verschoven van KPN naar de gemeente. In dit hoofdstuk worden verschillende vaste en draadloze technieken besproken, en wordt per technologie belicht wat de huidige status van deze technologie is en welke marktpartijen in Fryslân werkzaam zijn, hoe deze kan worden ingezet om witte adressen in Fryslân van een betere breedbandaansluiting te voorzien, en welke toekomstmogelijkheden deze techniek biedt.

© Stratix 2013


14

3.2

Vaste infrastructuren

3.2.1 Glasvezel Huidige inzet en ervaringen In Fryslân is tot op heden in enkele plaatsen glasvezel naar woningen uitgerold. In de stad Leeuwarden heeft Reggefiber een glasvezelnetwerk aangelegd naar circa 49 duizend woningen. Er waren in het verleden ook plannen om Heerenveen te verglazen, maar die plannen hebben uiteindelijk geen doorgang gevonden. Reggefiber geeft zelf aan dat de focus momenteel ligt op het verglazen van de Randstad, maar andere interessante initiatieven daarbuiten worden ook serieus bestudeerd. Daarnaast heeft Kabelnoord onlangs plannen aangekondigd om in de komende drie jaren een groot deel van hun netwerk in het noordoosten van Fryslân te verglazen. In eerste instantie betreft het de aanleg van glasvezel in de grotere plaatsen van het verzorgingsgebied van Kabelnoord15, maar uiteindelijk is het de bedoeling om ook de overgebleven adressen16 van glasvezel te voorzien. Momenteel heeft Kabelnoord alleen glasvezel uitgerold naar zo’n 150 woningen in een nieuwbouwwijk in Dokkum. Exploitatie is relatief kosten-efficiënt door de platte hiërarchie en het relatief lage energieverlies in de glasvezels. Zoals alle vaste infrastructuren zijn er weinig nadelen van weersinvloeden en is alleen bij een weinig voorkomende kabelbreuk graaf- en laswerk nodig. Evolutie naar de gewenste kwaliteit voor witte adressen Het grootste deel van de kosten om deze adressen te ontsluiten voor glasvezel bestaat – net als bij nieuwe aanleg van andere vaste netwerken zoals coax-netwerken - uit de benodigde kosten voor het graven en bekabelen van het traject naar de verafgelegen adressen. Bij het ontsluiten van gebieden met meerdere adressen is echter niet alleen de graafafstand tussen twee witte adressen belangrijk, maar ook de ligging van deze adressen ten opzichte van al verglaasde adressen. De noodzaak van (kostbare) aanleg van een ‘backhaul’ traject door zwart en grijs NGA gebied verschilt per gebied en per gekozen verglazingsaanpak. Een glasvezelnetwerk is redelijk eenvoudig qua opbouw. Eén netwerkknooppunt (PoP) kan duizenden huishoudens faciliteren. Omdat in de meest gangbare configuraties een verbinding tussen PoP en huishoudens optimaal is tot een lengte van 10 tot 15 kilometer, betekent dit voor zeer landelijke gebieden dat meer en kleinere PoP’s, of iets duurdere aanvoerlijnen nodig kunnen zijn. Ook zijn verschillende uitrolvarianten denkbaar om witte adressen van een glasvezelaansluiting te voorzien, waarvan de meest voor de hand liggende zijn: FttH uitrol naar witte adressen door middel van een nieuw aan te leggen glasvezelnetwerk speciaal voor de ontsluiting van deze adressen. Hierbij worden de dorpskernen dus niet aangesloten.

15 16

Fase 1, bestaande uit circa 16.500 adressen Fase 2 t/m 4, bestaande uit circa 12.000 adressen

© Stratix 2013


15

FttH uitrol naar witte adressen waarbij rekening gehouden wordt met eerdere of gelijktijdige ontsluiting van de kernen door middel van een glasvezelnetwerk. Hierbij worden alleen de kosten van de witte adressen berekend, maar dus wel onder de voorwaarde dat ook de kernen worden meegenomen waardoor een aantal kostenvoordelen kunnen worden behaald. In landelijke gebieden kan de kosteneffectiviteit wellicht nog verder worden vergroot. Hierbij kan gedacht worden aan slim plannen waardoor meeleggen met bestaande of nieuwe infrastructurele projecten tot de mogelijkheden behoord, of zelf over eigen terrein graven van bewoners. Ook wordt geëxperimenteerd met alternatieve manieren van aanleg die kosten zouden kunnen besparen zoals het gebruiken van bestaande riooltrajecten voor het snel aanleggen van internet zonder te hoeven graven. Zo is Jelcer een aantal pilot-projecten begonnen17 waarbij glasvezelkabels door het drukriool worden ‘geblazen’. Invoer in het riool is weliswaar een extra kostenpost, maar deze manier van aanleggen kan in potentie behoorlijk besparen op de graafkosten, waardoor met name als de af te leggen afstand groot is er een kostenvoordeel kan ontstaan. Toekomstperspectieven Glasvezel kent door een vrij platte structuur (point-to-point vezels van centrale naar alle huishoudens zonder extra hiërarchie-niveau) een gemakkelijk evolutiepad: upgrades naar hogere bandbreedtes zijn te bereiken door upgrade van apparatuur in huishoudens (CPE) en de centrale. De passieve infrastructuur voldoet op zeer lange termijn (> 20 jaar). Mocht het netwerk in de toekomst worden uitgefaseerd dan is het verplicht18 weghalen van de infrastructuur een grote kostenpost. Combinaties met andere netwerken of toegangsvormen Daarnaast zijn combinaties van de techniek met andere (draadloze) technieken zijn mogelijk waarbij een glasvezelnetwerk als backbone kan dienen voor alternatieve technologieën voor adressen die niet kostenefficiënt kunnen worden voorzien van een FttH aansluiting: Sharing is mogelijk op diverse lagen en is relatief simpel (zelfs DOCSIS over fiber mogelijk), en is grotendeels gereguleerd door de ACM. Kan relatief gemakkelijk als ‘uitvalsbasis’ voor andere technieken gebruikt worden, maar er is wel een kans dat in gebieden waar glasvezel de enige breedbandtoegang biedt, de prijzen hiervoor hoog liggen. In sommige delen van Fryslân zijn al bedrijventerreinen of losse zakelijke aansluitingen op glasvezel aangesloten. Waar deze glasvezeltrajecten in bezit zijn van aanbieders en zijn overgedimensioneerd (“vrije vezels”) zouden zij effectief kunnen worden ingezet in eigen FttH trajecten of kunnen worden verhuurd aan andere aanbieders.

17

Zie http://www.jelcer.nl/. Momenteel wordt in Putten een pilot uitgevoerd waarbij 500 huizen in het buitengebied op deze manier worden ontsloten 18 Telecomwet paragraaf 5.3, artikel 5.8.

© Stratix 2013


16

Krachtenveld markt, technologie en geografie Voor glasvezelbedrijven is ontsluiting van witte adressen een kostbare manier om hun klantenbestand uit te breiden, vanwege de hoge graafkosten van met name de aansluiting van de adressen, maar ook de benodigde investeringen in het voor de ontsluiting noodzakelijke backhaul netwerk, dat voor een deel ook door zwarte en grijze gebieden zal lopen. Als aanleg naar witte adressen aantrekkelijker gemaakt wordt biedt dit aan de andere kant dus kansen om ook in grijze gebieden zonder overheidsparticipatie meer klanten aan te sluiten. Het feit dat op de witte adressen op dit moment alleen lagere bandbreedtes kunnen worden aangeboden zou de kans kunnen vergroten dat deze adressen ook daadwerkelijk diensten afnemen over een nieuw aan te leggen glasvezelverbinding. Dat beeld komt ook naar voren uit een survey die in het kader van dit project is uitgevoerd onder inwoners in een specifiek witgebied van Fryslân. Daaruit kwam naar voren dat meer dan 80% van de respondenten interesse heeft in een NGA-aansluiting en dat 70% ook daadwerkelijk bereid is te betalen voor een zo’n aansluiting19. De overheid als launching customer kan ook een rol spelen in het goedkoper maken van aanleg door het vergroten van de bestaande ‘footprint’: te denken valt aan aansluiten van bruggen, sluizen en gemalen ten behoeve van afstandsbesturing en/of monitoring, onderwijsprojecten voor grootschalig aanbesteden van breedbandtoegang voor plattelandsscholen maar ook aan projecten als de ‘IJkdijk’20 waarbij de kwaliteit van dijksegmenten door middel van glasvezel worden gemonitord. Conclusie: glasvezel biedt zeer goede eigenschappen, maar is duur in aanleg Glasvezel is van de hier besproken aansluittechnieken het meest geschikte medium om grote hoeveelheden data over grote afstanden te transporteren. Voor glasvezelbedrijven is het aantrekkelijk om allereerst te focussen op de gebieden die het meeste rendement opleveren: de 90% huishoudens in de kernen. Daar is weliswaar de concurrentie het grootst (goede kabel- en DSL-verbindingen) maar zijn de aanlegkosten het laagst en zijn relatief de meeste klanten binnen bereik. Omdat er maar weinig aanbieders zijn van glasvezel in Nederland en de aanlegcapaciteit (gespecialiseerde aannemers) ook beperkt is, is concurrentie ook niet een drijfveer om snel als eerste een deel van het platteland te verglazen, en wordt er bij verglazing van adressen in een kern ook niet of nauwelijks rekening gehouden met eventuele latere uitbreidingen naar andere adressen. Voor de provincie betekent dat – met het oog op aansluiting van het buitengebied - de noodzaak om heel goed de regie te houden bij verglazing van witte adressen. Goede organisatorische, contractuele en juridische gereedschappen om te waarborgen dat zo veel mogelijk adressen tegen zo realistisch mogelijke prijzen in een zo snel mogelijk tempo zullen worden ontsloten zijn essentieel bij een eventuele stimulering of (mede)financiering door de Provincie.

19 20

Dialogic onderzoek, ‘Bewonersonderzoek NGA in wit gebied Fryslân’, augustus 2013 http://www.telegraaf.nl/binnenland/20096242/__Slimme_dijken_op_komst__.html

© Stratix 2013


17

3.2.2 Coax Huidige inzet en ervaringen In Fryslân zijn drie kabelbedrijven actief: Ziggo, UPC en Kabelnoord. Zij bieden allen internettoegang op basis van DOCSIS 3, waarbij meer dan 90% van de aansluitingen geschikt is voor downloadsnelheden van meer dan 100 Mbps. Bij zo’n 10% van de aansluitingen in veelal landelijk gebied zijn door de grote lengte van aansluitlijnen de hogere snelheden niet mogelijk. Wel kunnen op nagenoeg alle kabelaansluitingen in Fryslân op dit moment in ieder geval snelheden van ten minste 30 Mbps of meer worden gerealiseerd. De meer hiërarchische netwerkstructuur (op meer locaties apparatuur) en het koperaandeel (hogere energiekosten voor datatransport over koper) brengen iets hogere exploitatiekosten met zich meedan bij een glasvezelnetwerk. Zoals alle vaste infrastructuren zijn er weinig nadelen van weersinvloeden en is alleen bij een weinig voorkomende kabelbreuk graaf- en laswerk nodig. Onderstaand kaartje geeft een overzicht van ligging van de verzorgingsgebieden van deze kabelbedrijven in Fryslân. Behalve aansluiting van nieuwbouwadressen nabij bestaande aansluitingen of reeds aangesloten kernen zijn geen concrete grootschalige plannen bekend21 om kabelaansluitingen op het platteland te realiseren.

Figuur 5: Verzorgingsgebieden kabelbedrijven in Fryslân (oranje: Ziggo, blauw: UPC, groen: Kabelnoord)

Evolutie naar de gewenste kwaliteit voor witte adressen Evenals bij glasvezel zijn er voor de aanleg in witte gebieden hoge initiële aanlegkosten, die gerelateerd zijn aan dichtheid en clustering van de witte adressen in een regio. Voor adres-

21

Onder andere op basis van interviews met Dialogic met marktpartijen voor de Provincie Fryslân.

© Stratix 2013


18

sen ver van de bestaande infrastructuur is voor het bieden van hogere datasnelheden een investering in extra apparatuur en distributiepunten nodig. Het ligt voor de hand dat kabelbedrijven – indien ze met hun netwerk in het buitengebied verder willen ontsluiten - hun netwerk zouden kunnen uitbreiden vanuit de kernen waar ze reeds aanwezig zijn. Toekomstperspectieven Kabel biedt een scala aan evolutiemogelijkheden22 om de eindgebruikers in de toekomst meer bandbreedte te bieden, en om de overboeking te verkleinen zodat ook bij toenemend gebruik van streaming media eindgebruikers in voldoende mate beschikking krijgen over de aangeboden bandbreedte. Het blijkt echter dat de benodigde investeringen voor apparatuur en verbetering van het segmenteringsconcept dusdanig hoog zijn dat op een bepaald moment in het evolutiepad volledige verglazing kostenefficiënter zal blijken te zijn. Bij sterke verkeersgroei zullen de huidige kosten van centrale digitale apparatuur voor een kabelnetwerk zeer drastisch moeten dalen om te voorkomen dat de evolutiekosten van het kabelnetwerk niet ver boven de aanlegkosten van een vervangend FttH netwerk zullen komen23. Mocht het netwerk in de toekomst worden uitgefaseerd dan is het weghalen van de kabels, evenals bij de andere vaste infrastructuren18, een grote kostenpost. Combinaties met andere netwerken of toegangsvormen In Fryslân wordt in sommige gevallen al gebruik gemaakt van kabelaansluitingen of andere samenwerkingsverbanden met kabelbedrijven om backbone connectiviteit te verzorgen voor lokale initiatieven, bijvoorbeeld via straalverbindingen. Dit omdat bij dit soort initiatieven kabel in veel gevallen de dichtstbijzijnde infrastructuur biedt die grote bandbreedtes kan leveren. Een mogelijkheid om de eigenheid van netwerkstructuren zoveel mogelijk te bewaren en toch concurrentie te bevorderen in de rurale gebieden is het gelijktijdig aanleggen24 van glasvezel- en coaxaansluitingen naar witte adressen. Hierbij kunnen consumenten, net als in zwarte gebieden, zelf kiezen of ze gebruik maken van glasvezel of kabel. Voordeel is hierbij dat een grote kostenpost, de graafkosten, gedeeld wordt tussen de beide aanleggende partijen. Nadeel is dat er twee aparte netwerken aangelegd worden naar de witte adressen, met allebei de nodige kosten voor apparatuur en infrastructuur, terwijl voor elk van de aanbieders geldt dat het zeker is dat een deel van deze aansluitingen geen klant wordt. Ook eventuele organisatorische, topologische en operationele complexiteit van het gezamenlijk aanleggen van twee verschillende netwerken, kan als een nadeel worden gezien.

22

TNO rapport “Evolution and prospects cable networks for broadband services”, augustus 2012 Rapport “Evolutie en vooruitzichten kabelnetten voor breedbanddiensten Kosten- en impactcalculatie TNO rapport” door Statix Consulting voor Stedenlink, naar verwachting gepubliceerd derde kwartaal van 2013 24 Plan Frans Schrijver, Scriptel 23

© Stratix 2013


19

Krachtenveld markt, technologie en geografie Voor kabelbedrijven kan uitbreiding van hun klantenbestand met witte adressen door middel van coax aantrekkelijk zijn. Ook is ontsluiting door middel van Fiber to the Home mogelijk. Echter is deze mogelijkheid wel een optie voor Kabelnoord, maar voor Ziggo en UPC is dit tot nu toe alleen theoretisch verkend. Dit geldt ook voor de mogelijkheid om glasvezel en kabel tegelijkertijd aan te leggen. In de grijze gebieden is de kabel op dit moment over het algemeen de aansluittechniek met de beste technische eigenschappen. Open of hybride oplossingen naar witte adressen waarbij ook andere partijen diensten kunnen bieden of hun aansluitnetwerken gelijktijdig ‘meeleggen’ zijn een mogelijkheid voor kabelbedrijven om nieuwe klanten te verwerven, maar deze opties zullen waarschijnlijk op kortere of langere termijn implicaties hebben voor de marktpositie van kabel in de grijze gebieden. Dit geldt zeker voor de introductie van alternatieve toegangsnetwerken voor de ontsluiting van witte adressen, die in veel gevallen langs grijze adressen zullen worden ontsloten. Kabelbedrijven bieden tot nu toe slechts in beperkte mate25 hun diensten aan over netwerken van andere partijen. Ook wordt slechts in zeer beperkte mate van Fiber to the Home oplossingen gebruik gemaakt, en dan ook voornamelijk door de kleinere kabelbedrijven. In Fryslân gebeurt dit alleen door Kabelnoord. In omgekeerde richting is de mogelijkheid voor andere aanbieders om over het kabelnetwerk diensten aan kabel-eindgebruikers aan te bieden veelal beperkt tot diensten over Internet26. Conclusie: kabel geschikter dan koper voor hogere bandbreedtes over langere afstanden, toekomstig evolutiepad mogelijk kostbaar Voor een groot deel van de witte adressen geldt dat de kabelinfrastructuur de dichtstbijzijnde infrastructuur is die grote bandbreedtes kan leveren. Bij ontsluiting van witte adressen door middel van HFC is het te verwachten dat enige investeringen in het backbone netwerk nodig zullen zijn, onder andere in de vorm van de realisatie van extra hubs, groepsversterkers en/of eindversterkers, dichter bij de witte adressen, die met voldoende bandbreedte (bij voorkeur glas) met het backbone netwerk zijn verbonden. De aanlegkosten zijn hiermee vergelijkbaar met de kosten van FttH aanleg. Wel blijkt uit onderzoek dat evolutie van HFC naar hogere capaciteiten bij toenemende vraag in de praktijk duur kan uitpakken. Impact aanleg kabel op overige technologieën De uitrol van kabel naar witte adressen geeft mogelijkheden voor grijze gebieden, bijvoorbeeld als daar voorwaarden rond openheid voor andere aanbieders, of de mogelijkheid van meeleggen van glasvezel mee zijn verbonden. Aanleg van NGA-kabel in de witte gebieden zal betekenen dat wellicht voor anderen de mogelijkheid van meeleggen van bijvoorbeeld glasvezel (t.b.v. FttH of FttC) ontstaat. Het is de vraag of voor kabelbedrijven de voordelen van nieuwe klanten op witte adressen opwegen tegen de nadelen van het creëren van betere uitgangsposities voor concurrerende (glasvezel)aanbieders om gemakkelijker toegang te krijgen tot de bestaande kabelklanten in grijs gebied.

25

Bijvoorbeeld in partnerschap met kleine lokale kabelbedrijven zoals het aanbieden van diensten door UPC op het netwerk van CAI Bleiswijk of van CAIW op het netwerk van CAI Harderwijk 26 Zogenaamde ‘Over The Top’ (OTT) diensten, bijvoorbeeld TV kijken over Internet

© Stratix 2013


20

Voor de provincie is participeren in de ontsluiting van witte adressen door middel van kabel een mogelijk interessante optie voor adressen waar dit relatief gemakkelijk is te realiseren (beperkte graafafstanden, beperkte investeringen in distributiepunten), en waarbij op korte termijn ook geen aanleg of toegang van concurrerende toegangsnetwerken of aanbieders te verwachten is.

3.2.3 Koper Huidige inzet en ervaringen Vrijwel alle koperaansluitingen (voormalige telefonielijnen, tegenwoordig veelal Digital Subscriber Lines, of DSL genoemd) naar huishoudens in Nederland zijn geleverd door KPN. De toegang over deze aansluitingen zijn gereguleerd open, en een veelheid van aanbieders leveren internettoegang, telefonie en/of televisietoegang over deze lijnen aan. Een kenmerk van DSL is dat de haalbare bandbreedte snel afneemt met de afstand van de aansluiting tot aan de MDF (main distribution frame, ofwel een wijkcentrale) of SDF (subloop distribution frame, ofwel straatkast) zoals in onderstaande grafiek is weergegeven.

Figuur 6: Hoe langer de koperen aansluitlijn van MDF of SDF naar huishoudens, hoe lager de theoretische en praktische datasnelheden die kunnen worden bereikt

In Fryslân hebben nagenoeg alle huishoudens de mogelijkheid tot het afnemen van een DSL aansluiting, maar de bandbreedtes die daarover aangeboden worden verschillen sterk, van minder dan één Mbps in landelijke gebieden tot 40-50 Mbps dichter bij zogenaamde MDF of SDF locaties. Er zijn enkele honderden van dergelijke MDF locaties in Fryslân, meestal gehuisvest in de ‘nummercentrales’ in dorpen en steden en inmiddels allen voorzien van VDSL apparatuur. Daarnaast zijn er naar verwachting ook enkele tientallen straatkasten in Fryslân geschikt gemaakt voor levering van VDSL2. KPN heeft zeer veel ervaring met een efficiënte exploitatie van een dergelijk netwerk opgebouwd. Operationele kosten per huishouden zullen iets hoger liggen dan voor fiber-only netwerken. Dit vanwege hogere energiekosten, en vanwege extra complexiteit en locatiekosten door het hybride karakter en de meer hiërarchische opbouw. Zoals alle vaste infrastructuren

© Stratix 2013


21

zijn er weinig nadelen van weersinvloeden en is alleen bij een weinig voorkomende kabelbreuk graaf- en laswerk nodig. Evolutie naar de gewenste kwaliteit voor witte adressen Verreweg de meeste witte adressen hebben reeds een koperlijn. Deze is echter niet geschikt om voldoende capaciteit te bieden om als NGA gekenmerkt te worden. Na ADSL en ADSL2(+) is KPN bezig om het netwerk te upgraden naar VDSL, waarbij op meer plaatsen 40 of meer Mbps bandbreedte downstream mogelijk is. De afstand van een woning tot een wijkcentrale of straatkast die met glasvezel met de rest van het netwerk is verbonden, is hierbij belangrijk. Daarbij geldt, des te dichter bij de wijkcentrale of straatkast, des te hoger de theoretisch haalbare bandbreedte.Daarnaast is het voor het met voldoende bandbreedte bedienen van een adres over een koperlijn, dus noodzakelijk dat de dichtstbijzijnde straatkast zelf met voldoende bandbreedte (meestal door middel van glasvezel) is ontsloten met de rest van het netwerk, en dat deze straatkast niet te ver van het adres verwijderd is. Dit is natuurlijk gemakkelijker te realiseren in gebieden waar woningen geclusterd zijn. In gebieden waarin woningen ver uit elkaar staan of waarin de clusters bestaan uit zeer weinig afzonderlijke adressen betekent dit mogelijk een introductie van nieuwe straatkasten waar maar weinig adressen per straatkast gebruik van maken. Het is de vraag op welk moment het effectiever en efficiënter is om in plaats hiervan de woningen direct op glas aan te sluiten. Een netwerk dat koperaansluitingen combineert met een glasvezel hoofdstructuur is hiërarchischer en gecompliceerder dan een fibre-only netwerk, maar heeft niet de segmenteringsproblematiek van HFC netwerken.

