Project Tweede Wereldoorlog:

Project Tweede Wereldoorlog: Verschillende rollen in de Tweede Wereldoorlog

Project voor de extragroep Leerlingen uit groep 7/8

Door: Maurice Ermen Project Tweede Wereldoorlog

Hier voor je ligt het project ‘Tweede Wereldoorlog: verschillende rollen in de Tweede Wereldoorlog’. Dit project is mijn afstudeeropdracht aan de PABO Edith Stein. Mijn stageschool zat met het probleem dat ze voor de netopgezette extragroep nog geen mogelijkheden hadden om het vak geschiedenis aan te bieden aan de meerbegaafde kinderen. Het leek mij erg interessant om hier mijn afstudeeropdracht aan te koppelen. Vooraf aan dit project zijn verschillende onderzoeken gedaan, waarbij ik de specifieke wensen en mogelijkheden in kaart heb gebracht van mijn stageschool. Naar aanleiding van die onderzoeken ben ik gaan ontwerpen, en uiteindelijk is er dit project uit voort gekomen. Het project gaat over de verschillende rollen die mensen bekleedden in en tijdens de Tweede Wereldoorlog. De rollen worden als volgt bestempeld: slachtoffer, helper, dader en toeschouwer, waarbij dit project zich voornamelijk richt op de eerste drie rollen. Het project behandelt de rollen op twee verschillende niveaus, namelijk op micro- en op macroniveau. Op microniveau gaan kinderen kijken naar de verschillende rollen in hun eigen woonomgeving: Haaksbergen. Op macroniveau gaan de kinderen kijken naar de verschillende rollen die mensen in de rest van het land hebben gespeeld. Het project bestaat uit verschillende delen. Op microgebied gaan de kinderen, beknopt gezegd, een bezoek brengen (kijktocht) aan de monumenten die hier in Haaksbergen staan en betrekking hebben op de verschillende rollen in de Tweede Wereldoorlog. Op macroniveau gaan de kinderen zelf personen opzoeken die verschillende rollen bekleedden tijdens de Tweede Wereldoorlog hier in Nederland. De projectopdracht wordt verder in het project gedetailleerder beschreven. Tijdens dit project werken de kinderen aan verschillende vaardigheden. De kinderen moeten onder andere beschrijven, bekijken, verklaren, vergelijken, verantwoorden, verplaatsen, tekenen, opzoeken, ordenen, presenteren en evalueren. Het project is ontwikkeld voor kinderen in de extragroep en heeft dus een hoge moeilijkheidsgraad, in de zin van hoeveelheid en niveau van de stof. Echter is het ook mogelijk, met enkele aanpassingen, om het project in een ‘normale’ groep 7 of 8 aan te bieden. Omdat het project aanvankelijk is bedoeld voor meerbegaafde leerlingen vraagt het een autonome en actieve rol van de leerlingen. De leerkracht heeft in het begin nog een overdragende rol maar in de loop van het project verandert die rol in de rol van begeleider. Het is belangrijk dat de docent de kinderen intensief begeleidt binnen het proces van het komen tot een eindproduct, in dit geval een presentatie. De leerkracht moet de kinderen o.a. begeleiden in het verwerven van informatie, het verwerken van informatie, het opzetten van een presentatie en het beoordelen van relevantie van informatie. Dat dit project is ontwikkeld voor meerbegaafde kinderen is af te leiden uit o.a. de opdrachten in het project. Tijdens deze opdrachten worden de kinderen aangewezen op verschillende vaardigheden die tijdens de methodelessen niet worden verwacht van het kind. Dat zijn de vaardigheden die hierboven al zijn benoemd. Verschillende opdrachten vragen ook van de kinderen om het vermogen zich te verplaatsen in anderen. Ook komt het leren leren terug in dit project, de rol van de leerkracht verandert namelijk na de vierde les. Één van de criteria die Maurice Ermen – Ontwerp Onderzoek Geschiedenis

2

mijn stageschool stelt aan meerbegaafde leerlingen is dat het een sterk geheugen heeft en goed gebruik kan maken van informatie, dit onderdeel is verwerkt in zowel de excursie als de projectopdracht. Het geheugen van de kinderen wordt getest door middel van informatie die in de eerste twee lessen is aangereikt gebruikt wordt door het hele project heen, het moet door de kinderen worden onthouden om latere opdrachten te kunnen maken. Een ander criterium is dat kinderen snel moeten kunnen denken en hoofd- van bijzaken moet kunnen onderscheiden. De kinderen moeten tijdens de projectopdracht kunnen beoordelen welke informatie belangrijk is welke niet. In de excursie komen een aantal verhalen aan bod waaruit de kinderen belangrijke informatie moeten halen. Tenslotte is een ander criterium het taalgebruik van het kind. Hier heb ik ook op ingespeeld, door middel van een hoog niveau van woordenschat en zinstructuur te hanteren. Woorden zoals inscriptie, geallieerden, ontbering en socialisten komen meerdere keren terug in het project. Dit vraagt een zekere voorkennis van de kinderen op het gebied van woordenschat en geschiedenis. Dit project is opgebouwd uit een basispakket van 8 lessen, waarbij de leerkracht mogelijkheid heeft om het project zelf uit te breiden. Dit kan bijvoorbeeld zijn op basis van extra tijd die leerlingen nodig hebben om te werken aan het project maar ook worden er een aantal aanvullende tips gegeven om het project mee uit te breiden. Dit is dus volledig de keuze van de leerkracht. De acht standaard lessen in dit project hebben de volgende opzet: - Les 1: Het activeren van de voorkennis van de kinderen over de Tweede Wereldoorlog en het globale verloop van de oorlog beschouwen. Daarnaast worden het thema en de drie rollen geïntroduceerd. - Les 2: Verplaatsen in de verschillende rollen en voorbereiden op bezoek cultureel erfgoed. - Les 3: Bezoek aan cultureel erfgoed m.b.t. Tweede Wereldoorlog in Haaksbergen. - Les 4: Nabespreken bezoek en inleiden van de projectopdracht, eventuele start maken. - Les 5: Kinderen gaan bezig met de projectopdracht. - Les 6: Kinderen gaan bezig met de projectopdracht en beginnen met de opzet van de PowerPoint presentatie. - Les 7: Kinderen ronden projectopdracht af en maken de PowerPoint presentatie af. - Les 8: De kinderen presenteren hun bevindingen. Daarnaast zijn er verschillende uitbreidingssuggesties, de leerkracht kan hiermee het project vormen zoals hij/zij het wil. Uitbreidingsuggesties: - Als de kinderen meer tijd nodig hebben voor de projectopdracht kun je als leerkracht beslissen om tussen de 5e en 7e les nog een extra les hiervoor uit te trekken. - Ter aanvulling op het project kun je als leerkracht ervoor kiezen om iemand van de Historische Kring Haaksbergen uit te nodigen die wat komt vertellen over Haaksbergen in de Tweede Wereldoorlog.

Maurice Ermen – Ontwerp Onderzoek Geschiedenis

3

-

-

-

-

Ter aanvulling op het project kun je als leerkracht ervoor kiezen om met de kinderen een bejaardentehuis te bezoeken en daar interviews te houden met de bewoners over hun belevingen in de Tweede Wereldoorlog. Opa’s en oma’s zijn ook een optie maar die komen ook steeds meer uit de tijd na de Tweede Wereldoorlog. Ter aanvulling op het project kun je als leerkracht ervoor kiezen om voor of na de eerste les een bezoek te brengen aan de bibliotheek Haaksbergen zodat de kinderen algemene informatie kunnen zoeken over de Tweede Wereldoorlog. Ter aanvulling op het project kun je als leerkracht ervoor kiezen om een film te laten zien over de Tweede Wereldoorlog. Een voorbeeld van een film waarin de rollen ‘slachtoffer, helper en dader’ allemaal voorkomen is ‘Schindler’s List’ uit 1993. Ter aanvulling op de projectopdracht kun je ervoor kiezen om de kinderen nog een extra rol op te laten zoeken, namelijk die van iemand die een heldendaad heeft verricht tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Noot: Dit project is flexibel opgezet, met een aantal lessen die als ruggengraat dienen van het project. De docent heeft zelf het laatste woord over de invulling en opzet van het project. Deze kan het project aanpassen en aanvullen naar de eigen schoolsituatie, omstandigheden en mogelijkheden wanneer deze verschillen met de context waaruit dit project is voortgekomen. Doelen van het project: - De kinderen bewust maken van de leefomstandigheden, de moeilijkheden, de keuzes en de consequenties hiervan waarmee de mensen in de Tweede Wereldoorlog mee te maken hadden. - Het betrekken van een tijdvak (Tijd van wereldoorlogen) in de eigen omgeving. - Het aandachtig bekijken en bestuderen van (erfgoed)bronnen. - Het verdiepen in verschillende ‘rollen’ die in de Tweede Wereldoorlog werden bespeeld en die vergelijken op macro- en microniveau en met personen uit onze eigen tijd. Vaardigheden die in het project geoefend worden: - Opzoeken - Beschrijven - Verklaren - Bekijken - Vergelijken - Verantwoorden - Verplaatsen - Tekenen - Ordenen - Presenteren - Eenvoudig kaartlezen - Evalueren Ik raad aan dat degene die het project organiseert eerst het gehele project doorleest en doorneemt voordat er een start wordt gemaakt met het project. De Maurice Ermen – Ontwerp Onderzoek Geschiedenis

4

rode draad binnen het project moet duidelijk zijn, per les moeten de verwachtingen van de kinderen duidelijk zijn en alle benodigdheden moeten aanwezig zijn. Ook moet er van tevoren worden nagedacht over de begeleiding tijdens het bezoek aan het culturele erfgoed en de vervoersmogelijkheden. Het project heeft beeldmateriaal dat al aanwezig is voor de leerkracht. Daarnaast is er een apart boekje met daarin alle bijlagen die nodig zijn in dit project. Ook is er nog een opdrachtenboekje voor tijdens het bezoek en een dagboek dat de kinderen na elke les moeten invullen. Van tevoren moeten deze dingen worden gekopieerd voor de kinderen. Aan het eind van het project moeten de kinderen een presentatie geven aan hun eigen klasgenoten, ook hiervoor moeten afspraken worden gemaakt met de groepsleerkracht, onder andere over het wanneer, maar ook over wie de beoordeling geeft. Tenslotte: Ik heb ontzettend veel plezier gehad tijdens het bedenken en opzetten van dit project, hopelijk wordt dit overgedragen aan de kinderen, en heeft de leerkracht zelf ook plezier in het leiden van het project. De Tweede Wereldoorlog is misschien alweer een tijd geleden, maar het zal nooit worden vergeten.


