Project X Haren: Morele paniek over Jeugd, Technologie en Crisis Erik Bähre en Gerard van den Broek
Project X Haren: Morele paniek over Jeugd, Technologie en Crisis Erik Bähre en Gerard van den Broek
April 2013 © ISBN/EAN: Titel: Subtitel: Auteur: Uitgever: NUR-code: NUR-omschrijving:
978-90-820409-1-3 Project X Haren morele paniek over jeugd, technologie en crisis Bahre, Erik / Broek, Gerard van den Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie 761 Culturele antropologie
2
Inhoudsopgave 1. Introductie
4
2. Morele paniek
5
2.1 Morele paniek en jeugd 2.2 Morele paniek door nieuwe technologieën 2.3 Morele paniek: Waarom Haren?
6 8 11
3. Politie en burgers 3.1 Van feestje naar rellen 3.2 Het voetbalveld 3.3 Na middernacht
13 13 15 15
4 Conclusie: een ‘feest’ van contradicties
18
Eindnoten
20
3
1. Introductie Project X Haren werd een belangrijke gebeurtenis, voor de bewoners van Haren, voor de bezoekers die tot ver uit de omgeving, zelfs het buitenland, kwamen, voor de betrokken overheden, en als nationale gebeurtenis die dagen een belangrijke plaats in het nieuws kreeg. Aanleiding voor Project X Haren was een Facebook post van een teenager uit Haren. Begin september postte zij op Facebook een uitnodiging voor haar 16e verjaardag. De uitnodiging vermeldde de datum van haar verjaardagsfeest - 21 september - en haar adres. De uitnodiging was openbaar en werd door steeds meer mensen op Facebook verspreid. De uitnodiging werd door 200.000 Facebook gebruikers ontvangen, waarvan 30.000 lieten weten dat ze naar het feest zouden gaan, en van wie er uiteindelijk 3000 tot 5000 op 21 september naar Haren gingen.i Haren werd plotseling wereldnieuws met bijdragen op Al Jazeera, het Duitse Der Spiegel, het Vlaamse De Morgen, het Amerikaanse CNN, en het Britse News 24.ii In deze studie willen wij een perspectief geven op de gebeurtenissen tijdens dit Project X. Wat betekende dit voor de winkeliers, jeugd en alle andere inwoners van Haren? Hoe wordt teruggekeken op de dag waarop Haren, een kleine, rustige en welvarende gemeente aan de zuidkant van Groningen, opeens duizenden bezoekers kreeg en eventjes wereldnieuws werd? Deze studie is gebaseerd op interviews die zijn afgenomen in november en december 2012. In die periode hebben wij gesproken met bewoners en winkeliers van Haren en omstreken.iii Dit waren informele gesprekken die plaatsvonden bij mensen thuis, in de winkel en op publieke plaatsen zoals de straat, de markt en de openbare ruimte naast de Harense bibliotheek. Ons doel is niet om een gedetailleerde reconstructie van die dag te geven, of te oordelen of het optreden van de overheid wel of niet gepast was. Voor ons was het belangrijker om na te gaan hoe een zeer uitzonderlijke gebeurtenis in het meer of minder collectieve geheugen van Haren zijn plaats heeft gevonden.
4
2. Morele paniek Onze bevindingen wijzen erop dat ‘Project X Haren’ zo veel momentum kreeg omdat het leidde tot morele paniek en verontwaardiging. Volgens Stanley Coheniv is er sprake van morele paniek als een gebeurtenis, plek, of groep mensen gezien wordt als een ernstige bedreiging voor de sociale orde en maatschappelijke belangen. Bij morele paniek is er een sterke mate van consensus: er is een vrijwel unaniem gedeelde vijandigheid tegenover een bepaalde groep of gebeurtenis waarbij veel steun is voor optreden dat in andere omstandigheden als illegitiem zou worden gekenmerkt. Deze morele paniek kan net zo snel verdwijnen als zij opkwam.v De uitspraken die werden gedaan over ‘Project X Haren’ laten deze morele paniek en verontwaardiging duidelijk zien. Zo sprak de officier van justitie over Project X als een ‘kleine wereldoorlog’ en een ‘slagveld’.vi Een winkelier gevestigd in het centrum van Haren maakte een soortgelijke vergelijking. Toen zij de grote mensenmassa’s door de straten zag lopen, zo vertelde ze, deed het haar denken aan een oorlogssituatie. Een journalist zei over Project X: ‘Als Haren mijn moeder was is zij die dag slachtoffer geworden van groepsverkrachting.’ De burgemeester van Haren sprak in een uitzending van Pauw en Witteman consequent over gewelddadig tuig.vii Iedereen leek het erover eens te zijn dat Project X Haren een dramatische gebeurtenis was. Wij kregen de indruk dat het vooral de mensen die geen directe getuige van de gebeurtenissen rond Project X waren en die die dag niet in het centrum van Haren waren voor hardere maatregelen pleitten. Dat gold niet alleen voor mensen die via de media werden geïnformeerd, maar ook bewoners die niet betrokken waren bij de gebeurtenissen. Zo vond een gepensioneerde inwoner van Haren, die tijdens Project X op vakantie in Spanje was, dat de politie waterkannonen had moeten inzetten en dat de politie op de ‘relschoppers’ had moeten schieten. Een inwoner van Glimmen, gemeente Haren, vond ook dat de politie veel harder had moeten ingrijpen. De ME had volgens hem sneller en harder moeten toeslaan en met geweld de menigte moeten verdrijven. Deze man woonde weliswaar in de gemeente Haren, maar had de gebeurtenissen alleen via de televisie meegekregen. Zijn zoon was die dag naar het dorpscentrum van Haren gegaan. Nadat hij de beelden op televisie zag maakte hij zich erg zorgen: "Ik belde hem die namiddag op: ‘je moet nu naar huis komen’. Hij wou niet, hij vond het te gezellig, maar hij is toch gekomen." Ondanks dat zijn zoon zich in de menigte bevond, vond hij toch dat de politie eerder en meer geweld had moeten gebruiken. De mensen die in het centrum van Haren waren en bleven, hebben over het algemeen een veel genuanceerder beeld van die dag. Een man van eind vijftig vond het heel gezellig om samen met anderen een biertje op straat te drinken: "Ik vond de sfeer gemoedelijk. Als je in een konijnenpak met een feestmust aankomt dan ben je hier niet om te rellen." Een echtpaar vertelde ons over die dag. "We zaten in het café, onze stamkroeg. Het was druk, er waren mensen uit het hele land! We spraken jongens uit Amsterdam en zelfs uit 5
