Rotter|>,-i..d*-iiii< -O
PROFESSOR MASARYK IN ROTTERDAM
b l e e k v a n p r o f e t i s c h g e h a l t e te z i j n . O p 1 0 s e p t e m b e r 1 9 1 9 h e b b e n d e g e a l l i e e r d e o n d e r h a n d e l a a r s in Saint-Germain-en-Laye d e n i e u w e r e p u -
IN DE B E S L O T E N H E I D V A N EEN R O T T E R D A M S E H O T E L K A M E R
b l i e k O o s t e n r i j k een v r e d e s v e r d r a g laten o n d e r t e k e n e n , w a a r i n h e t g e e n
WERD 'HET NIEUWE EUROPA' G E L A N C E E R D
in R o t t e r d a m b e d a c h t is b i j n a l e t t e r l i j k w e r d o v e r g e n o m e n . D a a r o m is
door Gert Andeweg
er a l l e s z i n s r e d e n o m n u , h o n d e r d jaar na d a t o , het g e h e i m e b e r a a d o p d i e h o t e l k a m e r n i e t o n o p g e m e r k t te laten passeren.
O p 4 augustus 1 9 1 4 b r a k d e Eerste W e r e l d o o r l o g u i t . D e m o o r d o p d e H a b s b u r g s e t r o o n o p v o l g e r te Sarajevo w a s d e d i r e c t e a a n l e i d i n g . D e
afb. I. Op deze in Praag urtgegeven prentbnefkaart wer-
C e n t r a l e n ( O o s t e n r i j k - H o n g a r i j e , D u i t s l a n d , Italië, T u r k i j e e n B u l g a r i j e )
den de tot rebellie neigende Tsjechen in hun eigen taal
s t o n d e n t e g e n o v e r F r a n k r i j k , E n g e l a n d e n R u s l a n d , d i e m e t België e n
gemaand in de Grote Oorlog loyaal te blijven aan het
Servië d e Entente v o r m d e n . N e d e r l a n d h i e l d z i c h t i j d e n s d e g e h e l e o o r -
rijk en de oude keizer die zo lang zijn vaderlijke zorgen
l o g strikt aan z i j n n e u t r a l e status, een p r e s t a t i e als m e n d e n a b i j h e i d
aan hen heeft gewijd.
v a n d e s t r i j d e n d e p a r t i j e n in a a n m e r k i n g n e e m t . Z o w e l D u i t s l a n d als
Een keizerlijk gebed voor het volk en het vaderland:
E n g e l a n d h i e l d e n s c h e r p in d e g a t e n of N e d e r l a n d d e t e g e n p a r t i j n i e t
Mijn hemelse God, Gij weet zeer v/el
bevoordeelde. Tegelijkertijd w e r d Nederlands grondgebied gewild terri-
Dat ik nooit deze gruwelijke oorlogstijden heb gewild,
t o r i u m v o o r een tak in d e o o r l o g v o e r i n g d i e in d e l o o p der o o r l o g s j a r e n
Echter misdadigershanden hebben die ons dierbare rijk
z o u u i t g r o e i e n tot e e n g e d u c h t w a p e n in d e s t r i j d : d e s p i o n a g e en
opgedrongen.
c o n t r a s p i o n a g e . M e t n a m e R o t t e r d a m , de g r o o t s t e d o o r v o e r h a v e n i n
Voor haar rust en vrede heb ik een lang leven geleefd...
n e u t r a a l g e b i e d , w a s e e n g e s c h i k t e plaats o m eikaars g a n g e n te b e s p i e -
Oh, sta ons toe, dat de regenboog van vrede zich
d e n en s u b v e r s i e v e p l a n n e n u i t te b r o e d e n .
zegenrijk
W a t later D e G r o t e O o r l o g z o u h e t e n , heeft d i e p e s p o r e n g e t r o k k e n o p
Over ons gelukzalige rijk welft en over een tot kalmte
d e kaart van het o u d e c o n t i n e n t . N a de beëindiging v a n d e v i j a n d e l i j k -
gebrachte mensheid! (collectie auteur)
h e d e n o p 11 n o v e m b e r 1 9 1 8 en d e d a a r o p v o l g e n d e v r e d e s o n d e r h a n delingen ontstonden in M i d d e n - en Zuidoost-Europa n i e u w e zelfstandige staten: l a n d e n m e t o u d e n a m e n (Polen, Estland, L e t l a n d , L i t o u w e n ) e n l a n d e n m e t n i e u w e n a m e n ( T s j e c h o s l o w a k i j e e n Joegoslavië). D e b e l a n g r i j k s t e v e r l i e z e r h i e r b i j w a s O o s t e n r i j k - H o n g a r i j e , de und
königliche
(k.u.k.)
