Kerkbouw na de Tweede Wereldoorlog

Rita Overbeek en Kees van der Ploeg

Kerkbouw na de Tweede Wereldoorlog in de stad Groningen IN DE IAR(N NA DE TwUD( WERElDOORLOG, DIE DE GESCHIEDEN IS 21JN ING(GAAN ALS DE WEDEROPBOl,JW" PER'OOE, WERD ER 11< OE SIAO GRON INGEI< N'EI A"HN r>u'N GERU' MO, MAAR OOK ONIHONOEN ER I'\.A.NNEN VOOR UN GROOISCHHPU S'AOSuI1SRE,D'NG. AAN DE zu'onl)DE VAN DE HAD BHRHI DAl O( W'IKEN COENDUSBO~G.

o( W'JUT

EN CORPUS D(N

HOORN.' IN DIT ARTIKEL wORDEN OE KEUGUOUWEN DIE IN DEZE CON![xT TOT STAND KWAMEN. NAOU

ONDER OE LOEP G(NONEN.

....." eufiK;e """rttn mogelijk geh ..1nieuw m".""h.p_ pelijk he.,el. w .. ""n ond .. m.. r k<>ningin Wilnrlmin. sroroomd h.d. n.men de , .. di,ionde g...,.perin~n.n '!rlKture" hun pi .... we .. in. Do.ronder""".n n'" in d, I.." .., 1'1.... d. k.rkge"""'li
d.

.0.

w:l •• <:lf8rnoeg"",r Nedrrl.nd hod ... ",,,,,,.. k,. T""h ging het om ",cr, d.n lou.., he ....1.,n beot.. nd. "ruet.ren. Voo,,1 ui. hi"ori"'h onde",,,,,k •• n dr I...... jaren is duidriijk grwotdon d., de ..,.... d«.nni. n. de oorlog ook .. n grool "ptimi,m, en .. n ongtkend, dy"'. mirk li",,," zirn. ond.nks problemen dr gtlridrlijk .ioh ,f.. kenrnde Koude Ootlog of - crn "' • ., .pecifi.k Ned .... l:t nd • • "'g" u k _ de uit, ... moei .. m. dekolon ioer ing .. n Nedulond. Oo.Hndi,.l U.. lijkt rrop d•• iui" mede d.nk· zij d.~e ."di'ioneie "r.
.1.

Wederopbouw en heroriëntering 0Yt.. 1in Nederland h,d delWeed. Weteldoorlog ~Ieid

.". = ,,'gn•• i. in d. bouwprooUdie. w:lordoor n. '94S .;. ui.breiding .. n h.. woninghe ... nd .;. hoogs.e prioril
~ r«d.>.k m Bm I>, Vgl. ""d,,,...,., Ig Vgl. Gmi>.... dor 11> .... '0"",,0 krnedijk «fgotd. 11eM>rtnnn«nl< knbocllitttt"u, ... de in K= ~ •• en Get$" ",nd"" 11" ~ i. 11ft Id_" Zt>«, ,_. 9",60; M.ori
r

_ I

.s,. """"

lijnen "'.

""'-")dm<" _"" '""

Wo:t_..

1""""- """J"""

... " W"""",",,, ... _'''''''', IUd .. """ .. n Idool .. ndon"" ...

...

_""*",",,.

N"""" .... ZwoIl< '(10'. &-8"

Vgl. K«s !'muY' '" Ed T........ Wtt_n "_n·... tN«I
Dez. dynami.k ,i.n ... ook t~r"g in de wii" ..... rop d. kerken >leh in de n,oorlog,e .. menl.ving m,nir.,,~,den

""h""haald. Nog m... Iwr, geleden is het gesloopt om in h.. k'd ..... n de wijk .. rnieuwing plu,. te m.ken voo,

Voo ... 1in d. Nedotl>nd.., Hervormd" k.rk ..... . 1VOOr de oorlog ~n diK ... ie begonnen aver d. pi .... v.n de kerk in de modern ... menl .. ing. In d. 1I,00m,·I:"hoHekekerk

woningbouw. In L"""nborg. d. nog .... r !.:t'e? ge ... (j. ... ,de wocnwiik. was in h .. geheel geen kerkbouw voor· .len,.1 lan d .. ook .. menhmgen met de n,bijh
V"ic»o.., Co""ili. (196N9ÓSI. 11" opnieuw doordenken

deoud. hervormdekerk ... n Noorddijk. In kiiuln i • • lech .. e.on bneheiden kerk ...1gebouwd voor geb,ulk

"'U dot p"",e. voo... 1op gong kon,.n door h<1"!Weede

VOo de In de llervormde kerk v.n<>ud.lt'Vend. idm" <>ver de 'volkskerk' .1. een geesteliik Iehui. voor ;.dc,~n. I.idd.

door ".,..1 k>,holieken ,I. pro'.... n .. n.