Zeeland, helemaal met de trein hier naartoe gekomen. Eentje vroeg me: ‘vinden jullie het goed dat we hier zijn?’ Ja natuurlijk vonden we dat goed. Op een gegeven moment stond ik buiten voor het café en er liepen twee donkere mannen langs en ik nodigde ze uit om ook binnen te komen. Eentje sloeg zijn bomberjack open en ik zag zijn politiebadge. Hij was politie in burger, haha!" Een jongen van rond de twintig die in een winkel in het centrum van Haren werkte vertelde dat hij met plezier mee had gedaan aan het feest. Als het zich nog eens zou voordoen, zo vertelde hij, zou hij zo weer mee doen. Hij had nergens spijt van. Tijdens interviews met jongeren uit Haren kregen we de indruk dat de druk op jongeren om Project X te veroordelen groot was. De jongeren moesten zeggen dat het een afschuwelijke gebeurtenis was, en moesten benadrukken dat het terecht was dat justitie foto’s van jongeren verspreidde via Facebook en andere sociale media. Een aantal jongeren vertelde dat ze wisten dat hun klasgenoten mee hadden gedaan en ook agressief waren geweest. Deze klasgenoten ontkenden dat nu en veroordeelden Project X Haren sterk: "Het is nogal hypocriet," vertelde één van hen; "ze vertellen iedereen dat de politie de daders moet vinden en vinden het goed dat daarvoor sociale media worden gebruikt. Maar ze zijn natuurlijk ontzettend opgelucht dat de politie geen foto van hen zelf verspreidt." Ook ouders vertelden dat hun kinderen weliswaar in Haren waren maar vervolgens benadrukten ze dat hun kinderen niet mee hadden gedaan aan ongeregeldheden zoals te veel drinken, het scanderen van agressieve leuzen tegen de politie of door gewelddadig te worden. Hierdoor kon het beeld ontstaan dat Project X Haren een gebeurtenis was van buitenstaanders waar Harenaren zelf niet bij betrokken waren. Het lijkt er op dat iedereen het erg moest vinden wat er die dag gebeurde en dat er geen alternatieve vertogen beschikbaar waren. Als je wat langer en informeel met mensen sprak, bleek echter dat de meeste Harenaren eigenlijk een veel genuanceerder beeld van de gebeurtenissen hadden (zie sectie 3). De morele paniek die Project X veroorzaakte lijkt drie deelverklaringen te hebben. De oorzaken zijn een breed gevoelde zorg over het gebrek aan controle over de jeugd; zorgen die ontstaan als nieuwe technologieën, in dit geval Facebook, zich aandienen; en de zorgen over de gevolgen van de financieel-economische crisis die tegenstellingen in Nederland kan verscherpen. 2.1 Morele paniek en jeugd Zorgen over de gebrekkige controle van en over jongeren, vooral jonge mannen, lijken bij alle samenlevingen en in alle tijden voor te komen en gebeurtenissen waar veel jongeren bij betrokken zijn, leiden regelmatig tot morele paniek.viii De situatie waarin jongeren zich bevinden is niet gemakkelijk. De jeugd wordt zwaar getroffen door de huidige financiële en economische crisis. De jeugdwerkeloosheid stijgt, en 6
het zijn vooral jongeren die tijdelijke arbeidscontracten hebben die hun positie kwetsbaar maakt. Het lijkt steeds vaker voor te komen dat jongeren zelfs onbetaalde arbeid verrichten, zogenaamde ‘stages’. Dit zijn ‘stages’ voor bedrijven en overheidsinstanties waar soms een kleine onkostenvergoeding tegenover staat. Deze ‘stages’ worden echter gevolgd terwijl de studie vaak al lang is afgerond. Het lijkt bij de jongeren die deze onbetaalde arbeid verrichten vooral te gaan om het opdoen van werkervaring en het ontwikkelen van netwerken voor de arbeidsmarkt. Ook kan het belangrijk zijn voor gevoelens van eigenwaarde en een positief zelfbeeld. Voor werkgevers vormen deze stages evenwel een bron van goedkope arbeid. Niet alleen de arbeidsmarkt, maar ook de wereld van het onderwijs is problematischer geworden. Het maatschappelijk aanzien van onderwijs lijkt af te zijn genomen nadat relatief kleine incidenten zoals de ‘HBO fraude’ jarenlang landelijk nieuws waren. Het onderwijs komt vooral in negatieve zin in het nieuws waarbij de indruk wordt gewekt dat studenten, leerlingen en docenten niet gemotiveerd zijn (zie ook het interview met de minister van onderwijs in het NRC van 19-1-2013). De bijdrage die het onderwijs aan de sociaal-economische mobiliteit van jongeren kan geven lijkt afgenomen. De socioloog Dronkers noemt om die reden onderwijs de ‘ruggengraat van ongelijkheid’ix. De financiële crisis heeft ook gezorgd voor minder mogelijkheden op de woningmarkt en tot grotere onzekerheden over de toekomst van sociale een maatschappelijke voorzieningen. De tegenstellingen tussen jong en oud lijken door deze ontwikkelingen verscherpt te worden. Röell en Van Gunsteren signaleren de generatieproblematiek in hun boek ‘Jongeren Welkom’. De jongeren die zij interviewden hebben een weinig rooskleurig beeld van de toekomst. De toegenomen onzekerheid bij jongeren vertaalt zich echter zelden in politieke actie, niet in het minst omdat de structuren die daarvoor zouden kunnen dienen zijn weggevallen of niet meer legitiem zijn.x Vakbonden worden door jongeren eerder gezien als gerontocratische clubjes, er is een nationale politieke partij voor ouderen die vooral opkomt voor de financiële zekerheid van gepensioneerden. Kortom, het lijkt er op dat spanningen tussen generaties zijn toegenomen, dat de grenzen van de solidariteit voor een belangrijk deel bijdraagt aan een generatiekloof waarbij jongeren het gevoel hebben dat ze aan het kortste eind trekken. Entertainment speelt goed in op deze groeiende generatietegenstellingen en sinds enige tijd zijn er diverse spelletjesprogramma's op televisie waarin ouderen en jongeren tegenover elkaar staan. In de lokale en nationale media werd zeer negatief over jongeren die in Haren waren gesproken, met uitzondering van de populaire jongeren radiostations, zoals SLAM FM, Radio 538, en Veronica. Mensen die niet bij Project X waren, vertellen dat ze het gerechtvaardigd vinden om op ongewapende jongeren die in het centrum van Haren staan te schieten. Het online en wijd verspreiden van foto’s van jongeren die ervan worden verdacht zich
7