Figuur 7: Mogelijk evolutiepad ADSL naar glasvezel

© Stratix 2013


22

Toekomstperspectieven Theoretisch kan de snelheid van het laatste stukje koper wellicht nog wel wat worden verhoogd maar dit vereist upgrade van zowel apparatuur in de straatkasten als die bij de aangesloten huishoudens, al dan niet gecombineerd met het verkorten van het laatste stukje koper en dus dichterbij brengen van het glasnet naar de eindgebruikers (dichterbij in de straat of zelfs aan de erfgrens, met benamingen als “Fibre to the Building” of “Fibre to the Letterbox”). De vraag is of in rurale gebieden een dergelijke aanpak kosten effectiever is dan het aanleggen van glasvezel tot in de woningen. Mocht het netwerk in de toekomst worden uitgefaseerd dan is het weghalen van de infrastructuur een grote kostenpost18. Combinaties met andere netwerken of toegangsvormen Omdat de afstanden waarover over koper grote bandbreedtes kunnen worden getransporteerd, beperkt zijn, worden over het algemeen geen aansluitingen op koper gebruikt als backhaul aansluiting voor andere access netwerken. MDF locaties bieden een door OPTA gereguleerde openheid voor dienstenaanbieders. Krachtenveld markt, technologie en geografie Omdat KPN ook eigenaar is van Reggefiber, de grootste aanbieder van glasvezelverbindingen aan huishoudens, creëert glasvezelaanleg naar witte adressen weinig bedreiging, maar eerder een kans: een dominante marktpositie door middel van DSL aansluitingen wordt verruild voor een dominante positie doormiddel van glasvezelaansluitingen. Als besloten wordt om de witte adressen door middel van coax te ontsluiten is er mogelijk wel een bedreiging, coax biedt immers een concurrerende infrastructuur. Maar indien er een verplichting is om andere aanbieders over deze coaxverbinding toe te laten creëert deze optie ook kansen voor KPN om (ook) via coax diensten te leveren. Alleen de uitrol van grootschalige draadloze netwerken die betere datasnelheden kunnen leveren aan witte adressen dan op die plaatsen nu met DSL mogelijk is (LTE fixed, grootschalige uitrol van straalverbindingen en dergelijke) kan in rurale gebieden een goedkopere wijze vormen om een vergelijkbare functionaliteit te bieden als die via koperen aansluitlijnen mogelijk is. Conclusie: de meeste witte adressen hebben reeds koper, maar upgrade naar NGA niveau en verder is op termijn minstens even duur als glasvezelaanleg Omdat bij nagenoeg alle witte adressen al een koperaansluiting aanwezig is, hoeft bij gebruik van ge-upgrade koper als access technologie het laatste stukje niet meer te worden gegraven. Wel moet tot redelijk dicht bij het adres een netwerk worden aangelegd dat hogere bandbreedtes kan vervoeren. Voor niet geclusterde adressen in het buitengebied biedt dit echter nauwelijks kostenvoordelen: Een hybride netwerk zorgt voor extra complexiteit en er wordt in deze oplossing toch al glasvezel tot dichtbij de adressen aangelegd. Het laatste stukje koper ook vervangen lijkt in dit geval logischer: het maakt het netwerk minder complex, de toekomstige mogelijkheden worden vergroot en bovendien zullen in de toekomst, gezien de mogelijkheden van DSL en gezien de marktcombinatie die KPN heeft met de grootste aanbieder van glasvezeltoegang, Reggefiber, daar waar FttH aanwezig is vermoedelijk de DSL aansluitingen op termijn worden uitgefaseerd.

© Stratix 2013


23

3.3

Draadloze infrastructuren

3.3.1 Straalverbindingen Huidige inzet en ervaringen Straalverbindingen worden op diverse manieren ingezet voor datatransport. Standaard gebruik is inzet van een punt-punt verbinding als “backhaul” en verdere distributie lokaal via bijvoorbeeld een “punt-multipunt” verbinding (of via een andere draadloze technologie zoals LTE).

backhaul

Figuur 8: Schematische weergave van breedbandtoegang via een combinatie van een punt-multipunt en een punt-punt straalverbinding

Bij gebruik van straalverbindingen als backhaul waarbij groepen huishoudens worden aangesloten worden vaak ringstructuren van zenders en ontvangers opgezet om vanaf een vaste aansluiting via meerdere ‘hops’ van straalverbindingen meerdere locaties te ontsluiten, waarbij bij uitvallen van een ‘hop’ de rest toch nog leveringszekerheid heeft. Hierbij kunnen bij iedere ‘hop’ ook lokaal aansluitingen worden gerealiseerd via bijvoorbeeld punt-multipunt straalverbindingen, Wi-Fi of een andere draadloze technologie zoals LTE. Dit gebeurt ook reeds in Fryslân. Onder andere door de partij AROB27 is een aantal kleine dorpskernen voorzien van internet28, en ook in andere delen van Nederland worden dergelijke oplossingen ingezet in het buitengebied, zoals in Deventer29 . Draadloze verbindingen zijn iets energie onzuiniger dan vaste verbindingen (stroomverbruik antennes) en iets gevoeliger voor weersinvloeden en storingen. Bij gebruik van verbindingen over gelicenseerde frequenties kan de invloed van storingen worden geminimaliseerd maar moeten weer licentiekosten worden doorberekend. Uit de praktijk blijkt dat in landelijke gebieden voor backhaul straalverbindingen soms frequentielicenties worden gebruikt, maar dat verbindingen naar eindgebruikers veelal over ongelicenseerde verbindingen kunnen worden uitgevoerd. Voor het goed functioneren van een straalverbinding is het noodzakelijk dat er een zichtlijn is tussen de twee (schotel)antennes die de eindpunten vormen van de verbinding. Als geen bestaande infrastructuur gebruikt kan worden is soms het plaatsen van masten noodzakelijk.

27

http://www.arobantennebouw.nl/internet/draadloos-internet-voor-thuis/?p=28 Bijvoorbeeld door een punt-punt verbinding te gebruiken om vanaf een plek met goede internet verbinding naar een hoog punt in een dorpskern te komen, en vanaf daar via punt-multipunt de huizen te ontsluiten. 29 http://www.wtth-deventer.nl/nl/Breedband_buitengebied 28

© Stratix 2013


24

In een beperkte gebruikerssurvey uitgevoerd door Stratix op basis van ervaringen van enkele bestaande gebruikers van internettoegang via straalverbindingen30 blijken de respondenten over deze vorm van internettoegang neutraal tot zeer tevreden. Als reden om deze toegangsvorm te kiezen wordt datasnelheid het meest genoemd, daarna beschikbaarheid en daarna prijs. De meeste respondenten waren tevreden voor de kwaliteit van de verbinding ten opzichte van een eerder gebruikte verbinding, voor wat men er mee wil doen is men zelfs gemiddeld nog iets positiever dan dat. Enkele afnemers van straalverbindingen met hoge bandbreedte vormen zelf weer een stichting die de lokale distributie door middel van een lokaal netwerk beheert. Als reden om deze toegangsvorm te kiezen wordt datasnelheid het meest genoemd, daarna beschikbaarheid en daarna prijs. Evolutie naar de gewenste kwaliteit voor witte adressen Straalverbindingen kunnen een redelijk kostenefficiënt alternatief zijn voor vaste aansluitingsnetwerken indien er niet meer dan enkele kilometers overbrugd hoeft te worden en er opstelpunten mogelijk zijn waarbij een zichtverbinding mogelijk is tussen zend- en ontvangststation. Soms is hierbij het opstellen van een mast noodzakelijk, maar dit hoeft in veel gevallen alleen aan één kant van de verbinding. Ook kunnen in veel gevallen bestaande hoge objecten worden hergebruikt, zoals kerktorens of lichtmasten van sportvelden. De uiteindelijke kostenefficiëntie hangt af van een groot aantal factoren en de samenhang daartussen: de huizendichtheid en clustering van huizen van participerende deelnemers heeft invloed op de herbruikbaarheid van opstelpunten, bijvoorbeeld door het plaatsen van meerdere antennes op een opstelpunt, of het gebruik van punt-multipunt oplossingen (één antenne op het distributiepunt bedient antennes van meerdere huishoudens in dezelfde ‘zichtlijn’). Ook is de geografie van de omgeving belangrijk: bij boomrijk en/of heuvelachtig terrein is het moeilijker om eenvoudig zichtlijnen te vinden voor zend/ontvangstcombinaties. Een belangrijke factor is ook de aanwezigheid van een backhaulnetwerk in de nabije omgeving: een punt waar een bruikbare breedbandverbinding is waarop tegen redelijke kosten een aantal huishoudens kan worden aangesloten, bijvoorbeeld een zakelijke aansluiting op glas of kabel. Een backhaulverbinding doormiddel van één of meer extra straalverbindingen is mogelijk, maar levert extra kosten op, en verhoogt in de meeste gevallen signaalvertraging en kwetsbaarheid van de verbinding. Daarnaast is eventueel hergebruik van bestaande infrastructuur zoals kerktorens, lichtmasten of bestaande mobiele infrastructuur, et cetera van invloed op de prijs. Op basis van informatie van marktpartijen en modellering variëren de aansluitkosten per adres grofweg van 500 Euro tot 3000 Euro, en de maandelijkse kosten van 50 Euro tot 1000 Euro, afhankelijk van bovenstaande factoren, de afgenomen bandbreedte voor een bepaald abonnement en in welke vorm aanlegkosten en maandelijkse exploitatiekosten zijn omgeslagen. Toekomstperspectieven Omdat een goede straalverbinding geen passieve infrastructuur over een lang traject vereist, maar voornamelijk bestaat uit actieve apparatuur (antennes, zend- en ontvangstapparatuur) en opstelpunten met een goede ‘line-of-sight’ is upgrading van de apparatuur relatief simpel: er hoeft geen kabel opgegraven en vervangen te worden en opstelpunten kunnen meestal

30

Hiervoor werden enkele bestaande gebruikers in landelijke gebieden in Fryslân, aangeleverd door een aanbieder van Straalverbindingen, benaderd met een vragenlijst.

© Stratix 2013


25

worden hergebruikt. De afschrijvingstermijn van actieve apparatuur voor straalverbindingen is relatief kort vergeleken met passieve infrastructuur zoals koper, coax en glasvezel. Dit heeft als voordeel dat draadloze verbindingen gemakkelijker als tussenoplossing of als overgangsfase kunnen worden ingezet. Andere of aanvullende mogelijkheden om bandbreedte naar eindgebruikers te vergroten zijn upgrading van de backhaul (vaste verbinding dichterbij, verbetering ringstructuren van draadloze backhaul verbindingen) en betere segmentering bij gebruik punt-multipunt verbindingen. Uitfaseren van een straalverbinding is relatief goedkoop, omdat alleen de actieve apparatuur hoeft te worden afgeschreven, en er geen passieve infrastructuur verwijderd hoeft te worden. Zelfs als een opstelpunt speciaal voor de verbinding is opgesteld en hiervoor een relatieve lange afschrijvingstermijn is gekozen, zijn de verwijderingskosten waarschijnlijk relatief laag in vergelijking met het verwijderen van vaste infrastructuren. Combinaties met andere netwerken of toegangsvormen Straalzenders kunnen goed in combinatie met andere netwerken ingezet worden, en dat gebeurt dan ook, bijvoorbeeld door vanaf een plek met een glasvezel of kabel aansluiting het laatste stukje met draadloos te ontsluiten: Aan de backhaul kant worden straalzender gebruikt vanaf een vast (glas of coax) netwerk voor aansluiting richting de serviceproviders, terwijl aan de kant van de huishoudens het laatste stukje via een andere vorm van straal of draadloos kan worden gerealiseerd. Afhankelijk van de precieze inrichting kunnen zaken elkaar versterken. Zo zal aanwezigheid van betere vaste netwerken binnen de provincie ook het aantal potentiele punten vanaf waar straalverbindingen gebruikt kan worden toenemen, en worden betere verbindingen (bijvoorbeeld door lagere overboekingen of hogere bandbreedtes) mogelijk. Conclusie: Straalverbindingen bieden een breed scala aan interessante oplossingen voor de ontsluiting van ‘zeer lastige’ adressen. Er is een brede pluriformiteit aan toegangsnetwerken die gebruik maken van één of meerdere straalverbindingen. Straalverbindingen bieden mogelijkheden om een goede balans te bereiken tussen beoogde bandbreedtedoelen, kosten en uitrolsnelheid voor situaties waarin één of meerdere adressen op niet te grote afstand (enkele kilometers) van bestaande breedbandverbindingen van een breedbandverbinding moeten worden voorzien, en waarbij aanleg van een vast netwerk door topografische en geografische omstandigheden te duur is (bijvoorbeeld door de aanwezigheid van waterpartijen of brede sloten). Randvoorwaarden als goede zichtlijnen en mogelijk gebruik van bestaande hoge punten (kerktorens, lichtmasten) kunnen deze oplossing nog aantrekkelijker maken. Bij aanleg naar grotere hoeveelheden adressen is een goede (bij voorkeur vaste) backhaulverbinding belangrijk.

3.3.2 LTE-fixed LTE (ook wel 4G genoemd) is de opvolger van de bestaande GSM/UMTS technologie zoals gebruikt in mobiele netwerken. LTE bevat een aantal verbeteringen, waaronder een sterk verbeterde spectrale efficiëntie, waardoor aanzienlijk meer mobiele bandbreedte kan worden geboden per gegeven hoeveelheid radiospectrum. In de praktijk betekent dit dat operators

© Stratix 2013


26

met dezelfde radiospectrumlicenties hogere datasnelheden kunnen bieden aan hun gebruikers. Huidige inzet en ervaringen In Nederland worden (net als in een aantal andere landen) op dit moment de eerste LTEnetwerken uitgerold door mobiele providers in diverse banden, waaronder de “nieuwe” banden (i.e. recent voor het eerst voor mobiel geveilde31) 800 MHz en 2600 MHz banden als in een aantal banden die voorheen voor GSM of UMTS werden gebruikt. Eerste gebruikservaringen geven aan dat snelheden van 50 Mb/s of meer gehaald kunnen worden. Evenals bij andere draadloze technieken geldt dat energiekosten iets hoger liggen dan in het geval van vaste aansluitingen. LTE operators hebben daarnaast te maken met aanzienlijke licentiekosten die op één of andere manier moeten worden terugverdiend. Reguliere mobiele operators De dekking in Nederland is op dit moment nog zeer beperkt. Met name KPN is bezig met snelle uitrol waarbij KPN mikt op landelijke dekking in 2014. Kanttekening hierbij is dat de ervaren snelheid van LTE afhangt van afstand tot het opstelpunt en van het aantal gebruikers per opstelpunt, en het realiseren van landelijke dekking zal niet direct betekenen dat overal 50 Mb/s kan worden gerealiseerd32. Naar verwachting zullen de huidige landelijke operators in eerste instantie juist niet kijken naar het buitengebied, maar LTE (in de 2600 MHz band) inzetten in drukke gebieden om aan de capaciteitsvraag te kunnen voldoen.

backhaul

Figuur 9: Schematische weergave van breedbandtoegang via LTE: onbekend aantal gebruikers waarvan locatie en beweging onbekend is.

Mobiele datanetwerken worden bij uitzondering gebruikt als alternatief voor een ‘vaste’ verbinding, bijvoorbeeld door gebruik te maken van een ‘dongel’. Veel data-abonnementen hanteren wel een datalimiet van 1 of enkele gigabytes, wat een extra drempel vormt voor gebruik van LTE als vervanging voor vaste verbindingen. Bij reguliere mobiele netwerken dient

31 32

Respectievelijk in 2012 en 2010 De reguliere mobiele operators hanteerden in het verleden bij uitrol van GSM en UMTS veelal de strategie dat dekking werd gerealiseerd met opstelpunten in de relatief lage frequenties, en dat op drukke locaties zoals binnensteden ten behoeve van capaciteit voor gebruik werd gemaakt van relatief kleine cellen in de hogere frequenties.

© Stratix 2013


27

daarnaast rekening te worden gehouden met een variërend aantal mobiele ‘nomadische’ gebruikers waardoor het lastiger is bepaalde bandbreedtes ook te garanderen. Over het algemeen liggen de bandbreedtes die gerealiseerd kunnen worden over een dergelijke mobiele infrastructuur lager dan bij vaste infrastructuur, en zijn deze dus niet inwisselbaar. Alternatieve operators Er zijn andere partijen die overwegen om de LTE technologie juist te positioneren als alternatief voor vaste verbindingen in de buitengebieden en hiertoe specifieke optimalisaties toe te passen. Het bedrijf Greenet is van plan dekking te verzorgen op basis van vraagbundeling33 (op dit moment gaat een eerste project in Flevoland van start), waarbij zij bij voldoende klanten (ongeveer 50) in een straal van zo’n 4km mogelijkheden zien om speciaal voor deze klanten een LTE-opstelpunt te realiseren. Greenet wil op deze manier klanten van LTE-bandbreedte voorzien als “vaste” voorziening. Antennes worden hierbij aan de buitenkant van de woning geplaatst om optimale ontvangst te realiseren, waarbij er – mede door beperken van de celgrootte en van het aantal abonnees in een cel - wordt gestreefd een piekbandbreedtes tot 50 Mb/s te realiseren voor alle gebruikers. Binnenshuis vindt aansluiting plaats door middel van ethernet of Wi-Fi op een wireless router/LTE-modem. In een zeer beperkte gebruikerssurvey uitgevoerd door Stratix op basis van ervaringen van enkele bestaande gebruikers van internettoegang via straalverbindingen34 lijken de eerste ervaringen positief. Wel moet hierbij worden aangemerkt dat het hier een pilotsituatie betrof waarbij slechts één of enkele adressen gebruik maakten van een LTE cel. Eventuele effecten voor de eindgebruikersperceptie van gelijktijdig gebruik in de uiteindelijke situatie kunnen hierdoor nog niet goed worden ingeschat.

backhaul

Figuur 10: Schematische weergave van breedbandtoegang via ‘fixed’ LTE: beperkt aantal gebruikers en vaste buitenantennes

Ook in Brussel wordt op dit moment overwogen LTE in te zetten als backhaul voor “vaste” aansluitingen in huis35. De aanbieders van LTE-fixed geven aan niet met datalimieten te willen werken36.

33

https://greenet.nl/hoe-werkt-t2 Hiervoor werden enkele bestaande gebruikers in landelijke gebieden, aangeleverd door een aanbieder van LTE verbindingen als alternatief voor vaste toegang, benaderd met een vragenlijst. 35 http://www.demorgen.be/dm/nl/5401/Multimedia/article/detail/1655523/2013/06/20/B-lite-biedt-alseerste-4G-in-Brussels-gewest.dhtml 34

© Stratix 2013


28

Evolutie naar de gewenste kwaliteit voor witte adressen LTE als technologie kan naar verwachting bandbreedtes van enkele tientallen Mb/s, mogelijk maken, maar veel hangt hierbij af van de gebruikersdichtheid en de beschikbare hoeveelheid spectrum. Ook hier zijn aspecten als dichtheid en clustering van de aan te sluiten adressen belangrijke factoren. Toekomstperspectieven Binnen de LTE-technologie zijn er een aantal upgrades voorzien voor de komende jaren, zoals een upgrade naar LTE-advanced, waardoor effectiviteit verder kan worden vergroot. Dit maakt dat LTE op dit moment onder specifieke voorwaarden zou kunnen worden ingezet als alternatieve aansluitvorm. Wel is het zo dat de bandbreedte die draadloos getransporteerd kan worden altijd stukken lager zal liggen dan die bij vaste NGA-netwerken. Voor grootschalig gebruik van toekomstige ‘next generation’ services zoals video-on-demand op HD kwaliteit zal LTE dan ook niet direct kunnen voldoen. Op dit moment en voor de komende jaren hoeft dit geen beperking te vormen: Voor veel gebieden die nu geen internet hebben zal sprake kunnen zijn van een grote vooruitgang. Echter is de verwachting dat op langere termijn gebruik van een aantal ‘next generation’ services zoals voorzien bij uitrol van LTE in deze gebieden pas na verdere technologische ontwikkelingen of latere aanleg van een alternatief netwerk kunnen worden verkregen, en dat sommige nieuwe diensten niet aangeboden zullen kunnen worden door LTE, mede door de beperkte hoeveelheid spectrum die fysisch beschikbaar is. Uitfaseren van LTE diensten voor vast gebruik is relatief goedkoop. Opstelpunten zullen over het algemeen ook (her)gebruikt kunnen worden voor mobiele LTE toegang. De capaciteit van mobiele LTE verbindingen zal in de toekomst nog behoorlijk kunnen worden uitgebreid, maar zal hoogstwaarschijnlijk de toenemende vraag niet kunnen bijbenen37. Combinaties met andere netwerken of toegangsvormen LTE-oplossingen behoeven een vorm van backhaul om voldoende bandbreedte vanaf serviceprovider bij het opstelpunt te krijgen. Hiervoor zouden straalverbindingen of vaste verbindingen zoals glasvezel of coax gebruikt kunnen worden. Indien er binnen de provincie voldoende capaciteit wordt aangelegd door middel van vaste verbindingen ontstaan er ook meer locaties waar het aantrekkelijk wordt een LTE opstelpunt te plaatsen ten behoeve van “LTE-fixed”.

