Prometheus revisited Voorjaar 2015 Haarlem
Een speurtocht
De aanleiding voor dit onderzoek ligt bij het beeld Ziggurat, terug te vinden in de Haarlemmerhout bij de Wilhelminalaan achter Dreefzicht. Dit beeld verloor in het voorjaar van 2014 door een onzorgvuldige restauratie veel van zijn glans. Vol onbegrip heeft de Adviesommissie Haarlemmerhout dit zien gebeuren en uiteraard ontstond direct de behoefte om deze schade ongedaan te maken. Maar wat was dit eigenlijk voor een beeld en hoe is het in de Haarlemmerhout terecht gekomen. Welk verhaal hoort hierbij? Bij de eerste verkenning bleek dat dit beeld niet op zichzelf stond maar onderdeel uitmaakte van een groep van in totaal veertien beelden. Veertien beelden gemaakt in het kader van de tentoonstelling Prometheus licht in beeld, gehouden tussen 8 mei en 31 juli 1988 in Park Beeckestijn te Velsen, ter gelegenheid van het afscheid van J.D. Hooglandt, voorzitter van de Raad van Bestuur van Hoogovens Groep. Vandaar een speurtocht, waar zijn de dertien andere beelden gebleven? Wat is er met die beelden gebeurd, bestaan ze überhaupt nog? De mythe van Prometheus Prometheus is de zoon van de titaan Lapetus en broer van Atlas. Bij de verdeling van gaven en vaardigheden aan de aardse wezens door de Griekse goden was de mens er bekaaid afgekomen. Uit hybris stal Prometheus het vuur bij de Olympische goden en schonk het aan de mensen; niet alleen het fysieke vuur maar ook het vuur van de passie en de wil. De mens leerde zich in de breedste zin verder ontwikkelen en kon heel praktisch metaal gaan bewerken. Prometheus wordt voorgesteld als leraar en uitvinder die mensen wederzijds respect bijbrengt en hen leert vooruit te zien, wat ook de betekenis van zijn naam is. Hij droeg de overtuiging over dat de mensheid de potentie had tot schepping, transformatie, emancipatie en evolutie. Vuur vervult hierin een sleutelpositie. Door Zeus wordt Prometheus gestraft voor zijn hybris. Hij werd aan de berg Kaukasus gebonden waar de adelaar Ethon elke dag zijn lever kwam opeten. In de nacht groeide de lever weer aan. Dit had eeuwig moeten duren maar Herakles, zoon van Zeus, bevrijdde Prometheus tijdens zijn elfde werk. Prometheus wordt nog steeeds geassocieerd met techniek. Boven het logo van de universiteit Delft staat een vlam als symbool van het vuur van Prometheus. Themastelling Prometheus vormt de verbindingsschakel tussen de Hoogovens en de kunstenaars. De Nederlandse Kring van Beeldhouwers maakte van de mythe een thematische opdrachtstelling. Hierop konden de kunstenaars een reflectie insturen. In de eerste ronde werden dertig beeldende kunstenaars geselecteerd voor een voorlichtingsdag op het industrieterrein van Hoogovens IJmuiden. De kunstenaars gingen vervolgens schetsontwerpen maken waarin zij met hun beelden reagerden op het gestelde thema
in verschillende facetten. In januari 1988 kwam de selectiegroep, bestaande uit de werkgroep van de NKvB, mr. H. Slingerberg (hoofd PR Hoogovens) en mevrouw M.M. Hooglandt-‐‑Vorstman (echtgenote van), bijeen om alle modellen te beoordelen. De uiteindelijke keuze voor de veertien winnaars gebeurde op inhoudelijke componenten van Prometheus, en het naar voren komen van verschillende aspecten van de mythe bij de verschillende ontwerpen, de mogelijke relatie met de toekomstige parkomgeving en het materiaalgebruik. Als speciale opdracht gold namelijk dat de kunstwerken gemaakt moesten worden van materialen, die op de Hoogovens geproduceerd werden. Deze veertien ontwerpen zijn door de kunstenaars gerealiseerden geinstalleerd in park Beeckestijn. Materiaal, werkplaatsen en medewerkers van de Hoogovens hebben de realisatie van de ontwerpen in slechts de maanden maart en april mogelijk gemaakt. De beelden verbeelden in de meest zuivere vorm de resonantie van het oeroude verhaal van Prometheus in de eigen tijd. Veertien beelden Nu naar de beelden en het verslag van mijn speurtocht. Bij de volgorde van speurtocht houd ik de lijst aan zoals die in 1988 door de afdeling Public Relations van Hoogovens is opgesteld. Cursief staat als kop boven ieder beeld de tekst zoals die op de lijst geschreven staat. Per beeld heb ik geprobeerd te achterhalen op welke plekken het geweest is na Beeckestijn. Indien mogelijk heb ik contact gelegd met de kunstenaar en een foto van het beeld op zijn huidige standplaats bijgevoegd en een foto van de kunstenaar.