5

Les 1 Introductie thema & drie rollen Benodigdheden: - Bijlage 1: Krantenartikel - Bijlage 2: Inventarisatie- en betekenislijst les 1 - Beeldmateriaal Les 1 - Filmpje ´Kind van NSB´ers´: http://www.youtube.com/watch?v=Y6Lju1uKIt8 - Per groepje één A3 vel - Dagboek project In de eerste les wordt het project geïntroduceerd bij de kinderen. Het project gaat over de verschillende soorten rollen van mensen in de Tweede Wereldoorlog. Namelijk die van een slachtoffer, een helper, een dader en toeschouwer. Het (in Nederland) allerbekendste joodse slachtoffer is Anne Frank. In dit project wordt er weinig aandacht besteed aan Anne Frank. Dit omdat Anne Frank in de klas meestal al uitgebreid aan bod komt. Het project wil andere verhalen vertellen. Desalniettemin begin je als leerkracht het project met een fragment uit het dagboek van Anne Frank. Lees het volgende fragment voor: “Ik ben vaak neerslachtig geweest, maar nooit wanhopig, ik beschouw dit schuilen als een gevaarlijk avontuur, dat romantisch en interessant is. Ik beschouw elke ontbering als een amusement in mijn dagboek. Ik heb me nu eenmaal voorgenomen dat ik een ander leven zal leiden dan andere meisjes en later een ander leven dan gewone huisvrouwen. Elke dag voel ik hoe m’n innerlijk groeit, hoe de bevrijding nadert, hoe mooi de natuur is, hoe goed de mensen in m’n omgeving zijn, hoe interessant en amusant dit avontuur! Waarom zou ik wanhopig zijn?” Vraag na het voorlezen van dit stukje aan de kinderen of ze een idee hebben waar het over gaat. Ga vervolgens een gesprek aan met de kinderen over Anne Frank. De volgende vragen kunnen dienen als handvat: - Wie weet wie Anne Frank was, wat kun je over haar vertellen? - Waarom zou Anne schrijven: ‘hoe interessant en amusant dit avontuur’? Was het zo leuk? - Wat voor geloof had Anne Frank? - Wat was er in de Tweede Wereldoorlog aan de hand met het Joodse geloof? - Wie weet waarom Duitsers de Joden oppakten? - Wat vind je hiervan en waarom vind je dat? Uiteindelijk probeer je met het gesprek twee dingen te bereiken, namelijk het introduceren van de rol van de slachtoffers en het activeren van de voorkennis van de kinderen. Naar aanleiding van dit gesprek deel je de kinderen in groepjes in van niet meer dan 4 kinderen. Elk groepje krijgt een A3 vel en een pen. Het is de bedoeling dat de kinderen in groepjes aan elkaar vertellen wat ze al weten over de Tweede Wereldoorlog. Deze bevindingen zetten ze in een woordweb op hun A3 vel. Na de tijd bespreek je (mondeling) klassikaal de opgeschreven punten. Maurice Ermen – Ontwerp Onderzoek Geschiedenis

6

Tijdens deze opdracht loop je langs alle groepjes om te controleren en hier en daar tips te geven. Het is de bedoeling dat de kinderen een globaal beeld krijgen van het verloop van de Tweede Wereldoorlog en de belangrijke gebeurtenissen kennen. Het is aan de leerkracht zelf dus hoeveel aandacht je aan dit punt, wat wel belangrijk is, besteedt. Nadat je dit hebt gedaan zet je de volgende rollen op het bord: Slachtoffers, helpers en daders. Laat de kinderen eens bedenken wie die rollen bekleedden in de Tweede Wereldoorlog. De kinderen zullen bij slachtoffers komen met de Joodse bevolking, dit is ook correct maar laat de kinderen inzien dat er meerdere slachtoffers waren, zoals militairen. Maar ook zigeuners, homoseksuelen, zwervers, bedelaars, prostituees en politieke tegenstanders zoals socialisten en geestelijken waren slachtoffers en werden getransporteerd naar concentratiekampen. Het doel hiervan is de kinderen laten inzien dat er meerdere slachtoffers zijn.

Tabel: Slachtoffer aantallen

Hetzelfde geldt voor de andere rollen, die van helper en onderdrukker. Helpers in de Tweede Wereldoorlog zijn bijvoorbeeld mensen die Joden van een schuiladres voorzien, verzetsstrijders en de geallieerden. Voorbeelden van de daders zijn Adolf Hitler, NSB’ers, de SS en verraders. Haal nu het beeldmateriaal voor de eerste les erbij. Leg alles door elkaar en behandel het beeldmateriaal met de kinderen: - Wat is het, wat betekent het? - Wat is er zo bijzonder aan, zien we dat nu nog steeds? Vervolgens laat je de kinderen het materiaal categoriseren d.m.v. het op de juiste plek te leggen: Slachtoffer, helper of dader. Bespreek samen met de kinderen en laat ze hun keuzes verantwoorden. Voor een inventarisatie- en betekenislijst: zie bijlage 2.


7

De kinderen hebben nu een beeld van de rollen, maar dit beeld is vanuit hun eigen perspectief, dat van een Nederlander. Maar de kinderen moeten inzien dat er ook slachtoffers aan de kant van Duitsland waren, erg veel zelfs. Een sleutelrol is nu voor de leerkracht weggelegd. Laat het filmpje zien over ´Kind van NSB´ers´. http://www.youtube.com/watch?v=Y6Lju1uKIt8 Laat de kinderen inzien dat er ook slachtoffers waren aan de kant van Duitsland, en niet alleen daders. De volgende vragen en opmerkingen kunnen als handvat dienen hiervoor: - Jullie zeggen dat Duitse mensen de daders waren, wat vinden jullie ervan als ik zeg: Duitsers waren slachtoffer (van Adolf Hitler)? - Probeer eens te kijken naar Duitsland, welke slachtoffers kent Duitsland dan na de Tweede Wereldoorlog? Voorbeelden van Duitse slachtoffers zijn normale burgers die tijdens bombardementen zijn omgekomen, burgers die werden verdreven uit midden- en oost Europa, soldaten die tegen hun wil in werden opgeroepen enz. De kinderen hebben nu een beeld van de rollen in de Tweede Wereldoorlog. Om het voor de kinderen nog duidelijker te maken gaan we het linken met onze huidige maatschappij en onze huidige situatie. Geef de kinderen ‘Krantenartikel discriminatie’, bijlage 1. Laat ze het krantenartikel lezen en de personen in de rollen ‘slachtoffer, helper en daders’ zetten. Sommige rollen worden niet beschreven in het artikel maar hier kunnen de kinderen wel naar gissen. De les wordt beëindigd met een terugkoppeling naar wat we vandaag hebben gedaan en geleerd, dit wordt kort samengevat door de leerlingen en opgeschreven in hun dagboek. Leg de kinderen uit dat ze dit dagboek na elke les moeten invullen en meenemen naar de klas, zodat de groepsleerkracht kan zien wat ze hebben gedaan in de extragroep Kijk als leerkracht van dit project wel iedere keer na of het dagboek correct en uitgebreid wordt ingevuld.


8

Les 2 Verplaatsen in verschillende rollen Benodigdheden: - Dagboek Project - Filmpjes situaties 1 en 3 - Opdrachten cultureel erfgoed - Bijlage 3: Rolverdelinglijst per groepje - Bijlage 4: Routebeschrijving bezoek cultureel erfgoed De tweede les geldt als een voorbereidingsles op het bezoeken van cultureel erfgoed m.b.t. de Tweede Wereldoorlog in de eigen omgeving. De vorige les hebben de kinderen zich verdiept in de verschillende soorten rollen die er waren tijdens de Tweede Wereldoorlog en hebben ze beschreven wat ze al wisten over de Tweede Wereldoorlog. Ook hebben ze materialen bekeken en gecategoriseerd in die verschillende rollen. Begin de les met een korte terugblik op de vorige les, zodat de kinderen zich herinneren waar ze het ook alweer over hebben gehad in die les. Schrijf de drie behandelde rollen nog eens op het bord. Deze les borduurt nog verder op wat de vorige keer is behandeld. In deze les gaan de kinderen zich echt verplaatsen in de situaties en rollen uit de Tweede Wereldoorlog. Ze gaan nadenken over de dilemma’s waarmee de mensen te maken hadden in de Tweede Wereldoorlog en onderzoeken in hoe ver hun eigen moraliteit gaat. Dit doen ze door middel van drie situaties waarin ze zich verplaatsen en een bepaalde beslissing moeten nemen. Eerst bespreek je elke situatie gezamenlijk, mondeling. Hierna vullen de kinderen hun keuze in, bijvoorbeeld in hun dagboek. Verderop staan de drie situaties. Begin eerst met het introduceren van een vierde rol, namelijk die van toeschouwer. Schrijf deze rol naast de drie andere rollen op het bord. Vraag de kinderen wat dit voor mensen zouden kunnen zijn geweest in de Tweede Wereldoorlog. Vraag ook waarom de mensen voor die rol hebben ‘gekozen’ (angst of sympathie). Het moet voor de kinderen duidelijk worden dat de toeschouwers dus mensen zijn die hebben toegekeken naar het leed en niks hebben gedaan. Binnen de groep toeschouwers kun je ook weer verschillend onderscheid maken, men kan een toeschouwer zijn geweest uit angst voor de gevolgen, zoals de meeste mensen, of men is een toeschouwer doordat men eigenlijk wel sympathie heeft gehad voor bijvoorbeeld de Jodenvervolging. Bij pesten zitten kinderen in hetzelfde soort dilemma. Help je degene die gepest wordt? Maar dan ben je misschien wel in de forse minderheid en misschien wordt jezelf wel gepest daarna! Of pest je mee? Dan wordt je een meeloper, je wordt zelf niet gepest maar je maakt het leven van een ander wel kapot. Bovendien kun je straf krijgen!