36

Omdat deze specifieke netwerken voor LTE-fixed nog in een beginstadium zijn zal nog wafgeacht moeten worden of dit ook haalbaar blijkt op langere termijn. 37 Ofcom: “4G Capacity Gains”, januari 2011, http://stakeholders.ofcom.org.uk/binaries/research/technologyresearch/2011/4g/4GCapacityGainsFinalReport.pdf (rapport) en http://stakeholders.ofcom.org.uk/binaries/research/technologyresearch/2011/4g/4GCapacityGainsFinalReportA1.pdf (appendices)

© Stratix 2013


29

Conclusie: LTE biedt weliswaar minder hoge bandbreedtes dan vaste verbindingen kunnen bieden, maar kan in specifieke gevallen een goed alternatief zijn Die gebieden waar graven van een vast netwerk zeer duur of zeer onpraktisch zou zijn (bijvoorbeeld omdat de locatie te ver af ligt van een locatie waar glas aanwezig is of bij huizen op eilanden zoals bijvoorbeeld het geval in Nationaal Park ‘De Alde Feanen’ in Eernewoude) zijn wellicht via een LTE aansluiting als ‘last mile’ te ontsluiten. Randvoorwaarde voor een haalbare business-case voor een commerciële provider is hierbij dat zo’n 50 aansluitingen bediend kunnen worden vanuit een enkel opstelpunt, en dat voldoende backhaul capaciteit mogelijk is op het opstelpunt, bijvoorbeeld in de vorm van straalverbindingen of idealiter door gebruik te maken van een aanwezige glasvezelaansluiting op de plaats van het opstelpunt. De verwachting is dat een dergelijke oplossing een stap voorwaarts kan betekenen voor die gebieden waar nu nagenoeg geen internet is, mits voldoende backhaul capaciteit in de nabijheid aanwezig is, en er geen strenge datalimieten worden opgelegd.

3.3.3 Satelliet Huidige inzet en ervaringen Er zijn diverse aanbieders van Internet via een satelliet, en satelliet internet wordt wereldwijd veel gebruikt om internetverbindingen (of bijvoorbeeld televisieontvangst) te realiseren in gebieden waar andere infrastructuren niet toereikend zijn.

backhaul

Figuur 11: Schematische weergave van breedbandtoegang via satelliet

Het grote voordeel van satelliet internet is dat de satellieten een grote “footprint” hebben (zo bestrijkt ASTRA grote delen van Europa) en dat – zodra de satelliet eenmaal beschikbaar is, deze oplossing dus per geval bekeken kan worden (dit in tegenstelling tot andere technologieën waar de haalbaarheid van aanleg veelal afhangt van de vraag of anderen in de nabijheid reeds deelnemen of nog willen deelnemen).

© Stratix 2013


30

Abonnementen van 20Mb/s worden aangeboden voor enkele tientjes per maand, en daarnaast wordt vooral betaald voor de hoeveelheid verzonden of ontvangen data. Bij de reguliere abonnementen zit een datalimiet van typisch 15 GB per maand, en voor meerverbruik dient extra betaald te worden. In een beperkte gebruikerssurvey uitgevoerd door Stratix op basis van ervaringen van enkele bestaande gebruikers van satelliet-internettoegang38 bleek dat de ervaring van eindgebruikers wisselend is. Waar abonneekosten en applicatiegebruik ongeveer vergelijkbaar waren werden zeer verschillende antwoorden gegeven op vragen over de waardering van de satellietverbinding ten opzichte van eerder gebruikte en/of alternatieve aansluitmogelijkheden op hetzelfde adres en de waardering van verbindingseigenschappen als downloadsnelheid. De respondenten gaven beschikbaarheid (gebrek aan alternatieven) als enige reden aan voor het kiezen voor satelliet-internettoegang. De meest tevreden respondent had niet of nauwelijks andere alternatieven, vond de verbinding betrouwbaar en ongevoelig voor storingen en mat effectieve downloadsnelheden van 12 Mbps. De minst tevreden respondent had DSL als alternatief en vond de verbinding onbetrouwbaar en gevoelig voor storingen en mat effectieve downloadsnelheden van 2 tot 15 Mbps afhankelijk van tijdstip en meetmethode. De Engelse telecomregulator Ofcom beschrijf in een uitgebreid rapport39 de techniek, toekomstmogelijkheden en gebruikerservaringen van breedbandverbindingen via satelliet. Hierbij werden onder andere gebruikerservaringen getoetst van echte satellietverbindingen, gesimuleerde satellietverbindingen en DSL verbindingen met vergelijkbare downloadkarakteristieken van 2 Mbps met hun huidige (breedband)internetverbinding. Hierbij werd het gebruik van vier applicatievormen door proefpersonen beoordeeld en met elkaar vergeleken. Hierbij scoorde Streaming Video over satelliet redelijk goed, maar bleef de ervaring van de andere drie applicatievormen (Remote Desktop/VPN, VoIP en Online Gaming) achter bij DSL, terwijl DSL werd beoordeeld als vergelijkbaar of iets beter dan de verbinding die de proefpersonen thuis gewend waren. Het rapport illustreert dat satelliet voor statisch gebruik of applicaties die gebruik kunnen maken van buffering (zoals email of streamed video) bij voldoende bandbreedtes niet kan worden onderscheiden van andere toegangsvormen, maar dat vooral bij interactief gebruik het effect van de grotere vertraging invloed heeft op het ervaren gebruiksgemak. Evolutie naar de gewenste kwaliteit voor witte adressen Technologisch zitten er aan satelliet een aantal andere belangrijke nadelen: De bandbreedte per aansluiting is beperkt, en de latency is in de orde van 700 à 800ms vanwege de geostationaire baan van de satelliet. De hoge kosten van dataverbruik, de relatief lage uploadcapaciteit en deze zeer hoge latency beperken het nut van satelliet internet tot diensten zoals email of bekijken van webpagina’s, en maken dat het minder geschikt is voor allerlei “next generation” diensten zoals (vi-

38

Hiervoor werden enkele bestaande gebruikers in landelijke gebieden in Nederland en Duitsland, aangeleverd door een aanbieder van Satellietinternet, benaderd met een vragenlijst. 39 Ofcom rapport, “Understanding Satellite Broadband Quality of Experience – Final Report”, juli 2011

© Stratix 2013


31

deo)bellen en video-on-demand diensten, zeker als deze een tweeweg (duplex) karakter hebben. Satelliet is geen NGA-oplossing, maar biedt vooral een alternatief op plekken waar nu (nagenoeg) geen internet beschikbaar is, en de andere oplossingen niet haalbaar zijn om praktische of financiële redenen. Daarbij is er geen afhankelijkheid van de huizendichtheid. Wel is vrij zicht op het zuiden (waar de satelliet zich bevindt) noodzakelijk voor een optimale verbinding. Toekomstperspectieven In de toekomst zal de beschikbaarheid van satellieten die grotere hoeveelheden data tegelijkertijd kunnen overzenden ongetwijfeld toenemen, en zullen transmissiemethoden en compressietechnieken ook nog kunnen worden verbeterd. Bij gebruik van geostationaire banen voor de satelliet zal de latency niet kunnen worden verminderd. Andere vormen van satellietcommunicatie waarbij satellieten dichter bij de aarde staan zijn weer enorm complex en dus duur. Een geostationaire satelliet is nagenoeg geen onderhoud of reparatie mogelijk terwijl vervanging zeer duur is. Exploitatie zal daarom in de toekomst duur blijven ten opzichte van vaste of mobiele netwerken met componenten op de grond. Dit geldt in het bijzonder voor het efficiënt realiseren van symmetrische verbindingen. Uitfaseren van een satellietverbinding is relatief simpel en goedkoop. Combinaties met andere netwerken of toegangsvormen Juist omdat satellietcommunicatie overal op aarde mogelijk is zonder de noodzaak van een backhaul netwerk is een combinatie met andere netwerken niet voor de hand liggend. Alleen voor de uplink zou theoretisch een combinatie met andere toegangstechnieken kunnen worden gebruikt40 waardoor onder andere een kortere latency kan worden bewerkstelligd, maar in de Nederlandse praktijk lijken vooral tweewegsystemen worden men toegepast. Conclusie: Satelliet internet kan een alternatief zijn voor verafgelegen adressen. Vanwege de relatief eenvoudige aanleg (er zijn reeds commerciële aanbieders van satelliet internet actief) kan deze oplossing een makkelijke manier zijn om afgelegen gebieden te voorzien van een basisvorm van internet die geschikt is voor email en simpele webbrowsing. De dekking is ‘overal’ (de satellieten die voor deze vorm van internet worden gebruikt bedekken een heel groot deel van Europa), dus in principe kan satelliet internet dan ook aan iedereen in Friesland worden aangeboden. Als relatief eenvoudig aan te leggen oplossing kan, bijvoorbeeld zolang een alternatief niet aanwezig of niet haalbaar is, inzet van satelliet overwogen worden voor echt afgelegen huizen. Omdat de instapdrempel relatief laag is kan later nog zonder veel bezwaren gekozen worden over te stappen op andere alternatieven zodra deze voorhanden zijn. Echter, vanwege de technische eigenschappen (en dan met name de netwerkvertraging en beperkte bandbreedte) en vanwege de kosten van dataverbruik is deze vorm van internet minder geschikt voor allerlei diensten zoals “next generation” services zoals (video)bellen, op afstand werken, of video-on-demand diensten.

40

http://en.wikipedia.org/wiki/Satellite_Internet_access#One-way_receive.2C_with_terrestrial_transmit

© Stratix 2013


32

3.3.4 Wi-Fi fixed Een veel gebruikte en bekende draadloze technologie is Wi-Fi. Wi-Fi wordt in Nederland ingezet in de 2.4 GHz en 5 GHz banden, met name door privé access-punten voor thuis. Deze access-punten zorgen voor draadloze connectiviteit van laptops, telefoons en andere devices in een huis tot aan de vaste internet aansluiting, zoals DSL, Kabel of glas.

backhaul

Figuur 12: Schematische weergave van breedbandtoegang via Wi-Fi gespecialiseerd als alternatief voor vaste verbindingen

Wi-Fi kan ook gebruikt worden als alternatief voor een vaste toegangstechnologie voor huishoudens. Hierbij wordt Wi-Fi gebruikt voor een draadloze verbinding tussen een huis en een aan een backhaul gekoppeld opstelpunt. AirXS41 is een voorbeeld van een toepassing van deze technologie. Het bedrijf Bloemers Meeuws biedt onder deze naam op een aantal locaties in Someren en Sterksel internet via een Wi-Fi verbinding aan met betere eigenschappen dan op die plaatsen anders mogelijk zou zijn. Hierbij worden nu abonnementen met downloadsnelen tot 12 Mbps aangeboden. Voor de toekomst zijn nog hogere snelheden (50 tot 70 Mbps) gepland.

3.3.5 Huidig gebruik draadloze technieken Draadloze breedbandtoegang is een bestaande niche markt in Nederland, en ook in Friesland is een kleine groep gebruikers van met name satellietinternet en staalverbindingen. Uit gesprekken met leveranciers en verschillende gebruikersonderzoeken blijkt dat de reden om voor draadloze breedbandtoegang te kiezen vrijwel altijd het ontbreken van een adequate vaste breedbandverbinding is. Eén van de resultaten van een enquête onder agrarische bedrijven in Fryslân, uitgevoerd door Fryslân Ring illustreert welke toegangsvormen voornamelijk in door agrarische bedrijven worden gebruikt (zie Figuur 13). Deze verdeling is illustratief, maar niet per definitie een maat voor de verdeling in witte gebieden: het gaat hier immers om een specifieke doelgroep en er zijn ook agrarische bedrijven die niet als ‘wit adres’ kunnen worden gekarakteriseerd. Verreweg de meeste agrarische bedrijven maken gebruik van een koperlijn (ADSL en inbellen) en in veel mindere mate kabel42. Een minderheid (minder dan 5%) van de agrarische bedrijven maakt gebruik van draadloze internettoegang, en dan ook nog verdeeld over een

41 42

http://www.airxs.nl Deze bevinden zich over het algemeen dus niet in ‘wit’ gebied

© Stratix 2013


33

veelheid aan verschillende draadloze toegangsvormen: gebruik van een mobiele verbinding door middel van een ‘dongel’, satelliet of straalverbinding.

Figuur 13: Indicatie type netwerktoegang agrarische bedrijven in Fryslân (bron enquête Fryslân Ring/LTO)

Meer informatie over breedbandtoegang van agrarische bedrijven in Fryslân is te vinden in hoofdstuk 6 van het rapport “Hoogwaardig breedband en de agrarische sector in Fryslân” van Fryslân Ring.

3.3.6 Trends in draadloze toegang en toekomstige alternatieven Naast bovenbeschreven draadloze technologieën zijn er ook nog een aantal trends die in de toekomst van belang kunnen worden, zoals het gebruik van radiospectrum dat is toegewezen aan andere gebruikers of applicaties, maar op sommige plekken (zoals het platteland) wellicht ongebruikt en dus onder voorwaarden beschikbaar zou kunnen komen. Dergelijk spectrum wordt wel aangeduid met de term ‘white spaces’43 waarmee oorspronkelijk het ongebruikte spectrum tussen gebruikte kanalen wordt aangeduid, maar die nu vaak breder wordt uitgelegd. Eén van de technologische trends die erop gericht is efficiënt gebruik te maken van ongebruikt spectrum is ‘Cognitive Radio’. Stratix heeft voor SURFnet een overzicht ge-

43

Dit heeft dus niets te maken met ‘witte gebieden’ met betrekking tot NGA

© Stratix 2013


34

maakt44 van de mogelijkheden van het efficiënter inzetten van spectrum en de mogelijkheden die dit biedt voor hoger onderwijs en onderzoek. Er zijn, onder andere in het Verenigd Koninkrijk, enkele proeven uitgevoerd om dergelijke technieken in te zetten voor breedbandtoegang in rurale gebieden. Over het algemeen kan echter gesteld worden dat dergelijke technieken nog in de kinderschoenen staan en pas over vele jaren breed kunnen worden ingezet. Bureau Simpact heeft in opdracht van de Provincie Limburg in 2011 de mogelijkheden van draadloos breedband voor de gemeenten Gulpen-Wittem onderzocht45. In dit rapport worden enkele draadloze alternatieven en de mogelijkheid van glasvezelaanleg door het riool beschreven. Het zeer recent gepubliceerde rapport “Mogelijkheden voor draadloze ontsluiting van buitengebieden in Nederland”

46

van TNO in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken

publiceerde biedt een overzicht van draadloze technieken die gebruikt kunnen worden om Internettoegang te verzorgen in gebieden waar het aanleggen van een vaste breedbandinfrastructuur zeer duur is, en van de geschiktheid van deze technieken voor het faciliteren van verschillende typen diensten.

Figuur 14: Mapping van infrastructuuropties op palet bestaande diensten, op basis van de aspecten capaciteit (DL/UL) en delay (bron: TNO)

44

Innovaties in Efficienter Frequentiegebruik, Maart 2013, http://www.surfnet.nl/Documents/rapport_201303_Efficient_spectrum_gebruik.pdf 45 Simpact BV, “Quickscan Draadloos breedband in het buitengebied”, https://docs.google.com/file/d/1apEFG7rsmRsNKgV3UicyyalBiiN0akIiD9jrR8aEt3HZjsLOYYpdBsA6Zxd/edit?hl=nl&pli=1 en https://docs.google.com/file/d/1KCgvm03k-gnFzG5PYoczTJRJ24mzVWOi1WMzz2du_ye9YsPUJwBH5tpL4YZ/edit?hl=nl&pli=1 46 Tijdens het schrijven van dit rapport was het TNO rapport nog niet beschikbaar. Wel is er informeel contact geweest met EZ en TNO waarbij enige informatie over de scope van rapporten is uitgewisseld. De verwijzingen naar de door TNO geproduceerde tabellen zijn in de finale afrondingsfase van dit rapport toegevoegd.

© Stratix 2013


35

Figuur 14 geeft een door TNO gebruikte mapping tussen draadloze en vaste technologieën en een aantal dienstentypes weer, waarbij in kleuren de geschiktheid is aangegeven: groen (geschikt), oranje (twijfel) en rood (ongeschikt). In geval van twijfel is de belangrijkste aanleiding voor twijfel aangegeven. Figuur 15 geeft de inschatting van TNO van het risico dat zich omstandigheden voordoen waarbij voor enkele daarvoor gevoelige diensten de realiseerbare Quality of Experience niet aan de gebruikersverwachtingen voldoet, bijvoorbeeld doordat veel gebruikers tegelijkertijd veel capaciteit proberen te gebruiken. In deze figuur geven groentinten de capaciteitspotentie van de infrastructuuropties aan (van licht naar zwaar).

Figuur 15: Mapping van mobiel breedband, WLL, PtP en satellietcommunicatie op diensten, uitgaande van meerdere gebruikers achter de aansluiting.(bron: TNO)

We zien dat Point-to-point straalverbindingen het minst gevoelig zijn voor dynamiek, omdat zij het minst van alle draadloze technieken gedeeld worden door meerdere gebruikers. Ook heeft deze technologie de beste capaciteitspotentie. Gedeelde draadloze technologieën kunnen door variaties in capaciteit en dergelijke, veroorzaakt door de dynamiek van grote hoeveelheden gebruikers, een risico vormen voor de gewenste kwaliteit van diensten als Video on Demand, Video Conferencing, HDTV,

Gaming en Remote Desktop. Dit betreft Mobiel

breedband, satellietbreedband en in mindere mate breedbandtoegang via een Wireless Local Loop (WLL) waaronder toepassingen als LTE-Fixed en gespecialiseerd Wi-Fi kunnen worden gerekend, Bij satelliettoegang is daarbij met name latency nog een aanvullend probleem voor tweewegdiensten. Vaste netwerken zijn in vergelijking met draadloze technieken door hun aard het best geschikt om informatietransmissie gebundeld en met zo weinig mogelijk storing van buitenaf door te geven. Draadloze technieken maken – zeker op kortere afstanden – transmissie van steeds hogere datasnelheden mogelijk, maar de groei van beschikbare capaciteit per gebruiker zal47 over het algemeen achterblijven bij hetgeen bereikt kan worden middels een vaste aansluiting. In 2010 concluderen TNO ICT en Dialogic48: “Voor komende generaties Broadband Wireless Acces netwerken wordt een sterke capaciteitsgroei voorzien. BWA netwerken

47

Zeker in dichterbevolkte gebieden waar meer schaarste is met betrekking tot de hiervoor benodigde radiofrequenties 48 TNO ICT en Dialogic rapport, “Vraag en aanbod Next-Generation Infrastructures 2010-2020”, februari 2010

© Stratix 2013


36

zijn in Nederland echter geen reëel alternatief zijn voor vaste netwerken (ook niet in rurale gebieden) en bieden vooral toegevoegde waarde aan nomadische en mobiele gebruikers”. Het eerder aangehaalde Ofcom rapport over 4G evolutie37 ondersteunt dit beeld, evenals een recent rapport van de OECD49, waarin wordt gesteld dat het aantal mobiele breedbandabonnementen weliswaar sneller stijgt dan het aantal vaste breedbandabonnementen, maar dat het merendeel van die mobiele apparaten ook via Wi-Fi op de werkplek of thuis aangesloten blijven op het vaste netwerk. “By far the greatest traffic generated by smartphones or tablets is linked to the use of Wi-Fi associated fixed networks, rather than cellular networks. Fixed networks have, in effect, become the backhaul for mobile and wireless devices with some studies claiming that 80% of data used on mobile devices is received via Wi-Fi connections to fixed networks” Waar aanleg van vaste netwerken echter niet mogelijk is kunnen één van de hierboven beschreven technieken, afhankelijk van de lokale situatie wel een alternatief bieden dat beter is dan de huidige ontsluitingssituatie. Hierbij is het een voordeel dat juist in landelijke gebieden het radiofrequenties om op kortere afstanden hoge datasnelheden te bereiken niet zo intensief gebruikt worden als in stedelijke gebieden.

49

OECD rapport, OECD Communications Outlook 2013: http://www.oecd.org/sti/broadband/communications-outlook.htm

© Stratix 2013


37

3.4

Samenvatting technologische opties

In dichtbebouwde gebieden ligt de aanleg van een vast netwerk voor de hand, deze bieden over het algemeen de beste bandbreedte-eigenschappen en zijn het meest toekomstvast en robuust. Glasvezel is van de hier besproken aansluittechnieken het meest geschikte medium om grote hoeveelheden data over grote afstanden te transporteren. Glasvezel naar huishoudens is echter alleen in een klein deel van Fryslân aanwezig. Voor nieuw aan te leggen vaste netwerken geldt dat de aanlegkosten per aansluiting het laagst zijn in dichtbebouwd gebied. Voor het witte gebied varieert de aanlegprijs, maar zijn mogelijk kostenvoordelen te halen door graafkosten te besparen door trajecten deels via het drukriool aan te leggen. Voor een groot deel van de witte adressen geldt dat de kabelinfrastructuur de dichtstbijzijnde infrastructuur is die grote bandbreedtes kan leveren. Bij ontsluiting van witte adressen door middel van HFC is evenals bij glasvezel nieuwe trajectaanleg inclusief graafwerk noodzakelijk en is het te verwachten dat enige investeringen in het backbone netwerk nodig zullen zijn. De aanlegkosten zijn hiermee vergelijkbaar met de kosten van FttH aanleg. Uit onderzoek blijkt dat evolutie van HFC naar hogere capaciteiten bij toenemende vraag op termijn duur kan uitpakken. Omdat bij nagenoeg alle witte adressen al een koperaansluiting aanwezig is, hoeft bij gebruik van ge-upgrade koper als access technologie het laatste stukje niet meer te worden gegraven. Wel moet tot redelijk dicht bij het adres een netwerk worden aangelegd dat hogere bandbreedtes kan vervoeren. Voor niet geclusterde adressen in het buitengebied biedt dit echter nauwelijks kostenvoordelen. Upgrade bij toenemende bandbreedtevraag is op termijn bijna even duur als glasvezelaanleg.