ongeoorloofd te hebben gedragen wordt vrijwel unaniem gesteund maar het risico van een online publiekelijke schandpaal wordt niet echt besproken. Het rapport ‘Twee Werelden’ van de Commissie ‘Project X Haren’, beter bekend als de Commissie Cohen, gaat tot op zekere hoogte mee in deze morele paniek over jongeren. Het rapport roept niet op tot hardere maatregelen tegen jongeren, maar de analyse gaat tegelijk uit van een tweedeling tussen generaties op basis van de Griekse Goden Apollo en Dionysos: “Apollo, de god die staat voor de rede, en daarmee voor orde en maatvoering, voor datgene wat wij met rationaliteit en moraliteit in verband brengen staat tegenover Dionysos, de god die staat voor menselijke aandriften, voor seksuele energie, voor losbandigheid, kortom voor het losbreken uit de orde… In Haren botsten die behoeften, botsten twee werelden: die van jong en die van gevestigd.” (p.24) Door jongeren af te beelden als losbandig en als gedreven door menselijke aandriften en seksuele energie lijkt het rapport de morele paniek over jongeren toch te bevestigen. De Commissie bevestigt ongewild hiermee de morele paniek over jongeren en onderschat hierbij het plezier dat een deel van de ouderen tijdens Project X Haren hebben gehad, evenals het beheerste gedrag van veel jongeren. De convocatie van de bijeenkomst van de Koninklijke Academie van Wetenschappen op 3 juni van dit jaar bevat eveneens de wat ronkende taal. In sectie drie zullen wij laten zien dat de verhoudingen tussen jongeren en ouderen in werkelijkheid subtieler waren. De populariteit van een project X feest zou kunnen komen omdat het voor jongeren een niet-politieke en feestelijke manier is om uiting te geven aan generatieverschillen die door de financieel-economische crisis verscherpt zijn. In een aantal opzichten doen de feestelijkheden, evenals het zware morele oordeel dat daarop volgt, denken aan de punk beweging in de jaren ’80. Deze beweging was een reactie op de economische crisis, hoge jeugdwerkeloosheid en een sterk afgenomen vertrouwen in de publieke instituties. Het lijkt erop dat de maatschappelijke tegenstellingen, versterkt door de huidige economische situatie, bijdraagt aan de populariteit van project X evenals aan de sterke morele verontwaardiging die daarop volgde. 2.2 Morele paniek door nieuwe technologieën Nieuwe technologie leiden al snel tot utopische en dramatische verwachtingen en dat geldt ook voor sociale media zoals Facebook.xi Facebook bestaat nog geen tien jaar en heeft meer dan één miljard actieve gebruikers. 89% van de Nederlandse jongeren tussen de 15 en 20 jaar maakt gebruik van Facebook en de verwachting is dat dit percentage nog verder zal stijgen.xii
8
Het gebruik van Facebook kwam vooral op in de gesprekken met mensen die niet zelf in Haren waren. In het gesprek met de gepensioneerde man die tijdens de Project X gebeurtenissen in Spanje was, kwam dat goed naar voren. Voor hem was het helder. De problemen die zich hadden voorgedaan kwamen volgens hem direct voort uit het gebruik van de mobiele telefoon en de sociale media. Hij was ervan overtuigd dat dit zonder mobiele telefoon en Facebook niet mogelijk was geweest. Hij was er bovendien van overtuigd dat de ‘traditionele’ media, zoals radio en tv geen rol hadden gespeeld in de gebeurtenissen. Hij stoorde zich er aan dat mensen steeds afhankelijker waren van hun telefoon en internet. Zelf liet hij zien dat hij geen smartphone had terwijl hij zijn ergernis uitte over leeftijdsgenoten die regelmatig op internet zaten. De gebeurtenissen in Haren bevestigden deze man in zijn overtuiging dat internet en sociale media maar beter vermeden konden worden. Het was vooral de combinatie van nieuwe en traditionele media. Immers, zo vond hij, het werd vooral groot nadat radiozenders waar vooral jongeren naar luisteren een oproep hadden gedaan om naar Haren te komen. Wel maakte hij zich zorgen over het gebruik van Facebook onder jongeren die soms moeilijk leken te overzien wat de gevolgen van hun posts konden zijn. Zijn kinderen mochten daarom alleen in de woonkamer achter de laptop zitten waardoor hij en zijn vrouw direct konden zien wat ze deden. Zijn kinderen mochten niet op hun kamer computeren en moesten, als ze gingen slapen, hun smartphones inleveren om er zo voor te zorgen dat ze niet de hele nacht door gingen met chatten of het gebruiken van andere sociale media. Hij sprak daar ook wel over met andere ouders van tieners: hoe moet je omgaan met sociale media en welke grenzen moet je stellen? Hij wees het gebruik van sociale media niet geheel af maar maakte zich wel zorgen over de gevolgen die het kon hebben voor jongeren. Uiteindelijk had hij zelf ook maar een Facebook account geopend om zo wat meer inzicht te krijgen in die wereld en iets makkelijker met zijn kinderen over sociale media te kunnen praten. Hij maakte zich vooral zorgen over de rol van Facebook bij reputaties. Posts hadden soms een veel grotere impact dan de kinderen konden voorzien, en ook ouders vond hij soms onverantwoord met Facebook omgaan: Hij: ‘Ik ken ouders die zijn gescheiden en hun kinderen zijn afwisselend bij de vader en de moeder. Je ziet dat die ouders vooral mooie Facebook berichten plaatsen over hun tijd met de kinderen: ‘het weekend was zo gezellig!, we hebben zo veel plezier gehad!’ Allemaal mooie foto’s’. EB: ‘jaja, dus de ouders gaan met elkaar in competitie via Facebook?’ Hij: ‘ja, ze laten aan de andere ouder zien hoe goed en leuk ze het hebben en dat de kinderen het bij hun veel leuker hebben dan bij de ander. Maar als je weet hoe het er in werkelijkheid aan toe gaat… Ik ken de ouders, dat is een heel ander verhaal, heel triest.’ 9
Het lijkt erop dat de risico’s die met Facebook worden geassocieerd een rol spelen bij de verontwaardiging, vooral onder mensen die niet aanwezig waren. Tijdens enkele gesprekken werd gerefereerd aan een specifiek televisiefragment. Het televisiefragment laat zien hoe een man gewapend met een schroevendraaier het straatnaambordje ‘Stationsweg’, de straat waar Merthe woont, aan het verwijderen is. Dit was een voorzorgsmaatregel die de gemeente had genomen. Uit meerdere gesprekken kwam naar voren dat hieruit bleek hoe onbenullig de gemeente was en hoe weinig zicht de overheid had op de mogelijkheden van digitale media: straatnaambordjes zijn niet meer belangrijk in een tijdperk waar smartphones zijn uitgerust met navigatie apps. Het verwijderen van de straatnaamborden werd zo symbool voor een traditionele overheid die geen rekening hield met nieuwe communicatietechnologieën en hierdoor slechts machteloos kon toezien. In een tijd waarin jongeren voor moeilijke keuzes staan, in een tijd waarin een financiële en economische crisis door Europa waart, een tijd waarin zij weinig of soms zelfs helemaal geen keus hebben – opleiding, wonen, werk, en weinig contact hebben met de oudere generaties (cf. Röell en Van Gunsteren 2013) is het niet opmerkelijk dat jongeren een bindmiddel als Facebook aangrijpen om een peergroup te vormen. Facebook vormt voor jongeren een gemakkelijk toegankelijk podium om regelmatig bij elkaar te komen en ideeën en beelden van hun leven te delen. Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat virtuele propinquiteit een belangrijke rol heeft gespeeld bij het en masse naar Haren togen van duizenden jongeren uit alle streken van Nederland en zelfs buurlanden. De voortdurende “nabijheid” van jongeren op Facebook en andere sociale media heeft het effect dat impliceert dat die, weliswaar, virtuele, nabijheid tot toenemende onderlinge aantrekkingskracht leidt, zoals de sociaal psychologen Festinger, Schachter en Back in 1950xiii naar voren brachten, tot propinquiteit (van het Latijnse propinquitas = nabijheid). Zij toonden aan dat mensen die op dezelfde verdieping wonen een grote mate van propinquiteit kennen dan zij die op verschillende verdiepingen wonen. Hetzelfde gebeurt op de werkvloer; onder geloofsgenoten, familie en verwanten, leden van een sportclub en zo meer. Het propinquiteitseffect betekent dat mensen geneigd zijn intieme, vriendschappelijke en zelfs romantische relaties aan te knopen, naarmate zij meer en intensiever met elkaar omgaan. Facebook vormt een perfect vehikel voor het doen ontstaan van propinquiteit, zij het in virtuele zin. Mede als gevolg van het feit dat ouderen zich niet of minder op Facebook vertonen is het waarschijnlijk dat Project X voor de vele gelijkgestemden, als gevolg van het virtuele propinquiteitseffect gezamenlijk optrokken en om het “feestje” in Haren ook gezamenlijk te gaan vieren; het was hún feestje, niet dan van de Harenaren, de inwoners uit dat well to do kakdorp bij Groningen, en dat lieten ze zien ook. Doordat Facebook nieuwe en voor velen onbekende sociale verhoudingen en gemeenschappen kan 10
leiden, is het bij uitstek een voedingsbodem voor morele paniek over corrumperende en amorele effecten. 2.3 Morele paniek: Waarom Haren? Waarom vond Project X in Haren plaats? Het antwoord op die vraag was unaniem. De mensen die we spraken waren ervan overtuigd dat het overal had kunnen zijn. Merthe had een verkeerde Facebook instelling gebruikt waardoor iedereen de uitnodiging kon zien en ‘liken’, en dit werd door radio, en later televisie, steeds groter gemaakt. De morele paniek zou versterkt kunnen worden door het grote gevoel van onvoorspelbaarheid. Tijdens interviews vertelden mensen regelmatig dat een Project X feest overal kan plaatsvinden. Het had ook in een ander dorp kunnen gebeuren, en het zou zo weer kunnen gebeuren. Het was volgens de bewoners die wij spraken volledig toevallig. Dit gevoel van onvoorspelbaarheid lijkt bij te dragen aan de onzekerheid en publieke verontwaardiging. Er doen zich wel vaker ongeregeldheden voor, bijvoorbeeld bij demonstraties, voetbalwedstrijden of andere grote evenementen. Maar Project X was anders: het was toeval en kon zomaar uit het niets ontstaan en dat maakt het zo zorgwekkend. Toch vragen wij ons af of Project X Haren zo toevallig was. Er worden immers continue uitnodigingen gepost op Facebook en het zal regelmatig voorkomen dat Facebook gebruikers een verkeerde instelling hebben waardoor een bericht in het netwerk van Facebook gebruikers door iedereen gelezen en verspreidt kan worden. Dat zal toch niet zo uitzonderlijk zijn en biedt volgens ons geen verklaring voor de ontwikkelingen op 21 september. Volgens ons speelt de reputatie van Haren, en het contrast dat deze reputatie vormt met ontwikkelingen elders in Nederland, een verklaring. Haren is in het recente verleden dikwijls als ‘het Wassenaar van het Noorden’ afgeschilderd,xiv zoals bijvoorbeeld bij het internationale evenement de Giro d'Italia dat in 2002 werd gehouden. Net zoals Wassenaar een welvarende gemeente aan de rand van Den Haag is, zo zou Haren dé welvarende gemeente aan de rand van Groningen zijn. Haren werd in de media geportretteerd als een ietwat belegen, welvarend en vergrijsd dorp met een aantal bezienswaardige molens, kerken en een hortus. Het is, zo benadrukt de plaatselijke VVV site, een omgeving voor mooie fietstochten en u kunt er “een balletje slaan op een van de oudste golfbanen van het noorden: de NoordNederlandse Golf & Country Club”.xv Deze ‘parel van het noorden’ zoals Haren ook wel wordt genoemd kreeg in 2006-2007 de titel ‘Groenste dorp van Nederland’ en het weekblad Elsevier verkoos Haren tot beste gemeente van 2011 én 2012.xvi Het beeld van het elitaire dorp – dat een flink deel van de Groningse civitas academica herbergt - komt enigszins tot uitdrukking in de demografische gegevens. Haren kent nauwelijks niet-westerse allochtonen (3% tegen 11,2% landelijk), en is hoog opgeleid. In Haren is het aantal VWO scholieren relatief dubbel zo hoog als landelijk, en ook het 11
individuele jaarinkomen is een stuk hoger dan het landelijke gemiddelde (36.700 Euro in Haren tegen 29.600 Euro landelijk).xvii Zou het imago van Haren zoals dat in de media naar voren kwam een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van Project X en als het ware een symbool is geworden voor verscherpte sociaal-economische tegenstellingen in Nederland? Het is immers zeer ongebruikelijk dat dergelijke ongeregeldheden zich voordoen in een welvarende gemeente. Bovendien, Haren vormt een scherp contrast met de levensstijl van Project X. Project X draait om een levensstijl die kosmopolitisch, brutaal, jong, consumptief en sexy is. Dit staat haaks op het stereotype Haren dat een levensstijl vertegenwoordigt waar provinciale ouderen zonder smartphone ‘een balletje slaan’. Haren zou wel eens zo aantrekkelijk kunnen zijn geworden voor het organiseren van Project X vanwege haar symbolische betekenis. In de media werd Haren een karikatuur van de elitaire gemeente dat een scherp vormt met de cruciale sociaal economische uitdagingen van deze tijd.