9

Probeer met de kinderen uit te zoeken waar die grens ligt van de toeschouwer. Bespreek ook de stap van toeschouwer naar dader of van toeschouwer naar helper, wat is hiervoor nodig? Om het nog duidelijker te maken voor de kinderen kun je refereren naar een kwaal in hun eigen omgeving, namelijk het pesten. Zorg ervoor dat het voor de kinderen duidelijk is dat elke keuze die je maakt, welke rol je speelt binnen een conflict, consequenties met zich meebrengt. Met welke consequenties zou het kind kunnen leven? In dit kader gaan we terug naar de verschillende rollen in de Tweede Wereldoorlog. Behandel de drie verschillende situaties met de kinderen: 1. Onderdak geven. Situatie: Je staat in je eigen huiskamer. Vanuit de huiskamer zie je voor je raam allemaal dingen gebeuren. Er wordt geschreeuwd, gehuild en er heerst angst: er worden mensen opgepakt door de Duitsers. Op het gegeven moment hoor je iemand bij je aankloppen. Het is de Joodse buurman die al een lange tijd naast jullie woont. Zou je de deur open doen? Denk aan de consequenties: Laat je diegene binnen, dan heeft dat bepaalde consequenties voor jezelf, je kan andere mensen namelijk minder makkelijk binnenlaten, er is altijd het gevaar dat ze je ontdekken en verraden. Bekijk het filmpje: http://www.youtube.com/watch?v=jybUICycSKY 2. Omgaan met joden. Lees het stukje voor: ‘Anne Frank zat op de Montessorischool tot 1941. Dat was haar laatste jaar op de basisschool. Na de zomervakantie van 1941 kregen joodse kinderen te horen dat ze niet meer naar de school van hun keuze mochten. Joden moesten voortaan naar een joodse school, met alleen joodse leerkrachten, afgezonderd van hun nietjoodse leeftijdgenoten. Anne en Margot gingen toen naar het Joods Lyceum. Maar daar bleef het niet bij. In haar dagboek schreef Anne later: ‘Jodenwet volgde

op Jodenwet en onze vrijheid werd zeer beknot. Joden moeten een Jodenster dragen; joden moeten hun fietsen afgeven; joden mogen niet in de tram; joden mogen niet in een auto, ook niet in een particuliere; joden mogen alleen van 15.00 - 17.00 uur boodschappen doen; joden mogen alleen maar naar een joodse kapper; joden mogen vanaf 20.00 's avonds tot 6.00 uur 's ochtends niet op straat; (...). Zo ging ons leventje door en we mochten dit niet en dat niet. Jacques zegt altijd tegen me: Ik durf niets meer te doen, want ik ben bang dat het niet mag'.’


10

Situatie: Je hebt een aantal kinderen uit je klas die joods zijn, voor de oorlog hebben jullie altijd goed met elkaar kunnen spelen en waren jullie vrienden / vriendinnen, nu moeten ze een Jodenster dragen en mogen ze bijna nergens meer naar toe. Zou je nog steeds vrienden zijn met die kinderen? Denk aan de consequenties: Vrienden zijn betekent dat er ook een kans is dat jij wordt verdacht en opgepakt vanwege het helpen van Joden of als vriend van Joden. 3. Verraad. Situatie: Je woont in een flat. Je weet dat er twee appartementen naast je een joodse familie onderduikt. ’s Avonds laat wordt er op de deur geklopt: het zijn 4 Duitse soldaten. Ze kondigen aan de hele flat grondig te gaan doorzoeken en als ze iets vinden zal de hele flat ervoor opdraaien. Ze vragen aan jou of je op de hoogte bent van onderduikers. Wat zou jij antwoorden? Denk aan de consequenties: In WO II was er weinig geld en eten, als je de familie aangeeft zou je daar geld voor krijgen om je hele gezin van te onderhouden. Als je niks zegt zou je ze kunnen redden maar als ze worden ontdekt bestaat de kans dat je ook wordt meegenomen als helper. Bekijk het filmpje: http://www.youtube.com/watch?v=VLJB8o7Nmc&feature=related Nadat de kinderen de drie situaties hebben opgeschreven in hun dagboek schrijven de kinderen een algemeen verslag van hoe zij denken te zijn geweest in de Tweede Wereldoorlog, welke rol zouden zij hebben (willen) bekleed? Zouden ze slachtoffer zijn, een helper, een dader, of misschien wel een toeschouwer? En waarom? Hierna wordt gekoppeld naar de eigen omgeving: Haaksbergen. Ook in Haaksbergen waren slachtoffers, helpers en daders. Vertel dat in Haaksbergen verschillende monumenten te vinden zijn uit- of die te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog en dat we de volgende les die monumenten gaan opzoeken en bekijken. De rest van de les bestaat uit de voorbereiding op dit bezoek. Het voorbereiden op het bezoek aan het cultureel erfgoed bestaat uit de volgende onderdelen: - Indelen van groepjes* Kinderen verdelen in groepjes, het handigst is groepjes van 3 of 4 kinderen. * Bij voorkeur kinderen uit dezelfde groep. Dit vanwege latere presentatie van het project in eigen groep.

-

Bespreken van regels / afspraken maken Hoe laat beginnen we / hoe gedragen we ons / waar letten we op / hoe laat stoppen we enz.


11

-

Opsommen benodigdheden Kleding / Camera per groepje / schrijfmateriaal / opdrachten / route enz. Bestuderen van route Waar begin / Waar eind / Hoe lopen we enz. Inleiden van de opdrachten en bedoelingen Globaal bekijken wat er moet gebeuren

Per groepje kan de rolverdelinglijst worden ingevuld zodat iedereen een rol heeft binnen het groepje. Zie hiervoor bijlage 3. De les wordt beëindigd met een terugkoppeling naar wat we vandaag hebben gedaan en geleerd, dit wordt kort samengevat door de leerlingen en opgeschreven in hun dagboek.


12

Les 3 Bezoek aan cultureel erfgoed Haaksbergen Benodigdheden: - Opdrachtenboekjes leerlingen - Schrijfmateriaal leerlingen (in ieder geval een pen en een potlood) - Per groepje een digitale camera - Per groepje een horloge / telefoon (met tijd) - Bijlage 4: Routebeschrijving (per groepje) - Bijlage 5: Achtergrondinformatie 8 monumenten - Klemborden / schrijfplankjes - Dagboek Project Deze les wordt er een bezoek gebracht aan het cultureel erfgoed in Haaksbergen met betrekking tot het thema ‘Tweede Wereldoorlog’. Er is een route uitgezet voor de kinderen langs de monumenten in het centrum van Haaksbergen. Deze route brengt de kinderen langs 8 verschillende monumenten. Op volgorde van bezoek zijn dit de monumenten: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Monument Bombardement Haaksbergen Oorlogsgraven van het Gemenebest Haaksbergen Monument Betsie Frankenhuis Herdenkingsmonument Haaksbergen Monument Moeder van het Verzet Gedenksteen St. Pancratiuskerk Stolpersteine familie Frankenhuis Monument D. Jordaan & Zonen Textielfabrieken

Het is aan te raden om de verschillende groepjes kinderen allemaal afzonderlijk de route te laten lopen, als hiervoor genoeg begeleiding is, op die manier komen alle kinderen aan bod. De groepjes zouden zo’n 5 à 10 minuten na elkaar van start kunnen gaan. Naar eigen beoordeling in te vullen of er per groepje een begeleider nodig is. De kinderen moeten aan het begin één keer een drukke straat oversteken, wel met zebrapad, en ook aan het eind dezelfde straat, ook met zebrapad, oversteken. De rest van de route loopt door het centrum van Haaksbergen waar geen gevaar is van (hard rijdende) auto’s. De kinderen krijgen van de leerkracht per groepje een routebeschrijving mee en per persoon een opdrachtenboekje, daarnaast nemen ze zelf schrijfmateriaal mee (pen en potlood) en een digitale camera om hun tocht vast te leggen. Het opdrachtenboekje bestaat uit verschillende opdrachten, zo’n 3 à 5 per monument. Hierbij moeten de kinderen o.a. schetstekeningen maken, dingen met elkaar vergelijken, antwoorden verklaren en loopt er een puzzel door het project die de kinderen aan het eind van de tocht kunnen beantwoorden. Tijdens de tocht zullen de kinderen moeten waarnemen, beschrijven, vergelijken, verklaren, tellen en meten, herkennen en zoeken, verzamelen en waarderen. Maurice Ermen – Ontwerp Onderzoek Geschiedenis

