RAAKBAARHEID & KWETSBAARHEID – ONZE LEVENSBESCHOUWING, ONZE TRAGIEK Bijdrage van Sylvain De Bleeckere (dr. phil. em. UHasselt) tot het symposium ‘De raakbare mens. De kwetsbaarheid van de zorgverlener’. Zorgnet Icuro Hasselt, 16 oktober 2015
ABSTRACT In de spiegel van de Vlaamse film Broken Circle Breakdown, belicht de lezing de fenomenen raakbaarheid en kwetsbaarheid. Hierdoor verschijnen die correlatieve fenomenen in de nieuwe optiek van het beeldend denken dat grondig verschilt van een zuiver abstract of theoretisch denken. Behalve een commentaar bij twee representatieve filmfragmenten, ontwikkelt De Bleeckere ook de twee pijlers van de raakbaarheid en kwetsbaarheid: levensbeschouwing en tragiek. Beide krijgen een eigentijdse, dit is: een postklassieke en postmoderne inhoud. Daarbij schenkt de spreker in het bijzonder aandacht aan de bepaling ‘ons’: ‘onze kwetsbaarheid, onze tragiek’. In dat ‘ons’ ontmoeten de zorgbehoevende, de kwetsbare, en de zorgende, eveneens de kwetsbare, elkaar. In die ontmoeting voltrekt zich de dynamiek van een solidaire samenleving. Die overstijgt zowel het optimisme, eigen aan ieder medisch idealisme, als het pessimisme en cynisme, eigen aan ieder medisch functionalisme. Aan de overzijde van die twee ontdekt de aandachtige beschouwer dat kwetsbaarheid en zingeving buren van elkaar zijn. PS Deze diavoorstelling is niet zuiver didactisch – ze combineert een didactische structuur met een syllabus in functie van een mogelijke verwerking achteraf.
STRUCTUUR : VIER SEQUENTIES
SEQUENTIE 1: FILMFRAGMENT 1 SEQUENTIE 2: FILMFRAGMENT 2 SEQUENTIE 3: ONZE TRAGIEK SEQUENTIE 4: ONZE LEVENSBESCHOUWING
INLEIDING: EEN VERWONDERING IN ZEKERE ZIN VERWONDERT HET MIJ DAT MENSEN DIE BEROEPSHALVE, NAMELIJK ALS ZORGVERLENERS NAAR WIE DE TITEL VAN HET SYMPOSIUM VERWIJST, SAMENKOMEN OM TE REFLECTEREN OVER RAAKBAARHEID EN KWETSBAARHEID. DE HARDE KERN VAN MIJN VERWONDERING BETREFT NAMELIJK HET INZICHT DAT ALS ER EEN LEVEND WEZEN OP AARDE IS DAT ZICH KWETSBAAR MAG NOEMEN, HET WEL DE MENS IS. HETZELFDE GELDT VOOR HET BEWUSTZIJN DAT DE LEVENDE DINGEN EN MENSEN RAAKBAAR ZIJN. DE MENS IS RAAKBAAR EN ALDUS DE GROOTSTE BROK KWETSBAARHEID ONDER DE LEVENDE WEZENS OP AARDE. WAAROM KOMEN WE DAN SAMEN OM TE REFLECTEREN OVER WAT ONS HET MEEST VERTROUWD IS, OVER WAT ONS MAAKT TOT WAT WE EIGENLIJK ZIJN EN BLIJVEN, EN WAAROM KOMEN WE DAN IN HET BIJZONDER SAMEN ALS ZORGVERLENERS DIE ZICH DAGELIJKS BEWEGEN IN DE ZONE WAAR DE KWETSBAARHEID EN DE RAAKBAARHEID ALS HET WARE IN DE TWEEDE GRAAD VOORKOMEN? IK LAAT ME EVEN DOOR MIJN VERWONDERING LEIDEN EN ZOEK IK EEN WEG IN DE MENTALE RUIMTE DIE ZE OPENT. IK NEEM JULLIE EVEN MEE IN DIE RUIMTE. DAT DOE IK NIET ONVOORBEREID. IK HEB EEN TWEELEDIG KOMPAS MEEGEBRACHT. HET EERSTE IS HET BOEK LEVENSBESCHOUWING DEMOCRATISCH BELICHT, WAARAAN IK JAREN HEB GEWERKT EN DAT IN HET VOORJAAR VERSCHEEN BIJ PELCKMANS, EN HET TWEEDE IS DE VLAAMSE FILM THE BROKEN CIRCLE BREAKDOWN, WAAROVER IK VOOR DE SECTOREN ONDERWIJS EN VORMING, EEN DOSSIER SCHREEF.