'ot un grote .. <>p
Va n traditie naar modernileil

""",,, ..,,,nde he""rmden voor g.port.."d wa",n. De., nieuw. in.ieh .. n ...... n von grote in.to.d op h.. denken .,..., de ,,,,hi,,,,,,"u,". de i!«lenbauwkundig' pl .... von k.. kgebouwen. 4 Ih.mij h.d m.n in h.rvormde kring .. n· ... "k.liik een duidelijke voo,keurvoo, g.bouwen di. ,ich door hun 'rodi'ion.le uite,lijk duid.lijk ,I ..." .. Ie ,,,,hite<:-

Arrhi'«ttn .... rd.n hoofd •• kelijk in d •• ig.n religIeu .. kring g .. och'. V"k ging hel om in kerkbouw gespeei.lj· ... rde .rch i,<,<"nb. ''"u. - een Y<"",h ij n..,1 d:t, ,ieh .,...,;geno.1 in de neg.n,iend. eeuw h.d voorgcd .... In he, ,Igem""n kozen voo .. 1de grote g.loofog.me.nKh.ppen VOOreen gebouw da, bttldbep.;tlend moes, worden VOOr d. iden,i,.i' v,n de eigen groepe,ing in de nieuwe wiik.

tuur v,n hun om~ing ond."",heidd.n. In d. i... n vijf'ig m .. kte die .... 1.1 pi.... voor een mode,n«e opv",ing ••1

Daorbii .... ,d in de loop ... n de iaren vijr'ig m. ... n meer gdxperim.nturd met nieu"", .rrhi,,,,,,oniKh. ro,men

,k>oI d" een marlante rorm~ing geen .. in. uit, .",1...

• ien i• .an d. kerkgebouwen die in d. An",erd.m .. ,uin ·

",,,.,inde op eigen'ijd .. wij .. uitd rukking te g ... n •• n de pl",,. .. n de eigen ,uil in de .. menieving.

"eden v...... n. De riik.averlteid stelde voo' de bouw ... n de,e kerkg
Di, i. voo .. 1mooi te .ien in geheel nieuw i"g",ich .. gebieden, d. IJsselmeerpoid .... Het model dot

opv<.tttng dOl de kerk ook Un soci,l. wijkvooniening w.o.~ Dll be,ntwoc,dd.~, precies un h
on,wikkeld voo, de in '93) droogg.... lI.n Wieringermeer·

,0,1,

wo.

'1'4'

we hierboven hebben gezien. ,ich voo .. 1in de lIerVOlmde

polder. werd herhOlld in de Noordooo,polde,. die in droog wo<. m." de inrich'ing "'.. , n, de oo,log opgang kwom, In beide pold.n .... rdd ... «l.nbollw-

kerk h,d ontwikkeld.Dok al I".n de ee,,,e Iek.n.n .:m de

kundige ruimte gele«l dQO'openlN ... get>w"",n en kerken,

_u l.ri •• ,i •• ich .. h, .... r.1 in de i... n vijr,ig v.".tellen.

w• .,bii "Ik.n. voor de d,i. bel.ngrijk... denomin.ri .. -

p., om"re
nervormden •• "nolieken en gereformeerden - een g.lii~· ...... rdige plek ""'m g ... ~~ d. Wn, de .«hi'",,'uur voor d. oorlog de ui,drukk ing was von .... , n"ion,le

k.rk in tloogvlie'. ,",ul ..".,n d. I",,,. gro'" I.ndeliike

eigenheid werd gezien. ,oal. r .. di,ionele"polog~n en

kerkbouw.rlie. An,woord '~, ""n m
RD .mb",htelijk. ui'vooring, """d de architec'uu, n. de oorlog geleidc'liik .an .igen,ijd..". in •• n.luiting bij

worden gezien. 0" i. ook '" zien "n de :och'''r'''nvolgen' ' .... "ndgekomen nieuwbouwwijk.n in G",nins.n. In d. naoo
Oolc binnen d. li,urgie .. If vond rolap ..,rnieuwing pl..,,? In de pro,.... nt.., ke,ken. e.o", voo ... 1bii d. h.rvo,mden •

prominen", plekken nog k.. ken g.proj«'n'rd. m." in de

en I"", ook bij d. gereformeerd.n. werd g .... perim.n'.. rd

beeld VlO d. kotk in d. moderne .. m.nl .. ing, dot. z",l.