13

Van tevoren moet er worden afgesproken hoe de kinderen terugkomen bij de verzamelplek en waar die is. Als je op de fiets naar het startpunt bent gegaan is het een mogelijkheid om de kinderen terug te laten lopen. Tussen het eind- en beginpunt van de tocht zit zo’n 400 meter. Ook moet er van tevoren aan de kinderen duidelijk worden gemaakt dat de tocht een belangrijk onderdeel is binnen de twee beoordelingsmomenten in dit project. De eerste beoordeling is in de vorm van hun opdrachtenboekje, en de uitvoering van de opdrachten. De tweede beoordeling is een presentatie, bestaande uit het onderzoek (komt nog) van de kinderen en een fotoverslag van de kijktocht door Haaksbergen. De (eventuele) begeleider van een groepje moet de kinderen blijven benadrukken om goed te kijken naar de monumenten en goed de tekst / vraag / opdracht te lezen! De kinderen moeten nadenken voordat ze een antwoord opschrijven. Bij terugkomst op school vindt er een korte evaluatie van de tocht plaats met alle kinderen. In het opdrachtenboekje staan drie opdrachten waarbij de kinderen later op school research moeten doen. Het is aan te raden de kinderen dat nog gelijk die dag te laten doen, wanneer het nog speelt bij de kinderen.


14

Les 4 Nabespreken bezoek en inleiden projectopdracht Benodigdheden: - Opdrachtenboekjes project - Dagboek project - Één laptop / pc per groepje - Opslagmethode: eigen account of een USB stick - Digitale camera’s met foto’s - Kabeltje digitale camera - Bijlage 6: Mogelijke personen - Bijlage 7: Profielschets Afhankelijk van het eind van de vorige les, begint deze les met een evaluatie van het bezoek. Ook zouden de kinderen, als dat in de vorige les nog niet gedaan is, deze les de drie opdrachten uit hun opdrachtenboekje, waarbij internet nodig is, kunnen maken voordat we verder gaan in het project. In deze les wordt nogmaals teruggeblikt op het bezoek van de monumenten in Haaksbergen: inventariseer wat er nog is blijven hangen d.m.v. een woordweb. Vraag de kinderen naar wat ze het leukst vonden en wat ze minder leuk vonden. Laat ze deze les ook het dagboek invullen over de vorige les, mits dat nog niet gedaan is. Probeer er ook achter te komen of kinderen de waarde inzien van het cultureel erfgoed, waarom zijn er zoveel monumenten en herdenken we de Tweede Wereldoorlog nog zo vaak? Behandel ook de hoofdvraag in het opdrachtenboekje en kijk of de kinderen allemaal een antwoord op de vraag hebben kunnen geven. Het antwoord is ‘Bevrijd van de Duitsers anno 1945-01-04’. Dit is de dag waarop Haaksbergen werd bevrijd. Nadat dit is gedaan hebben de kinderen per groepje een laptop of computer nodig. Ze hebben de digitale camera meegenomen waarmee ze tijdens het bezoek foto’s hebben gemaakt, en ze hebben een kabeltje meegenomen om die foto’s op de computer te zetten. De groepjes gaan de foto’s op de laptop / computer zetten. Ze kunnen de foto’s opslaan op hun eigen account of op een USB-stick. Later moeten de kinderen van deze foto’s een presentatie maken, samen met de komende opdracht. Zodra dit gedaan is wordt er wederom teruggekoppeld naar het bezoek. De kinderen hebben in het opdrachtenboekje de monumenten gekoppeld aan een rol uit de vorige lessen (dader / helper / slachtoffer / toeschouwer). Bespreek bij elk monument de indeling van de kinderen, laat ze ook verwoorden waarom ze voor een bepaalde categorisering hebben gekozen.


15

Dit is de aanloop tot de nieuwe opdracht voor de kinderen. Deze eerste vier lessen hebben we vooral gewerkt op microniveau: we hebben de omgeving van Haaksbergen bekeken m.b.t. de Tweede Wereldoorlog. De komende lessen gaan we het project in macroniveau zetten. We gaan werken met de eerder benoemde rollen van slachtoffer, helper, dader en toeschouwer. De kinderen gaan de komende lessen namelijk zelf op zoek naar daadwerkelijke daders, slachtoffers en helpers in de Tweede Wereldoorlog, uit Nederland. De rol van toeschouwers wordt hierin niet specifiek uitgewerkt. Ze maken van deze bevonden personen een profielschets, dat wil zeggen dat de kinderen zoveel mogelijk informatie over de personen opzoeken. Deze profielschets wordt in de vorm van een verslag / werkstuk gezet. Uiteindelijk moeten de kinderen hun bevindingen in deze opdracht, samen met een fotoverslag over de kijktocht door het centrum van Haaksbergen, presenteren aan hun eigen klasgenoten. Leid na het behandelen van de acht monumenten de projectopdracht in. De kinderen blijven in de groepjes werken waarin ze nu zitten. De groepjes gaan op zoek naar daders, slachtoffers en helpers in de Tweede Wereldoorlog uit Nederland. Begin met het herhalen van de drie rollen, laat de kinderen bedenken dat de rollen ook weer onderverdeeld kunnen worden, enkele voorbeelden: Daders: Verraders, onderdrukkers etc. Slachtoffers: Joden, homoseksuelen, zigeuners etc. Helpers: Verzetstrijders, mensen die onderduikers in huis hebben etc. Vervolgens mogen de kinderen bezig gaan met het zoeken naar1: Een Nederlands slachtoffer Een Nederlandse helper Een Nederlandse dader En maken van deze mensen een profielschets. Laat de kinderen eerst duidelijk alle personen opzoeken die ze willen behandelen voordat ze ook echt beginnen met het zoeken naar informatie. De vorige lessen is de nodige basiskennis overgedragen door de leerkracht, de rol van de leerkracht binnen deze opdracht verandert nu van overdragend in begeleidend en sturend. Hiermee wordt bedoeld dat je als leerkracht de kinderen zoveel mogelijk autonoom laat werken, je helpt de groepjes waar nodig. Wel begeleid je de kinderen in het proces van kennisverwerving. Door middel van sturende opmerkingen kun je kinderen bijvoorbeeld laten zien hoe je iets opzoekt of je informatie op het internet kunt verwerken in een verslag. Op het voortgezet onderwijs zullen de kinderen veel verslagen moeten maken, daarom is een goede begeleiding op de basisschool van cruciaal belang voor een zo klein mogelijke overstap. 1

* Aanrader!: Afhankelijk van de tijd die beschikbaar is voor het project kun je ervoor kiezen om per rol, de kinderen niet één maar twee personen op te laten zoeken, er zijn genoeg personen te vinden en bovendien is er over bepaalde rollen minder informatie te vinden dan over andere rollen.


16

Dus: als leerkracht houd je je vooral bezig met het begeleiden van het proces van de kinderen tot het komen van een eindproduct, in dit geval een presentatie. In ‘bijlage 6: Mogelijke personen’ zijn een aantal tips verwerkt in de vorm van personen die de kinderen zouden kunnen gebruiken voor hun opdracht. Uiteraard is het de bedoeling dat de kinderen aanvankelijk zelf personen op gaan zoeken maar d.m.v. deze lijst kun je als leerkracht bepaalde groepjes wel de goede richting insturen. In ‘bijlage 7: Profielschets’ is een format geplaatst die gebruikt kan worden, door de kinderen tijdens het maken van de profielschetsen van de verschillende rollen. Het format zorgt ervoor dat de kinderen niet alleen informatie opzoeken en beschrijven maar ook verklaren. Naast het format kan er uiteraard nog overige informatie worden opgezocht. Nadat de kinderen alle personen uit de Tweede Wereldoorlog hebben opgezocht en beschreven is het de bedoeling dat ze de situatie van toen vergelijken met de situatie van nu. Ze kiezen voor elke rol een persoon uit onze tijd en beschrijven de vergelijking waarbij ze o.a. vertellen waarom er voor een bepaalde persoon uit onze tijd is gekozen en waarom diegene die bepaalde ‘rol’ speelt. De kinderen zouden deze les al kunnen beginnen met de projectopdracht. De komende lessen gaan de kinderen werken aan de projectopdracht. Laat de kinderen aan het eind van de les het dagboek invullen over deze les.