BASISBRONNEN:
BOEK
FILM
SEQUENTIE 1: FILMFRAGMENT 1 •
DE PROLOOG – TITEL – DE OPENINGSSEQUENTIES (DE SPIEGELING)
Didier/Alabama
Elise/Monroe
SEQUENTIE 1: FILMFRAGMENT 1 •
SYNOPSIS
Elise en Didier zijn allebei volwassenen, waarbij de een al wat jonger is dan de andere. Elise is een 28jarige jonge vrouw die een eigen tattooshop runt. Ze heeft die overgenomen van haar vader. Ze is door tegenslagen zelfstandig geworden. Haar lichaam is een sprekend boek van tatoeages. Van ieder lief dat ze heeft gehad, laat ze de naam tatoeëren. Is de relatie uit, dan komt er een cover-up, een nieuwe tatoeage die de vorige overdekt. Ze heeft eveneens een goede zangstem. Die komt goed van pas wanneer ze Didier leert kennen. De man is 36 jaar en nog steeds single. Hij woont op een afgelegen boerderij. Didier heeft een grote passie: de bluegrass. Samen met enkele vrienden vormt hij een band die in het bescheiden bluegrass-circuit enig aanzien geniet. Tussen Didier en Elise ontstaat er een passionele liefde. Na de geboorte van Maybelle is hun geluk compleet. Maar in haar zesde levensjaar wordt het meisje ernstig ziek. Na haar overlijden groeien de ouders uit elkaar. Het komt tot een breuk en tot de zelfmoord van Elise.
SEQUENTIE 1: FILMFRAGMENT 1 •
REFLECTIE
•
1 WAAROM EEN FILM? DE BETEKENIS VAN DE RELATIE TUSSEN LEVENSBESCHOUWING EN CINEMATOGRAGIE (DE CULTUUR VAN DE TOESCHOUWER – ZIE BOEK DEEL 1 EN 3)
•
2 WAAROM DIT FRAGMENT VAN DIE FILM? DE AANWEZIGHEID VAN DE TWEE WERELDEN VAN RAAKBAARHEID EN KWETSBAARHEID: DE LEVENDE INDIVIDUEN EN DE MEDISCHE WERELD. ALSOOK: DE MUZIKALE METAFOOR VAN DE ‘BROKEN CIRCLE’ EN DE BEELDENDEN METAFOOR VAN DE WITHEID.
SEQUENTIE 2: FILMFRAGMENT 2 • • •
•
DE SLOTSEQUENTIES REFLECTIE: RAAKBAARHEID EN KWETSBAARHEID, CORRELATEN VAN EENZELFDE REALITEIT – DE LEVENDE PERSONEN/INDIVIDUEN (DIDIER/ELISE) EN DE MEDISCHE WERELD. HET DUBBEL VERHAAL MET DEZELFDE ENDING: DE ONMACHT. RAAKBAARHEID: HET ACTIEVE ELEMENT VAN DE CORRELATIE [WAT VOORAFGAAT: ELKAAR RAKEN DOOR ELKAAR NIET TE RAKEN – HET ROUWPROCES, HET CONFLICT – HET BESTAAN ALS DOELWIT]
KWETSBAARHEID: HET PASSIEVE ELEMENT [DE TIJDELIJKHEID, DE STERFELIJKHEID, HET ONVERMOGEN TOT BEGRIJPEN]
SEQUENTIE 3: ONZE TRAGIEK ZIE DEEL 1 BOEK EN FILM: DE (GRIEKSE) TRAGEDIE NAAR WELK PUNT LEIDEN ONS DE RAAKBAARHEID EN DE KWETSBAARHEID, ALS MENSEN (LEVENDE PERSONEN, GEKWETSTEN EN ZORGENDEN)? ONZE TRAGIEK = DE GEMEENSCHAPPELIJKE TIJD/GESCHIEDENIS (VAN DE MENSHEID). HET EIGENE: RAAKBAARHEID/KWETSBAARHEID IS IN DE MODERNE WESTERSE WERELD ENORM UITVERGROOT EN COMPLEXER GEWORDEN: COLLECTIEF (DE GEMEENSCHAP) EN INDIVIDUEEL (EXISTENTIEEL). DAARBIJ EIGEN AAN ONZE TRAGIEK: HET INDIVIDU DOORLEEFT STEEDS MEER DE TRAGIEK / STEEDS MINDER HET COLLECTIEF – OORLOGSSITUATIES, VERVOLGINGEN).