..,,,re

'en

.e

"",,,a"

.1.

internot ion' I. modern i.. ringsbo"..gi ng.n.

nieuwe noordeliike wiiken .iin .1 ..,,1 mind .... n"""ig, voo",1 in het I"<.
mn nieu"", inri,h'ing<mod.lI.n. ond., ..d ... met het oog op un in ",imtelijk op.Ieh, minder gelmprovi,urd

wikkeling '963"966. ui,voe,ing '966'''7<'1), In s.I"""d

"ndoende .."ndm.. I.... ring. 'n h
(",I 60'1966J .... rd.n bii wij.e van <xperimen, un gro .. en Rn kl.ine kerk ... I. di, beid. n,drukkdijk ook VOOr mdeTe

een gr", ... waorde S.h..,h, .on d. uiterliike "Orm van de Ii'urgie .10 betek.n i...,II. en ..... rdige uitdrukking .. n

geb,uik w, .. n bedoeld. opgenon,en in he, wiiker.trum

w... h
,1.

'DeTref"ko.l". d>t bij de opening in 197' I1ndelijke "n· d"h, ,,,,k. 6 Inmidd.I, is doorde soci.l ..... nd .. ing.n ",n

d. I"me i... n h
v,.

di, wii ' ee"trum ,I w...

0.: wur>1 invlo
•

•. f 1,,..61 rn K.L Sij"",n" """"'"."'.. _

RoIt'< idM'n komen IU '!loOS "'. bDcl'. in: l1.. S.,."."'" "" C.A ... n Switr6.

.

Bij ok rooms-ko,holitktn b... oh, htt lWttdt V.. ic .. nse

Conoilie ing,ijpende "" ... ndcringen me' .ich mee voo' de mi •• i.,ing, """m,n d'''''g de p,i..,., de mi. Ojl me' ,ijn ge,ich, n, .. de i:r,kg.ngt .. gekotrd om otn direc,e, oon'.e, met de gelovigen "",gelijk ,e m,ken en ,tdU" d. id«VlIn ..n • ."ing doo,d. gemt<'n«b.p ui'd,ukking 1< brengen. Hiervoo, n>O<'i' he, .1 .... mot, n'" he, midden Vln de ruiml< "",rden .... rscnov
'0'

Rooms-katholieke kerkbouw D....... vijf'i.n jn' n. d. DO,log we,d ok b,holi.k.

ke"'bouw gtdonti .... rd door , .. di''''noloopv.ttingen over ..... Ii.. i'. m.,eri •• lgtbruik. geleding en decororit. 8 Vr<>;ond met de ben.,· deo",".ndigheden d.l ..... n .. n loren doord. cen ... te ","",heid bijn ••!tijd ontt.don On
.1.

S.n·Saloatorkcrk, a. chitectenbu'uu ir. J.G. Pouderoyen e. ir. C . Deur, UlS. -. g6. De San·SoI.",o"'e'" i. d.ett
(m lood """,,;';hl

va. de" <>prOo;"i<", ... _

.,.

de

~;jk'

in htt bde, •• n dt .. ad'ui,bl
00"'.

Il.no "". der u.n in Den lIo«h een I.. rg,ng voo' .",hi,,,,,· ';ooi. van 'h .. pl'sti",he ge .. I'. Dit io een .. n de gulde • • nedt ",,,w.n.. reek ... n ..... m>ten .n .... ,.

_hnfirn, is P.

Co.,,,"".". Im"9~"' ktri:th)l!t ...... Bil_n

'.~Oeni........,. '0. i«rl< "" hn .,idde,,,..,, ljDd.hui' "" '<en o{>o&. huis'_ U......."".on dt k,"'," in dt wtd
,a

H«I
(.00».

ut.h.... '" "",,r.~ '.tl< l\OoId <.< ,.,~_ 0<<< '" ,nd
'9\,.,00' . "_"',rio,."",,~. (lroni"i<" ,""•. Voo< de km «Ir.i< """ JUl' hli ... """",,*,d Sa"',,""rk """ de Open M<mumtntendal, _,., .... _005 r.ofd. "'Ortumt"""'''''1. Dim .. 1lOIliZ, g<m«nt<(lromnpl. n v.... """ der 1.00"" ,,,,hit«tuunl>eori<.ie Ri,~.,.j l'0tenio", "19-<-

(,

; In1
no., h
houd ingen, geo'o«m op ~n I.... n,; ... propel1i.iee, ui, SyM, .. ,lIt ondwkltn .:m ttn gebouw ,ich h"moni.us voegen," Do: cursu ... n ",~,den g.g ..... cn in h., Krui,hui, in O....,h. S
"tn, ..