kaiserliche
D u b b e l m o n a r c h i e . D e r o l v a n het r o e m r u c h t e
v o r s t e n h u i s v a n d e H a b s b u r g e r s w a s u i t g e s p e e l d en k e i z e r Karei I, a c h t e r n e e f en o p v o l g e r v a n d e in 1 9 1 6 o v e r l e d e n k e i z e r Frans j o z e f , w e r d v e r b a n n e n . G e n o o t de o u d e vorst in dë 6 7 jaar dat h i j aan het h o o f d v a n h e l r i j k h a d gestaan n o g e n i g e s y m p a t h i e b i j z i j n o n d e r d a -
o n d e r het ' W e e n s e g e z a g ' het b e l a n g v a n CIsarova modlitba za narod a za vlast. • t ) M > WÊMt.
stad o o k m o c h t z i j n . In Praag, in W e n e n o f
Vra kM S IMM i l M * T I M 4 M . • • d. M i . ^mt^ M 4mt» mtn rtltM • M hM M l l i w i . M i M < t f * « t i i l l » * !
w a a r o o k in het H a b s b u r g s e r i j k t o o n d e M a s a r y k z i j n h e l e w e r k z a m e l e v e n een g r o t e
n e n , aan het k e i z e r l i j k e g e z a g van d e 2 9 - j a r i g e Karei l i e t e n v o o r a l d e Tsjechen zich w e i n i g meer gelegen liggen.
Praag n i e t v e r d e r d a n dat v a n een p r o v i n c i e plaats, h o e m a j e s t e i t e l i j k d e a a n b l i k v a n de
Tl M h t H .
p o l i t i e k e en m a a t s c h a p p e l i j k e b e t r o k k e n h e i d . Professor Masaryk en gelijkberechtiging
V i e r jaar eerder, in d e herfst v a n 1 9 1 4 , t o e n het v o o r een o n d e r d a a n
D e i n i t i a t o r tot d a t o v e r l e g w a s T.C.
Masaryk,
n o g n a u w e l i j k s v o o r s t e l b a a r w a s d a t de D o n a u m o n a r c h i e b i n n e n k o r t in
een 6 4 - j a r i g e Praagse p r o f e s s o r in d e f i l o s o -
s t u k k e n u i t e e n z o u v a l l e n , w e r d in een R o t t e r d a m s h o t e l in het g e h e i m
fie.' A l was z i j n w o o n p l a a t s d o o r de e e u w e n
een t o e k o m s t b e e l d geschetst v a n het hart van Europa w a a r H a b s b u r g
heen de hoofdstad van 'De Landen o n d e r de
niet m e e r in v o o r k w a m . H e t m e m o r a n d u m dat e r o v e r w e r d o p g e s t e l d
B o h e e m s e K r o o n ' , in w e r k e l i j k h e i d r e i k t e
In Cas ( D e t i j d ) , het t i j d s c h r i f t w a a r v a n h i j h o o f d r e d a c t e u r w a s , gaf h i j er r e g e l m a t i g b l i j k v a n . O o k in z i j n c o l l e g e s aan d e KarelF e r d i n a n d u n i v e r s i t e i t g i n g h i j a c t u e l e en h e i k e l e t h e m a ' s n i e t uit d e w e g . N a m e n s d e b e t r e k k e l i j k k l e i n e , m a a r i n v l o e d r i j k e Tsjechi-
93
Rotter|,»»i™M,.>ou
afb. 2. Dit fotografisch portret van TomaS Garrigue
o n m i s k e n b a a r k r i t i s c h e , z i j het v e r h o l e n g e u i -
n e n , o m d a t a l l e e n al een z w e e m v a n v e r d e n -
Masaryk dateert uit 1910. toen hij- zestig jaar oud -
te, o p s t e l l i n g t e g e n o v e r het H a b s b u r g s e
k i n g v a n l a n d v e r r a a d de v e r w e z e n l i j k i n g v a n
b e w i n d . In d e l o o p der j a r e n z o u tussen d e
zijn doelen ernstig kon schaden. D e D u b b e l -
afgevaardigde was in de Reichsrot. De |as met pelskraag, het stijve boord en het lorgnet behoorden in die dagen tot de uitrusting van een academische intellectueel, evenals de snor en het baardje. Op zijn visitekaartje
Prof. T.G. Masaryk. Députéfthèque,Président du Groupe Progressiste Tchèque au Parlement du Vienne. stond:
(uit: Jan Herben. T.G. Masaryk
(Praag 1946) tussen
p. 112/13)
H e r z e g o v i n a in o k t o b e r 1 9 0 8 v e r h o o g d e d e o n r u s t d i e al g e r u i m e t i j d o p d e B a l k a n heerste. R o n d Servische g r o e p e r i n g e n , z o w e l i n Servië z e l f als in het b e t w i s t e g e b i e d , o n t s t o n d e e n a t m o s f e e r van v e r z e t , s a m e n z w e r i n g e n c o m p l o t . D a t l e i d d e in 1 9 0 9 tot t w e e p o l i t i e k e p r o c e s s e n w a a r i n Serviërs d o o r het H a b s b u r g s e b e w i n d w e r d e n a a n g e k l a a g d : het h o o g v e r r a a d p r o c e s in Z a g r e b en het Friedj u n g p r o c e s . ' M e t b e i d e heeft M a s a r y k z i c h a c t i e f b e m o e i d ; h i j t o o n d e aan dat het d o o r s c h e Ceska