17

Les 5 t/m .. Deze lessen zijn bedoeld voor de kinderen om informatie te zoeken en te werken aan de projectopdracht. De kinderen werken in een bepaalde structuur toe naar de presentatie van het project aan hun klasgenoten. Als eerste zoeken de kinderen informatie over de rollen op macroniveau. Hiermee zijn ze in les 4 of in les 5 begonnen. Alle bevindingen en informatie over de personen wordt op de computer opgeslagen. Belangrijk is dat de kinderen gevonden informatie op het internet in hun eigen woorden in een verslag zetten. Als ze later op het voortgezet onderwijs zitten moeten ze namelijk ook verslagen maken en dan kunnen ze ook niet kopiëren en plakken. Het zou mooi zijn als de kinderen ook beeldmateriaal vinden bij de verschillende rollen. De kinderen maken van de verschillende rollen uit de Tweede Wereldoorlog en onze tijd een vergelijking: hierbij kijken ze naar overeenkomsten en verschillen in bijvoorbeeld de manier waarop de rollen zich uitten. Van al deze bevindingen maken de kinderen een verslag / werkstuk. Na het verwerven en verwerken van informatie over de verschillende rollen binnen de Tweede Wereldoorlog gaan de kinderen een presentatie opzetten. Naar verwachting (en afhankelijk van het aantal personen dat de kinderen moeten opzoeken) beginnen ze hier in les 6 of 7 mee. De presentatie bestaat uit twee delen. Hiervoor is het belangrijk om te weten dat de bedoeling van de presentatie is om klasgenoten te laten zien wat de kinderen dit project hebben gedaan, opgezocht, gevonden en geleerd. Het eerste deel van de presentatie gaat over een korte uitleg van waar dit project over gaat (de rollen) en het bezoek aan de monumenten in Haaksbergen m.b.t. de Tweede Wereldoorlog. Tijdens het bezoek hebben de kinderen opdrachten en foto’s gemaakt. Deze informatie zetten de kinderen beknopt in de presentatie. Het tweede deel van de presentatie bestaat uit de opgezochte rollen op macroniveau. De kinderen vertellen over de personen. Hierna kiezen de kinderen één slachtoffer of helper op macro niveau en vergelijken die met slachtoffer Betsie Frankenhuis of met A.D. Wijlens van het verzet. De kinderen laten zien wat de verschillen en overeenkomsten zijn tussen deze personen. Daarna vergelijken de kinderen de personen van toen met personen van nu.2 Aan het eind van de presentatie vertellen de kinderen nog wat ze van dit project vonden, hoe ze het hebben beleefd en wat ze ervan hebben geleerd. Voor de opzet van de presentatie kunnen de kinderen gebruik maken van ‘bijlage 8: Stappenplan presentatie’. Het derde deel presenteren de kinderen hun presentatie in hun eigen klas, aan hun eigen medeleerlingen en groepsleerkracht. 2

Let er op dat de presentatie niet te lang wordt, vooral niet als je ervoor hebt gekozen de kinderen bij elke rol 2 personen op te laten zoeken. Laat de kinderen dan 1 van de twee personen uitkiezen om te presenteren. Maurice Ermen – Ontwerp Onderzoek Geschiedenis

18

Tenslotte wordt in de laatste les met de kinderen geëvalueerd en beoordeeld. Hierin wordt heel open de beoordeling gegeven aan de kinderen en ook toegelicht. Aannemelijk is dat geen enkel groepje een onvoldoende krijgt na dit project, aangezien er zo veel werk in heeft gezeten. Het is belangrijk dat je als docent de beoordeling goed toelicht en vertelt hoe en waarom je tot dit cijfer bent gekomen. Het cijfer bestaat uit drie meetpunten: het werkstuk, de presentatie en het opdrachtenboekje. Laat de kinderen ook verwoorden of ze zich kunnen vinden in de beoordeling en zo niet, waarom niet. Let er op dat de kinderen na elke les, de laatste vijf minuten, het dagboek van het project invullen. Dit vullen ze in om nog even bij zichzelf na te gaan wat ze ook alweer allemaal hebben gedaan die les maar ook zodat de groepsleerkracht kan zien wat er in de extragroep gebeurt en wat de kinderen doen. Om de kinderen goed met elkaar te laten samenwerken is het verstandig om elke les de eerste vijf minuten te besteden aan een vorm van groepsoverleg. Je kunt de kinderen met elkaar laten overleggen over wat er moet gebeuren en ook taken laten verdelen, zodat ze weten wat ze die les moeten doen en allemaal ook evenveel doen.


19

Opdrachtenboekje ‘Bezoek aan Tweede Wereldoorlogmonumenten in Haaksbergen’


20

Dit opdrachtenboekje is van:__________________________

Inleiding Dit is jullie opdrachtenboekje dat jullie gebruiken tijdens het bezoeken van monumenten in Haaksbergen uit de Tweede Wereldoorlog. De opdrachten die hierin staan hebben te maken met de verschillende rollen die men bekleedde in de Tweede Wereldoorlog. Jullie maken de opdrachten bij het monument zelf, tenzij anders staat aangegeven. Het is de bedoeling dat jullie de tekst waar ‘Lees voor’ boven staat ook echt daadwerkelijk hardop voorlezen om het goed te begrijpen. Voor het beantwoorden van de opdrachten in dit boekje krijg je een cijfer. Naast de opdrachten per monument is er in de excursie ook een puzzel verwikkeld. Bij elk monument kunnen jullie een letter vinden die antwoord geeft op een hoofdvraag in dit project. De vraag is: Wat betekent de inscriptie in de gedenksteen van de Pancratiuskerk? Jullie komen vanzelf langs deze gedenksteen. Maar het antwoord op de vraag kunnen jullie dus vinden door puzzels op te lossen bij andere monumenten. Als er voor een opdracht dit icoontje staat: gaat de opdracht over het antwoord op deze hoofdvraag.


21

Monument 1: Monument Bombardement Haaksbergen Lees voor: Jullie zijn aangekomen bij het eerste monument. Op 24 maart 1945 werd Haaksbergen heftig gebombardeerd door de geallieerden. Dit was waarschijnlijk een vergissing van onze bondgenoten. Naast Haaksbergen werd ook Goor gebombardeerd. In Haaksbergen vielen 56 doden, in Goor 82. Dit monument herdenkt hen. Opdracht 1. Beschrijf wat je ziet. Wat zijn de kenmerken van het monument? Let op: Dit gaat alleen over het beeld. Hoe ziet het eruit?: Wat denk je dat het betekent?: Wie of wat is het?: Welke kleur heeft het?: Hoe groot is het?: Opdracht 2. Maak een schets van het monument.


22

Opdracht 3. Onder het beeld staat een inscriptie, schrijf deze op. ...................................................................................................... ...................................................................................................... Opdracht 4. Kijk naar de omgeving, waar staat dit monument?

Verklaar eens waarom jullie denken dat dit monument op deze plek staat.

Opdracht 5. Bij welke categorie zou je dit monument indelen: slachtoffer, helper, dader of toeschouwer?

Waarom?

Het eerste woord uit de inscriptie –s:

________________________________________________________________________

Loop nu verder via de route naar monument 2. Het monument staat op de begraafplaats. Neem de ingang in het midden. Dit monument is te herkennen aan de witte stenen. Maurice Ermen – Ontwerp Onderzoek Geschiedenis

23

Monument 2: Oorlogsgraven van het Gemenebest Haaksbergen Lees voor: Jullie zijn hier op de Algemene begraafplaats van Haaksbergen. Enige vorm van rust en respect wordt hier gevraagd aan jullie, let ook op waar je loopt en blijf overal van af! Jullie gaan op zoek naar het Britse erehof op de begraafplaats, waar 20 graven liggen van Britse (geallieerde) militairen. Opdracht 1. Vergelijk de graven van de Britse militairen eens met de graven van ‘normale’ mensen op de begraafplaats door gewoon om je heen te kijken. Waaraan kun je zien dat dit oorlogsgraven zijn?

Opdracht 2. Vooraan het Britse erehof valt iets te vinden, wat is dat?

Waarom zou dit hier staan?

Opdracht 3. Achter de 20 graven staat een groot kruis. Schrijf op wat er op dat kruis staat. ...................................................................................................... ...................................................................................................... Dit is Engels. Wat zou dit betekenen?*

* Zoek op school de exacte betekenis op van de inscriptie.


24


Waarom?

Loop nu verder via de route naar monument 3. Dit monument staat op een grasveldje dichtbij een kleine parkeerplaats.


25

Monument 3: Monument Betsie Frankenhuis Lees voor: Jullie staan nu voor het monument van Betsie Frankenhuis. Betsie Frankenhuis was net zoals Anne Frank een Joods meisje in de Tweede Wereldoorlog. Betsie werd in Haaksbergen geboren in 1933. Straks gaan jullie nog naar haar oude huis. Iets verderop, staat de oude basisschool van Betsie Frankenhuis, in dit gebouw zit nu de VVV. Betsie Frankenhuis werd ook opgepakt door de Duitsers, samen met haar hele familie moest ze naar kamp Westerbork, in Drenthe. Van hieruit werd ze gedeporteerd naar Auschwitz, waar ze in 1942 overleed. Ze was pas 9 jaar… Hiermee was ze ook het jongste joodse slachtoffer uit Haaksbergen. Opdracht 1. Beschrijf wat je ziet. Wat zijn de kenmerken van het monument? Let op: Dit gaat alleen over het beeld. Hoe ziet het eruit?: Wat denk je dat het betekent?: Wie of wat is het?: Welke kleur heeft het?: Hoe groot is het?:

Opdracht 2. Maak een schets van het monument.


26

Opdracht 3.* Als je Betsie Frankenhuis vergelijkt met Anne Frank, vind je best veel overeenkomsten. Schrijf die overeenkomsten eens in een woordweb.

Kun je ook verschillen vinden tussen de twee meisjes?

* Zoek op school naar nog meer overeenkomsten en verschillen tussen de meisjes.


Waarom?

Een datum (--/--/----). 25 dagen voor de geboortedatum van Betsie Frankenhuis, jaartal 1945. ________________________________________________________________________ Loop nu verder via de route naar monument 4. Dit monument staat rechts voor het gemeentehuis, te herkennen aan water.


27

Monument 4: Herdenkingsmonument Haaksbergen Lees voor: Hier staan jullie voor het herdenkingsmonument van Haaksbergen. Dit monument is opgericht ter nagedachtenis aan alle medeburgers die tijdens de Tweede Wereldoorlog door oorlogshandelingen zijn omgekomen èn aan de Haaksbergse militairen die bij de strijd in het voormalige Nederlands-Indië zijn gesneuveld. Opdracht 1. Uit welke verschillende onderdelen bestaat dit gehele monument?