Figuur 16: De economisch meest optimale oplossing is sterk afhankelijk van de

lokale situatie. Het

aantal afnemers dicht bij elkaar is hierbij een belangrijke factor.

© Stratix 2013


38

Waar de aanleg van nieuwe vaste breedbandnetwerken erg duur is kunnen draadloze technologieën een (tijdelijke) alternatief bieden, waarbij een verbetering in bandbreedte kan worden bereikt tegen acceptabele kosten. Hierbij speelt ook de combinatie van de aspecten tijd en geld een rol: aanleg van vaste netwerken is tijdrovend en kapitaalintensief, maar de economische en technische levensduur van een passief netwerk is minimaal tientallen jaren. Draadloze technologieën zijn over het algemeen sneller en initieel goedkoper te realiseren, maar hebben een technische en economisch kortere levensduur en over het algemeen hogere operationele kosten. Clusters van meerdere huizen, of groepjes huizen: LTE fixed Die gebieden waar graven van een vast netwerk zeer duur of zeer onpraktisch zou zijn (bijvoorbeeld omdat de locatie te ver af ligt van een locatie waar glas aanwezig is of bij huizen op eilanden zijn wellicht via een ‘fixed’ LTE aansluiting als ‘last mile’ te ontsluiten. Randvoorwaarde voor een haalbare business-case voor een commerciële provider is hierbij dat zo’n 50 aansluitingen bediend kunnen worden vanuit een enkel opstelpunt, en dat voldoende backhaul capaciteit mogelijk is op het opstelpunt, bijvoorbeeld in de vorm van straalverbindingen of idealiter door gebruik te maken van een aanwezige glasvezelaansluiting op de plaats van het opstelpunt. Cluster van enkele huizen of een huis relatief dichtbij een backboneverbinding: straalverbindingen Straalverbindingen bieden mogelijkheden om een goede balans te bereiken tussen beoogde bandbreedtedoelen, kosten en uitrolsnelheid voor situaties waarin één of meerdere adressen op niet te grote afstand (enkele kilometers) van bestaande vaste breedbandnetwerken van een breedbandaansluiting moeten worden voorzien, en waarbij aanleg van een vast netwerk door topografische en geografische omstandigheden te duur is. Randvoorwaarden als goede zichtlijnen en mogelijk gebruik van bestaande hoge punten (kerktorens, lichtmasten) kunnen deze oplossing nog aantrekkelijker maken. Bij aanleg naar grotere hoeveelheden adressen is een goede (bij voorkeur vaste) backhaulverbinding belangrijk. Afgelegen huizen: satellietverbindingen Voor echt afgelegen en verspreid liggende huizen waar een alternatief niet aanwezig of niet haalbaar is kan inzet van satellietinternet overwogen worden. Omdat de instapdrempel relatief laag is kan later nog zonder veel bezwaren gekozen worden over te stappen op andere alternatieven zodra deze voorhanden zijn. Echter, vanwege de technische eigenschappen (en dan met name de netwerkvertraging en beperkte bandbreedte) en vanwege de kosten van dataverbruik is deze vorm van internet minder geschikt voor allerlei “next generation” diensten zoals (video)bellen, op afstand werken, of video-on-demand.

© Stratix 2013


39

Overzicht consumentenprijzen De volgende tabel geeft een indicatie van de huidige consumentenprijzen van verschillende toegangsvormen. Het spreekt vanzelf voor de meeste technologieën geldt dat dergelijke consumentenprijzen pas haalbaar zijn op het moment dat er een toegangsnetwerk van het desbetreffende type in de directe nabijheid van de beoogde klant aanwezig is50. Tabel 4: Indicatie commerciële consumentenprijzen verschillende toegangsvormen anno 2013

Abonnementen van rond de 50 euro per maand over 3 jaar

Kosten (EUR)

eenmalig Satelliet

Per maand over 36 maanden

Downlink: (max Mb/s)

Latency (ms):

TV

maandelijks

430,00

39,00

€ 50,94

20

800

nee

LTE KPN 'instap'

0,00

50,00

€ 50,00

50*

30-90

nee

LTE Greenet

199,00

37,50

€ 43,03

50**

30-90

Nee

Straalverbinding***

300,00

40,00

€ 48,33

50-100

30-90

Nee

0,00

58,95

€ 58,95

60

<15

ja

30,00

52,50

€ 53,33

100****

<15

ja

Kabel Z3 Tele2 glasvezel

* Sterk afhankelijk van positie in netwerk ** Onder voorwaarde geoptimaliseerd voor 'vaste' verbinding *** Dit is een gemiddelde inschatting naar aanleiding van een aantal surveyresultaten. Uitvoering (o.a. bandbreedte en symmetrie) zijn zeer verschillend afhankelijk van lokale situatie, en vaak zijn extra initiële kosten noodzakelijk **** Symmetrisch, 100 Mb/s up en download

Hierbij moet worden aangemerkt dat de veelheid van relevante aspecten erg groot is, zodat een vergelijking van werkelijk identieke producten bijna onmogelijk is. Zo is bij veel draadloze toegangsvormen televisie niet in het abonnement opgenomen, en kunnen eigenschappen als symmetrie en overboeking sterk verschillen. Annex C geeft een overzicht van een aantal abonnementsvormen voor verschillende toegangstechnologieën. Overzicht eigenschappen Tabel 5 geeft een korte indicatieve samenvatting van de belangrijkste eigenschappen van de verschillende technologieën.

50

Eigenlijk is alleen toegang via satelliet hierop een uitzondering

© Stratix 2013


40

Tabel 5: Indicatieve vergelijking toegangstechnologieën Vaste toegangsnetwerken

Draadloze toegangsnetwerken

Koper

Coax

Glasvezel

Mobiel

LTE Fixed

Wi-Fi fixed

Straalverbindingen

Satelliet

Indicatie bandbreedte huidige premium abonnementsvormen

100 Mbit/s

200 Mbit/s

10 Gbit/s

50 Mbit/s

50 Mbit/s

20 Mbit/s

500 Mbit/s

1 Gbit/s

Mate van symmetrie huidige aanbod

-

-

+

-

-

-

+

-

Latency

<15 ms (10-15 ms)

<15 ms (5-8 ms)

<15 ms (1-2 ms)

100-150 ms

100-150 ms

100-150 ms

100-150 ms

800-1000 ms

Overboeking access woning

Niet nodig bij fiber naar straatkast (3GBB, VDSL2, FTTC)

DOCSIS en segmentering leiden nu nog tot noodzaak overboeking

Niet nodig

Afhankelijk van celgrootte, en aantal actieve sessies, et cetera

Nee, unieke punt-totpunt verbindingen

Ja

Openheid voor dienstenaanbieders

Technisch mogelijk.

Technisch mogelijk.

Technisch mogelijk.

Moeilijk

Moeilijk

Theoretisch mogelijk

Moeilijk

Toegang gereguleerd op verschillende lagen51.

Toegang niet gereguleerd

Toegang tot fysieke laag gereguleerd53.

In praktijk nu open maar aantal dienstenaanbieders redelijk beperkt

In praktijk nu veelal geen toegang voor andere partijen52

Technisch mogelijk, maar beperkt in praktijk beperkt tot MVNO54 en roaming contracten

Historisch gedeeld met specifieke diensten?

Telefonie

KabelTV en radio, analoog en/of digitaal

Soms combi met analoge en/of digitale TV en radio, telefonie etc.

Telefonie, sms en in toekomst wellicht bv. Mobiele videodiensten

Nee

Nee

Nee

Nee, soms combi met satelliet TV

Toekomstvastheid

Beperkt

Redelijk

Zeer goed

Snelle evolutie mogelijk, maar blijft achterlopen op vast en straalverbinding

Snelle evolutie mogelijk, maar blijft achterlopen op vast



Alleen specifieke gevallen: grote latency, relatief duur

Mate van openheid in praktijk hangt af van invulling gekozen architectuur en businessmodellen

51

Regulering ten aanzien van de verplichting aan KPN om a) Ontbundelde toegang op wholesale-niveau (ULL) te leveren aan derden en b) hoge en lage kwaliteit wholesale-breedbandtoegang (WBT) te leveren aan derden 52 Met uitzondering van kleine kabelbedrijven zoals Kabelnoord, die wel toegang bieden voor diensten van andere partijen 53 Toegang tot het fysieke glasvezelnetwerk (d.m.v. ODF access) is gereguleerd door OPTA, maar deze maatregel leidt in de praktijk tot: a) beperkt aantal operators op laag (2) van actieve infrastructuur en b) aanbod van met name gebbundelde diensten (combinaties TV, Telefonie, Internet) 54 Mobile Virtual Network Operator, heeft geen eigen netwerk maar levert dienst over netwerk van andere mobiele operators.

© Stratix 2013


41

4

Kosteninschatting ontsluiten witte gebieden 4.1

Inleiding

Uit het voorgaande hoofdstuk kwam naar voren dat er diverse technische oplossingen bestaan voor het ontsluiten van witte adressen en dat de keuze voor een bepaalde technologie afhankelijk is van diverse factoren, waaronder de geografische kenmerken van het beoogde gebied, de aanwezigheid van bestaande infrastructuur, maar vooral ook van de hoogte van de te maken kosten. Daarnaast gelden ook juridische voorwaarden waaraan de provinciale overheid moet voldoen wanneer overheidssteun wordt verleend voor het realiseren van NGA-aansluitingen in witte gebieden. De breedbandrichtsnoeren schrijven onder meer voor dat er sprake moet zijn van een ‘sprongsgewijze verandering’ van het gesubsidieerde netwerk en niet van een incrementele verbetering55. In het geval van Fryslân, zou dat betekenen dat glasvezel of HFC de meeste kans maken om voor subsidie in aanmerking te komen. Dit hoofdstuk geeft inzicht in de gemiddelde kosten voor het ontsluiten van de witte gebieden in Fryslân. Daarbij ligt de focus primair op ontsluiting via een vast NGA-netwerk, maar wordt ook gekeken naar de kosten voor een aantal draadloze opties.

4.2

Inschatting gemiddelde aansluitkosten witte adressen Fryslân

Om te komen tot een inschatting van de gemiddelde kosten voor het ontsluiten van de witte gebieden in Fryslân, zijn voor de voorbeeldgemeenten Boarnsterhim en Opsterland gedetailleerde kostenberekeningen gemaakt op basis van verschillende NGA-uitrolscenario’s en randvoorwaarden56. De uitkomsten van de scenario’s moesten inzicht verschaffen in de variatie in kosten en dienden vervolgens als input voor een veralgemeniseerd rekenmodel, waarbij een inschatting is gemaakt van de boven- en onderwaarden van de gemiddelde aanlegkosten per woning, geëxtrapoleerd naar een totaalbeeld voor Fryslân op basis van algemeen beschikbare informatie op buurtniveau. Voor het extrapoleren van de kosten, zijn de volgende aannames gehanteerd: Het model gaat uit van een passieve infrastructuur (o.a. civiel werk, mantelbuizen, glasvezels, technische ruimten); Er wordt verondersteld dat een backbone structuur aanwezig is in de nabije omgeving van het te verglazen gebied; De onderwaarde van de kosten is gebaseerd op een uitrolmodel waarbij de witte adressen worden ontsloten vanuit een NGA-netwerk in de zwarte en grijze gebieden (dorpskernen), gegeven dat een deel van de kosten voor het ontsluiten van witte adressen worden omgeslagen over de kosten voor het ontsluiten van de grijze en zwarte adressen;

55

2013/C25/EU Artikel 51: Een (marginale) investering in alleen een upgrade van de actieve componenten van het netwerk wordt niet geacht voor staatsteun in aanmerking te komen. 56 Zie Annex B voor de uitgangspunten en de detailuitkomsten van de kostenberekeningen

© Stratix 2013


42

De bovenwaarde van de kosten is gebaseerd op een uitrolmodel waarbij uitsluitend de witte adressen worden ontsloten door middel van een NGA-netwerk. Opgemerkt dient te worden dat de resultaten onder verschillende veralgemeniseerde aannames zijn gemaakt, wat een bepaalde mate van onnauwkeurigheid met zich mee brengt. Bovendien kan de situatie (geografie, aanwezigheid aanbieders, etc.) per adres zodanig uniek zijn, dat het zeker bij de meest lastig aan te sluiten adressen lastig is om gemiddelde conclusies te trekken. Om een scherper beeld te krijgen van de exacte kosten voor ontsluiting van de witte gebieden in Fryslân, is het van belang de exacte omvang, ligging en spreiding van de witte gebieden in Fryslân te kennen – gebruik makend van gedetailleerde liggingsinformatie van marktpartijen – en op basis daarvan gedetailleerde kostenberekeningen te maken. Tabel 6: Indicatie gemiddelde aansluitkosten passief glasvezelnetwerk voor de moeilijkst aan te sluiten percentages huishoudens in Fryslân %

Indicatie gemiddelde kosten passieve glasvezelaanleg per huishouden

huishoudens Laag

Hoog

0%-1%

€

7.800

€

10.200

1%-2%

€

4.700

€

6.200

2%-3%

€

3.800

€

5.100

3%-4%

€

3.100

€

4.200

4%-5%

€

2.700

€

3.700

5%-6%

€

2.400

€

3.200

6%-7%

€

2.100

€

2.800

7%-8%

€

1.800

€

2.500

8%-9%

€

1.600

€

2.200

9%-10%

€

1.400

€

1.900

10%-11%

€

1.300

€

1.700

11%-12%

€

1.200

€

1.700

12%-13%

€

1.200

€

1.600

13%-14%

€

1.200

€

1.500

14%-15%

€

1.100

€

1.500

In bovenstaande tabel is voor de ‘meest witte’ adressen een inschatting gegeven voor de aanlegkosten van een glasvezelaansluiting per huishouden. Hierbij zijn Friese huishoudens (totaal 285.000) gerangschikt van ‘moeilijk’ naar ‘gemakkelijker’ en zijn in de tabel de inschattingen voor de eerste 15 procenten per procent huishoudens weergegeven. De ge-

© Stratix 2013


43

noemde prijzen per huishouden zijn natuurlijk onder de aanname dat grote aantallen huishoudens in dezelfde omgeving tegelijkertijd worden aangesloten. Een grafiek van deze kosten ziet er als volgt uit:

Figuur 17: Indicatie van gemiddelde aansluitingskosten per huishouden voor de 15% moeilijkst aan te sluiten huishoudens in Fryslân.

De kosten van glasvezelaanleg zullen in de toekomst vermoedelijk nog wel iets dalen: door leereffecten en vergrote efficiency door steeds grotere schaalgroottes is de afgelopen jaren een neerwaartse trend in materiaalkosten en een langzame neerwaartse trend in graafkosten te zien, die zich vermoedelijk zal doorzetten. Figuur 18 en Figuur 19 geven op buurtniveau voor heel in Fryslân een indicatie van de te verwachten aansluitprijs per huishouden bij de verschillende uitrolopties. Te zien is dat de aanlegkosten per adres in bijna alle gebieden van Fryslân op korte afstanden erg uiteen kan lopen. Zo valt op dat in de hele provincie rond relatief goedkope kernen zich vaak een relatief duur aan te sluiten gebied bevindt.

© Stratix 2013


44

Figuur 18: Indicatie gemiddelde aansluitkosten passieve infra per huishouden op buurtniveau bij uitroloptie met uitgangspunt: “passieve infra in kern reeds aangelegd”

Figuur 19: Indicatie gemiddelde aansluitkosten passieve infra per huishouden op buurtniveau bij uitroloptie met uitgangspunt: “passieve infra in kern nog niet aangelegd”

© Stratix 2013


45

Als we proberen te visualiseren wat geografisch kan worden gekarakteriseerd als de moeilijkst aan te sluiten procenten van Fryslân kunnen we een idee krijgen van de omvang van het witte gebied (zo’n 10% van de adressen) en van de 1% moeilijkste adressen hiervan waarvoor glasvezelaanleg erg duur is. Let wel: het gaat hier om een indicatie op basis van een modelmatige benadering van de aanlegprijs; de echte witte gebieden kunnen hier op buurtniveau en zeker op adresniveau van afwijken. In sommige gevallen zijn ‘dure’ adressen in het verleden toch van een kabelaansluiting voorzien waardoor ze niet als ‘wit’ te classificeren zijn, andersom zijn er buurten waar aanleg relatief goedkoop is waar desalniettemin toch (nog) geen NGA is aangelegd.

Figuur 20: Geografische indicatie op buurtniveau van lastigst te ontsluiten 10% huishoudens in Fryslân

Figuur 21: Geografische indicatie op buurtniveau van lastigst te ontsluiten 1% huishoudens in Fryslân

© Stratix 2013


46

Figuur 20 en Figuur 21 laten zien waar de moeilijkst te ontsluiten huishoudens zich volgens het model bevinden. Hier is goed te zien dat een in huishoudens gerekend klein deel van Fryslân een relatief groot deel van de oppervlakte van Fryslân vertegenwoordigt. Een stippenkaart op basis van BAG data waarin de drie categorieën inzichtelijk zijn gemaakt is weergegeven in hoofdstuk 2.3 (zie Figuur 4). De kosten voor ontsluiting witte adressen kunnen sterk verschillen per gebied De uitkomsten van de detailanalyses en het kostenmodel laten zien dat de kosten voor de aanleg van vaste NGA-netwerken naar de witte gebieden (adressen) in Fryslân sterk verschillen per gemeente. Dat kan hoofdzakelijk worden verklaard door de unieke ligging en spreiding van het aantal adressen in wit gebied per gemeente. Daarbij zijn de omvang van het aantal adressen in een wit gebied, de afstanden van witte adressen tot een kern en de onderlinge afstanden tussen witte adressen bepalend voor de gemiddelde aansluitkosten in een gemeente. Deze kosten zullen toenemen naarmate de huizendichtheid in een wit gebied afneemt. Daarnaast zijn de gemiddelde aansluitkosten per wit adres afhankelijk van het toegepaste netwerkontwerp en de uitgangspunten die daarbij worden gebruikt. Als witte adressen onderdeel zijn van een totaal verglazingstraject vanuit de kernen kunnen bepaalde kostenvoordelen en architectuuroptimalisaties worden meegenomen die niet zullen worden gerealiseerd bij verglazing van alleen wit gebied of verglazing van alleen kernen. Over het algemeen houden partijen die vaste netwerken aanleggen niet bij voorbaat rekening met uitbreiding: er wordt vanzelfsprekend gefocust op het zo efficiënt mogelijk aansluiten van de beoogde adressen, en het is onduidelijk wanneer investeringen die slechts ten behoeve van mogelijk toekomstige uitbreidingen worden gedaan, zich weer terugverdienen. Glasvezelaanleg in witte gebieden zal in bijna alle gevallen uitstraling hebben naar de kernen: vaak is hier al glasvezel aanwezig, is het een logische locatie voor het plaatsen van een PoP, of een logische route tussen witte adressen. Daarnaast bieden stimuleringsmaatregelen van de provinciale overheid om glasvezelaanleg naar witte gebieden aantrekkelijker te maken kansen voor marktpartijen om ook in grijze gebieden zonder overheidssteun meer klanten aan te sluiten. Potentiële kostenbesparingen Mogelijkheden om kosten te besparen bij de aanleg van glasvezel naar witte gebieden zijn onder meer het optimaliseren van het aantal afnemers (openheid netwerk), het gezamenlijk aanleggen met andere aanbieders van verschillende netwerken tegelijkertijd, slimme methoden om graafkosten te besparen zoals kabels via drukriool, meeleggen met of gebruik maken van andere grote infrastructurele werken zoals aanleg of onderhoud van wegen of dijken, enzovoort. In Annex B worden deze maatregelen nader uiteen gezet. Opgemerkt dient te worden dat bij het samen optrekken met andere partijen, de eventuele additionele complexiteit in onder meer de uitvoer en coördinatie van een project niet altijd opweegt tegen de mogelijke kostenbesparing. De specifieke eisen (techniek, topologie, architectuur, etc.) die telecomoperators aan hun eigen netwerk stellen, bemoeilijkt het gezamenlijk uitrollen van netwerken en ook het delen van (passieve) infrastructuur door verschillende

© Stratix 2013


47

(telecom)partijen kan bepaalde problemen met zich meebrengen bij het onderhoud en beheer van de infrastructuur. Telecom operators zullen daarom een afweging maken tussen de voorziene additionele civiele en operationele complexiteit, eventuele strategische nadelen en de financiële voordelen. Voor backbone netwerken ligt samenwerking vaak meer voor de hand dan voor het deel van het aansluitnetwerk dat het dichtst bij de eindgebruiker ligt, de zogenaamde ‘last mile’. Uit gesprekken met partijen die actief zijn in Fryslân, waaronder, KPN, UPC, Kabelnoord en Reggefiber, kwam naar voren dat er enig voorbehoud was bij het samen aanleggen van infrastructuur en sommigen gaven zelfs aan geen interesse te heb57 ben . Alternatieven Ook kan gekozen worden om bestaande netwerken te upgraden door bijvoorbeeld glasvezel tot verder in het netwerk uit te rollen en als ‘last mile’ de bestaande kopernetwerken te blijven gebruiken. Dit voldoet op termijn wellicht niet geheel aan de ambities en doelstellingen van de Europese Commissie en de provincie Fryslân (bijv. t.a.v. toekomstvastheid), maar zou de gemiddelde aansluitkosten per wit gebied wel (aanzienlijk) naar beneden kunnen brengen. Er is namelijk minder graafwerk nodig omdat er minder glasvezel aangelegd hoeft te worden en er deels gebruik kan worden gemaakt van de bestaande infra. Echter, op langere termijn zou volledige verglazing alsnog nodig kunnen zijn en is het denkbaar dat er naast graafkosten, ook hoge kosten moeten worden gemaakt voor vervanging apparatuur en aanpassingen van bestaande typologieën. Voor geïsoleerde witte adressen kunnen draadloze oplossing een betere optie zijn Uit de kostenanalyses komt naar voren dat de kosten voor het ontsluiten van zeer ongunstig gelegen woon- of bedrijfsadressen in wit gebied via een vaste NGA-aansluiting, zeer hoog kunnen uitvallen. Dat kunnen bijvoorbeeld boerderijen zijn die veraf liggen van een doorgangsweg, of woningen op eilandjes in een waterrijk gebied. Voor dit type adressen is ontsluiting op basis van vast NGA-netwerk economisch niet te verantwoorden en vormt ontsluiting via een draadloze oplossing een beter alternatief. De keuze voor een bepaalde draadloze oplossing zal sterk afhangen van de specifieke (geografische) situatie van de beoogde adressen. Voor het kostenefficiënt aanleggen van puntmultipunt straalverbindingen of LTE-fixed is het bijvoorbeeld wel een vereiste dat er enige mate van clustering van de witte adressen bestaat. Het ontsluiten van individuele zeer geïsoleerde adressen zal ook namelijk ook door middel van een punt-punt straalverbinding zeer kostbaar zijn.