1. Coen Vernooij, zonder titel; wordt verplaatst Rijnboulevard Arnhem tot 1991 te leen.
Beeld op Beeckestijn
Coen Vernooij plaatste een ijl gouden huis boven op een dubbele boog. De boog refereert tegelijkertijd aan de berg Olympus als aan de regenboog, de verbinding tussen hemel en aarde. Na de tentoonstelling ging het beeld inderdaad naar Arnhem en daar stond het tot 1993 naast de Kunstacademie. In 1993 verhuisde het beeld naar Weurt (bij Nijmegen) en kwam in de voortuin van de fruitteler The Seeling te staan (een oom van de vrouw van Coen). Dit had een flinke impact op het kleine dorp. Iedereen praatte erover. In 1995 ging de sculptuur naar Kevelaer voor de tentoonstelling Sculptura II. Omdat Coen het gezeul met het beeld beu was en het qua vervoer erg prijzig was vanwege de hoogte en er steeds een dieplader en takel gehuurd moest worden, besloot hij het beeld te schenken aan Kevelaer. Zij namen de schenking aan. Maar ongeveer tien jaar later kreeg hij bericht dat vanwege reorganisatie van het gebied het beeld plaats moest maken. Ze hebben dan geen alternatieve plek en Coen kan het weer terugkrijgen. Dat laatste heeft hij niet gedaan. Daarom nam hij tot nu toe aan dat het beeld in of rond 2005 is omgesmolten en niet meer bestaat. Om dit zeker te
weten informeer ik bij de stad Kevelaer en niets blijkt minder waar! Het kunstwerk heeft een nieuwe plaats gekregen in Kevelaer en bestaat dus nog: Kindertagesstätte Sternschnuppe, Twistedener Str. 255, 47623 Kevelaer!
Beeld op nieuwe plaats in Kevelaer
Coen Vernooij
2. Gerard F. Hali, Zonnespiegel; plaatsing op het industrieterrein Waarderpolder te Haarlem.
Beeld op Beeckestijn
Gerard Hali verbeeldt de procesmatige werking van het Prometheaanse licht. Het beeld stoelt op de opvatting dat Prometheus de mensheid vooral de kennis om het vuur te beheersen of er zinvol mee om te gaan schonk. De Zonnespiegel vangt licht vanuit de hemel op, concentreert dit en straalt het vervolgens weer uit over aarde. Bij de opstelling in Beeckestijn liep er een baan van zonlicht over de as van het park en eindigde de lichtbundel in de vijver. Het beeld is door diverse bedrijven uit de Waarderpolder aangekocht en aangeboden aan de gemeente Haarlem. Op 14-‐‑12-‐‑1989 vond de onthulling plaats door toenmalig burgemeester van Haarlem E.M.A. Schmitz. Het beeld staat aan de Waarderweg, tussen de Oudeweg en de Conradweg. De KiOR nota gemeente Haarlem beschrijft de wens tot opname in de collective en tot behoud met als consequentie: beheer en
onderhoud: restauratie & nieuwe schouwing door Kunstwacht. Waakzaamheid geboden dus! Beeld in de Waarderpolder
Gerard Hali
3. Karien Vervoort, zonder titel; bij HO
Beeld op Beeckestijn
De letterlijke en figuurlijke indringenheid van het licht kan een extase teweeg brengen die losmaakt van het aardse en contact legt met het metafysische. In dit werk van Karien Vervoort wordt het oog gestuurd via de lage ingangen in de grote decoratieve hekwerken en zo naar binnen getrokken., naar het centrum dat veel lichter is en door het taps toelopen een enorme diepte suggereert. Het beeld bleek onbekend bij HO (Hoogovens) maar werd teruggevonden in de Flevopolder. De gemeente Almere plaatste het object in 1990 midden op een pad in het Koningin Beatrixpark in Almere Stad. De wandelaar kon het kunstwerk niet binnen treden maar liep op tegen een transparant, fijnmazig traliewerk. Inmiddels heeft het kunstwerk een andere plaats gekregen in het park.