strana
pokrokova
(Partij v a n
de
vooruitgang) was Masaryk b o v e n d i e n lid van de Reichsrat, het p a r l e m e n t in W e n e n . D e door hemzelf opgerichte partij genoot b e k e n d h e i d als D e Realistische Partij. Naast d e v e l e t e r r e i n e n w a a r o p h i j z i c h roerd e , zoals z i j n streven naar u i t b r e i d i n g v a n b u r g e r r e c h t e n en z i j n strijd tegen k l e r i k a l e b e m o e i z u c h t m e t het m a a t s c h a p p e l i j k e l e v e n , liet h i j z i c h k e n n e n als een f e r v e n t v e r d e d i g e r v a n d e b e l a n g e n v a n d e Slavische m i n d e r h e den in de D u b b e l m o n a r c h i e . Zijn opstelling leidde tot enkele botsingen mot de minister van Buitenlandse Zaken Von A e h r e n t h a l . D e O o s t e n r i j k - H o n g a a r s e a n n e x a t i e v a n Bosnië-
het H a b s b u r g s e b e w i n d geënsceneerde schijnprocessen waren. Zijn ingrijpen leidde i n b e i d e r e c h t s z a k e n tot v r i j s p r a a k . H e t p r o c e s in d e K r o a t i s c h e h o o f d s t a d w e r d n a m e n s The Times
b i j g e w o o n d d o o r een
S e t o n - W a t s o n . Z i j n c o m m e n t a a r w a s : 777e wfiole
trial
is a travesty
controlled
despotic
by wtiat
Government.'
of juslice, lo Englisfi
inspired ideas
is a
Masaryks optreden
h a d Seton-Watsons a a n d a c h t g e t r o k k e n , e v e n a l s d i e v a n H e n r y W i c k h a m Steed, e e n o u d e r e c o l l e g a b i j Tlie Times. Steed, sinds 1 9 0 2 i n W e n e n g e s t a t i o n e e r d , zag i n M a s a r y k een belangrijke informant, gezien diens
m o n a r c h i e v e r t o o n d e n a m e l i j k in d e eerste
pelijke band ontstaan.
jaren van de twintigste e e u w nog een zekere
Masaryk, onder armelijke omstandigheden
s a m e n h a n g , al w a s het m a a r o m d a t een leven
o p g e g r o e i d i n het O o s t - M o r a v i s c h e G ö d i n g
zonder de bejaarde Oostenrijkse keizer voor
(tsj.: H o d o n f n ) , w a a r z i j n o u d e r s als k o k k i n
d e meeste o n d e r d a n e n n a u w e l i j k s d e n k b a a r
en koetsier d i e n d e n bij de keizerlijke l a n d -
w a s , zelfs niet v o o r de T s j e c h e n , o n d a n k s
heer N a t h a n R e d l i c h , heeft in latere j a r e n
h u n g r o e i e n d e w e e r z i n t e g e n het H a b s b u r g s e
m e e r m a l e n z i j n a f k o m s t a a n g e v o e r d als i n s p i -
b e w i n d . N o g in 1 9 0 0 liet M a s a r y k b i j d e p r e -
r a t i e b r o n v o o r z i j n p o l i t i e k en m a a t s c h a p p e -
s e n t a t i e v a n het p r o g r a m m a v a n z i j n net
l i j k h a n d e l e n . ' D e n k e n d aan t h u i s en a a n d e
o p g e r i c h t e Realistische Partij w e t e n dat h o o p
buurt waar hij zijn jeugd doorbracht, waar
o p een v o l l e d i g e o n a f h a n k e l i j k h e i d 'slechts
n o g aan h o r i g h e i d g r e n z e n d e v e r h o u d i n g e n
een g e v a a r l i j k e d r o o m i s ' . ' B i n n e n de m u r e n
heersten - h i j n o e m d e z i j n analfabete vader
v a n z i j n s t u d e e r k a m e r liet h i j e c h t e r o v e r d e
e e n l i j f e i g e n e - g i n g i n het b i j z o n d e r d e
toekomst van de Boheemse Landen verder-
g e l i j k b e r e c h t i g i n g v a n d e T s j e c h e n h e m ter
g a a n d e g e d a c h t e n t o e . M o c h t er o o i t een
harte.' Zijn solidariteit met zijn volksgenoten
groot gewapend conflict uitbreken dan voor-
k e n d e e c h t e r g r e n z e n . H i j heeft d e T s j e c h e n
zag hij ernstige p r o b l e m e n voor de intern zo
w a n n e e r n o d i g niet gespaard met zijn kritiek,
v e r d e e l d e Vielvölkerstaat.