0< .rthi,ccltn .. n de 1Io.."h. Stt con",u,ti .. en ttnvoudig, .0 min mogdijk be ... ,kl bo.",mat.,,»!. w:o,rdoo, chte·

. )

lijk. kw.li,.;t w.m ben.d,ukt.n d. gebou .... n ttn ""''' li;dloo.h.Od ,ouden ui"'ralen. Vooral in k.. holitk. k.ingtn m .. k«d.,."romingmol opg.ng_Ook het bur..u .. n I'oudero)'tn .n Orden door zijn acli· .ileiten in bot bde, .. o de bodelijk. wederopbouw. Hij w", . . n Ittning ""n M.J. Gr'mp'" Mol ..... (,88J"97') ... de ,.,.nn\O!ige Tt'Chni""he Hogeschool in on G""pré Mali.... , V"h.srn tn Kok. l'oudero)'tn ..... , d. on'wt'p<' .... n de ~ .. opbouwpl.n"en ..an R.tt .. en ('940) en Hengekr (194~1. en l><'roHen bij d. wederopbouw .. n Nijnltgen (1946), 101.. 1' .ijn burt.u was gew;'igd. Hij wtrkte in d.. l· ü;d .Is .. <de"bouwkundige""", de Wining«m«,pold« .n d. NO<>lclooo'poldnnen """, d. bouw",.. rit s..· 501":1(0 •.

0. .rrhi'ecten lieten zich bij hun on,wc,p """, d. kerk in

GfOningtn inspi«rrn ui, de vijfde ~."', '<>tn h<1 christendom
• So. S.h•."". d•• b,i''''<1 It" .It•• , '" d, Imn •• , Zij wilden d.""n~ .ich'b . ... t<1I' ch,i"endom. Met rit bouw .. n de 501 • .,orktrk wegonnen. Door geb"k ... ""Itnde rin".KIe mi.hi.... 1noodg«lw<>ngen in ,~ f.<w:oa" .f,.. nd ziin omge.ing door etn brtd., .. rhoogde "<>tp bij de """fg<. .. I, ttn g ..... ,rook me' d."in d. <"". ui' ."""ml.g•• 'I en ... gt>nd lij".n. 0< ingongtn k"'lI'n bij • zond ... ",,:enttn in de "","' """ rondbogen .n ,impar><wen d. hoofden'",. bent •• n g.st il~,d met.l.n k.ui •. 0< halfronde .b,j, •• n d. V. . Stork..• borghstro,t word, geIl."k~,d d"".,~ .ijhp
" 0.., ol< ui,rI«l< ...... n.

'0'

1\auor,,,,,,,,,,,, .. """,.,..DI........,.. ... G...'" Mot...

.an de noordzijde de 10.el1:• .,..I , .,n d •• uOd.ijde de M.ri.bp<1. .Ik .. n ' ...... rondboog .. n., ... voo ... ien. Zo s«to.. n de bui,.nk.n, i•• w op
.J.

,

bn".,

grom "nul .. n" ... m.. h.IMr gl.s·in·lood. In "gen"el· ling ,o,vrocgchri""lijke .".ilica·. i. h<1 h.lfronde gewelf .. n de .bsi, nie< ..... i..d n><1 mouTekcn. m'''''''''r2irn .. n C'
,

Oude T.... m.n" 1010'<5 en Eli ... en '''''"'' ui' h.. Nieuw<, Simon.n Joh.one. de Ev.ngeli ... In de ""uu .."n.n vl<>
I Ktrk M.,i.·It.·lloo.n '" ht! md,hj. I•• d"h.p "'" CO'P"' dr. 1100'"

....."enpl>fond von h<1 midden>
*.

ken .ijn opgcv>t .1...lf... ,>arme. "n de Kt';; .1, bron .. n gen.de. A.n de noord.ijde von hcr schip sU" de doopk'pol. di. volgen. de vroegch,i".lijk. 'r.uli,ie i. 0PS ..... 1, een .. [/S,"ndig bouwwerk. Olt word, verder benadruk, doord .. d. vl .. rv.n de k.:rpol irIS loger lig! d,n die in de kerk .e lf. De ruimte von de k,pel word, gtOlen~j, in besl.g genomen door een EtOO', .von' mrt •• n kop
=