Beeld in Beatrixpark Almere
Karien Vervoort
4. Bart Kelholt, Vuurpot; voor ingang hoofdkantoor Hoogovens Handel Utrecht De Vuurpot van Bart Kelholt kan gezien worden als een smeltkroes waarin de (spirituele) chemie van de reactie veilig kan plaats vinden. Het is onbekend of het beeld nog ergens in Utrecht staat. Bij huidig Tata is het adres van het voormalige hoofdkantoor in Utrecht helaas niet meer boven water te krijgen. Ook bij de gemeente Utrecht kent men het beeld niet. De kunstenaar dacht zelf dat het beeld vanuit Utrecht naar de Waarderpolder was verhuisd maar daar ben ik het nog niet tegengekomen. Mijn speurtocht voert wel naar Amstelveen daar staat een beeld van dezelfde kunstenaar dat er sprekend op lijkt? Voor Bart Kelholt heeft de tentoonstelling Prometheus een positieve draai gekregen omdat hij ‘de Vuurpot’ in het groot kon maken voor een opdracht van de gemeente Amstelveen in de Westwijk. Het beeld heeft hij zelf gemaakt van corten-‐‑ staal en het is zo’ n vier meter breed, heeft een omtrek van twee meter en weegt 10 ton! Maar blijft natuurlijk de vraag waar de kleinere Vuurpot van 1988 is gebleven! Beeld op Beeckestijn
Beeld in Amstelveen, Westwijk
Bart Kelholt
5 Sonja Oudendijk/Peter Giele, zonder titel; bij HO
Sonja Oudendijk maakte het ontwerp en Peter Giele zorgde voor de realisatie van een gespiegelde palissadewand die uit de bodem verrijst. De wand schept een binnen en buiten; een scheidslijn tussen twee werelden. De wand liep dwars over Beeckestijn heen en stuurde daarmee de gang van de wandelaar. De wand begon bij ieder uiteinde bij een levende boom en bouwde naar het midden om naar steeds sterker reflecterende materialen, daarmee refererend aan het
evolutieproces. De opening in het midden tussen de meeste moderne materialen houdt de belofte van en voor het nieuwe in. Peter Giele is in 1999 overleden. De vraag over de locatie van dit kunstwerk is nog niet beantwoord. Speurwerk bij Tata heeft tot op heden niets opgeleverd. Peter Giele en Sonja Oudendijk
6 Herman Makkink, Module; voor gemeentehuis Geldermalsen
Module op Beeckestijn
Herman Makkink ontwierp de letterlijke betekenis van Prometheus; hij die vooruit ziet. Een overblijfsel van een tijd die nog moet komen, een relict van de toekomstige historie. Module is als een ruine van de toekomst. Herman Makkink is in 2013 overleden. Zijn module staat voor zover nu bekend nog steeds in Geldermalsen aan de Van Dam van Isseltweg naast het Gemeentehuis.