Waarom zou een van die onderdelen een ster zijn?*

Er staan namen op van slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog, beschrijf welk onderscheid er wordt gemaakt tussen de soorten slachtoffers.

Een van de kopjes waaronder slachtoffers staan is ‘Ongevallen’, bedenk en schrijf op wat hiermee zou kunnen worden bedoeld.

* Zoek op school op wat de ster betekent.

Opdracht 2. Zoek de namen op van de familie Frankenhuis. Staat Betsie er ook op? Wat is haar overlijdensdatum? Hoeveel mogelijke familieleden van Betsie staan er nog meer op?


Waarom?


28

De tekst op de kleine plaat aan de buitenzijde, het woordje vóór ‘GEVALLENEN’: ________________________________________________________________________ Loop nu verder via de route naar monument 5. Dit monument zit in de trap voor het gemeentehuis.


29

Monument 5: Monument De Moeder van het Verzet Lees voor: Het monument 'De Moeder van het Verzet' in Haaksbergen is opgericht ter nagedachtenis aan alle medeburgers die tijdens de bezettingsjaren door oorlogshandelingen zijn omgekomen. Opdracht 1. Beschrijf wat je ziet. Wat zijn de kenmerken van het monument? Let op: Dit gaat alleen over het beeld. Hoe ziet het eruit?: Wat denk je dat het betekent?: Wie of wat is het?: Welke kleur heeft het?: Hoe groot is het?: Opdracht 2. Maakt een schets van het monument.


30


Waarom?

Het derde woordje uit de titel van dit monument: ________________________________________________________________________ Ga eerst verder met het volgende hoofdstuk voordat je verder loopt: Monument 6: Gedenksteen St. Pancratiuskerk Lees voor: Tijdens de bevrijding van Haaksbergen op 1 april 1945 werd er een steen uit een steunbeer van de Pancratiuskerk beschadigd. De pastoor van de kerk liet vervolgens daar een gedenksteen plaatsen. Ga op zoek naar die gedenksteen in de kerk (aan de buitenkant!) Gevonden? Opdracht 1. Schrijf eens op wat er precies op de gedenksteen staat. ...................................................................................................... ...................................................................................................... Lees voor: Nu je de gedenksteen ziet is het misschien wel leuk om te weten dat de steen is beschadigd door de loop van een Sherman tank die de bocht niet kon maken! Opdracht 2. Kun je nog zien dat de steen is beschadigd door een tank, zo ja, wat en waar?


31

Lees voor: Opdracht 3. Dit is de klok van de kerk waar je nu voor staat, de Pancratiuskerk. Dit is de nieuwe klok. Althans, nieuw, hij komt uit 1949. De oude klok van de kerk was namelijk door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog meegenomen en omgesmolten tot oorlogsmateriaal! In 1949 deed de gemeente een oproep aan de dorpsbewoners om een passende inscriptie te bedenken voor de klok. Wil Hekhuysen uit Apeldoorn dreigde in de oorlog te worden uitgezonden naar een werkkamp in Duitsland en besloot daarom onder te duiken. Hij belandde als onderduiker uiteindelijk in Haaksbergen. Aangezien de oud-Amsterdammer officieel niet stond ingeschreven als Haaksbergenaar mocht hij eigenlijk niet meedoen, maar leverde onder de nepnaam: 'NNN' toch een bijdrage in. Zestig jaar later is pas bekend geworden dat hij de bedenker van de tekst was die op de klok staat! De inscriptie van de kerkklok luidt als volgt: "Mijn voorganger, door 's vijands nijd geroofd, gesmolten tot kanon, vervang ik thans, in groote dank, omvat mijn roep de vrijheidsklank." Opdracht 3. Wat wordt er met de inscriptie van de klok bedoeld?


Waarom?

Degenen die de oude klok stolen en omsmolten voor oorlogsmateriaal: ________________________________________________________________________ Loop nu verder via de route naar monument 7. Dit monument ligt voor het huis tegenover The Phonehouse, op de grond!


32

Monument 7: Stolpersteine familie Frankenhuis Lees voor: Dit monument bestaat uit Stolpersteine, dit betekent ‘struikelstenen’. Dit zijn gedenktekens van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Deze kunstenaar heeft deze struikelstenen geplaatst op het trottoir voor de huizen van mensen die door de nazi's verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn. De kunstenaar noemt ze 'Stolpersteine' omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart, en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen. Jullie staan niet alleen bij Stolpersteine, maar dit is ook het ouderlijke huis van Betsie Frankenhuis. Opdracht 1. Hoeveel ‘Stolpersteine’ liggen er voor het huis van Betsie Frankenhuis?

Teken hier de opstelling van de stenen:

Waarom zou de kunstenaar voor deze opstelling hebben gekozen? (tip: kijk naar de geboortejaargetallen)

Wat valt je op aan de steen van Kurt Falkenstein?


Waarom?

Loop nu verder via de route naar monument 8. Dit monument zit in de muur van de bibliotheek.


33

Monument 8: Monument D. Jordaan & Zonen Textielfabrieken Lees voor: De gedenksteen is aangebracht in de muur van de bibliotheek van Haaksbergen die op de plek staat van de vroegere textielfabriek en is opgericht voor alle oorlogsslachtoffers die hier in dienst waren. De negen medewerkers van de textielfabriek die op de gedenksteen worden genoemd werden door de Duitse bezetter neergeschoten omdat zij deelnamen aan een staking. Één van die arbeiders is dhr. A.D. Wijlens. Over hem is een verhaal bekend: ‘Het begint allemaal in het voorjaar van 1943 als alle Nederlandse militairen zich moeten melden om de Duitsers te helpen in de oorlogsstrijd. Met name in Twente leidt de oproep van de Duitsers tot hevig verzet. Twentse fabrieksarbeiders leggen massaal hun werk neer. In Haaksbergen begint de staking bij de Twentse textielfabriek Jordaan & Zonen, waar vader Wijlens in die tijd werkzaam is. Al snel breidt de staking zich uit naar onder meer Odink & Koenderink en D.J. ten Hoopen en Zoon. De Duitsers verliezen hun geduld als blijkt dat de arbeiders in Haaksbergen niet van plan zijn hun werk weer te hervatten. Na de benoeming van NSB-burgemeester J.H. Oonk krijgt Oonk het verzoek om de Duitsers fabrieken aan te wijzen waar de stakers zich bevinden. Alle stakers die om 12.00 uur hun werk nog niet hebben hervat, worden verzameld. In totaal nemen de Duitsers 24 personen mee, vijftien mannen en negen vrouwen. Ook Wijlens behoort tot deze groep. Gezamenlijk worden ze naar het klooster Dolphia bij Glanerbrug gebracht. Daar onderwerpen de Duitsers hen aan een verhoor. Vijftien van hen mogen vervolgens weer naar huis, Wijlens niet. De overige negen personen worden in een vrachtauto vervoerd in de richting van Hengelo. Bij restaurant de Broeierd stopt de vrachtwagen. De fabrieksarbeiders krijgen het bevel uit de vrachtauto te springen waarna de Duitsers het vuur openen. Zes personen worden ter plekke gedood. Twee gevangenen, Goering en Wijlens, springen vanaf de zijkant van de wagen en verdwijnen in een haverveld. Duitse kogels verwonden de voet van Goering en Wijlens houdt zich dood op de grond totdat de Duitsers vertrekken. Goering en Wijlens vluchten. Diep in de nacht kwam Wijlens naast zijn zoon in bed liggen. Zijn voeten waren kapot omdat hij die nacht zonder schoenen van Hengelo naar Haaksbergen was gelopen. Hij vertelde zijn zoon dat hij niks tegen zijn moeder mocht vertellen. Toen de zoon de volgende dag wakker werd was zijn vader al naar het werk, daar hebben de Duitser hem later weer opgepakt. De Duitsers voeren Wijlens van de textielfabriek naar het klooster Dolphia. In de tuin van het klooster brengen enkele nekschoten hem om het leven.’


34

Opdracht 1. Waarom denken jullie dat meneer Wijlens de volgende dag terug is gegaan naar zijn werk?

Opdracht 2. Vinden jullie meneer Wijlens en de rest van de arbeiders meer een slachtoffer of meer iemand van het verzet?

Waarom?

Eerste letter achternaam van ‘W.’: Derde letter uit de twaalfde naam: Vierde letter uit de zevende naam: Derde letter uit de elfde naam: Tweede letter(s) uit de laatste naam: Eerste letter van achternaam E.S.:

________________________________________________________________________ Dit was het laatste monument die jullie vandaag bekijken. Ga terug naar het afgesproken punt. Vergeet niet de puzzelvraag te beantwoorden! Hier komt de vraag nog één keer:

Wat betekent de inscriptie in de gedenksteen van de Pancratiuskerk?

Antwoord: ......................................................................................................