SEQUENTIE 3: ONZE TRAGIEK ZIE DEEL 1 BOEK EN FILM: DE (GRIEKSE) TRAGEDIE DE MEDISCHE OMGEVING, RESULTAAT VAN DE MODERNE EMANCIPATIE VAN DE MENS, DE VERLICHTING, ONTSTAAN VAN DE MODERNE GENEESKUNDE MET ZIJN EIGEN TECHNOLOGIE, ACADEMISCH ONDERZOEK FARMACEUTISCHE INDUSTRIE, GEZONDHEIDSBELEID, HET KWETSBARE INDIVIDU DOORLEEFT DE TRAGIEK, DE ZORGVERLENER BELICHAAMT HET COLLECTIEF.
SEQUENTIE 3: ONZE TRAGIEK ZIE DEEL 2 BOEK: WERELDBEELD EN IDEOLOGIE EEN UTOPISCH BEWUSTZIJN VERTREKT VAN EEN BESCHAVING ZONDER KWETSBAARHEID, RESULTAAT: HET AGRESSIEVE MEDISCH OPTIMISME VAN DE WESTERSE GENEESKUNDE.
SEQUENTIE 3: ONZE TRAGIEK ZIE DEEL 2 BOEK: WERELDBEELD EN IDEOLOGIE DE RAAKBAARHEID ALS DE WIL TOT RAKEN VAN HET BESTAAN GEMOTIVEERD DOOR DE WIL OM TE (OVER)LEVEN HEEFT IN DE WESTERSE (EUROPESE) BESCHAVING EEN ONGEWILD EFFECT VOORTGEBRACHT: DE SYSTEMATISCHE AGRESSIVITEIT (DESTRUCTIE) TEGENOVER HET KWETSBARE LEVEN (NATUUR/MENS) DOELWIT RAKEN: DE DOOD TREFFEN, DE ZIEKTE DODEN. EEN UTOPISCH BEWUSTZIJN VAN EEN BESCHAVING ZONDER KWETSBAARHEID, HETGEEN LEIDT TOT EEN STRUCTURELE TOENAME VAN KWETSBARE MENSEN, MODERNE INDIVIDUEN DIE HET LEVEN NIET MEER AANKUNNEN.
SEQUENTIE 3: ONZE TRAGIEK ZIE DEEL 2 BOEK: WERELDBEELD EN IDEOLOGIE STRATEGIEËN TEGEN DE KWETSBAARHEID ZELFDODING ZELFDODING & WRAAK VERSLAVING MEDICATIE HARDHEID ALS CYNISME HEBZUCHT (GREED) IDEOLOGIE
SEQUENTIE 3: ONZE TRAGIEK ZIE DEEL 2 BOEK: WERELDBEELD EN IDEOLOGIE STRATEGIEËN TEGEN DE KWETSBAARHEID ZELFDODING ZELFDODING&WRAAK VERSLAVING MEDICATIE HARDHEID ALS CYNISME HEBZUCHT (GREED) IDEOLOGIE
Het mechanisme van decadentie: De strijd tegen de kwetsbaarheid verhoogt de tragiek in de samenleving want het ontaardt in een verzet tegen het leven zelf.
SEQUENTIE 4: ONZE LEVENSBESCHOUWING Onze levensbeschouwing: het gaat om het in gemeenschap gedeelde en ervaren leven. Het wonder van het leven op aarde in al zijn verscheidenheid, rijkdom én menselijkheid (kwetsbaarheid, sterfelijkheid).
Het leven onder ogen durven zien.
SEQUENTIE 4: ONZE LEVENSBESCHOUWING Het blikveld van de zorgverlener:
1 De kritische confrontatie met het medische wereldbeeld: het optimisme (idealisme: de illusie de kwetsbaarheid te kunnen overwinnen) versus het pessimisme en cynisme (functionalisme).
SEQUENTIE 4: ONZE LEVENSBESCHOUWING Het blikveld van de zorgverlener: 2 De spanning tussen de twee polen in de eigen persoon:
het (medische) collectief en de eigen menselijkheid – de persoonlijke zorg voor het eigen leven (wie niet voor zichzelf kan zorgen, kan niet voor de andere zorgen, ook al kan hij of zij tijdelijk medisch goed functioneren).
SEQUENTIE 4: ONZE LEVENSBESCHOUWING Het blikveld van de zorgverlener: 3 Zingeving: het creatieve resultaat van levensbeschouwing (levenskunst: het inschatten wat mogelijk en niet-mogelijk is) de ethiek (veelal gereduceerd tot deontologie) van de verzorging (professionalisering en rationalisering) overstijgen via ondersteuning van zingeving bij de kwetsbare.
SEQUENTIE 4: ONZE LEVENSBESCHOUWING Het blikveld van de zorgverlener: 4 Engagement voor een solidaire, democratische samenleving: mondigheid als gezondheidsdeskundige in de opbouw van een democratische samenleving in opbouw (eigen werkomgeving, preventie-organisaties, beroepsorganisaties, adviesraden, politieke forums, ethische commissies…)