Module voor het gemeentehuis van Geldermalsen
Herman Makkink
7 Hans van Lunteren, Prometheus’Gift; op verzoek van gemeenste Velsen in park Beeckestijn laten liggen
Prometheus’Gift op Beeckestijn
Een titanenbeeld in formaat met een ingetogen vormentaal als deuken in de aarde met bijna offerblok achtige vormen met een gekervde kruis bovenin. Symboliserend de energie tussen boven en beneden, buiten en binnen. De gemeente Velsen heeft het werk aangekocht en het heeft nog circa 10 jaar in het park gelegen. Daarna zou het opgeslagen zijn op een werf bij de gemeente Velsen in afwachting van een geschikte andere locatie. Echter daar lijkt het onvindbaar. Maar begin januari 2015 zijn op Beecekstijn drie trapezium ‘offerblokken’ teruggevonden! In totaal zijn er vijf trapezium vormen geweest. Het werk bestond uit een grote in grond verzonken schaal met een metalen onder-‐‑frame plus de vijf trapezium vormige zwerfvormen van cortenstaal. Het was de bedoeling dat deze als groep enigszins overwoekerd werden door begroeiing. Omdat het een tijdelijke locatie betrof waren ze niet gefundeerd. De grote schaal en het onder-‐‑frame zijn nog steeds
spoorloos. Dit zijn 4 platen van 10 x 2,50m en 4 van 5 bij 2,50m. Flinke platen dus die je niet zomaar achter op je fiets mee neemt. Bijzonder dat deze helemaal van de aardbodem verdwenen lijken te zijn. Op dit moment wordt onderzocht wat er met de drie teruggevonden vormen gedaan kan worden. Hopelijk krijgen ze een plek op Beeckestijn als herinnering aan de tentoonstelling. Zwerfvormen teruggevonden op Beeckestijn januari 2015 Hans van Lunteren
8 Theo ten Have, Fuoco Greco; op eigen terrein in Den Haag
Fuoco Greco op Beeckestijn
Dit beeld bestaat uit twee klassieke zuilen waarvan en een omgevallen ligt. De anders is gekroond met een schotel die het licht opvangt en doorgeeft naar de aarde via een slinger die eindigt in een valmmende tong. Dit beeld bevindt zicht niet meer op het eigen terrein van de kunstenaar in Den Haag maar heeft een plek gekregen in Alphen aan den Rijn. En is te vinden op ‘Buiten beelden binnen Alphen aan den Rijn’ (http:///www.buitenbeeldenbinnenalphen.nl)
Fuoco Greco in Alphen a/d Rijn Theo ten Have
9 Harald Schole, Voor Prometheus; bij HO
Beeld op Beeckestijn
De grote betonen poort staat symbool voor de berg Olympus. Vanaf daar komt een band van kokervormen, als een stroom van energie, naar beneden en eindigt op een halve bol; de aarde. Ook dit beeld is helaas nog zoek. De kunstenaar dacht zelf dat het op het Hoogoventerrein voorbij de weg naar Wijk aan Zee bij een opslagloods moest staan en heeft met Google Earth het terrein afgespeurd maar het beeld niet terug gevonden. Ook vanuit Tata is helaas nog geen reactie gekomen dat dit beeld gelokaliseerd is. Harald Schole
10. Nina Goerres, Can you feel the force?; terrein fa. Adamas in Nieuwegein
Beeld op Beeckestijn
Boven en onder, hemel en aarde, worden verenigt in een heldere compacte vorm. Maar ook de tegengestelde beweging komend vanuit de aarde als een vlam die opwaarts wil, zit in dit beeld. Nina Goerres is helaas in 2006 overleden. De firma Adamas in Nieuwegein bestaat, maar reageert helaas niet. Voorlopig is dus ook dit beeld nog spoorloos. Ik heb ook geen foto van Nina Goerres zelf kunnen vinden.
11 Frans & Marja de Boer-‐‑Lichtveld, Prometheus Tempel; Hoevelaken bruikbleen Bouwfonds Nederlandse Gemeenten
Beeld op Beecekstijn.
Een sprookjesachtige beeld met een poort die toegang biedt tot Prometheus tempel. Er zijn wat bouwstenen maar de tempel moet je je verder zelf voorstellen zoals een vrije kinderfantasie dit kan. Prometheus leeft in de belevingswereld van het kind. Dit beeld is in een parkachtige omgeving gebleven en staat nu op het terrein van Huize Hoevelaken; een prachtige locatie voor Prometheus tempel. De groenige aanslag op het staal doet het kunstwerk onbedoeld nog meer harmonieren met zijn omgeving. Ik heb geen foto van het echtpaar kunnen vinden.