35

Bijlagen Project Tweede Wereldoorlog


36

Bijlage 1: Krantenartikel ‘discriminatie’:

Fors meer discriminatie homo's en joden DEN HAAG (ANP) - Het aantal gemelde gevallen van discriminatie tegen homoseksuelen en joden is in 2009 flink toegenomen. Dat blijkt uit een landelijk onderzoek van de politie over 2009, dat de minister van Justitie dinsdag naar de Tweede Kamer heeft gestuurd. Het aantal meldingen van discriminatie-incidenten is gestegen met bijna 50 procent. Het aantal gevallen van anti-homo-incidenten is met bijna 13 procent gestegen. Van alle gemelde gevallen van mishandeling en openlijk geweld is ruim één derde gericht tegen homoseksuelen. Zowel homobelangenorganisatie COC als het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) vertelt dat deze cijfers slechts ,,het topje van de ijsberg'' zijn. Zij dringen er bij de informateur op aan dat het nieuwe kabinet in het regeerakkoord maatregelen neemt tegen deze toenemende discriminatie. Bron: Trouw, 14 september 2010 Aangepast in woordgebruik en zinsopbouw


37

Bijlage 2: Inventarisatie- en betekenislijst les 1. -

-

-

Artikel 4 ‘Begrip Jood’: Beschrijving van wanneer iemand Joods wordt genoemd in de Tweede Wereldoorlog. Persoonsbewijs Joodse vrouw: Identificatiekaart uit de Tweede Wereldoorlog van een Joodse vrouw, gekenmerkt met een grote ‘J’ voorop. Persoonsbewijs Nederlandse man: Identificatiekaart uit de Tweede Wereldoorlog. Tweede distributiestamkaart: werd door de Duitse bezetter ingevoerd om de duizenden onderduikers van voedsel af te snijden. (Deze mensen zaten veelal ondergedoken, omdat zij niet voor de Duitse bezetter wilden werken in Duitsland). Wie immers geen stamkaart had, kon geen bonnen krijgen en dus ook geen voedsel en andere goederen kopen. Om aan de Tweede Distributiestamkaart te komen, moest men zich eerst bij de overheid melden met het Persoonsbewijs. Was dit in orde (er waren wel vervalsingen in omloop), dan kreeg het Persoonsbewijs en de Stamkaart een controlezegel opgeplakt. Zat men ondergedoken (deze mensen hadden veelal een vervalst Persoonsbewijs), dan kon men zich niet legaal melden en dus verkreeg men geen stamkaart en dus ook geen distributiebonnen. Distributiebon: Zowel in de Eerste Wereldoorlog als in de Tweede Wereldoorlog bestond in Nederland distributie, waarbij allerlei voedingsmiddelen en goederen "op de bon" waren. Ook ná de Tweede Wereldoorlog was nog een aantal jaren distributie nodig van schaarse artikelen. Gedurende de Duitse bezetting in Nederland moest men deze distributiebonnen ook gebruiken. Om aan deze bonnen te komen moest men eerst in het bezit komen van de z.g. Distributie-stamkaart. Wanneer men deze bonnen had verkregen, kon men op aangekondigde tijden de winkel bezoeken om deze producten te kopen. Deze tijden werden via de krant bekend gemaakt. Omdat iedereen op het zelfde moment zijn bonnen moest inleveren, stonden voor de winkels lange rijen. Men had geld en distributiebonnen nodig. Had men wel geld maar geen bonnen, dan kon je niets kopen. Voorwaarden J op persoonsbewijs: Beschrijving van de verplichting voor Joden om een ‘J’ op het persoonsbewijs te hebben. Voorwaarden persoonsbewijs: Beschrijving van persoonsbewijs in de Tweede Wereldoorlog met hierin strenge regels. Onderduikkaart: Oproep van verzet om aan te zetten op onderduiken en verzet tegen Duitsland. Poster Hitlerjugend: Propaganda van de Duitsers over de Hitlerjugend. Poster verzet: Poster tegen het opkomende Duitse fascisme. Hakenkruis: Symbool van nazi-Duitsland. Jodenster: Joodse verplichting om een ster op de borst te dragen wat laat zien dat men Joods is, ter herkenning. Anjerspeld: Als symbool van steun aan het Koningshuis, dus steun tegen de bezetting, werd de anjer opgespeld en gedragen door vele Nederlanders.


38

Bijlage 3: Rolverdelinglijst

-

Groep nummer: Kinderen in de groep: Wie zorgt voor: Digitale camera:

-

Opdrachten en schrijfmateriaal:

-

De route:

-


-


-

De route:

-


-


-

De route:

-


-


-

De route:


39

Bijlage 4: Routebeschrijving

-

In rood staat de route aangegeven. De route begint bij ‘Start’ en eindigt bij ‘Eind’. In het blauw staan de monumenten aangegeven.


40

Bijlage 5: Achtergrondinformatie 8 monumenten 1. Monument Bombardement Haaksbergen Op 24 maart 1945 om 10:15 werd Haaksbergen gebombardeerd door de Geallieerden. Hierbij vielen 56 doden. In Goor vielen 82 doden. Dit monument, bij de ingang van de Rooms-katholieke begraafplaats, herdenkt hen. Ook de door de Duitsers afgezette burgemeester Von Heyden kwam om bij dit bombardement. Onder het beeld staat op een steen: ‘Annos 80 natos me dedit, atque suam paroeciam mihi dedicavit’ A. Wienholts Par. 23-3-1940

2. Oorlogsgraven van het Gemenebest Haaksbergen Op het Britse erehof op de Algemene Begraafplaats van Haaksbergen zijn 20 graven van geallieerde militairen. Op het grote kruis staat beschreven: ‘Thanks from Haaksbergen to the allied forces who gave their lives for our freedom’ Een andere bijzonderheid is de propeller voor de graven. Dit heeft te maken met de rol van de militairen, ze zaten in gevechtsvliegtuigen.


41

3. Monument Betsie Frankenhuis Een beeld van een Joods meisje (1933 - 1942) gemaakt door Bert Nijehuis in 1996 in opdracht van de stichting B'rit Shalom (verbond van vrede) ter herinnering aan de Haaksbergse slachtoffers van de Jodenvervolging in Tweede Wereldoorlog. Betsie Frankenhuis was het jongste joodse slachtoffer van Haaksbergen. Voor de lagere school waar zij als kind heeft gezeten is een standbeeldje geplaatst. Het beeldje toont Betsie als het jonge meisje dat blij naar huis loopt. Een tweede vrouwenfiguur stelt Betsie voor die op haar oude dag haar kleinkinderen staat op te wachten. Dat laatste heeft nooit kunnen gebeuren. Het beeld van Betsie Frankenhuis is recentelijk verplaatst naar een grasveld naast de synagoge in Haaksbergen. Later in de route komen we nog langs het huis van Betsie Frankenhuis. Onder het beeldje staat: Haaksbergen 26-4-1993 Auschwitz 1942

4. Herdenkingsmonument Haaksbergen Het herdenkingsmonument in Haaksbergen is opgericht ter nagedachtenis aan alle medeburgers die tijdens de Tweede Wereldoorlog door oorlogshandelingen zijn omgekomen (en aan de Haaksbergse militairen die bij de strijd in het voormalige NederlandsIndië zijn gesneuveld.)


42

5. Monument Moeder van het Verzet Het monument 'De Moeder van het Verzet' in Haaksbergen is opgericht ter nagedachtenis aan alle medeburgers die tijdens de bezettingsjaren door oorlogshandelingen zijn omgekomen.

6. Gedenksteen St. Pancratiuskerk Tijdens de bevrijding op 1 april 1945 werd een steen uit de steunbeer van de St. Pancratiuskerk beschadigd. De pastoor liet daar een gedenksteen plaatsen met de tekst: LIBERATIO A VI TEUTONICA A O MCMXLV.I.IV ofwel: Bevrijd van de Duitsers anno 1945-01-04. Dit stuk waar de steen in zit is eruit gestoten door de loop van een Sherman tank die de bocht niet goed kon nemen.

De klok van de kerk is ook nog een verhaal apart. De oude klok van de kerk was door de Duitsers meegenomen en omgesmolten tot oorlogsmateriaal. In 1949 deed de gemeente een oproep aan de ingezetenen van het dorp een passende inscriptie te bedenken voor de klok. Wil Hekhuysen uit Apeldoorn dreigde in de oorlog te worden uitgezonden naar een werkkamp in Riga en besloot derhalve onder te duiken. Hij belandde uiteindelijk in Haaksbergen. Aangezien de oud-Amsterdammer officieel niet stond ingeschreven als Haaksbergenaar mocht hij eigenlijk niet meedoen, maar leverde onder het pseudoniem 'NNN' toch een bijdrage in. Zestig jaar na dato is pas bekend geworden dat hij de bedenker van de tekst was doordat oud-Haaksbergenaar Ronald Floors bij toeval in gesprek raakte met Wil Hekhuysen. De inscriptie van de kerkklok luidt als volgt: "Mijn voorganger, door 's vijands nijd geroofd, gesmolten tot kanon, vervang ik thans, in groote dank, omvat mijn roep de vrijheidsklank." Maurice Ermen – Ontwerp Onderzoek Geschiedenis