57

Op basis van interviews Dialogic met diverse marktpartijen

© Stratix 2013


48

5

Conclusies en aanbevelingen De hoeveelheid ‘witte adressen’ bestaat uit zo’n 10% van de totale hoeveelheid adressen in Fryslân. De overige 90% heeft reeds de beschikking over ten minste één NGA aansluiting. We kunnen ruwweg drie categorieën witte adressen onderscheiden waarbij een verschillende aanpak gerechtvaardigd is58. Reguliere witte woon- en bedrijfsadressen Hiermee doelen we op het grootste deel van het witte gebied (rond 9% van de Friese adressen), waarbij de kosten van te realiseren aansluitingen op een vast NGA-netwerk nog enigszins overzichtelijk zijn, en niet in extreme mate afwijken van de gemiddelde kosten in wit gebied. Voor een deel van de lastig aan te sluiten woon- en bedrijfsadressen kunnen aanlegkosten wellicht nog worden verlaagd door gebruik te maken van technieken als het leggen van glasvezelkabels door drukriolering of ‘slim’ graafwerk. Puur vanuit een technisch oogpunt, hebben vaste NGA-netwerken de beste features en zijn het meest toekomstvast en robuust. Geïsoleerde witte woon- en bedrijfsadressen Hiermee doelen we op de overige adressen (1%) waar de kosten van een aansluiting op een vast NGA netwerk zeer hoog zullen uitpakken. Het is belangrijk om te beseffen dat dit echter ook de adressen zijn waar over het algemeen nu de grootste problemen optreden met de huidige netwerkverbindingen. Hier kan door middel van draadloze alternatieven een aanmerkelijke verbetering gerealiseerd worden tegen aanzienlijk lagere kosten dan de aanleg van een vast netwerk. Omdat deze adressen zeer verspreid liggen, en verschillen met betrekking tot afstand van bestaande infrastructuren, mogelijke clustering etc., zal per geval een andere optimale oplossing mogelijk zijn. Daarbij zal een afweging moeten worden gemaakt tussen enerzijds eigenschappen als bandbreedte, latency, symmetrie, openheid en eventuele datalimieten en anderzijds de efficiency en kosten die onder andere afhangen van de nabijheid van vaste breedbandnetwerken die mogelijk als backhaul kunnen dienen. Op korte en middellange termijn kunnen draadloze oplossingen voor meer verspreid liggende witte adressen op het platteland voor het grootste deel van deze adressen een antwoord bieden op de stijgende vraag naar bandbreedte. Witte bedrijventerreinen Een deel van de reguliere witte adressen bestaat uit witte bedrijfsadressen op bedrijventerreinen. Ook hier ligt de aanleg van een vast NGA-netwerk voor de hand, omdat deze bedrijventerreinen over het algemeen relatief dicht bij kernen liggen en een clustering van mogelijke afnemers vormen. De gemiddelde kosten voor het realiseren van vaste NGAaansluitingen op bedrijventerreinen liggen over het algemeen wel hoger. Dat komt onder meer door de relatief lage adressendichtheid op een bedrijventerrein, waardoor de aansluitkosten per bedrijfsadres vrij hoog zijn en omdat zakelijke NGA-aansluitingen dikwijls een andere topologie en architectuur kennen dan residentiële aansluitingen, doordat bedrijven hoge eisen stellen aan beschikbaarheid van de verbinding59.

58 59

Zie ook rapport Dialogic, “Investeringsplan voor NGA in Fryslân”, september 2013 Bijvoorbeeld door middel van een redundante aansluiting

© Stratix 2013


49

Implicaties bij de ontsluiting van witte adressen in de praktijk De verschillende categorieën witte adressen zullen qua aantal en verhouding verschillen per Friese gemeente. Zo zijn er gemeenten met relatief veel regulier wit gebied en weinig geïsoleerde witte adressen en andersom. Dat zal tot gevolg hebben dat de mate waarin adressen kunnen worden ontsloten door een bepaalde technologie, ook zal verschillen per gemeente. De consequentie hiervan is dat niet alle witte adressen zullen beschikken over een vaste NGA-verbinding, en niet alle geïsoleerde witte adressen zullen beschikken over hetzelfde type draadloze alternatief. Daarnaast zijn andere aspecten bepalend bij het uiteindelijk realiseren van betere breedbandverbindingen op het platteland, zoals de invloed van marktpartijen, de betalingsbereidheid van afnemers, mogelijkheden om schaalgrootte toe te passen bij aanleg van netwerken en mogelijkheden om synergie te bewerkstelligen tussen de aanleg van vaste netwerken en draadloze toepassingen voor geïsoleerde adressen. Bij de uiteindelijke uitvoer van het investeringsplan, is het onder andere nuttig een scherper beeld te krijgen van de exacte ligging en spreiding van witte adressen. Deze informatie is nodig voor geïnteresseerde (markt)partijen om gedegen projectvoorstellen te kunnen inleveren. Tevens kan de provincie deze informatie gebruiken om op voorhand een inschatting te maken van het aantal en de ligging van witte adressen. Dit is onder meer relevant voor het bepalen van de (financiële) haalbaarheid van een projectvoorstel, naast diverse andere scorecriteria. Ook is het relevant om te waarborgen dat alle witte adressen, ook de geïsoleerde, uiteindelijk een sprong voorwaarts kunnen maken in breedbandcapaciteit.

© Stratix 2013


50

Literatuurlijst Europese Commissie (2013) “EU-richtsnoeren voor de toepassing van de staatssteunregels in het kader van de snelle uitrol van breedbandnetwerken”, Mededeling van de Europese Commissie, 2013/C 25/01. Provincie Friesland (2012) “Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elk huishouden in Fryslân” Europese Commissie (2012) “State aid SA.33671 (2012/N) – United Kingdom “National Broadband scheme for the UK - Broadband Delivery UK” Nederlandse overheid (2012) “Telecommunicatiewet” TNO (2012) “Evolution and prospects cable networks for broadband services”, augustus 2012 Statix Consulting (2013) “Evolutie en vooruitzichten kabelnetten voor breedbanddiensten; Kosten- en impactcalculatie TNO rapport” Stratix Consulting (2012) “Glasmonitor 2013. Cijfers en trends over de glasvezelsector in Nederland” Ofcom (2011) “4G Capacity Gains” Ofcom (2011): “Understanding Satellite Broadband Quality of Experience – Final Report” Stratix Consulting (2013) “Innovaties in Efficiënter Frequentiegebruik” Simpact (2011) “Quickscan Draadloos breedband in het buitengebied” TNO (2013) “Mogelijkheden voor draadloze breedbandontsluiting van buitengebieden in Nederland” TNO ICT en Dialogic (2010) “Vraag en aanbod Next-Generation Infrastructures 2010-2020” OECD (2013) “OECD Communications Outlook 2013” Provinciale Staten Fryslân (2013a). Motie 1 van CDA en FNP Provinciale Staten Fryslân (2013b). Motie 2 van D66, VVD, ChristenUnie en GrienLinks Provinciale Staten Fryslân (2013c). Motie 3 van PvdA Provinciale Staten Fryslân (2013d). Motie 4 van FNP Provinciale Staten Fryslân (2013e). Motie 5 van FNP Provinciale Staten Fryslân (2013f). Motie 6 van D66, GrienLinks en VVD Provinciale Staten Fryslân (2013g). Motie 7 van D66, VVD, ChristenUnie en GrienLinks Provinciale Staten Fryslân (2013h). Motie 8 van D66, GrienLinks en VVD

© Stratix 2013


51

Provinciale Staten Fryslân (2013i). Motie 9 van D66, GrienLinks en VVD Fryslân Ring (2013a) Hoogwaardig breedband en ‘Pleatslik Belang’ in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een online survey in juli 2013. Fryslân Ring (2013b) Hoogwaardig breedband en de basisscholen in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een online survey in juni 2013. Fryslân Ring (2013c) Hoogwaardig breedband en gemeenten in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een inventarisatieronde in de provincie. Fryslân Ring (2013d) Hoogwaardig breedband en de agrarische sector in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een online survey in augustus 2013.

© Stratix 2013


52

Afkortingen en begrippen Begrip

Omschrijving

Aansluitnet

Het netwerk tussen de eindgebruiker en een koppelpunt met het backbone netwerk. Momenteel is dit nog vaak van koper, bij FttH gaat het erom dit deel van het netwerk te verglazen. Asymmetric Digital Subscriber Line. Een DSL standaard voor asymmetrische verbindingen over een twisted pair-koperdraad. Een snellere versie van ADSL met een theoretische download snelheid tot 24 Mbps en een upload snelheid van 3 Mbps. Netwerk dat het verkeer tussen meerdere (sub)netwerken transporteert. Het deel van het breedbandnetwerk dat de schakel vormt tussen het backbonenetwerk en het aansluitnetwerk en dat data van en naar het wereldwijde netwerk brengt. De overdrachtscapaciteit van een communicatiekanaal, meestal uitgedrukt in het aantal bits per seconde. Er bestaat geen alom aanvaarde definitie van breedband. De voornaamste kenmerken zijn een hoge (symmetrische) snelheid/doorvoercapaciteit en een permanent actieve verbinding. Bovendien is de term breedband aan evolutie onderhevig. Een kabel voor het geleiden van hoogfrequente signalen, bestaande uit een kern (signaal geleider) en een mantel (bescherming tegen elektromagnetische verstoringen). Aanvankelijk gebruikt voor distributie van het TV-signaal, later ook voor digitale signalen (digitale TV, Internet, digitale telefonie). Hoeveelheid bandbreedte die beschikbaar is voor het binnenhalen van gegevens, gezien vanuit de gebruiker. Digital Subscriber line. Technologie om over de koperen telefoonlijn data te verzenden. O.a. ADSL (asymmetrisch) en SDSL (symmetrisch) Bij Fiber-to-the-Building (FttB) is er verglaasd tot aan een gebouw waar meerdere gebruikers wonen, maar binnen het gebouw worden koper-, coax- of LAN-kabels gebruikt. Bij Fiber-to-the-Curb (FttC) is er verglaasd tot aan een aggregatiepunt, typisch een straatkast of wijkcentrum, waarvandaan tot enkele honderden gebruikers worden bediend en waarbij het laatste deel van de verbinding bestaat uit koperen kabels. Bij Fiber-to-the-Home (FttH) is een telecommunicatiesysteem waarbij de glasvezelverbinding daadwerkelijk reikt tot in de woning van de gebruiker, d.w.z. een aansluitnetwerk dat zowel in het feeder- als in het dropsegment van het aansluitnetwerk uit glasvezelkabels bestaat. Bij Fiber-to-the-Node (FttN) is er verglaasd tot aan een aggregatiepunt, typisch een nummercentrale, waarvandaan tot enkele duizenden gebruikers worden bediend en waarbij het laatste deel van de verbinding bestaat uit koperen kabels Gigabit per seconde Hybrid Fiber-Coaxial. Een netwerk waarbij zowel glasvezel als coax gebruikt worden om breedbandverbindingen te realiseren. Internet Protocol. Deel van het protocol dat voor Internet wordt gebruikt die onder meer zorgt voor de identificatie en routering middels IP-adressen. De ‘traditionele’ twee-aderige (twisted-pair) telefoniekabel Betreft de vertraging van signalen op het netwerk Megabit per seconde

ADSL ADSL2+ Backbone(netwerk) Backhaulnetwerk

Bandbreedte Breedband

Coax

Download capaciteit DSL

FttB

FttC

FttH

FttN

Gbps HFC IP

Koper(netwerk) Latency Mbps

© Stratix 2013


53

NGN PoP-locatie PtMP PtP Symmetrie Triple play Upload capaciteit WLL

VDSL

© Stratix 2013

Next Generation Networks Point-of-presence-locatie: Centrale locatie waar een netwerkoperator apparatuur kan plaatsen. Point-to-Multipoint Point-to-Point (Netwerk) symmetrie betreft de verhouding tussen de upstream en downstream capaciteit. Het leveren van toegang tot internet, televisie en telefonie in een gecombineerde abonnementsvorm Hoeveelheid bandbreedte die beschikbaar is voor het verzenden van gegevens, gezien vanuit de gebruiker. (Wireless Local Loop) Draadloze breedbandverbindingen (als alternatief voor een vaste aansluiting) naar individuele objecten (huizen, bedrijven) vanuit een geschikt gekozen centraal punt waar een koppeling wordt gemaakt met het hoofdnetwerk. Very-high-bitrate Digital Subscriber Line. VDSL is een van de opvolgers van ADSL, waarbij een veel hogere downloaden uploadsnelheid mogelijk zijn.


54

Annex A

Analyse breedband

Werkwijze en uitgangspunten casestudies Voor het maken van een aantal gedetailleerde analyses naar de beschikbaarheid van vaste (NGA) breedbandaansluitingen in de gemeenten Boarnsterhim en Opsterland, is getracht op een zo hoog mogelijk detailniveau informatie te verzamelen. Daarbij is in eerste instantie een beroep gedaan op de aanbieders van NGA breedband in Fryslân, om liggingsinformatie aan te leveren op postcode-6 niveau. De meeste aanbieders waren niet bereid of in staat om in dit stadium van het provinciale breedbandtraject de gedetailleerde informatie aan te leveren. Om toch een beeld te krijgen van de ligging van vaste breedbandnetwerken en zodoende een scherper beeld te krijgen van de ligging en spreiding van witte adressen in de onderzochte gemeenten, heeft Stratix getracht alsnog op een zo hoog mogelijk detailniveau informatie te verzamelen en te tonen. Uitgangspunt daarbij was een BAG60 adressenbestand van de provincie Fryslân, op basis waarvan met behulp van een analysetool en informatie uit openbare bronnen een inschatting is gemaakt van de aanwezigheid van (NGA) breedbandnetwerken op adresniveau61 in de geselecteerde gemeenten. De volgende uitgangspunten zijn gebruikt bij verfijning/schatting van aanwezige netwerken: Grootzakelijke bedrijfsadressen en adressen op bedrijventerreinen zijn niet meegenomen in de breedbandanalyse; Adressen met een bijzondere huisnummertoevoeging (o.a. garageboxen, transformatorhuisjes) zijn niet meegenomen in de breedbandanalyse. Evident is dat de resultaten uit de analyse kunnen afwijken van de werkelijke situaties in de onderzochte gemeenten en dat, om een scherper beeld te krijgen van de exacte omvang, ligging en spreiding van vaste breedbandaansluitingen in Fryslân, het nodig zal zijn om gebruik te maken van gedetailleerde liggingsinformatie van marktpartijen. Analyse breedbandaanbod in Boarnsterhim en Opsterland Het aanbod vaste breedbandverbindingen in de gemeenten Boarnsterhim en Opsterland bestaat uit kabel en DSL. Voor beide technieken geldt dat niet alle woon en bedrijfsadressen in de onderzochte gemeenten de beschikking hebben over een aansluiting. Tevens geldt voor een deel van de adressen dat deze wel over een kabel-, maar niet over een DSL-aansluiting beschikt, of omgekeerd. Uit de analyse naar kabeldekking blijkt dat dat het kabelnetwerk hoofdzakelijk is uitgerold naar de kernen van dorpen en dat adressen buiten de bebouwde kom van dorpen meestal niet beschikken over een kabelaansluiting. In Boarnsterhim en Opsterland betreft gaat het om lintdorpen, buurtschappen en afgelegen woningen en boerderijen. Daarnaast blijkt uit de analyse dat bedrijfsadressen minder goed ontsloten zijn dan woonadressen, omdat kabelnet-

60 61

Basisregistraties Adressen en Gebouwen Adressen bestonden hoofdzakelijk uit woonadressen en deels uit adressen met een bedrijfsfunctie. Adressen waarvan de betrouwbaarheid niet was vast te stellen en adressen met een bijzondere functie (o.a. tuinhuisjes, garageboxen en transformatorhuisjes) zijn niet meegenomen in de analyse. Daarmee kwam circa 6-8% van het totaal aantal adressen te vervallen.

© Stratix 2013


55

ten in het verleden hoofdzakelijk zijn aangelegd naar woonadressen voor de levering van televisiesignalen. Uit de analyse naar de beschikbaarheid van DSL komt naar voren dat nagenoeg alle adressen in de onderzochte gemeenten beschikken over een DSL aansluiting, wat verklaard kan worden door de aansluitplicht die KPN in het verleden had om alle adressen aan te sluiten op zijn telefonienetwerk. Ondanks de hoge beschikbaarheid bestaat er wel een duidelijk verschil in beschikbare capaciteit per aansluitlijn, omdat de down- en uploadsnelheid sterk gerelateerd zijn aan de lengte van de koperlijn tussen de woningen en de nummercentrale. Voor Boarnsterhim en Opsterland berekent dit dat ongeveer 45-50% van alle adressen kunnen beschikken over de snelste DSL variant, VDSL, en dat de overige adressen slechts kunnen beschikken over een ADSL verbinding. Daarbij is VDSL hoofdzakelijk beschikbaar in de kernen van de grote dorpen, waar ook de van VDSL2 apparatuur voorziene nummercentrales staan. Alle adressen die binnen een straal van circa 1,2 kilometer afstand van de nummercentrale, of een VDSL2 geschikte straatkast liggen, kunnen beschikken over een VDSLwaardige aansluiting. Afbakening witte gebieden in Boarnsterhim en Opsterland Voor de bepaling van de witte gebieden in de onderzochte gemeenten wordt vastgehouden aan de afbakening van NGA-netwerken zoals deze in het rapport “Investeringsplan voor NGA in Fryslân” wordt vermeld. Dat betekent dat in de gemeenten Boarnsterhim en Opsterland HFC wel en VDSL niet tot NGA-netwerk wordt gerekend. Deze afbakening leidt tot de volgende gebiedsclassificatie: Tabel 7: Classificatie witte en grijze NGA adressen: een adres is ‘wit’ als er geen NGA aansluiting aanwezig is.

Aanwezigheid breedband op adres

Adresclassificatie

HFC

VDSL

√

√

grijs

√

X

grijs

X

√

wit

X

X

wit

Omvang witte en grijze gebieden in Boarnsterhim en Opsterland Aan de hand van de analyses naar de beschikbaarheid van kabel en DSL in Boarnsterhim en Opsterland en op basis van de gebiedsclassificaties uit bovenstaande tabel, is het mogelijk onderstaande inschatting te maken van de omvang van witte en grijze adressen in de onderzochte gemeenten.

© Stratix 2013


56

Figuur 22: Omvang witte en grijze NGA adressen, op basis van analyse Stratix

Aangezien HFC momenteel alleen als NGA kan worden beschouwd in de onderzochte gemeenten, is er in zowel Boarnsterhim als Opsterland geen sprake van zwarte gebied. Alle woon- en bedrijfsadressen die over een kabelaansluiting beschikken kunnen worden aangemerkt als grijs gebied. In respectievelijk Boarnsterhim en Opsterland vallen naar schatting 87% en 78% van alle adressen in grijs gebied. De adressen die niet over een HFC aansluiting (kunnen) beschikken, kunnen ten slotte worden geclassificeerd als wit gebied. Op basis van de analyse voor Boarnsterhim en Opsterland zijn respectievelijk 13% en 22% van de adressen gesitueerd in wit gebied. Tenslotte dient opgemerkt dient te worden dat de percentages voor het bepalen van de witte gebieden enigszins afwijken van de percentages in tabel 3 van dit rapport, wat verklaard kan worden door de methodiek die Stratix heeft gebruikt om te komen tot een inschatting van het witte gebied in de onderzochte gemeenten. Ligging en spreiding witte en grijze gebieden in Boarnsterhim en Opsterland Op basis van de resultaten uit de voorgaande paragraaf, kan tevens de ligging en spreiding van de beschikbare (NGA) breedband infrastructuren op adresniveau worden geplot in een tweetal geografische kaarten en zodoende inzicht worden gegeven in de mogelijke geografische omvang, ligging en spreiding van de witte en grijze gebieden in de onderzochte gemeenten (zie de figuren hieronder).

© Stratix 2013


57

Figuur 23: Inschatting ligging witte en grijze adressen in Boarnsterhim (Bron kaartlaag: Google Maps)

Figuur 24: Inschatting ligging witte en grijze adressen in Opsterland (Bron kaartlaag: Google Maps)

In tegenstelling tot de formulering in de breedbandrichtsnoeren, waarin gesproken wordt over gebieden voor NGA netwerken, toont de analyse in de onderzochte gemeenten aan dat er niet altijd sprake is van een (aaneengesloten) gebied, maar dat er, met name in het geval van witte gebieden, vooral sprake is van (losse) adressen die verspreid liggen in de gebieden buiten de bebouwde kom van dorpen. Grijze gebieden daarentegen vormen wel een aaneengesloten gebied, zoals blijkt uit bovenstaande kaartjes, aangezien dit de kernen van dorpen betreft.