12
3. Politie en burgers Tijdens de gesprekken komen drie gebeurtenissen naar voren die van groot belang waren voor de manier waarop Project X Haren zich ontwikkelde en ervaren werd. Deze gebeurtenissen zorgden er voor dat een redelijk en ontspannen feestje een grimmige en bedreigende sfeer begon te krijgen. Onze bevindingen contrasteren enigszins met die van het hoofdrapport van de ‘Commissie Cohen’ dat eerder rept van een geleidelijke escalatie op basis van een scherpe tegenstelling tussen de wereld van jongeren en ouderen. De mensen die wij spraken die tijdens Project X op het dorpsfeest waren hadden over het algemeen veel respect voor de politie en de ME. Iemand vertelde: “De ME mocht niets, ik heb er respect voor,” en een andere bewoner vertelde: Ik zag hoe de platte petten werden aangevallen. Het waren veertig agenten met gele hesjes aan en ze moesten knokken voor hun leven.” Een enkeling sprak de zorg uit dat de ingestelde ‘Commissie Cohen’ vooral een politiek doel zou dienen; dat hij een schuldige moest aanwijzen: ‘het is geldverspilling; waarom doen ze er zo lang over?’ vroeg iemand zich af. ‘Er moeten zeker koppen rollen, iemand moet natuurlijk de schuld van de rellen krijgen’. Maar mensen die wij spraken vonden vaak dat er zo weinig aan te doen was, dat het moeilijk was om één persoon of instantie verantwoordelijk te stellen. 3.1 Van feestje naar rellen Tot een uur of 8 was Project X vooral een gezellig antiautoritair feestje. Mensen vertelden ons hoe ze samen bier op straat dronken, hoe er een gebroederlijke sfeer ontstond tussen jong en oud, tussen bewoners uit Haren en bezoekers uit de rest van Nederland, Duitsland, en België. Grote massa’s mensen, vooral jongeren die vanuit Groningen kwamen lopen; stelletjes liepen hand-in-hand richting de dorpskern, en mensen stonden met een biertje op straat te kletsen en te kijken naar elkaar en de toestromende mensen. Ook de houding van de politie vonden de geïnterviewden prettig. Zij die in het centrum van Haren waren, vonden de politie ontspannen en zeker niet agressief. Maar om 20.15 sloeg de sfeer drastisch om. Een winkelier vertelde ons hierover: “Ik had wel het gevoel dat het uit de hand kon lopen, maar niet dat het zo erg zou worden. Om 19.50 was de sfeer nog prima. Ik liep even weg van mijn winkel op zoek naar een familielid en iets later liep ik terug en toen kwam de meute op me af. Toen kwam de ME en de sfeer sloeg om. Ik kon niet zien wat er voorin gebeurde, misschien was er voorin wat uitdagerij. Iets later, rond 20.30 uur, was er een aardig feest bij de kerk, maar toen kwam daar ook de ME aan en ben ik weg gegaan. Ik heb mijn zoon verteld dat hij naar huis moest gaan, daar was hij eerst wel boos over. Ik heb toen de menigte en de ME ontlopen en ben toen via de achteringang een café ingegaan. De 13
voordeur van het café was gesloten, maar het was er druk, maar er werd geen alcohol geschonken. Op een gegeven moment keek ik buiten en zag honderden jongeren en ME. Toen ben ik daar tot na 10 uur ’s-avonds gebleven, ik zat vast in de kroeg – waar de sfeer heel goed was – en kon niet weg." Een andere man vertelde dat hij iets na acht uur over een houten schutting vlak bij de Aldi keek. De Aldi ligt zeer dichtbij het adres van Merthe én vlak bij de vestiging van Albert Heijn die rond 8 uur werd geplunderd. Hij wou over de schutting klimmen om zo bij de mensenmasssa vandaan te komen. Maar toen zag hij daar tientallen jongens staan: zwijgend stonden ze daar, met over hun hoofden getrokken capuchons en bivakmutsen. Hij schrok daar erg van en realiseerde zich dat hij moest zorgen dat hij wegkwam: “De stemming sloeg toen ook om, nadat er zwaar vuurwerk was afgegaan. Het was opeens heel grimmig en heftig”. Een echtpaar merkte ook dat op diezelfde plek en rond die tijd de sfeer drastisch omsloeg: "We kwamen uit het café en zagen opeens een stuk of 40-50 jongens met bivakmutsen over straat lopen. Ze scandeerden leuzen over “boeren” en “joden.” Dat was rond half negen. We hoorden eerst een vlinderbom afgaan, dat was vast een teken. We dachten: ‘nu gaan we naar huis’. Het werd ook al donker. Het waren jonge gasten maar ook wat ouderen. De sfeer was angstig en toen we zagen hoe in paniek twee ME voertuigen op elkaar knalden hielp dat niet." Nu wordt geweld wel vaker onterecht aan buitenstaanders toegeschreven, maar hier gaven verschillende ooggetuigen een zeer concreet beeld. Een aantal mensen dat wij spraken vermoedden dat het hier ging om een georganiseerde actie van de F-side van een voetbalclub. Volgens deze mensen was er geen sprake van een geleidelijke escalatie van geweld maar een duidelijk moment van en een duidelijke oorzaak voor de omgeslagen stemming.xviii Ondanks verwoede pogingen zou het de politie niet gelukt zijn om deze groep te identificeren en op te pakken of op een andere manier onder controle te krijgen.