Kork Maria_len. Hoorn. atebitect Coen Bek ; nk,

'95 8 .'9 60 De Son·SaI",o,kerl: en de M"i ... tn·Hoornk.rI: zijn d. enige ' ...... "orholiok. kerkgebouwen di. n. d. oofl08 in de 'tod Groningen .... ,den gebouwd ,'4 In1< ...... n' i. d.. bcidc kerken quo .rchi,ec,on i..,h. l'O,mgrvingl:lh. ,.

001"".,. l
in de j. ren .." ig vond er ten opv.llcndc modern iscri ng

6

K,,~

"'o".·I
pla.ts, die ook begrepen m<><, worden . 1... n poging Om de k.,k .Ich,."" bij de 'ijd brengen door eigenrijdsc archi,ec,uu' en de '<>n moder"" kun.,. r\ D........ n i. de kerk voor de nieuwbouwwiik Corpu, den Hoo,n een mooi voo,beeld. Ondrr h", .. ntol v.n ong00 inwon." ..... "'p de wijk bij , •• Ieg W.lS be .. kend ...,,,,,ch,,. het bisdom Groningen ruim 1>00 . . . holi.ken. Omdot de wijk te vor verwijderd I.g ""n d< .nd.re ko,bolirk. kerk.n. """.. I d i.. in d. binn.nst.d. be,1oot mtn 10' de bouwvon .. n ni.","" kerl:. lI<><wel .e n, ..,tal .Is Mari,kerl: ....td .angeduid. w•• d. om.ill, n •• m M.ri .... n-Hoorn. De nieuwe wijk on,I ... de hu, n.. m •• n CC" <>udc botrdcrij di~ gelcgtn h,d un CC" """h, in het !toorn.. Diep. en dit v""'ger ktoostcrbc.i' ..... gcwo«'. In de ru.mgcving von do ~.. k we,d ... ,Iui,ing gt ... h' bij d i, ~i"orische gegeven. In '959 word de CC'". "ccn gelegd.n .en j.,. lor .. werd hct gebouw g"",jjd.

'e

'. tn ol< ltinrt57"'9~8 nog ltuWll .u, """"'rp VOn ,,,,~il«{ J.n Mol "ir Pen 'u.g. tn de- latcf< wij_ r.dd<poclwc.o rn het wiik«nrnlm ·1lcTrc/1up
hierin""" k.uio..,.,.,. Ach,., hot vierb.t. vbkn. geIo b.>k .. """ bniDdt IJ.moe kuolt.ou. en ...,b.u lol.. RmerNn. een vrirnd ... n CMn _'nk. Oonprnnk.lii\: wao hot dt bcdociin, om in dt gtm ..... hn idee ""' ,och ,0k,1< """'. ... llingen •• n '" brtngen. dlo .... li."'•• ronodt,8""hik' bI ..... :un dt vorm,n, ...1•• n dt .",hi'.... u ••. nu .. toch .. n ..keu ulf. .. ndiaheid h.dd.n en boftndien .orgden vooreen .".I.nd lich, in d. k.. kruin" •. In de nootdw>.d ,ijn """.... lIingen ".Ini" Guldtn R.no<. Mo.gen ..... Gukle. v.t. I""'" dt. Uemel, en Spiogd de. G ..«h'<Sbeid. In hot och ...".m lIln .ymbole... n God. g<>ftIbeid ..... ,11" ... u.: dt hlDd.1lo "'beppmc! g<>ftI

",,,..n •••

· )

In ~lin ontwerp

!"". de IGI,lIoIitk••tthitm CMn Ikkink set>o_rd

(1911-19961 .:en plutiKhc _men,~.1 '''''. dit ,. op fulI<'Cioneri· ... k.lijk. "irg.ma_PII""" _ ttn wql~ n" "",,,,,.prn die in dit ,ijd 001: ....1 'bttldtnd f.. llClion.1li ..... • wmI genoemd. AI. inspi ..,;"t,,,,,, ..." h...... n FkItn do

nn God de vode •. hot 00I01lo hot ~lIig pd n. God. Zoon m de duir hn pd ........... _ nn de Heilig< Gent. 0. ";jrkln ... gu.. in.b<1on .......... in de .ujd.

.1.