© Stratix 2013


58

Annex B

Kostenberekening witte adressen

In deze Annex worden de kostenberekeningen voor een aantal NGA-uitrolscenario’s uiteengezet. Daarbij is gekozen voor het ontsluiten van witte adressen via glasvezel, omdat dit bij vergelijkbare kosten de meeste flexibiliteit en lange termijn voordelen biedt met betrekking tot: -

Duurzaamheid, toekomstvastheid en openheid;

-

Kostenefficiency op lange termijn;

-

Andere technologieën en aanbieders kunnen gemakkelijk worden getransporteerd (o.a. coax over fiber, analoge signalen over fiber etc.)

-

Andere op koper gebaseerde technologieën zullen bij groeiend datagebruik op een bepaald moment volledig overgaan op glasvezel vanwege de kostenefficiency op lange termijn

Uitgangspunten bij de berekeningen Boarnsterhim en Opsterland Bij het maken van de gedetailleerde kostenberekeningen voor Boarnsterhim en Opsterland, is uitgegaan van de geschatte omvang, ligging en spreiding van witte adressen uit Annex A. Verder zijn de volgende uitgangspunten gebruikt bij het maken van de kostenberekeningen: -

De kostencalculaties zijn gebaseerd op de uitrol van een passief netwerk (o.a. civiel werk, mantelbuizen, glasvezels, technische ruimten);

-

Er wordt uitgegaan van een ‘point-to-point’ topologie, waarbij er vanuit de centrale aggregatiepunten individuele glasvezels naar de woningen lopen;

-

Aanname dat er een backbone structuur aanwezig is in de nabije omgeving van het te ontsluiten gebied;

-

Extreem moeilijk te ontsluiten adressen zijn niet meegenomen in de kostencalculaties62.

Doorrekening verschillende uitrolscenario’s In de volgende paragrafen worden de kostenberekeningen voor de aanleg van een volledig nieuw FttH glasvezelnetwerk in de gemeente Boarnsterhim en Opsterland gepresenteerd. Daarbij wordt aangevangen met een calculatie van de kosten in de situatie dat enkel de kernen (grijze adressen) in de onderzochte gemeenten worden voorzien van een glasvezelaansluiting. In het volgende scenario wordt vervolgens berekend hoe hoog de kosten zijn wanneer alle (grijze en witte) adressen worden ontsloten via glasvezel. Het verschil tussen beide benaderingen maakt derhalve inzichtelijk hoe hoog de extra investering is wanneer ook de witte adressen worden verglaasd. Vervolgens wordt er een impactanalyse uitgevoerd, bij het weglaten van de 10% duurste (witte) adressen in voorgaande berekeningen. Ten slotte wordt er nog een scenario gepresenteerd op basis van het ontsluiten van uitsluitend witte adressen.

62

Betrof 76 adressen gesitueerd op eilandjes en aan het water in Nationaal Park De Alde Feanen in Boarnsterhim

© Stratix 2013


59

Scenario 1: FttH naar dorpskernen (grijze adressen) Deze sectie geeft inzicht in het netwerkontwerp en bijbehorende kosten wanneer er een glasvezelnetwerk wordt aangelegd naar uitsluitend de (grijze) adressen in de dorpskernen van Boarnsterhim en Opsterland. Dekkingsgebied en netwerkontwerp Onderstaande figuren tonen het dekkingsgebied en de voorziene netwerkontwerp in Boarnsterhim en Opsterland.

Figuur 25: FttH netwerkontwerp voor dorpskernen Boarnsterhim (Bron kaartlaag: Google Maps)

Figuur 26: FttH netwerkontwerp voor dorpskernen Opsterland (Bron kaartlaag: Google Maps)

© Stratix 2013


60

Kosten Onderstaande Figuur 27 toont een overzicht van de totale projectkosten voor de ontsluiting van alle adressen in de kernen van Boarnsterhim en Opsterland. De gemiddelde kosten per adres(aansluiting) is opgebouwd uit een bedrag voor aansluiting tot in de straat (Homes Passed) en een bedrag voor ontsluiting tot in de woning (Homes Activated). Project information Area Name Number of Homes Passed Overall Adoption Rate Expected # PON Customers Expected # P2P Customers

Boarnsterhim 8115 100% 0 8115

Area Name Number of Homes Passed Overall Adoption Rate Expected # PON Customers Expected # P2P Customers

Opsterland 10055 100% 0 10055

Cost results Total Cost of Project Total Cost of Deployment Total cost of Activation

€ 9.742.929 € 6.307.977 € 3.434.951

Total Cost of Project Total Cost of Deployment Total cost of Activation

€ 13.232.195 € 8.755.605 € 4.476.591

Cost per Home Cost per Home Passed Cost per Home Activated

€ 1.201 € 777 € 423


€ 1.316 € 871 € 445

23%

25%

27%

Public Trenching

29%

Public Trenching

Home

Home

Drop

Drop

Distribution 13%

Distribution

Feeder 22% 13%

21%

14%

Feeder

13%

Figuur 27: Kostenoverzicht FttH netwerk in dorpskernen Boarnsterhim en Opsterland

Gelet op de verdeling van de kosten naar type kostenpost, geldt in beide gemeenten dat het grootse deel van de kosten wordt bepaald door de aanvoerlijnen (m.n. leggen van 96vezelige voedingskabels) en de civiele werkzaamheden (m.n. graven van geulen). Scenario 2: FttH uitrol naar dorpskernen (grijze adressen) en buitengebied (witte adressen) Dit scenario geeft inzicht in het netwerkontwerp en bijbehorende kosten wanneer er een glasvezelnetwerk wordt uitgerold naar alle adressen in de onderzochte gemeenten, met uitzondering van de zeer geïsoleerd gelegen adressen. Dekkingsgebied en netwerkontwerp Het totale dekkingsgebied in Boarnsterhim beslaat 8.988 adressen (aansluitingen), verspreid over het gehele grondgebied van de gemeente. Een zeventigtal adressen is niet meegenomen in het dekkingsgebied, omdat deze een zeer geïsoleerde ligging kennen en daardoor niet geschikt zijn om ontsloten te worden via een vaste glasvezelverbinding. Onderstaande Figuur 28 toont het beoogde dekkingsgebied en netwerkontwerp voor Boarnsterhim:

© Stratix 2013


61

Figuur 28: FttH netwerkontwerp voor alle adressen in Boarnsterhim (Bron kaartlaag: Google Maps)

Het beoogde dekkingsgebied en netwerkontwerp voor Opsterland wordt weergegeven in de figuur hieronder. Het dekkingsgebied beslaat 12.418 adressen (aansluitingen).

Figuur 29: FttH netwerkontwerp voor alle adressen in Opsterland (Bron kaartlaag: Google Maps)

© Stratix 2013


62

Kosten Onderstaande Figuur 30 toont een overzicht van de totale projectkosten voor de ontsluiting van alle adressen in Boarnsterhim en Opsterland. De gemiddelde kosten per adres (aansluiting) is daarbij wederom opgebouwd uit een bedrag voor aansluiting tot in de straat (Homes Passed) en een aansluiting tot in de woning (Homes Activated). Project information Area Name Number of Homes Passed Overall Adoption Rate Expected # PON Customers Expected # P2P Customers



Opsterland 12418 100% 0 12417


€ 13.732.629 € 9.492.863 € 4.239.766


€ 20.572.266 € 14.500.313 € 6.071.953


€ 1.528 € 1.056 € 472


€ 1.657 € 1.168 € 489

19%

21% 29%

31%

Public Trenching

Drop

Drop Distribution

19%

Public Trenching Home

Home

Distribution

21%

Feeder

Feeder 18%

16% 13%

13%

Figuur 30: Kostenoverzicht FttH netwerk Boarnsterhim en Opsterland

Gelet op de kostenverdeling geldt dat in beide gemeenten het grootse deel van de kosten wordt bepaald door civiele werkzaamheden (m.n. graven van geulen). Scenario 3: FttH naar alle adressen, met uitzondering van de 10% duurste (witte) adressen In dit scenario wordt inzichtelijk gemaakt wat de kosteneffecten zijn wanneer de 10% duurst te ontsluiten witte adressen niet worden meegenomen in het voorgaande uitrolscenario. Dekkingsgebied en netwerkontwerp Het totale dekkingsgebied beslaat 8.874 adressen in Boarnsterhim en 12.181 in Opsterland, met uitzondering van de 10% duurste adressen in beide gemeenten. Een overzicht van de dekkingsgebieden en de voorziene netwerkontwerpen wordt weergegeven in Figuur 31 en Figuur 32.

© Stratix 2013


63

Figuur 31: FttH netwerkontwerp voor alle adressen in Boarnsterhim, m.u.v. 10% duurste (roze stippen) (Bron kaartlaag: Google Maps)

Figuur 32: FttH netwerkontwerp voor alle adressen in Opsterland, m.u.v. 10% duurste (roze stippen) (Bron kaartlaag: Google Maps)

Kosten Onderstaande Figuur 33 toont een overzicht van de totale projectkosten voor de ontsluiting van alle adressen in Boarnsterhim en Opsterland. Het grootse deel van de kosten wordt in beide projecten bepaald door civiele werkzaamheden (m.n. graven van geulen).

© Stratix 2013


64

Project information Area Name Number of Homes Passed Overall Adoption Rate Expected # PON Customers Expected # P2P Customers



Opsterland 12181 100% 0 12180


€ 12.859.215 € 8.777.526 € 4.081.689


€ 18.611.218 € 12.754.826 € 5.856.392


€ 1.449 € 989 € 460


€ 1.528 € 1.047 € 481

20%

23%

28%

30%

Public Trenching

Drop

Drop Distribution 17%

Public Trenching Home

Home

Distribution

18%

Feeder

Feeder 19%

18% 14%

13%

Figuur 33: Kostenoverzicht FttH netwerk naar alle adressen in Boarnsterhim en Opsterland m.u.v. 10% duurste

Scenario 4: FttH naar enkel de witte adressen Ten slotte wordt in dit scenario een netwerkontwerp gepresenteerd op basis van ontsluiting van uitsluitend de witte adressen in beide gemeenten. Daarbij wordt uitgegaan van de aanleg van een zogenaamd ontbundeld sub-loop glasvezelnetwerk, waarop netwerkaanbieders zelf kunnen inkoppelen vanuit hun eigen aansluitnetwerken. Dekkingsgebied en netwerkontwerp De dekkingsgebieden in Boarnsterhim en Opsterland betreffen enkel de woningen en bedrijven die gesitueerd zijn in de landelijke gebieden van de onderzochte gemeenten en beslaan in totaal respectievelijk 873 en 2.481 adressen. Ten opzichte van de andere deelscenario’s vergt het verglazen van uitsluitend witte adressen in het buitengebied een ander soort netwerkontwerp (zie Figuur 34 en Figuur 35).

© Stratix 2013


65

Figuur 34: FttH subloop netwerkontwerp voor witte adressen in Boarnsterhim (Bron kaartlaag: Google Maps)

Figuur 35: FttH subloop netwerkontwerp voor witte adressen in Opsterland (Bron kaartlaag: Google Maps)

© Stratix 2013


66

Kosten Onderstaande Figuur 36 geeft het kostenoverzicht van de uitrol van glasvezel op basis van de subloop variant. De kosten voor de graafwerkzaamheden vormen in dit uitrolscenario heel duidelijk de hoogste kostenpost, wat niet verwonderlijk is gezien de geografie van de te verglazen gebieden. Project information Area Name Number of Homes Passed Overall Adoption Rate Expected # PON Customers Expected # P2P Customers



Opsterland 2481 100% 0 2481


€ 5.188.283 € 4.383.469 € 804.814


€ 11.350.562 € 9.699.371 € 1.651.191


€ 5.943 € 5.021 € 922


€ 4.575 € 3.909 € 666

12%

21% Public Trenching

Public Trenching 43%

38%

Home

30%

Distribution

Distribution Feeder 11%

Home Drop

Drop

Feeder

26% 6%

4%

9%

Figuur 36: Kostenoverzicht FttH subloop netwerk Boarnsterhim en Opsterland

Observaties en conclusies Hieronder worden de belangrijkste observaties en conclusies besproken naar aanleiding van de verschillende uitrolopties en de onderliggende kostenberekeningen. Niet alle witte adressen zijn geschikt voor ontsluiting via een vast NGA netwerk Uit de analyses voor de onderzochte gemeenten is gebleken dat niet alle adressen geschikt zijn voor ontsluiting via een vast (glasvezel)netwerk. In Boarnsterhim was er bijvoorbeeld sprake van een zeventigtal (recreatie)woningen op eilandjes in het zeer waterrijke Nationaal Park De Alde Feanen. Het ontsluiten van deze woningen door middel van een vaste glasvezelverbinding zal zeer hoge kosten met zich meebrengen en daarom zijn deze adressen ook niet meegenomen in de kostenberekeningen. Voor dit type zeer ongunstig gelegen woonadressen lijkt ontsluiting via een draadloze oplossing (kostentechnisch) een beter alternatief, bijvoorbeeld door middel van straalzenders. Ook voor het ontsluiten van de 10% duurste witte adressen in een gemeente, is het op basis van de bevindingen in Boarnsterhim en Opsterland, raadzaam om bij uitrol van een vast glasvezelnetwerk ook naar draadloze alternatieven te kijken. Daarbij moet wel opgemerkt worden dat de keuze voor een bepaalde draadloze oplossing sterk af zal hangen van de specifieke (geografische) situatie. Voor het kostenefficiënt aanleggen van straalverbindingen is

© Stratix 2013


67

het bijvoorbeeld wel een vereiste dat er enige mate van clustering van de witte adressen bestaat. Het ontsluiten van individuele zeer geïsoleerde adressen zal ook namelijk ook door middel van een straalverbinding zeer kostbaar zijn. Gemiddelde aansluitkosten per wit adres verschillen, afhankelijk van uitgangssituatie en ontwerp Hieronder wordt een kostenanalyse gepresenteerd van de verschillende uitrolscenario’s, waarbij inzichtelijk wordt gemaakt wat de verschillen in kosten zijn wanneer een bepaald deel van de adressen niet wordt meegenomen in de uitrol of wanneer er gekozen wordt voor een bepaald netwerkontwerp. Onderstaande Tabel 8 geeft allereerst een vergelijkingsoverzicht van de totale projectkosten en de gemiddelde kosten per adres voor de diverse FttH uitrolopties, waarbij: Kern: FttH uitrol naar dorpskernen (grijze en zwarte adressen) 90%: FttH uitrol naar alle adressen, m.u.v. de 10% duurste (witte adressen) Compleet: FttH uitrol naar alle adressen in de gemeente

Tabel 8: Overzicht projectkosten per FttH uitrolscenario Boarnsterhim en Opsterland

Boarnsterhim # adressen kosten totaal Kosten per adres Opsterland # adressen kosten totaal Kosten per adres

Kern

90%

Compleet

8.115

8.874

8.988

€ 9.742.929

€ 12.859.215

€ 13.732.629

€ 1.201

€ 1.449

€ 1.528

Kern

90%

Compleet

10.055

12.181

12.418

€ 13.232.195

€ 18.611.218

€ 20.572.266

€ 1.316

€ 1.528

€ 1.657

Het kostenverschil tussen verglazing van de dorpskernen en geheel Boarnsterhim is gemiddeld EUR 327 per adres (+27%). Indien 90% van de adressen wordt ontsloten, daalt het kostenverschil naar gemiddeld EUR 248 (+21%). Voor Opsterland bedraagt het kostenverschil tussen verglazen van de kernen versus 90% en compleet, respectievelijk EUR 212 (+16%) en EUR 341 (+26%) per adres. Tabel 9 maakt duidelijk wat de verschillen in kosten zijn om de extra (witte) adressen in het buitengebied te verglazen, geïsoleerd van de kosten voor FttH uitrol vanuit de dorpskernen. Deze kosten worden dus niet omgeslagen over alle adressen in het dekkingsgebied, maar enkel over de extra aan te sluiten adressen. In de meest rechter kolom wordt tevens de projectkosten voor de FttH-subloop uitrol (kolom Wit) naar uitsluitend witte adressen getoond.

© Stratix 2013


68

Tabel 9: Extra projectkosten per FttH uitrolscenario Boarnsterhim

Delta t.o.v. kern Boarnsterhim

Kern

# adressen extra kosten

90%

Compleet

Wit

0

759

873

873

€0

€ 3.116.286

€ 3.989.700

€ 5.188.283

€ 4.106

€ 4.570

€ 5.943

Kosten per extra adres

Delta t.o.v. kern Opsterland

Kern

# adressen extra kosten

90%

Compleet

Wit

0

2.126

2.363

2.481

€0

€ 5.379.023

€ 7.340.071

€ 11.350.562

€ 2.530

€ 3.106

€ 4.575

Kosten per extra adres

Uit het overzicht blijkt dat de totale extra kosten om 873 witte adressen te ontsluiten vanuit de dorpskernen in Boarnsterhim, circa EUR 4 miljoen bedraagt, ofwel gemiddeld EUR 4.570 per adres. Deze kosten dalen naar gemiddeld EUR 4.106 per adres wanneer de 10% duurste adressen niet worden meegenomen. Voor Opsterland blijkt dat het ontsluiten van de extra 2.363 witte adressen in het buitengebied ruim EUR 7 miljoen kost, wat neerkomt op een gemiddeld bedrag van EUR 3.160 per adres. Dit bedrag daalt naar gemiddeld EUR 2.530 per adres wanneer de 10% duurste adressen niet worden ontsloten. De gemiddelde aansluitkosten per adres voor het ontsluiten van enkel de witte adressen via glasvezel, ligt in beide gemeenten aanzienlijk hoger dan de extra kosten per adres die nodig zijn om alle witte adressen vanuit de dorpskernen te verglazen. Dit kostenverschil wordt veroorzaakt door de verschillen in het toegepaste netwerkontwerp, waarbij de subloop variant uit meer aftakkingen van het netwerk bestaat en zodoende de graaf- en materiaalkosten (m.n. 2-vezelige kabels) per adres hoger uitvallen. Tabel 10 maakt ten slotte nog inzichtelijk wat de extra kosten zijn voor het ontsluiten van de duurste 10% adressen in de onderzochte gemeenten. Voor Boarnsterhim en Opsterland blijkt het ontsluiten van de duurste 10% adressen respectievelijk ruim EUR 7.600 en ruim EUR 8.200 per adres te kosten. Dat is ruim een factor zes hoger dan de gemiddelde aansluitkosten voor het verglazen van adressen in de dorpskernen.

© Stratix 2013


69

Tabel 10: Extra projectkosten t.o.v. ander FttH uitrolscenario Boarnsterhim en Opsterland

Delta t.o.v. vorige kolom Boarnsterhim

Kern

# adressen extra kosten Kosten per extra adres

90%

Compleet

8115

759

114

€ 9.742.929

€ 3.116.286

€ 873.414

€ 1.201

€ 4.106

€ 7.662

Delta t.o.v. vorige kolom Opsterland

Kern

# adressen extra kosten Kosten per extra adres

90%

Compleet

10055

2126

237

€ 13.232.195

€ 5.379.023

€ 1.961.048

€ 1.316

€ 2.530

€ 8.274

De roze stippen in Figuur 31 en Figuur 32 geven de ligging aan van de 10% duurste adressen in beide gemeenten. De adressen kennen een erg ongunstige ligging binnen het geoptimaliseerde netwerkontwerp, bijvoorbeeld omdat ze relatief veraf en/of geïsoleerd liggen van de hoofdstructuur van het netwerk, of omdat aanleg bemoeilijkt wordt door bepaalde geografische kenmerken, zoals de aanwezigheid van water (vaarwegen, meren, plassen). Zie ter illustratie Figuur 37. Bepalend voor de meerkosten zijn de benodigde additionele civiele werkzaamheden en het leggen van de extra individuele (2-vezelige) glasvezelkabeltracés.