14
3.2 Het voetbalveld De gemeente Haren verspreidde nogal wat tegenstrijdige berichten over het al dan niet wenselijk zijn van het door Facebookers verlangde feestje. In de media werd herhaaldelijk aangegeven dat er geen sprake was van een feest, maar toen de duizenden Haren inmiddels al hadden bereikt, bleek dat er wellicht toch sprake zou zijn van een terrein waar de Facebookers heen gestuurd, dan wel gelokt zouden kunnen worden. De oude voetbalterreinen van VV Haren en Gorecht net buiten de dorpskom leken hiervoor de aangewezen plek. Slechts weinigen bleken echter geneigd hier naar toe te gaan. Volgens sommige bewoners werd het voetbalterein in eerste instantie gebruikt om bezoekers naartoe te leiden en ze zo buiten de dorpskern te houden. Een bewoner beschreef wat nog het meest op kettling ofwel corralling lijkt. Al eerder op de avond leek de politie deze methode toe te passen toen jongeren die uit de richting Glimmen kwamen om te kijken naar de “ feestelijkheden” niet meer terug mochten keren, maar gesommeerd werden zich naar de dorpskom te begeven. Bij deze controversiële methode drijft de politie grote groepen mensen samen op één open plek, bijvoorbeeld een plein of veld. De politie probeert zo controle te krijgen over een groep mensen door ze één voor één uit deze door politie gecontroleerde omgeving te halen. De bezoekers kwamen zo terecht op een voetbalterrein waar eigenlijk niets te doen was. Een bewoner liet weten dat er verschillende lokale muziekgroepen naar het terrein zouden komen en aanboden om de bezoekers te entertainen. Een aantal bands zouden niet zijn aangekomen, anderen zouden zijn weggestuurd door de politie, en bovendien bleek er onvoldoende stroom voor de geluidsinstallatie voorhanden te zijn. Er moest toen een noodaggregaat worden gehaald en tegen de tijd dat het noodaggregaat in Haren was aangekomen was het voor velen te laat; de rellen waren al begonnen - hetgeen voor velen het "feest" werd, maar voor even zovelen reden om Haren te gaan verlaten. Toen de rellen al uren achter de rug waren, was het geluid van muziek tot zeker 3.00 uur 's-morgens te horen. Het is niet bekend of zich hier ook daadwerkelijk tot die tijd ‘feestgangers' ophielden. De opstandigheden waren er ook niet naar, vanaf 24.00 uur was het zachtjesaan gaan regenen en de ME was doende Haren schoon te vegen, onder andere met behulp van bereden politie. 3.3 Na middernacht Een aantal bewoners herinnert zich nog goed hoe de politie en de ME een charge uitvoerden. Deze vond rond half één ‘s-nachts plaats op de Rijksstraatweg van Haren richting Groningen. In november, ruim twee maanden na deze charge, was een aantal bewoners nog zichtbaar aangedaan als ze over deze gebeurtenis vertelden. Een echtpaar dat aan de Rijksstraatweg woont vertelde ons hierover. Ze stonden voor hun huis te kijken naar de gebeurtenissen op straat en wilden ook in de gaten houden of er geen vernielingen werden aangericht. Ze stonden daar met een groep 15
bezoekers uit de omgeving toen rond 12.15 een agent in burger naar ze toe kwam. De agent verzocht de bewoners en andere mensen zo snel mogelijk weg te gaan omdat er een charge zou worden uitgevoerd. Het echtpaar ging naar binnen en moest toestaan dat er zo’n 15 tot 20 mensen op last van de politie in hun huis een veilig heenkomen zochten. Die mensen waren erg blij dat ze even konden schuilen. Twee meisjes uit Veendam konden meteen even naar het toilet. Ze zijn later nog terug gekomen omdat ze hun tas in huis hadden laten liggen. Een jongen vertelde dat de spiegel van zijn auto was geslagen en het echtpaar heeft hem toen plakband gegeven om het provisorisch te repareren. Een andere jongen had een hoofdwond. Hij vertelde dat hij eerder die dag beroofd was en naar het ziekenhuis moest gaan om de wond te laten verzorgen. De sfeer, zo vertelde het echtpaar, was ontspannen, zelfs gezellig en er was zeker geen sprake van gevoelens van antagonisme tussen jong en oud. Toen ze een minuut of tien binnen waren werd de charge uitgevoerd. De man vertelt: “we leefden in een roes, ik stond te trillen op m’n benen. Er was ME te paard, we hoorden glas breken. Maar ze concentreerden zich gelukkig op de andere kant van de straat, daarom hadden we geluk. Onze auto is gelukkig niet beschadigd.” Hoewel het interview ruim twee maanden na Project X Haren plaatsvond was de man nog steeds aangedaan en het leek hem moeite te kosten om uit te leggen welke indruk de charge op hem had gemaakt. Hij vertelde dat eerst een grote groep mensen voorbij kwam, vooral jongeren. Deze werden door de ME te paard als het ware vooruit gejaagd richting Groningen. Desondanks wist de vooruit rennende massa onderweg veel schade aan te richten. Een vijftiental auto’s werd bij de Volvogarage vernield en vrijwel alle etalageruiten werden er ingegooid. De ruiten van de nabij gelegen slagerij, kapsalon, verzekeringskantoor, de hypotheekshop, de stomerij en nog een handvol winkels waren eveneens ingegooid. Het is niet duidelijk of de etalages en winkelruiten in de omringende straten ook pas werden ingegooid toen de massa door de ME achterna werd gezeten. Ook een andere man heeft de charges van de bereden ME aan de Rijksstraatweg van begin tot eind kunnen waarnemen. Het is opmerkelijk dat er vrijwel geen andere geïnterviewden zijn die verslag kunnen doen van dit politieoptreden.xix Er zijn voor zover bekend ook geen (amateur)beelden op Youtube of andere media. Toch was met name deze politiecharge van grote betekenis. Het centrum van Haren (het winkelgebied langs de Rijksstraatweg) werd leeg geveegd, waarbij een grote mensenmassa moest vluchten in de richting van de stad Groningen. De voortvluchtigen koelden ondanks of dankzij de charge kennelijk hun woede en ongenoegen op winkelruiten, auto's en andere particuliere en gemeentelijke bezittingen. Vrijwel niemand weet exact aan te geven hoeveel bereden politie er nu daadwerkelijk is ingezet en op welke wijze. De politie te paard die uiteindelijk na middernacht is ingezet, heeft vrijwel niemand uit het dorp gezien. Volgens een enkele ooggetuige zou het om tussen de 15 en 25 politie te paard gaan. 16