I)en)o~. in '9~ .oItooidt ur1c NOIrt+D,"'..·-d .... II ... ' .." dl Zw •...,.... ."'hi..... ~ Cofbusk., aloool< do ~ijll.

W1nd n. de kunst"" ••• lun.nn de. Plu Uil Rot.mhm ymbolm ~II de /olJI ...·III.o'" lvo=I

..,' .... "' ••1 in beton ... b::Ik ....,,, .. " hetbnl .. h ...... lti< .. door I, d< k.,k M..i.-t-Hoorn.:en de ....... """',

,~.

bo:v;t,,,,,, .............

- " t t . kloku...or=. 11.. ~ wordt Jd«'n.....net _ _ .......... ldigt ptOpOfTio .....'''' en JOCd uj'BtWOfItn
Gouden Hui •. To.ennn Di.. id. MOOt<"""-ut Ark ... her v.rbond. Ook op .nde~ pb .... n.• 0010 de wond 'u,.. n d, d.gkert ... de .ij.ini;.ni;. ,ijn gl.,.in.hnonkun" ...... ~n 1':In v.tt d., N.... nlr'bfKht. In de doopk.prl is .. nw.ndvull.nd gl..·I.·I""'k.. mlr'pl ....... n de Nijm«v< ku.""'hilde,·sl... n.... tewn . .....Ir'... . .tthi.CCI Bekink. I!ul>en Ei,nurg~. mot .. n """",.. IIilm 4':1. die in dedooplitu'lie wordt [II
pu.;",n" pb .. illCt>t va<" u ...... claklii""". 0. .....1'Jt'ft'1 •• n dt wn,k •• , i. opgebouwd ui, ~nie.ic •. lIo,i,o.I>I.".n vI.k~n. d~ •• n hot idioom v.n ~ S'ijl do
die in '96<> door ... hi.t'<'< 11 Rmos w:>. gebouwd """ de 'rllOd.ul~r
n"

!>ttldr... " we,k.lijk m<>dern. Ir:nholic" k.rkaebouw." in N«Icrl>nd grword.n. 0. M.ri.Ir«" i. ",bot, v.n "",m, .....,bij gtb.uik i.~· mukt van.:en belo",k.'.. on m", ..lw.rk, Zij i. Opa<' bouwd ui • .:en recht"""kig hoofdvol ...... run ... " ",knikt,

"'."hoogd

aplopoo"",... Iln" ooIa:', ,il" n" het """rpIe1n d< doapk:Ip<1 til do .....nor;" ,.plaat". [)co V.......,., ... n Ion dik kom, '<ent.rlet.nug io dt KUIp/"rul

is"'._

Ge'""""""....

,6 Zio Gnrit de ""'I'" X<eO'''' cl<.- P\cq. 'Gn-ef........-.lt ...."" io de prorinri"'G;' • • in ''''I. d _rd dt M.lpoIi>k.rII OiO .... Fioftopl
">d.I,

jj<",.....".

m<. "",,,,,on .. r ~"'ojll< V;tn htl koo, on.... n """",.lIi"jl",n d. H. M.1,i ... rwijd.rd en .. ruggeg ... n un he, bi.dom Groningen. 0.. .nd..... n".". w•• rv.n de "",,"'elling niel.l. uit\le.proken htholi.k h.,.fde t. worden herkend. bltml wd in".,.n werden "",ar nodig hers'eld.

Pro lt slantse kerkbouw M.. de "lW,""e Wereldoorlog k"",m er ..n einde •• n .. n

bebnsrijk 'ijdperk in d. prot .... n' .. ker\cbouw. d.... n htteind von de •• gen'i.nde .. uw bt'gonnen. Hi.,in 'p«ldon de gereformeerden .en bel,nglijke rol. In reiken. ' nd. .. gala, n'en ga",n .ij in hun k.,kgebouw.n ui'ing ,.n hun groeiend .. l!bewu".ijn. '7 Ook in poli'iek en m •.mch'PV"lijk op,;ch' ""Itooiden .ij in de•• j"en hun em.""i 1"" ie, N. d.~. Wereldoorlog begon .en nieu .... periode ... n """es.. n... kerkbouw. die .• 001. we hierb<7v
wo,

Sr=,...

'1 m v," Swig
.1,

"".. nderingen h.dden 8""'lgen voor he! k~rkgebouw <:<>... p" h.. on'wikkelde .kh fn«r .n m • ., in d. rieh'ing ",n «en wijk""'ttum.