Figuur 37: Voorbeeld van de ligging van de duurste 10% adressen in Boarnsterhim (witte stippen) (Bron kaartlaag: Bing Maps)

De diverse uitrolscenario’s laten steeds een verschil zien in de gemiddelde aansluitkosten tussen de onderzochte gemeenten, wat verklaard kan worden door de unieke ligging en spreiding van adressen. Voor Boarnsterhim liggen de gemiddelde aansluitkosten structureel lager wanneer de dorpskernen ook worden verglaasd, maar dat beeld verandert wanneer

© Stratix 2013


70

gekeken wordt naar op de gemiddelde aansluitkosten voor het ontsluiten van (witte) adressen in de buitengebieden. Dan blijkt dat deze structureel hoger liggen, met uitzondering van de gemiddelde kosten voor de 10% duurste adressen, die zijn in Opsterland het hoogst. Een verklaring hiervoor is de hogere mate van spreiding van witte adressen en de gemiddeld langere afstanden tussen witte adressen in de gemeente Boarnsterhim, wat zijn weerslag heeft op de gemiddelde graaf- en materiaalkosten per wit adres in Boarnsterhim. Opsterland daarentegen telt weliswaar meer witte adressen, maar deze kennen een hogere mate van concentratie, doordat ze grotendeels bestaan uit lintbebouwing en buurtschappen. Er bestaan diverse manieren om de aanlegkosten in wit gebied te verlagen Om de aansluitkosten van de witte adressen in Fryslân te reduceren, bestaan diverse mogelijkheden. In eerste instantie door bijvoorbeeld een bepaald percentage van de duurste adressen in het beoogde verzorgingsgebied weg te laten. Zoals gebleken in de vorige paragraaf, kan dat al voor een aanzienlijke daling van de gemiddelde kosten zorgen. Om de duurste 10% adressen toch te voorzien van een beter breedbandaanbod, zou er gekeken kunnen worden naar draadloze alternatieven zoals bijvoorbeeld de inzet van straatzenders of in de meest extreme situaties de inzet van satellietontvangers. Daarbij is het overigens niet zondermeer aannemelijk dat draadloze alternatieven altijd kosten efficiënter kunnen worden ingezet. De uiteindelijke kosten efficiëntie hangt af van een groot aantal factoren, waaronder de herbruikbaarheid van opstelpunten en de geografie van het voorziene gebied. Het ontsluiten van een enkele zeer afgelegen boerderij zal ook met behulp van een straalverbinding zeer hoge kosten met zich meebrengen. Daarnaast zijn er diverse kostenbesparingsmogelijkheden denkbaar in het realisatieproces van glasvezelnetwerken. Bijvoorbeeld door de toepassing van nieuwe graaftechnieken en aanlegmethoden, zoals het gebruik van borstelmachines voor het ‘graven’ van geulen en het leggen van glasvezelkabels door het rioleringsstelsel. Hierbij wordt beoogd aanlegkosten van het passieve glasvezeltraject in landelijke gebieden terug te brengen van meer dan 3000 euro in het traditionele geval naar 2000 tot 2500 euro door slim gebruik te maken van bestaande van drukriolering. Omdat deze methode tot nu toe alleen op zeer kleine schaal toegepast is, zijn exacte getallen niet beschikbaar. De resultaten van een project in Putten (rond 500 woningen) zullen een belangrijke toets zijn of de doelstellingen in de praktijk kunnen worden gehaald. Een andere methode om kosten te besparen tijdens de aanleg van glasvezelnetwerken, is door het combineren van civiele werkzaamheden met andere (infrastructurele) projecten. Met name het gezamenlijk dragen van graafkosten, wat een aanzienlijk deel van de kosten behelst bij de aanleg van glasnetten, kan in theorie aanzienlijke kostenvoordelen opleveren. Echter, in de praktijk zullen participerende partijen afwegen of de eventuele additionele complexiteit in onder meer de uitvoer en coördinatie van graafwerkzaamheden op zal wegen tegen de kostenbesparing die het zou kunnen opleveren. Daarnaast is het bij het combineren van werken van netwerkoperators van belang dat de topologische ontwerpen van de aan te leggen netwerken in voldoende mate op elkaar aansluiten. Een andere middel dat kan worden ingezet om de aanlegkosten van een glasvezelnetwerk te verlagen, is door adresbewoners zelf (een deel van) de graafwerkzaamheden te laten uitvoeren op hun eigen grondgebied. Dat zou met name interessant kunnen zijn voor woningen en

© Stratix 2013


71

boerderijen die relatief veraf van de weg gelegen zijn en over een lange (eigen) oprit beschikken (zie Figuur 38). Met name boeren die zelf beschikken over materieel om sleuven te graven op hun eigen terrein zouden daarvoor in aanmerking kunnen komen.

Figuur 38: Voorbeeld van woningen en boerderijen die relatief veraf gelegen zijn van de doorgaande weg (Bron kaartlaag: Bing Maps)

Op basis van de gedetailleerde berekeningen in de twee voorbeeldgemeenten, zou er theoretisch een kostenreductie kunnen worden behaald van circa 10% (van de totale projectkosten) indien alle bewoners in het buitengebied de graafwerkzaamheden op hun eigen erf zelf zouden uitvoeren (zie Figuur 36). Echter, aangezien zelf graven niet noodzakelijk en/of wenselijk zal zijn voor alle woningen en boerderijen in de buitengebieden en bovendien niet alle bewoners bereid zullen zijn deze werkzaamheden zelf uit te voeren, zullen de totale kostenbesparing in de praktijk aanzienlijk lager uitvallen. Geschat wordt dat zelf graven voor circa 10 tot 15% van de woningen en boerderijen een realistische optie is, maar daarvoor geldt wel dat er een hogere kostenreductie (per adres) te verwachten is, aangezien het om aanzienlijke graafafstanden per adres gaat.

© Stratix 2013


72

Annex C

Indicaties consumentenprijzen

prijs eenmalig

prijs per maand (euro)

prijs per Mb/s per maand

prijs per Mb/s /maand (over 3 jr)

AROB

Limiet: 15 GB

20

800

€ 430,00

€ 39,00

€ 1,95

€ 2,55

Satelliet

Herzinger

Limiet: 15 GB

20

800

€ 430,00

€ 39,50

€ 1,98

€ 2,57

Kabel

Ziggo Z1

20

10-20

€ 0,00

€ 38,95

€ 1,95

€ 1,95

Kabel

Ziggo Z2

60

10-20

€ 0,00

€ 48,95

€ 0,82

€ 0,82

Kabel

Ziggo Z3

150

€ 0,00

€ 58,95

€ 0,39

€ 0,39

LTE Fixed

Greenet

* tenminste 50 gebruikers binnen straal 3 a 4 ; datalimiet onbekend

50

30-90

€ 199,00

€ 37,50

€ 0,75

€ 0,86

LTE KPN

KPN instap

Limiet: 2 GB

50

30-90

€ 199,00

€ 50,00

€ 1,00

€ 1,11

DSL of glas

KPN instap

8

15-25

€ 26,50

€ 3,31

€ 3,31

DSL

KPN standaard

40

15-25

€ 36,50

€ 0,91

€ 0,91

Glas

KPN premium

80

5-15

€ 46,50

€ 0,58

€ 0,65

© Stratix 2013

Download (Mb/s)

Satelliet

Datalimiet of anders

Latency

Type

Commerciele propositie

Tabel 11: Voorbeelden aanbieders en producteigenschappen per breedbandtechnologie

€ 200,00


73

Annex D

Resultaten survey breedbandtoegang

Draadloze toegang is een bestaande niche markt in Nederland, en ook in Friesland is een kleine groep gebruikers van met name satellietinternet en staalverbindingen. Door middel van een gebruikersonderzoek zijn de ervaringen en tevredenheid van een aantal karakteristieke gebruikers gepolst om een idee te krijgen van de redenen om voor een dergelijk type draadloze aansluiting te kiezen en de verwachtingen van gebruikers ten aanzien van de gebruikte technologie. De bedrijven Greenet en Arob Antennebouw die actief zijn op het gebied van breedbandtoegang via satelliet, straalverbindingen en LTE-fixed gaven aan adressen van gebruikers ter beschikking te kunnen stellen ten behoeve van de inventarisatie van gebruikerservaringen. Een aantal andere benaderde bedrijven gaven aan geen behoefte te hebben om mee te werken. Om gebruikerservaringen in kaart te brengen is een vragenlijst opgesteld, die voor huishoudens van alle te onderzoeken toegangstypes (in ieder geval satelliet, straalverbindingen en LTE fixed) in te vullen zou moeten zijn. De vragenlijst bevat ruwweg de volgende onderdelen: Achtergrond gebruikers -

Samenstelling en kenmerken huishouden, geografische ligging

-

Aantal gebruikers tegelijkertijd

Breedbandtoegang -

Huidige type toegangstechnologie

-

Reden om deze toegangstechnologie te kiezen

-

Andere beschikbare vormen van breedbandtoegang in de omgeving

Abonnement -

Provider en meest uitgebreide abonnementsvorm van deze provider

-

Huidige abonnementsvorm, tarieven en eigenschappen

-

Reden om voor deze abonnementsvorm te kiezen

Toepassingen en ervaringen -

Belangrijkste toepassingsgebieden o

werk, onderwijs, contact met bedrijven en instellingen, nieuwsvergaring, vermaak

-

Belangrijkste soorten toepassingen o

informatie verkrijgen, informatie uitwisselen, spraakverbinding, video’s bekijken, videobellen, gaming

-

Tevredenheid o

ten opzichte van een eerder gebruikte soort internetverbinding, voor het beoogde gebruik en ten opzichte van de ‘best mogelijke verbinding’

-

Betrouwbaarheid verbinding

© Stratix 2013


74

-

Verwachting toekomstige geschiktheid soort internetverbinding op basis van huidig en verwacht toekomstig gebruik

-

Belang van abonnementseigenschappen en score van eigen abonnement hierop: o

-

upload, download, vertraging, datalimieten

Indicatie actuele uploadsnelheid en downloadsnelheid met behulp van een ‘speedtest’

Ruimte voor opmerkingen -

Hier kunnen opmerkingen, suggesties, persoonlijke visie of vragen worden ingevuld

De volledige vragenlijst van de online survey is te vinden in Annex E. Een kleine 20 huishoudens hebben de survey tijdig en voldoende volledig ingevuld. Vanwege de diversiteit in aansluitingstechnologie, gebruikers, abonnementstypen en lokale situaties geven de uitslagen van de survey een goed idee van het pallet aan verschillende mogelijkheden en ervaringen, maar zijn er geen harde conclusies uit te trekken huishoudens vallen in de volgende categorieën: punt-punt straalverbinding:

zakelijke toegang en consumententoegang voor individuele huishoudens

punt-multipunt straalverbinding:

toegang voor zakelijke toepassingen (campings, bungalowparken) of voor gedeelde toegang door groepen huishoudens via een stichting

LTE fixed:

consumenten toegang voor individuele huishoudens

satelliet:

consumenten toegang voor individuele huishoudens

Voor elk van deze categorieën wordt hieronder een overzicht gegeven van de belangrijkste observaties uit de survey resultaten Straalverbindingen algemeen: De deelnemers van het onderzoek blijken over deze vorm van internettoegang neutraal tot zeer tevreden. Als reden om deze toegangsvorm te kiezen wordt datasnelheid het meest genoemd, daarna beschikbaarheid en daarna prijs. De meeste respondenten waren tevreden voor de kwaliteit van de verbinding ten opzichte van een eerder gebruikte verbinding, voor wat men er mee wil doen is men zelfs gemiddeld nog iets positiever dan dat. Alle deelnemers geven aan dat de mogelijkheden van deze techniek de komende jaren toereikend zijn. Enkele afnemers van straalverbindingen met hoge bandbreedte vormen zelf weer een stichting die de lokale distributie door middel van een lokaal netwerk beheert. Als reden om deze toegangsvorm te kiezen wordt datasnelheid het meest genoemd, daarna beschikbaarheid en daarna prijs. Bij geen van de deelnemers is televisie onderdeel van het aanbod via straalverbindingen. Punt-punt straalverbinding: Punt-punt straalverbindingen worden op zeer verschillende manieren ingezet: om individuele huishoudens te ontsluiten, maar ook om, door middel van bijvoorbeeld een stichting, een

© Stratix 2013


75

groepje huishoudens te ontsluiten waarbij de punt-punt straalverbinding dan de link naar een vaste breedbandaansluiting elders vormt. Het aantal gebruikers wat van één punt-punt straalverbinding gebruik maakt varieert daarmee ook sterk (van 4 tot 150), evenals het aantal gebruikers dat tegelijkertijd gebruik maakt van de verbinding (in bovengenoemde gevallen respectievelijk 5 en 40 gebruikers). Gebrek vaan beschikbaarheid van goede breedbandtoegang lijkt het belangrijkste reden om voor deze technologie te kiezen. De prijzen van een verbinding variëren sterk, soms zijn tienduizenden Euros initiele kosten gemaakt om de verbinding tot stand te kunnen brengen. Andere keren zijn eenmalige kosten enkele honderden Euros en maandkosten rond de 30 Euro. Waar grote groepen gebruikers van dezelfde verbinding gebruik maken is een symmetrische niet-overboekte verbinding gebruikt met een hoge maandprijs. Individuele huishoudens kiezen voor meer assymetrische verbindingen. Punt-multipunt straalverbinding: Hier zien we bij de deelnemers voornamelijk bedrijven met grotere gebruikersgroepen, met name campings en bedrijven uit de recreatieve sector, met gebruikersgroepen tot 100 personen waarbij tot 50 tegelijkertijd gebruik maken van de verbinding. Genoemde eenmalige kosten variëren van 100 tot 700 Euro, en maandtarieven van 40 tot 60 Euro, afhankelijk van de uitgangssituatie en de geleverde bandbreedtes 20 tot 30 Mbps, symmetrisch. Er worden mogelijkheden genoemd om in ieder geval tot 300 Mbps af te kunnen nemen. LTE fixed Deze vorm van internettoegang is in Nederland nog in de pilotfase. Verschillende vraagbundelingen in Noordoost en Zuid Flevoland en in Gelderland zijn in volle gang. Het meest vergevorderd is de vraagbundeling en uitrol van het netwerk in Noordoost Flevoland, maar deze werd ten tijde van de oplevering van dit rapport operationeel. Van de verschillende benaderde deelnemers voor dit onderzoek heeft maar een klein deel gereageerd. Hierbij zijn de ervaringen positief: men is zeer tevreden ten opzichte van eerder gebruikte verbindingen en tevreden met betrekking tot het beoogd gebruik. Er worden bandbreedtes van 60 Mbps download en 30 Mbps upload afgenomen, waarbij de werkelijk gemeten bandbreedtes voor download zelfs hoger uitvallen dan beloofd. Het gaat hier echter om een pilot opstelling met weinig gebruikers per antenne, waar in de uiteindelijke vorm deze toegang zal worden gedeeld door mogelijk tientallen huishoudens. Satelliet: De deelnemende huishoudens hebben een kleine omvang, zonder jongere inwonende gezinsleden. Wel varieerden de huishoudens in het maximaal aantal gebruikers dat tegelijkertijd van internet gebruik maakt (inclusief gasten), en in diversiteit van gebruik. De respondenten gaven aan eenmalige kosten in de orde van 500 Euro te hebben gemaakt en een maandbedrag van rond de 40 Euro uit te geven, waarbij de geleverde diensten varieren van alleen internettoegang tot triple play. De ervaringen en waardering van de eindgebruikers voor satelliettoegang wisselen sterk. Waar abonneekosten en applicatiegebruik ongeveer vergelijkbaar waren worden zeer verschillende antwoorden gegeven op vragen over de waardering van de satellietverbinding ten

© Stratix 2013


76

opzichte van eerder gebruikte en/of alternatieve aansluitmogelijkheden op hetzelfde adres en de waardering van verbindingseigenschappen als downloadsnelheid. Het belang van een eigenschap als vertraging wordt heel verschillend ingeschat. Als een verbinding over het algemeen goed of slecht gevonden werd, gold dat evenzeer voor alle eigenschappen van deze verbinding als download, upload, en vertraging. De waardering lijkt niet specifiek veroorzaakt te worden door één eigenschap. De respondenten gaven beschikbaarheid (gebrek aan alternatieven) als enige reden aan voor het kiezen voor satelliet-internettoegang. De meest tevreden respondent had niet of nauwelijks andere alternatieven, vond de verbinding betrouwbaar en ongevoelig voor storingen en mat effectieve downloadsnelheden van 12 Mbps. De minst tevreden respondent had DSL als alternatief en vond de verbinding onbetrouwbaar en gevoelig voor storingen en mat effectieve downloadsnelheden van 2 tot 15 Mbps afhankelijk van tijdstip en meetmethode.

© Stratix 2013


77

Annex E

Vragenlijst survey breedbandinternet

Bijlage: voorbeeld online versie vragenlijst breedbandinternet Bijlage: Fragelist breedbânynternetFrysk Bijlage: Vragenlijst breedbandinternet Nederlands

© Stratix 2013


78

Voorbeeld online vragenlijst Frysk

FRAGELIST BREEDBÂNYNTERNET De resultaten fan de fragelist Breedbânynternet wurde brûkt troch de Provinsje Fryslân om better foar it ferstân te krijen hoe de breedbânfersjennings op it plattelân wurkje en is foaral bedoeld om in idee te krijen hoe’t alternative oplossings foar in fêste breedbânferbining ûnderfûn wurde. Dizze fragelist is opsteld troch Stratix Consulting yn Hilversum yn opdracht fan de Provinsje Fryslân 0%

100%

EFTERGRÛN FAN DE BRÛKER(S) 1. Kontaktgegevens Namme kontaktpersoan Strjitte en Hûsnûmer Postkoade Plaknamme Telefoannûmer De namme fan de kontaktpersoan sille wy brûke om jo in presintsje ta te stjoeren as tank foar it meiwurkjen oan dit ûndersyk. Wy sille, allinnich as it nedich is, dit telefoannûmer brûke om inkelde minsken te skiljen as wy foar it ûndersyk noch wat ekstra ynformaasje brûke kinne.

2. Hoe kinne jo dit adres it bêste omskriuwe? Kies één van de volgende antwoorden

wen adres agrarysk bedriuw

1 van 3


camping bedriuw yn de rekreative sektor oar bedriuw rekreaasjewente skoalle Andere:

3. Hoefolle minsken meitsje op dit adres gebrûk fan ynternet? (tal gesinsleden, tal meiwurkers)

In dit veld mogen enkel getallen ingevoerd worden.

4. Wat is de eftergrûn fan de 1 oant 3 wichtichste brûker(s) fan de ynternetferbining, yn folchoarder fan gebrûk? Man/Frou (M/F)

Leeftyd (jier)

Brûker 1 Brûker 2 Brûker 3

5. Makke der ek wolris gasten gebrûk fan it ynternet op dit adres? Kies één van de volgende antwoorden

nea inkeldris regelmjittich gauris hast altyd

2 van 3


6. Hoefolle minsken meitsje maksimaal tagelyk gebrûk fan de ynternettagong

In dit veld mogen enkel getallen ingevoerd worden.

7. Wat is tekenjend foar de lokaasje fan dit adres? Kies één van de volgende antwoorden

gjin oare hûzen yn de neiste omjouwing makket diel út fan in lyts groepke (<15) hûzen makket diel út fan in lyts doarpke (<50 hûzen) makket diel út fan in lytse buert yn in middelgrut doarp makket diel út fan in doarpke (<100 hûzen) makket diel út fan in doarp of stêd

'Villa Hestia' | Utrechtseweg 29 | 1213TK | Hilversum | Telefoon: +31 35 622 20 20 | Fax: +31 35 622 20 29 | E-mail: [email protected]

3 van 3

Fragelist breedbânynternet De resultaten fan de fragelist Breedbânynternet wurde brûkt troch de Provinsje Fryslân om better foar it ferstân te krijen hoe de breedbânfersjennings op it plattelân wurkje en is foaral bedoeld om in idee te krijen hoe’t alternative oplossings foar in fêste breedbânferbining ûnderfûn wurde. Dizze fragelist is opsteld troch Stratix Consulting yn Hilversum yn opdracht fan de Provinsje Fryslân Wolkom by de fragelist Breedbânynternet. Wolle jo alle fragen sa folslein mooglik en krekt ynfolle? As yn in list, de troch jo wenstige kar ûntbrekt, meitsje dan asjeblyft de kar dy der foar jo gefoel it tichtste by leit. Oan’e ein fan de fragelist is in mooglikheid om oanfoljende opmerkings te pleatsen. Der binne mar in lyts protsje minsken foar dizze enkête selektearre. It ynfoljen dêrfan is dus tige wichtich foar de Provinsje Fryslân. As jo de enkête op tiid ynfold hawwe (uterlik op de datum neamd yn de email) , krije jo in lyts presintsje fan de Provinsje Fryslân. It is dan wol fan belang dat jo jo adresgegevens goed ynfolle.

Er zijn 33 vragen in deze enquête

Eftergrûn fan de brûker(s) 1 [] Kontaktgegevens Vul uw antwoord(en) hier in

Namme kontaktpersoan Strjitte en Hûsnûmer Postkoade Plaknamme Telefoannûmer De namme fan de kontaktpersoan sille wy brûke om jo in presintsje ta te stjoeren as tank foar it meiwurkjen oan dit ûndersyk. Wy sille, allinnich as it nedich is, dit telefoannûmer brûke om inkelde minsken te skiljen as wy foar it ûndersyk noch wat ekstra ynformaasje brûke kinne.

2 [] Hoe kinne jo dit adres it bêste omskriuwe? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

wen adres agrarysk bedriuw camping bedriuw yn de rekreative sektor oar bedriuw rekreaasjewente skoalle Andere

3 []Hoefolle minsken meitsje op dit adres gebrûk fan ynternet? (tal gesinsleden, tal meiwurkers) Vul uw antwoord hier in:

4 [] Wat is de eftergrûn fan de 1 oant 3 wichtichste brûker(s) fan de ynternetferbining, yn folchoarder fan gebrûk? Man/Frou (M/F)

Leeftyd (jier)

Brûker 1 Brûker 2 Brûker 3

5 []Makke der ek wolris gasten gebrûk fan it ynternet op dit adres? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

nea inkeldris regelmjittich gauris hast altyd

6 []Hoefolle minsken meitsje maksimaal tagelyk gebrûk fan de ynternettagong Vul uw antwoord hier in:

7 [] Wat is tekenjend foar de lokaasje fan dit adres? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

gjin oare hûzen yn de neiste omjouwing makket diel út fan in lyts groepke (<15) hûzen makket diel út fan in lyts doarpke (<50 hûzen) makket diel út fan in lytse buert yn in middelgrut doarp makket diel út fan in doarpke (<100 hûzen) makket diel út fan in doarp of stêd

Jo type breedbântagong 8 [] Hokker type breedbântagong brûke jo mominteel foar jo ynternetferbining by jo thús? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

ADSL (fia de telefoantried), Troch ynbelmodem (fia telefoantried) satellyt (fia skûtel), triedleas (fia in 3G/4G of LTE ferbining) strielferbining, kabel glêsfezel wit ik net Andere

9 [] Wêrom foel jo kar op dit type breedbântagong? Selecteer alle mogelijkheden:

datasnelheid datalimyt heech genôch priis beskikberens (gjin brûkbar alternatyf) Andere:

10 [] Hokfoar oare soarten ynternetferbiningen binne yn jo strjitte beskikber? Selecteer alle mogelijkheden:

ADSL (fia telefoantried), Troch ynbelmodem (fia telefoantried) satellyt (fia skûtel), strielferbining, kabel glêsfezel wit ik net

11 [] Hokfoar soart hawwe jo earder sels brûkt op dit adres? Selecteer alle mogelijkheden:

ADSL (fia telefoantried), Troch ynbelmodem (fia telefoantried) satellyt (fia skûtel), strielferbining, kabel glêsfezel gjin ien wit ik net

12 []Kinne jo in foarbyld neame op hokfoar plak de bêste ynternetferbining mooglik is en hokfoar ferbining dit is? Vul uw antwoord(en) hier in

Plaknamme Strjitte Hokfoar ferbining is dit?