Meer in het centrum van het dorp, toen er ruiten waren gesneuveld, hebben winkeliers elkaar geholpen de schade te beperken, of op zijn minst erger willen voorkomen. Enkelen hebben tijdens de schermutselingen zelfs houten platen bij de doe-het-zelf-zaak weten te halen, nadat men de eigenaar/beheerder had gebeld, om deze snel voor de kapot gegooide ramen te timmeren. Kennelijk kon men dat zonder al te veel problemen doen. Er was nog een “middenstander” die stand hield: de man van churrizo-kraam, hartje centrum, recht voor de kerk. Hij vertelde dat hij wel tot bijna 01.30 uur volop van zijn zoetwaren heeft gebakken en verkocht. Echt bang is hij niet eens geweest, ofschoon enkele “feestgangers” aan de gasfles morrelden en zijn uithangbordje van zijn kraam – een vrolijk opgeschilderde minicaravan – hadden geslagen. Het is voor ons niet helemaal duidelijk geworden wat de opzet van de charge was. Sommige bewoners vertelden dat de charge de jongeren naar klaarstaande bussen had moeten leiden en dat ze in deze bussen weg konden worden gebracht. Anderen vertelden dat de bussen tegen die tijd al lang weg waren en dat die bussen waren gebruikt om mensen naar Haren te brengen. Van de bussen is geen of nauwelijks gebruik gemaakt. Wellicht was het doel van de charge om mensen uit de dorpskern te verdrijven richting Groningen, in de verwachting dat ze in Groningen zouden blijven of vanuit Groningen verder naar huis zouden gaan, ondanks dat tegen die tijd nauwelijks nog openbaar vervoer beschikbaar was. Iemand anders vertelde ons dat ook na die charge de rellen in het dorp nog door gingen: “mensen verstopten zich gewoon even in de tuinen of paadjes tussen de huizen als ze politie of ME zagen.” De volgende ochtend werd duidelijk dat zich onder de nacht ervoor voortvluchtende massa, zich veel bezoekers hadden bevonden die op de fiets naar Haren waren gekomen. Met name in de plantsoenen en tuinen langs de (lange) Rijksstraatweg lagen honderden achtergelaten fietsen. Ondanks de dubbele charges, bleef het tot na 13.00 enigszins onrustig aan de Rijksstraatweg en de ME slaagde erin om een achtergebleven "relschopper" die zich aan de achterzijde van de Volvogarage ophield te arresteren. Nog wat verdwaald langslopende "feestgangers" werden met gebruikmaking van enig fysiek vertoon van ME'rs en rechercheurs in burger gesommeerd zich uit de voeten te maken.
17
4. Conclusie: een ‘feest’ van contradicties Bij de bezoekers van Project X Haren was geen sprake van politiek engagement of een of andere vorm van activisme. Project X Haren was er vooral voor de lol, om enigszins recalcitrant op straat met een biertje in de hand feest te vieren. Er werd vooral materiële schade aangericht. Er werd een auto in brand gestoken, en de plunderingen bleven beperkt tot het stelen van sigaretten uit de Albert Hein, die overigens vlakbij de plek ligt waar die avond enkele tientallen door Harenaren aangeduide “hooligans” zich verscholen hadden. Er was geen veelvuldige ernstige geweldplegingen en er vielen geen doden. Helaas was er wel één ernstig gewonde te betreuren. Toch werd Project X Haren door velen ervaren als een dramatische gebeurtenis;
het
was
een
‘kleine
wereldoorlog’,
het
was
vergelijkbaar met
de
groepsverkrachting van je moeder. Project X Haren domineerde dagenlang het Nederlandse nieuws en werd ook even internationaal nieuws. Hoe kan het dat een lokale en redelijk onschuldige gebeurtenis toch zoveel onrust in Nederland teweegbracht? De reden waarom Project X Haren zoveel momentum kreeg was morele paniek. Project X werd vrijwel unaniem, behalve wellicht voor de deelnemers, gezien als een bedreiging van de maatschappelijke orde. Project X Haren werd een podium van een aantal cruciale maatschappelijke contradicties. Deze maatschappelijke tegenstellingen zijn, ondanks dat ze niet politiek geuit zijn, wel degelijk van belang omdat ze de oorzaak zijn van de morele paniek die is ontstaan. Tot op zekere hoogte gaat het rapport van de ‘Commissie Cohen’ mee in deze morele paniek. Zo wordt naar project X Haren met de term ‘D-day’ verwezen, een term die binnen de krijgsmacht wordt gebruikt voor een militaire operatie (p.12). Ook heeft het rapport het over een geleidelijke toename van geweld vanaf 19.30 uur (p13-14). Hierdoor ontstaat het beeld van een uniforme groep mensen die langzaam maar zeker in een escalerende spiraal van geweld tegenover de politie kwam. Dat beeld kan de morele paniek versterken omdat het onduidelijkheid over Project X Haren versterkt. Op basis van onze gesprekken met bewoners krijgen we een andere indruk, namelijk dat er een aantal specifieke gebeurtenissen plaatsvond. De bewoners die wij spraken noemden drie specifieke oorzaken, namelijk de groep van 40-50 agressieve jongeren die na de vuurwerkontploffing door de straten van Haren liep; de verwarrende situatie op het voetbalveld dat als alternatief had moeten dienen; en de charge van de bereden ME na middernacht. Het rapport van de ‘Commissie Cohen’ concludeert dat Project X Haren een botsing was tussen Apollo, de Griekse god van de beheersing en ratio die hier de ouderen en de gevestigde orde symboliseert, en Dionysos, de Griekse god van de menselijke driften, hier staand voor de losgeslagen jeugd.. Dit beeld verwoordt weliswaar de morele paniek die er in Nederland is ontstaan en de morele paniek, of op zijn minst grote zorg die er in de samenleving heerst over jongeren. Tegelijkertijd geeft deze tegenstelling niet weer hoe de mensen die bij Project X Haren aanwezig waren de dag hebben ervaren. 18
De ingrediënten van deze morele paniek waren de zorgen van en over de jeugd, zorgen over nieuwe technologieën en zorgen over sociaaleconomische tegenstellingen in Nederland. Door de financieel-economische crisis van 2007 worden de tegenstellingen scherper. Terwijl het onderwijs aan status heeft ingeboet is de arbeidsmarkt voor jongeren verslechterd en ontstonden politieke bewegingen die de generatieverschillen politiek exploiteren. Jongeren worden steeds vaker als probleem gedefinieerd.xx Jongeren zijn actiever op sociale media als Facebook en deze nieuwe vormen van gemeenschap leiden tot zorgen, vooral van ouderen en de overheid. Bovendien, Haren was een aansprekende locatie voor Project X. Het ‘Wassenaar van het Noorden’ met het jarige meisje dat in een grote villa woont vormt een schril contrast met de leefomstandigheden van veel jongeren elders in Nederland. Zo konden maatschappelijke problemen en zorgen geprojecteerd worden op een rustig dorpje onder de rook van Groningen. De thema’s die in Project X Haren samenkomen (jeugd, nieuwe technologie, en sociaal economische tegenstellingen) spreken vrijwel iedereen aan en zorgen bij veel mensen voor gevoelens van onbehagen. Om die reden sprak Project X Haren zo veel mensen aan en kon het even wereldnieuws worden.