Goe de- Herderkerk, a rchileelen Eg be n en la mme rl Re it sma. '9 SS·'9S6 0.. .. rSl. nieu"" ke,k van de gererorm ..,den n. d. Tw,"". W... ldoorlog we,d g.bouwd in htl noordoostel ijk. """I V;tn d.... d >ln de II.inoiu ........ U., io her ...... n,oor· logse oo'"",p in d. ".d .. n Egben "eitsm •. in .. menw.rkinS met .ijn .oon Llmm.".'8 Het gebouw i. getegon op d. hoek .. n •• l ligt evenwijdig aan d. Hein.iu,.tru,. Htl IIOlume links hi.,v", mei po".. 1i. «n "uk 'eruggelegd, .od .. een """plein i, onu,.. n. Dit deell>ev., in pl •• u v.n «"n 'oren «n gt<>m.tti><:h. con",""ie V;tn beton en hok" .. n. di. pl..u bied'''l) .. n luidklok. Link. h"rv,n bevind, .kh d. ron,istori'''m.r mer d•• tboven d~ kos, • .,wooing. Alle gevel. zijn gemet .. ld ui' ..n gmal rorm." w.. lh'l)d· I'Ormm',n. ol't,.. nkOmslig R.eil.m.·, voorliefde .00r de •• p,.... ""'" mogelijkheden van d. bak .... n_ 0.. 00'1S<'>'<'1 ",n de r..,h,h.,.kig' k"kzool WDrdt gedomi. neerd tIooree. grOOl rood ven"". dot deel, in bewn i,

.1,

(

,

""~ Ikt Ilfu'lI,rdI ~ ... m """""lr' 1~Iiekkolom onlWi<,p lI..i"m • .. n ,roo, om d. hook doo,~p
"''''''''''. Mij" "'Jojprn hort. ",ijD "'''', Zii "DIp mij'. Fbo_rtl op IoIun"... 10. In Ik ""I i.............. k.......

1"1"........101. Sind. '997 fUD<"IionO'ttl b<, i, h.. interieurop «n .. n,,1 pl1 ..... ing.ijp
'''gep;o''.

wnt.lijk. gt"'Ol """ ... 11"'" is ui,iJd>ouwuitenûfd. in hoofd, .. k "",....ii,igd i. gtbl
"*"

onI""

.. n.i
Immanuelk ••• , a,(hitectenbll.nu Hayktns tn Ja"sm., '96. Ikt urlgtbouw i. on,,,,,,,,,,,, ..... p-bntikmaki", .. n d< modulot. hn ..... proportl.ochc-m. tb, doo, ~Corbu .... .... on'wiki.;.,1d op b..i, .. n de geld..li ........ ..,rhou· dingen ,",on h., m.n •• lijk licha,m. Het fItbouw beo .." ui, «n .«h'h.""ige ,roe. i.;.,rk,.:,,1. ~i. wo,d, "...'Mk' door.iez beton ... " OCh .. ld.k~n in do: dw:trS,ieh,lnS ..... n d< . 0 ... i. btklerd ~ lrou m.t •• m.. pl .. ~n. «""ijl ti< n hn fItbouw in «:n ,,
.n, ..

.,ijo,..

".Id< .....

WOIIinx un d< ..... bet hn rompIn. ... rt>onden. '.kIuo ...... duidtliji.;., ,.Jnli", btd". gdtfOOr!ogu pe,iode ....... in w=I gehprrl .... n'... rtl met "p........ beton
.10<,

'0 Hn In"",", .. n d, G..d, Htldttktlk "'ti .ra,1 'n ,,,,,,,..10' hl1 tlnd " P.L.Ik""""........... , _"__ .~G""""" '96t ... ,.,

ui .. mute ..,~~ d. enige deeor",i. i. etn b;nd •• n ....,ut

"""1:,.,.,k di.op boor>thoogte rond do h.1 v>n do k.'" loopt. do wt~id v>n d~ kcrkgcmetnKhap ~ymboolisarnd. De.. b;"d ",ordt v.n bui ,en. vi. het ituerieur. in do ""n".r. h.1 ...... ,'8 ..... De .",hi,«,,,,, hebbo.j i. d. !mm.n.~lkerk in gebruik bij de Pro ..""ntse Kerk in Nc.nd •• n he"""mden. g... r"'m"",don en ..,nge li«h·luthcrs<:n, Momen,,,,1 i, de di"" .. om!:""ing Vln de Imm.nue lk"k _ d. oostzijd. Va" het Ovt""inning.pltin - in herontwjkk.li"g. Itn bch"" .. ""' ....... n do voort",lige kO$"rSwoning i. gc
K.ndelurkerk. Bu'uu vOor Architectuur e n Stedebouw ir. P. van Loo en S.• an der Mei , ' 96 . Ot ~h,,"ft ••• n etn .igen modo,n ge.ichl gold ook ...... ,

h
lol'."'.