Jo abonnemint 13 [] Namme fan bedriuw of ynstelling dy’t jo hjoeddeistige abonnemint foar breedbântagong fersoarget: Vul uw antwoord hier in:

14 [] Út hokfoar abonnemintsfoarmen (of in kombinaasje dêrfan) kinne jo in kar meitsje by jo hjoeddeistige breedbântagong? Selecteer alle mogelijkheden:

ynternet(tagong) telefoan televyzje

15 [] Wat binne de heechst mogelijke pyksnelheden by de ynternettagong fan de meast útwreide abonnemintsfoarm van jo hjoeddeistige fersoarger fan breedbântagong?

Vul uw antwoord(en) hier in

Download snelheid (Mbps) Uploadsnelheid (Mbps) Mei pyksnelheid wurdt de maksimale datasnelheid bedoeld. Meastentiids is de snelheid wêrmei’t advertearre wurdt, de downstream pyksnelheid fan it abonnemint.

16 []Wat binne de prizen fan de meast útwreide abonnemintsfoarm? Vul uw antwoord(en) hier in

Kosten foar ienkear (Euro) Yn’e moanne (Euro)

17 []Hat dit abonnemint in datalimyt? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Nee Andere

18 [] Hokfoar abonnemint (foar ynternettagong) hawwe jo útsocht? Namme abonnemintsfoarm (yn’t gefal jo it witte): Vul uw antwoord hier in:

19 []Út hokfoar tsjinst of tsjinsten bestiet dit abonnemint? (jo kinne mear kieze) Selecteer alle mogelijkheden:

ynternet(tagong), telefoan, televyzje Andere:

20 [] Wat binne de pyksnelheden fan de troch jo brûkte abonnemintsfoarm : Vul uw antwoord(en) hier in

Download snelheid (Mbps) Uploadsnelheid (Mbps) Mei pyksnelheid wurdt de maksimale datasnelheid bedoeld. Meastentiids is de snelheid wêrmei’t advertearre wurdt, de downstream pyksnelheid fan it abonnemint.

21 []Wat binne de prizen fan de troch jo útsochte abonnemintsfoarm: Vul uw antwoord(en) hier in

Kosten yn ienkear (Euro) Yn’e moanne (Euro)

22 []Hat jo abonnemint in datalimyt? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Nee Andere

23 []Hawwe jo njonken dy kosten sels ek noch kosten meitsje moatten foar it oansluten fan apparaten en sa, dy’t jo oars net makke hienen? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Nee Andere

24 [] Wêrom hawwe jo keazen foar dizze foarm fan abonnemint? Selecteer alle mogelijkheden:

Datasnelheid (downloadsnelheid) datalimyt heech genôch priis beskikberens (gjin alternatyf) Andere:

Tapassingen & ûnderfining: 25 []Wat is foar jo it wichtichste tapassingsgebied fan jo ynternetferbining? Kies maximaal 3 antwoorden Selecteer alle mogelijkheden:

(thús)wurkje / saaklik Ûnderwiis / skoalle kontakt mei bedriuwen / thús winkelje / bankieren / belestingen Neis en ynformaasje Mysels fermeitsje

26 [] Wat binne foar jo de wichtichste tapassingen? Kies maximaal 3 antwoorden Selecteer alle mogelijkheden:

Ynformaasje opsykje mei tekst en foto’s (neis, produkten sykje mei Google) Ynformaasje útwikselje (mail, foto’s, bestannen krije en ferstjoere/uploaden) Spraakferbiningen lykas Skype of sokssawat Ynformaasje krije mei fideo (Youtube, útstjoering mist) Fideo skiljen, fideo conferencing On-line spultsjes dwaan (gaming)

27 []Hoe is jo tefredenheid oer jo (ynternet)ferbining? Kies het toepasselijk antwoord voor elk onderdeel:

oe sa ûntefreden As jo it fergelykje mei earder brûkte soarten fan ynternetferbiningen Foar wat jo mei sa’n ferbining wolle As jo it fergelykje soenen mei wat jo as “bêst mooglike ferbining” beskôgje, as jo frij kieze mochten yn access technologie

ûntefreden

net ûntefreden en net tefreden

tefreden

oe sa tefreden

28 [] Hoe sjogge jo de betrouberens fan de ferbining (gefoelichheid foar storingen, útfal, haperjen ensafuorthinne)? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

oe sa betrouber en hielendal net gefoelich foar storingen betrouber en net gefoelich foar storingen net sa betrouber en reedlik gefoelich foar storingen ûnbetrouber en gefoelich foar storingen oe sa ûnbetrouber en o sa gefoelich foar storingen

29 [] As jo sjogge nei it hjoeddeistige en yn de takomst te ferwachtsjen gebrûk fan de ynternetferbining, wat is dan jo ferwachting fan de takomst oangeande dizze soart fan ynternetferbining? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

de mooglikheden binne no al net tarikkend de mooglikheden foldogge krekt foar de kommende tiid binne de mooglikheden tarikkend de mooglikheden binne foar de kommende 5 jier yn elts gefal tarikkend de mooglikheden binne minstens foar de kommende 10 jier tarikkend

30 []Hoe wychtig fine jo de folgende eigenskippen fan jo ynternetferbining? Kies het toepasselijk antwoord voor elk onderdeel:

hielendal net wichtich

ûnbelangryk

net wichtich en net ûnbelangryk

wichtich

oe sa wichtich

Downloadsnelheid Uploadsnelheid Fertraging yn’e ferbining Om sûnder ekstra kosten opstjoere en ûntfange te kinnen (uploaden/downloaden) van in grut tal oan data Uploadsnelheid is bygelyks wichtich as jo grutte bestannen tafoege wolle oan e-mails dy ferstjoerd wurde, en it uploaden van foto’s, filmkes en oare bestannen. In fertraging yn de ferbining is ûnder oaren fan ynfloed op de reaksjetiid by web browsen (tiid foardat de bledside begjint te ferskinen) en ‘wachtperioades’ by ûnderbrekkings yn ferkear dat fan twa siden komt lykas by spraakferbiningen.

31 []Hoe wurdearje jo yn jo situaasje dizzxe eigenskippen? Kies het toepasselijk antwoord voor elk onderdeel:

hiel min

min

net goed en net min

goed

hiel goed

Downloadsnelheid Uploadsnelheid Fertraging yn’e ferbining Om sûnder ekstra kosten opstjoere en ûntfange te kinnen (uploaden/downloaden) van in grut tal oan data Uploadsnelheid is bygelyks wichtich as jo grutte bestannen tafoege wolle oan e-mails dy ferstjoerd wurde, en it uploaden van foto’s, filmkes en oare bestannen. In fertraging yn de ferbining is ûnder oaren fan ynfloed op de reaksjetiid by web browsen (tiid foardat de bledside begjint te ferskinen) en ‘wachtperioades’ by ûnderbrekkings yn ferkear dat fan twa siden komt lykas by spraakferbiningen.

32 [] Om better foar it ferstân te krijen hoe heech de uploadsnelheid en downloadsnelheid op jo netwurk wêze kinne yn de praktyk, op dit momint, freegje wy jo om in lyts proefke te dwaan troch te klikken op dizze weblink: http://surveys.stratix.nl/speedtest/ en dêr te klikken op 'BEGIN TEST'. De test duorret sawat in minútsje. Wolle jo de resultaten hjirûnder ynfolle? Vul uw antwoord(en) hier in

DOWNLOAD (Mbps) UPLOAD (Mbps) Fansels is dit mar in momintopname, dy’t ôfhinklik wêze kin fan drokte op it netwurk troch oare brûkers by jo thús, gebrûk fan Wi-Fi of mei in kabeltsje thús, oare brûkers op itselde netwurksegmint, it waar en oare faktoaren. Mar it helpt ús om better te begripen wat yn jo situaasje kin mei de technyk dy't jo brûke.

Einde fragelist 33 [] Dit is it slot fan de fagelist. Mochten jo noch opmerkingen hawwe oer jo hjoeddeistige ynternetferbining, ynternettagong yn jo omjouwing yn it algemien of oer jo stânpunt oer ynternettagong yn plattelânsgebieten dan lêze wy dat graach!

Romte foar opmerkingen: Vul uw antwoord hier in:

Út namme fan de Provinsje Fryslân tige tank foar it ynfoljen fan de enkête! As jo de enkête op tiid ynfold hawwe, hat de Provinsje Fryslân as tank foar jo muoite, in lyts presintsje foar jo. It kin wol wat tiid fergje, foardat dizze bon nei it troch jo ynfolde adres tastjoerd wurdt.

Verstuur uw enquête Bedankt voor uw deelname aan deze enquête.

Vragenlijst Breedbandinternet De resultaten van de vragenlijst Breedbandinternet worden gebruikt door de Provincie Fryslân om meer inzicht te krijgen in de breedbandvoorzieningen op het platteland, en met name een idee te krijgen hoe alternatieve oplossingen voor een vaste breedbandverbinding worden ervaren. De vragenlijst is opgesteld door Stratix Consulting in Hilversum in opdracht van de Provincie Fryslân. Welkom bij de vragenlijst Breedbandinternet. Wilt u alstublieft alle vragen zo volledig en correct mogelijk invullen? Als in een keuzelijst de door u gewenste keuze ontbreekt, kies dan alstublieft de keuze die het beste past. Aan het eind van de enquete is een mogelijkheid om aanvullende opmerkingen te vermelden.

Er doet slechts een kleine geselecteerde groep mee aan deze enquete. Invullen hiervan is dus ook erg belangrijk voor de Provincie Fryslân. Als u de enquete tijdig invult (uiterlijk op de datum genoemd in de email) heeft de Provincie Fryslân als dank voor uw moeite een kleine attentie voor u. Het is daarvoor wel noodzakelijk dat u uw adres invult bij de desbetreffende vraag.

Er zijn 33 vragen in deze enquête

Achtergrond van de gebruiker(s) 1 [] Uw contactgegevens Vul uw antwoord(en) hier in

Naam contactpersoon Straat en huisnummer Postcode Woonplaats Telefoonnummer Uw contactgegevens zullen we gebruiken om u een presentje te sturen als dank voor het meewerken aan dit onderzoek. Waar nodig zullen we het telefoonnummer alleen gebruiken om enkele mensen op te bellen als we voor het onderzoek nog wat extra informatie kunnen gebruiken.

2 []Hoe valt dit adres het beste te karakteriseren? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Woonadres Agrarisch bedrijf Camping Bedrijf in reacreatieve sector Ander bedrijf Recreatiewoning School Anders, namelijk

3 []Hoeveel personen maken op dit adres gebruik van internet? (aantal gezinsleden en/of aantal medewerkers) Vul uw antwoord hier in:

4 []Wat zijn de kenmerken van de 1 tot 3 voornaamste gebruiker(s) van de internetverbinding, in volgorde van gebruik? Geslacht (M/V)

Leeftijd (aantal jaar)

Gebruiker 1 Gebruiker 2 Gebruiker 3

5 []Hoe vaak maken gasten gebruik van internet op uw adres? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

nooit zelden regelmatig vaak altijd

6 []Hoeveel mensen maken er maximaal tegelijkertijd gebruik van internettoegang? Vul uw antwoord hier in:

personen

7 [] Wat van de onderstaande opties beschrijft het beste de locatie van dit adres? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Geen andere huizen in de nabije omgeving Maakt deel uit van een klein groepje (<15) huizen Maakt deel uit van een klein dorpje (<50 huizen) Maakt deel uit van een klein buurtje in een middelgroot dorp Maakt deel uit van een dorpje (<100 huizen) Maakt deel uit van een dorp of stad

Uw type breedbandtoegang 8 [] Welke type breedbandtoegang gebruikt u op het ogenblik voor uw internetverbinding thuis? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

ADSL (via telefoonlijn) Inbellen via modem (via telefoonlijn) Satelliet (via schotel) Draadloos (via een 3G/4G of LTE verbinding) Straalverbinding Kabel Glasvezel Weet ik niet Andere

9 [] Wat is/zijn de voornaamste reden(en) dat u voor dit type breedbandtoegang hebt gekozen? Selecteer alle mogelijkheden:

Datasnelheid (downloadsnelheid) Datalimiet hoog genoeg Prijs Beschikbaarheid (gebrek aan alternatieven) Andere:

10 [] Welke andere soorten internettoegang zijn in uw straat beschikbaar? Selecteer alle mogelijkheden:

ADSL (via telefoonlijn) Inbellen via modem (via telefoonlijn) Satelliet (via schotel) Straalverbinding Kabel Glasvezel Weet ik niet

11 [] Welke van de hiervoor genoemde soorten internettoegang hebt u eerder gebruikt op dit adres? Selecteer alle mogelijkheden:

ADSL (via telefoonlijn) Inbellen via modem (via telefoonlijn) Satelliet (via schotel) Straalverbinding Kabel Glasvezel Geen Weet ik niet

12 []Kunt u een voorbeeld noemen van waar in uw gemeente de beste internet verbinding mogelijk is, en welke soort verbinding dit is? Vul uw antwoord(en) hier in

Plaatsnaam Straatnaam Type verbinding

Uw abonnement 13 []Bij welk bedrijf of instelling neemt u uw huidige abonnement voor breedbandtoegang af? Vul uw antwoord hier in:

14 [] Uit welke soorten diensten (of combinatie daarvan) kunt u kiezen bij uw huidige breedbandtoegang? Selecteer alle mogelijkheden:

Internet(toegang) Telefonie Televisie

15 [] Wat zijn de hoogst mogelijke pieksnelheden voor internettoegang bij de meest uitgebreide abonnementsvorm van uw huidige breedbandaanbieder? Vul uw antwoord(en) hier in

Download snelheid (Mbps) Uploadsnelheid (Mbps) Met pieksnelheid wordt de maximale datasnelheid bedoeld. Meestal is de geadverteerde snelheid de downstream pieksnelheid van het abonnement.

16 []Wat zijn de tarieven voor de hierboven genoemde meest uitgebreide abonnementsvorm? Vul uw antwoord(en) hier in

Eenmalige kosten (Euro) Maandelijkse kosten (Euro)

17 []Heeft dit abonnement een datalimiet? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Nee Ja, namelijk Bij een datalimiet kan een klant internetten voor een vast bedrag per maand tot een bepaalde maximum hoeveelheid data is ontvangen en/of verstuurd. Voor meer data moet dan extra betaald worden.

18 [] Voor welk abonnement (voor internettoegang) heeft u gekozen? Geef de naam van de abonnementsvorm (indien bekend): Vul uw antwoord hier in:

19 []Uit welke dienst of diensten bestaat dit abonnement? (u kunt meer mogelijkheden kiezen) Selecteer alle mogelijkheden:

Internet(toegang) Telefonie Televisie Aanvullende diensten: :

20 [] Wat zijn de pieksnelheden voor internettoegang bij uw abonnementsvorm? Vul uw antwoord(en) hier in

Download snelheid (Mbps) Uploadsnelheid (Mbps) Met pieksnelheid wordt de maximale datasnelheid bedoeld. Meestal is de geadverteerde snelheid de downstream pieksnelheid van het abonnement.

21 []Wat zijn de tarieven voor uw abonnementsvorm? Vul uw antwoord(en) hier in

Eenmalige kosten (Euro) Maandelijkse kosten (Euro)

22 []Heeft uw abonnement een datalimiet? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Nee Ja, namelijk Bij een datalimiet kan een klant internetten voor een vast bedrag per maand tot een bepaalde maximum hoeveelheid data is ontvangen en/of verstuurd. Voor meer data moet dan extra betaald worden.

23 []Hebt u daarnaast nog zelf kosten moeten maken voor aansluiten apparatuur en dergelijke die u anders niet had gemaakt? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Nee Ja, eenmalige eigen kosten (in Euro):

24 [] Wat is/zijn de voornaamste reden(en) dat u voor deze abonnementsvorm hebt gekozen? Selecteer alle mogelijkheden:

Datasnelheid (downloadsnelheid) Datalimiet hoog genoeg Prijs Beschikbaarheid (gebrek aan alternatieven) Andere:

Toepassingen & ervaringen 25 []Wat is voor u het belangrijkste toepassingsgebied van de internetverbinding? Kies maximaal 3 antwoorden Selecteer alle mogelijkheden:

(thuis)werken / zakelijk Onderwijs / school Contact met bedrijven / thuiswinkelen / bankieren / belastingen Nieuws en informatie Vermaak

26 [] Welke van de onderstaande toepassingen zijn voor u het belangrijkst? Kies maximaal 3 antwoorden Selecteer alle mogelijkheden:

Informatie verkrijgen met tekst en foto’s (nieuws, produkten, zoeken met google) Informatie uitwisselen (mail, foto’s, bestanden ontvangen en verzenden/uploaden) Spraakverbindingen zoals bijvoorbeeld via Skype Informatie verkrijgen met video (Youtube, uitzending gemist) Videobellen, video conferencing On-line Gaming

27 []Hoe is uw tevredenheid over uw (internet)verbinding: Kies het toepasselijk antwoord voor elk onderdeel:

zeer ontevreden Ten opzichte van een eerder gebruikte soort internetverbinding Voor wat u met een verbinding wilt doen Ten opzichte van wat u als de ‘best mogelijke verbinding’ beschouwt als u vrije keuze zou hebben in access technologie

ontevreden

neutraal

tevreden

zeer tevreden

28 []Hoe beschouwt u de betrouwbaarheid van de verbinding (gevoeligheid voor storingen, uitval, haperingen en dergelijke)? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

Zeer betrouwbaar en zeer ongevoelig voor storingen Betrouwbaar en ongevoelig voor storingen Matig betrouwbaar en matig gevoelig voor storingen Onbetrouwbaar en gevoelig voor storingen Zeer onbetrouwbaar en zeer gevoelig voor storingen

29 [] Als u kijkt naar het huidige en toekomstig te verwachten gebruik van de internetverbinding, wat is dan uw toekomstverwachting met betrekking tot deze soort internettoegang? Kies a.u.b. een van de volgende mogelijkheden:

De mogelijkheden schieten nu al te kort De mogelijkheden zijn voor nu net toereikend De mogelijkheden zijn voor de komende jaren toereikend De mogelijkheden zijn minstens voor de komende 5 jaar toereikend De mogelijkheden zijn minstens voor de komende 10 jaar toereikend

30 [] Hoe belangrijk vindt u de volgende eigenschappen van (uw) internetverbinding? Kies het toepasselijk antwoord voor elk onderdeel:

zeer onbelangrijk

onbelangrijk

neutraal

belangrijk

zeer belangrijk

Downloadsnelheid Uploadsnelheid Vertraging in de verbinding Het zonder meerkosten kunnen verzenden en ontvangen (uploaden/downloaden) van grote hoeveelheden data Uploadsnelheid is van belang voor bijvoorbeeld het toevoegen van grote bestanden aan emails die verzonden worden, en het uploaden van foto’s, filmpjes en andere bestanden. Vertraging in de verbinding is onder andere van invloed op de reactietijd bij web browsen (tijd voordat de pagina begint te verschijnen) en ‘wachtperiodes’ bij interrupties in tweewegverkeer zoals spraakverbindingen

31 [] Hoe scoort uw huidige verbinding op de genoemde eigenschappen? Kies het toepasselijk antwoord voor elk onderdeel:

zeer slecht

slecht

neutraal

goed

zeer goed

Downloadsnelheid Uploadsnelheid Vertraging in de verbinding Het zonder meerkosten kunnen verzenden en ontvangen (uploaden/downloaden) van grote hoeveelheden data Uploadsnelheid is van belang voor bijvoorbeeld het toevoegen van grote bestanden aan emails die verzonden worden, en het uploaden van foto’s, filmpjes en andere bestanden. Vertraging in de verbinding is onder andere van invloed op de reactietijd bij web browsen (tijd voordat de pagina begint te verschijnen) en ‘wachtperiodes’ bij interrupties in tweewegverkeer zoals spraakverbindingen

32 [] Om een idee te krijgen van de werkelijke uploadsnelheid en downloadsnelheid die op uw netwerk op dit moment mogelijk is vragen wij u om een kleine test te doen door op deze link te klikken: http://surveys.stratix.nl/speedtest/ en daar te klikken op 'BEGIN TEST'. De test duurt ongeveer een minuutje. Wilt u de gevonden waarden hieronder invullen? Vul uw antwoord(en) hier in

DOWNLOAD (Mbps) UPLOAD (Mbps) Natuurlijk is dit maar een momentopname, die afhankelijk kan zijn van drukte op het netwerk door andere gebruikers bij u thuis, gebruik van Wi-Fi of een vaste aansluiting thuis, medegebruikers op hetzelfde netwerksegment, weersomstandigheden en andere factoren. Maar het geeft toch een idee wat in uw situatie mogelijk is met de door u gebruikte techniek.

Einde vragenlijst 33 [] Hierbij bent u aan het einde gekomen van deze vragenlijst. Mocht u nog aanvullende opmerkingen hebben over uw huidige internetverbinding, internettoegang in uw omgeving in het algemeen of uw visie over internettoegang in plattelandsgebieden dan lezen wij ze graag!

Ruimte voor opmerkingen: Vul uw antwoord hier in:

Namens de Provincie Fryslân zeer bedankt voor het invullen van de enquête! Als u de enquete tijdig hebt ingevuld heeft de Provincie Fryslân als dank voor uw moeite een kleine attentie voor u. Het kan echter enige tijd in beslag nemen voordat deze naar het adres wordt gestuurd dat u ingevuld hebt bij de desbetreffende vraag.

Verstuur uw enquête Bedankt voor uw deelname aan deze enquête.

CONTACT

Stratix Consulting B.V. Villa Hestia - Utrechtseweg 29 1213 TK Hilversum Telefoon: E-mail: URL:

+31.35.622 2020 [email protected] http://www.stratix.nl

RAPPORT. Opties en alternatieven voor breedbandontsluiting witte gebieden in Fryslân. NGA foar doarp en omkriten

Recommend Documents