19
Eindnoten
i Zie Hoofdrapport Commisse ‘Project X Haren’, p. 15 en 22. Hoofdrapport Commissie ‘Project X’ Haren: Twee Werelden: You only live once. 5 maart 2013. ii www.demorgen.be/dm/nl/990/Buitenland/article/detail/1505123/2012/09/22/Facebookfeestje-ontspoord-30gewonden-veel-schade-in-Haren.dhtml; www.spiegel.de/panorama/gesellschaft/facebook-party-in-hollandeskalation-bei-polizeieinsatz-a-857316.html; www.news24.com/World/News/Dutch-cops-swamped-afterProject-X-party-2012092; www.aljazeera.com/news/europe/2012/09/20129221652150656.html; ireport.cnn.com/docs/DOC-844085. iii Er zijn ongeveer 25 gesprekken gevoerd. De interviews werden afgenomen door Erik Bähre, Gerard van den Broek, en een aantal studenten van de cursus ‘Anthropology of the Information Society’. Wij willen Susie Dalton, Tamara Lodder, Manisha Pandey en Nicole de Vette danken voor hun medewerking. Dorien Zandbergen en Zane Kripe die de cursus ‘Anthropology of the Information Society’ gaven willen wij ook bedanken voor hun medewerking. iv Cohen, Stanley. 1972. Folk Devils and Moral Panics: The Creation of the Mods and Rockers. London: MacGibbon and Kee. v Thoden van Velzen, H.U.E. 1995. "Revenants That Cannot Be Shaken: Collective Fantasies in a Maroon Society." American Anthropologist 97(4):722-32. vi Zie http://robzijlstra.wordpress.com/2012/10/12/wereldoorlogje/ vii Uitzending 25-9-2012, zie http://omroep.vara.nl/media/186697 viii Voor een materialistische verklaring hiervoor zie Meillasoux, Claude. 1981. Maidens, Meal, and Money. Cambridge: Cambridge University Press. Zie ook de beschouwing op zijn werk in Moore Moore, Henrietta L. 1988. Feminism and Anthropology. Cambridge: Polity.49-54. Zie voor benaderingen van Jeugd en jeugdcultuur Bucholtz, Mary. 2002. "Youth and Cultural Practice." Annual Review of Anthropology 31:525-52. ix Dronkers, Jaap (2007) Ruggengraat van Ongelijkheid: beperkingen en mogelijkheden om ongelijke onderwijskansen te veranderen. Mets en Schilt: Amsterdam. x Röell, Emillie en Herman Van Gunsteren (2013). Jongeren Welkom. Bert Bakker: Amsterdam. In voorbereiding. xi Voor recente antropologische en etnografische studies naar digitale media zie Horst, H.A. & Miller, D. (Eds.) (2012). Digital Anthropology. Oxford: Berg en Coleman (2010) Ethnographic Approaches to Digital Media. Annual Review of Anthropology 39: 487-505. xii Zie http://www.marketingfacts.nl/berichten/Facebook-nummer-1-in-nederland-7.3-miljoen-gebruikers. xiii Festinger, L., Schachter, S., Back, K., (1950) "The Spatial Ecology of Group Formation", in L. Festinger, S. Schachter, & K. Back (eds.), Social Pressure in Informal Groups, 1950. Hfdst 4.. Zie ook de benadering van intersubjectiviteit in Knorr Cetina, K. and U. Bruegger (2002). "Global Microstructures: The Virtual Societies of Financial Markets." American Journal of Sociology 107: 905-950. xiv Zie bijvoorbeeld www.volkskrant.nl/vk/nl/6177/Malou-van-Hintum/article/detail/3321911/2012/09/25/HetWassenaar-van-het-Noorden-was-ook-wel-erg-naief.dhtml en http://www.artikel7.nu/maatschappij/de-harderealiteit-in-haren.html xv Zie http://vvvharen.nl/een-groen-dorp/groenste-dorp-van-nederland. xvi www.elsevier.nl/Nederland/nieuws/2012/6/Elsevier-onderzoek-De-beste-gemeenten-van-2012ELSEVIER342462W/. Deze 2012 verkiezing was in Juni, nog voor het Project X feest plaats vond. xvii Zie de CBS (2011): Gemeenten op Maat: 11 Haren. Online www.cbs.nl/NR/rdonlyres/3CEDB279-6209-4FF1817B-47EDCF9C2BB3/0/Haren.pdf xviii Zie ook het dagboek van het Harense gemeenteraadslid Henk Firma in de NRC: “Alsof het afgesproken is, gaat om acht uur vuurwerk de lucht in. Daarna breekt de veldslag los.” Uit: “Man, mijn buxus is wereldberoemd!; Hollands Dagboek”. Sectie Z&Z, NRC Handelsblad, zaterdag 29 september 2012. xix Het rapport van de ‘Commissie Cohen’ verwijst kort naar deze charge (p.16). xx Ook het rapport van de ‘Commissie Cohen’ signaleert de generatieverschillen in de ontwikkeling van Project X Haren.
20