w...... n do vij"" ,,..nde b<,onnen kolommen, 11.. t.o.,n". ",Iume vormt del:erk ... 1en in h.. and ..... lijn vergade,ruimten en .ndere f.dlitei .. n ondcrgebt""ht. De hoofdingang is in do unbouw >on do we"'ijde. De enige d«orotle.'n d, b;k ... n.n gc"I,ls he ..... ui, ttn ui"p" ,in8 >on de .ij..,,,,.., in d. ""m .... n •• vnt k.".""me" en d,ie .... nd.". Op d...... 'gc"I.1 .~mboli ..." .. n meulen kunstwerk in de ",tm »n etn .~" ... mige k.nd.l .. td. n.. m von do kerk. De st.,k n.., binnen gek..,rde op." »n het ui[Ctst sob<,. gebouw b<»l.h h.. kerk.lijk. "nkl.' " ..... n. De o,n.men,loo$hdd. do n:td'uk op onderling< m•• ,verhoudingen v.n de ,uim'.. en do lich'in ....1v.n

'; 0, Ko,d,I •• tt ...... d. lIombutgm';j." ~n.f dr>g"n

hi",,,, .erd.r bij. De K.ndel .. rkerk hooft

'0' in de j."," negentig d ienst gedaan. In de .rgelo"..n ",re. wa"'n er plannen om hn gebouw te gebruike"

.1.

Turh b.dhui" en momen,ool i. eretn ."""school In gevestigd.

Sloop, hergebruik en be hou d Van.r &! i..e ...... ntig .ijn ~l"Khiliende ke,kgenOOl'

.. h.p".. • ....,tg.g•• n ,ot gezamenlijk g.bruik VOl" k,rkruim,e.. Door behoefte un m<>derni .. ring .ijn nog n,. .. ~inig origi .. l. interieurS g",d bewu.d gebl=n. W.gen' de ''''nrmende on,kerk.lijking en hrt d.l.nd, k«kbe,oek tijn vn:1 kerkgebou"",n hun ""t>pronkeliik<> fUn<:1ie kwii'-

go",.k', wntn .... 1..... rbodig .ijn .fll""oten. ]n G,,,· ningm lijk, di, voo,.I.nog m.. ,e •• II,n, ui, de nIDOrlog« k<>,ken gtsloop<' ""' ge",formeetd· prkgobouwen wetdm ""..g.nom.n door .nde", go loof.g,mttnsch . p"..n, to.l. de Goed.-Hetderker. en d. Mori.kerk , D..".,ogcn i. hrt behoud v:l.n "",ou,,",,, k.rk-

'Wtt

gebo.,,"'.n ui' d" vooroo,IOgS< p'an grote b
'U'..

n '99 g .. '003 onderlork gegen h~f, M gem~nte d....... .,ehi'te'uur en """.. bou'" ui, de "'''''rrop_ houw"..riod., aonge"rn in ,oenemende m>re ...... rdrvQlI. gebou"",n uir dt .. pe,iode ""'.tden Il""oop' ofjngrijp
I

i!

gepl»«'. w"lOnd ... os "Iigieuz< gebouwen.zo

!

I!

DrS. Ri .. Ovtrbeek i•• 1•• "hi'tt'uurhiotoriC1.fll""ude«d.an de Rij"uni",.,ir.i, Groningon. Sinds rg8& i. .ij .1•• n:hi'ec'uurhistoric. ~r\< ... m bij d. Dienst RQlEZ v:rn de gom .. n'e Groningen. E-m. iI, r.OI'
'4 I'",,,", •• n d, K.nd,I •• ,k"k in 'g80 mtr

".H•• I d. p".kUo.1

Dr. e.p.! (Ktt') .on der l'Ioej! i. wer",..m bii de opl,,"ing Ku",,- en ArchitC"
.n.

_t

'0 T. '""'" I!.>mt.u'gr" ...., 'J {YrT\. lUndrl.. rl«rki, H';n,i .." ... , de Winsum, (rnt. Gown ""'..." .....,jlirt.ll ,..., de bes
""rd,

-"7"