Het beeld met op de achtergrond Huize Hoevelaken.
12. Paul Kramer Bounded by light; afgevoerd via weegbrug naar schrootopslag
Beeld op Beeckestijn
De kernachtige zin ‘Bounded by light’ schreef Kramer met zogenaamde ‘knuppels’ en daarvan afgeleide eenheden. De stalen palen zijn gepolijst en reflecteren zo het zonlicht. Meer dan 25 meter lang en 2 meter breed maakt dat de zin niet zomaar leesbaar is en dat de bezoeker ook kan lopen tussen de staven en het geheel als een abstract kunstwerk beschouwen. Vanwege de tekst op het overzicht uit 1988 ben ik hier niet verder ingedoken en er vanuit gegaan dat dit beeld niet meer bestaat. Ook van deze beeldhouwer geen foto kunnen vinden.
13. Heppe de Moor, Ciel; voor het Opleidingscentrum Hoogovens
Beeld op Beeckestijn
In het midden van het beeld een blok natuursteen, dat zowel de aarde als de rots waarop Prometheus werd vastgeketend symboliseert, boven een glad gepolijste steen waarin ‘ciel’ is uitgehouwen. Hemel en aarde zijn gespiegeld; de normale relatie tussen hemel en aarde is verbroken waardoor er nieuwe mogelijkheden ontstaan. Heppe de Moor is helaas ook overleden in 1992. Maar zijn beeld is wel gevonden op het terrein en staat nog steeds voor het opleidingscentrum locatie 3K.01
Beeld voor gebouw 3K.01
14. Gusta Kullberg, zonder titel; definitieve plaatsing in de Haarlemmerhout
Ziggurat op Beeckestijn
In het beeld is de essentie, het lichtend centrum, afgeschermd van het directe zicht. De gelede opbouw van het beeld lijkt afhankelijk van de plaats van de beschouwer volledig gesloten als een grote dichte afwerende vorm. Maar vanuit een ander gezichtspunt opent zij zich en komt het zicht op het lichtend centrum met spiegelende werking bijna helemaal vrij. Het beeld wordt vanwege zijn vorm ook wel Ziggurat genoemd, een van oorsprong Babylonisch woord voor de massieve terrasvormige piramidegebouwen in het oude Mesopotamië en Perzië. Kullbergs sculptuur bestaat uit een binnen-‐‑ en een buitenpiramide. De kleinere binnenste piramide is glanzend, spiegelend en massief en de buitenste, afhankelijk van de kijkrichting door de lamellen, open of gesloten. De binnenste vorm weerkaatst het licht naar buiten. Kullbergs sculptuur werd na de tentoonstelling op Beeckestijn aan de heer Hooglandt geschonken. De heer Hooglandt schonk het op zijn beurt aan de gemeente. Deze plaatste de Ziggurat in de Haarlemmerhout schuin voor de toenmalige woning van de heer Hooglandt, die vanuit zijn huis het beste zicht op het beeld had. Het beeld bleef in de Haarlemmerhout bij Koningin Wilhelminalaan 14 waar iedereen er van kan genieten, mits het weer in ere hersteld wordt.
Gusta Kullberg bekijkt haar leeggehaalde en foutief geschilderde beeld in de Haarlemmerhout, oktober 2014.
De ontzielde Ziggurat in de Haarlemmerhout
Een speurtocht kan mooie dingen opleveren. Zo bleek bij mevrouw Hooglandt nog het model van de Ziggurat te staan en ben ik daar met Titi des Bouvri op bezoek geweest en zijn er meer stukjes van de puzzel toegevoegd. Mevrouw Hooglandt met het model.
De voorlopige eindstand van de speurtocht komt hierbij uit op het volgende: van de veertien beelden ontbreekt op dit moment van drie nog elk spoor. Elf zijn min of meer terecht waarvan een waarschijnlijk volledig vernietigd.