43

7. Stolpersteine familie Frankenhuis Stolpersteine (lett. 'struikelstenen') zijn gedenktekens van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig(1947, Berlijn) op het trottoir voor de huizen van mensen die door de nazi's verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn. De kunstenaar noemt ze 'Stolpersteine' omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart, en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen. Voor het oude huis van de joodse familie Frankenhuis liggen 9 Stolpersteine. Het oude huis staat aan de Blankenburgerstraat 9. Er zijn drie stenen voor de volwassen die er hebben geleefd en 6 stenen voor de kinderen. 1 van de kinderen heette Kurt Falkenstein, hij was een onderduiker bij de familie. De hele familie Frankenhuis is gedeporteerd vanuit Westerbork en overleden in Auschwitz. Alleen de onderduiker Kurt heeft het overleefd. Hij was met de bevrijding pas 15 jaar. 8. Monument D. Jordaan & Zonen Textielfabrieken De gedenksteen is aangebracht in de muur van de bibliotheek van Haaksbergen die op de plek staat van de vroegere textielfabriek en is opgericht voor alle oorlogsslachtoffers die hier in dienst waren. De negen medewerkers van de textielfabriek die op de gedenksteen worden genoemd werden door de Duitse bezetter neergeschoten omdat zij deelnamen aan een staking. Één van die arbeiders is dhr. A.D. Wijlens. Over hem is een verhaal bekend: Het begint allemaal in het voorjaar van 1943 als alle Nederlandse militairen zich moeten melden om de Duitsers te helpen in de oorlogsstrijd. Met name in Twente leidt de oproep van de Duitsers tot hevig verzet. Twentse fabrieksarbeiders leggen massaal hun werk neer. In Haaksbergen begint de staking bij de Twentse textielfabriek Jordaan & Zonen, waar vader Wijlens in die tijd werkzaam is. Al snel breidt de staking zich uit naar onder meer Odink & Koenderink en D.J. ten Hoopen en Zoon. De Duitsers verliezen hun geduld als blijkt dat de arbeiders in Haaksbergen niet van plan zijn hun werk weer te hervatten. Na de benoeming van NSB-burgemeester J.H. Oonk krijgt Oonk het verzoek om de Duitsers fabrieken aan te wijzen waar de stakers zich bevinden. Alle stakers die om 12.00 uur hun werk nog niet hebben hervat, worden verzameld. In totaal nemen de Duitsers 24 personen mee, vijftien mannen en negen vrouwen. Ook Wijlens behoort tot deze groep. Gezamenlijk worden ze naar het klooster Dolphia bij Glanerbrug gebracht. Daar onderwerpen de Duitsers hen aan een verhoor. Vijftien van hen mogen vervolgens weer naar huis, Wijlens niet. De overige negen personen worden in een vrachtauto vervoerd in de richting van Hengelo. Bij restaurant de Broeierd stopt de vrachtwagen. De fabrieksarbeiders krijgen het bevel uit de vrachtauto te springen waarna de Duitsers het vuur openen. Zes personen worden ter plekke gedood. Twee gevangenen, Goering en Wijlens, springen vanaf de zijkant van de wagen en verdwijnen in een haverveld. Duitse kogels verwonden de voet van Goering en Wijlens houdt zich dood op de grond totdat de Duitsers vertrekken. Goering en Wijlens vluchten. Diep in de nacht kwam Wijlens naast zijn zoon in bed liggen. Zijn voeten waren kapot omdat hij die nacht zonder schoenen van Hengelo naar Haaksbergen was gelopen. Hij vertelde zijn zoon dat hij niks tegen zijn moeder mocht vertellen.


44

Toen de zoon de volgende dag wakker werd was zijn vader al naar het werk, daar hebben de Duitser hem later weer opgepakt. De Duitsers voeren Wijlens van de textielfabriek naar het klooster Dolphia. In de tuin van het klooster brengen enkele nekschoten hem om het leven.


45

Bijlage 6: Mogelijke personen

Slachtoffer -

Verzetsstrijder

Pieter Hoppen Bloeme Evers-Emden Betty RademaMetzelaar Arnold Weijel E.a.

-

Gebruik de site: www.andereachterhuizen.nl -

Johannes ter Horst (Twente) Hannie Schaft (Nederland) Geert Schoonman (Nederland & Twente) Erik Hazelhoff Roelfzema Allard Lambertus Oosterhuis Johannes Post E.a.

Onderdrukker (V-mann of Vfrau) - Anton van der Waals - Jan Boogaard - Miep Oranje - E.a. Gebruik de site: http://nl.wikipedia.org/wiki/ Verraders_en_provocateurs_ in_de_Tweede_Wereldoorlog


46

Bijlage 7: Profielschets 1. Over wie gaat deze profielschets? 2. Welke ‘rol’ had hij/zij in de Tweede Wereldoorlog? 3. Waarom / waardoor had hij / zij deze rol? 4. Wat denk je hoe het leven van hem / haar er voor de Tweede Wereldoorlog uit zag? 5. Wat denk je hoe het leven van hem / haar er tijdens de Tweede Wereldoorlog uit zag? 6. Wat denk je hoe het leven van hem / haar er na de Tweede Wereldoorlog uit zag? 7. Wat zijn de gevolgen geweest (denk je)? 8. Had hij / zij gekozen voor deze rol? En waarom? 1. 2. 3.

Naam, leeftijd, herkomst etc. Slachtoffer – helper – dader – toeschouwer? Bijvoorbeeld: degene was joods, kwam uit Duitsland etc. 4-5-6. Een beeld vormen van de situatie voor, tijdens en na de oorlog. Dit door middel van informatie op het internet. Is dit niet te vinden: een gissing geven a.d.h.v. lotgenoten. 7. Consequenties van de rol. 8. Heeft de persoon gekozen voor deze rol of had hij / zij de mogelijkheid om een andere rol te kiezen en waarom.


47

Bijlage 8: Stappenplan presentatie Hieronder staat precies wat je moet doen om een mooie presentatie te maken, beschreven in 10 stappen. Die 10 stappen kun je elke keer weer gebruiken. Begin nu met stap 1. Stap 1: Met wie ga je een presentatie maken? Kies twee kinderen waarmee je mag samenwerken en schrijf deze namen hieronder op. 1. ____________________

2. ____________________

Stap 2: Wat is het onderwerp van je presentatie? Onderwerpen waar je uit kunt kiezen zijn: o Een boekbespreking van je favoriete boek o Een land waar je meer over wilt weten. o Een reclame actie voor een bedrijf of winkel bij jou in de buurt o Een soap verhaal over de kinderen uit jouw groep o Een reken- of taalspel voor de kinderen van jouw school o Een zelfverzonnen verhaal o Een geluidenspel o Een ander leuk idee Schrijf hieronder het onderwerp van jouw presentatie op. Ons onderwerp is: ________________________________________ Stap 3: Voor wie is presentatie bedoeld? Wanneer je een presentatie maakt voor kinderen uit groep 3, dan gebruik je andere informatie en woorden, dan wanneer je een presentatie maakt voor kinderen uit groep 8 of voor volwassenen. Het is dus belangrijk om eerst na te denken wie de presentatie gaat bekijken. Schrijf hieronder op voor wie de presentatie bedoeld is. ________________________________________ Stap 4: Ga op zoek naar informatiebronnen voor jouw onderwerp. Informatie kan geschreven tekst zijn, maar kunnen ook plaatjes of foto’s zijn die je nodig hebt. Je kun informatie vinden: o In de (school)bibliotheek o In boeken en tijdschriften


48

o o o o

Op het internet In de krant Op de radio of televisie In de atlas

Schrijf hieronder op welke informatiebronnen jullie gaan gebruiken. Schrijf duidelijk op wat je nodig hebt en waar je het kunt vinden. Schrijf van een boek alle belangrijke gegevens op (auteur, titel, paginanummer). Wanneer je internetsites gevonden hebt die je gaat gebruiken, schijf dan het internetadres op. Boeken: Auteur

Titel

Paginanummer(s)

Internet: http:// http:// http:// http:// http:// Andere informatiebronnen:

Stap 5: Welke andere materialen heb je straks nog meer nodig? Je kunt denken aan: o Digitale camera o Microfoon o Diskettes o Scanner Schrijf hieronder op welke materialen je nog meer nodig hebt en schrijf ook op wie er voor zorgt dat deze materialen er zijn. Materialen

Wie regelt het?


49

Stap 6: Hoe komen de dia’s eruit te zien? Voordat je aan de slag gaat op de computer, moet je eerst weten hoe je de dia’s wilt gaan indelen: o Hoe komt de titeldia eruit te zien? o Maak je een inhoudsopgave? o Waar zet je tekst en plaatjes neer? Maak hieronder in de dia’s kleine schetsen van de dia’s die je straks gaat maken.

Dia 1

Dia 2

Dia 3

Dia 4

Dia 5

Dia 6

Dia 7

Dia 8

Dia 9

Dia 10

Dia 11

Dia 12

Dia 13

Dia 14

Dia 15


50

Dia 16

Dia 17

Dia 18

Stap 7: Wie gaat welke dia maken? Ga je zelf alle dia’s maken of spreek je af dat ieder een paar dia’s maakt die je vervolgens samenvoegt tot één presentatie. Schrijf hieronder op wie welke dia maakt. Dia 1 Dia 2 Dia 3 Dia 4 Dia 5 Dia 6 Stap 8:

Dia 7 Dia 8 Dia 9 Dia 10 Dia 11 Dia 12

De presentatie maken Je hebt nu goed over alles nagedacht. Ga nu in PowerPoint de presentatie maken. Zorg dat je dia’s er mooi uit komen te zien, door bijvoorbeeld gebruik te maken van plaatjes en achtergronden. Sla je werk op wanneer je klaar bent.

Wanneer je allemaal een stukje van de presentatie hebt gemaakt, dan moet je de dia’s nog samenvoegen. In les 5 staat beschreven hoe dit ook al weer moet.

Stap 9:

De presentatie afmaken

Nu alle dia’s in de juiste volgorde staan is het belangrijk om voor mooie en passende diaovergangen te zorgen, zodat de presentatie één geheel wordt. Ook moet je controleren of de hyperlinks die je gemaakt hebt allemaal werken. In les 4 staat hoe dat moet.


51

Stap 10:

De presentatie laten bekijken

Laat de kinderen voor wie je de presentatie hebt gemaakt de presentatie bekijken en schrijf op wat ze van de presentatie vonden. Maak hier een kort verslag van.

______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______


52

Project Tweede Wereldoorlog:

Recommend Documents