v o o r a l o p m o m e n t e n w a a r o p het b i j h e n n o g
e e n o n a f h a n k e l i j k e n a t i e in M i d d e n - E u r o p a
De stichting van
w i j d v e r b r e i d e a n t i s e m i t i s m e de k o p o p s t a k o f
z o u o n d e r d i e o m s t a n d i g h e d e n een s e r i e u z e
wanneer zij met groot enthousiasme jubelden
optie kunnen worden.
over de vondsten van m i d d e l e e u w s e Tsjechis c h e g e s c h r i f t e n , d i e v e r v a l s i n g e n b l e k e n te zijn.'"
Oorlog H e t u l t i m a t u m d a t O o s t e n r i j k - H o n g a r i j e na
Naast z i j n streven naar r e c h t s g e l i j k h e i d v o o r
j o n g e Schotse j o u r n a l i s t , R o b e r t W i l l i a m
and
t w e e Engelsen e n d e T s j e c h een v r i e n d s c h a p -
d e m o o r d i n Sarajevo aan het k o n i n k r i j k
alle ingezetenen, Tsjechen, Duitssprekenden
Servië stelde, w e k t e w e l v e r o n t r u s t i n g , m a a r
en Polen, bepleitte Masaryk v o o r
w i e v o o r z a g in d i e d a g e n d a t e e n l o k a a l c o n -
Bohemen
e n M o r a v i ë o o k d e status v a n e e n a u t o n o o m
f l i c t o p d e B a l k a n tot een E u r o p e s e catastrofe
e n d e m o c r a t i s c h b e s t u u r d g e b i e d , i n g e b e d in
z o u leiden? Z o zag Masaryk in die w a r m e
een f e d e r a t i e f i n g e r i c h t H a b s b u r g s Rijk. H i j
j u l i m a a n d n o g g e e n a a n l e i d i n g een g e p l a n d
d a c h t aan e e n b e s t u u r s v o r m , v e r g e l i j k b a a r
f a m i l i e - u i t j e n a a r een k u u r o o r d , het net o v e r
met de semionafhankelijkheid die Hongarije
d e D u i t s e grens g e l e g e n Bad S c h a n d a u an
i n 1 8 6 7 b i j d e Ausgleicl^
d e r Elbe, af te b l a z e n . N o g d a c h t h i j d a t de
had verworven."
Masaryk v e r m e e d d a a r b i j elke schijn dat hij
s t a a t s l i e d e n d i e het a a n g i n g h u n v e r a n t w o o r -
aan h e t g e z a g v a n d e k e i z e r z o u w i l l e n t o r -
d e l i j k h e i d z o u d e n n e m e n e n het c o n f l i c t i n
95
RotterI
•PT 1*4 MEUtN
I
BOSN.E.
.•*rj**r>
H€RCEGOVINA
jOd
'B
U
u fi « n
IJ
E
afb. 3. De kaart toont de
Jozef, o m z i c h te m e l d e n b i j h u n l e g e r o n d e r -
landen, talen en volkeren
d e e l . D e w e e r z i n t e g e n het v o o r u i t z i c h t v a n
van de We/vö/kerstoot in
het f r o n t u i t t e n z i j i n de t r e i n d o o r w a n o r d e -
1914. De rivier de Leitha,
lijk gedrag en overmatig d r a n k g e b r u i k . "
die in Neder-Oostenrijk
H e t u i t b r e k e n v a n een o o r l o g o p d e z e schaal
ontspringt en in de
sterkte M a s a r y k in z i j n v e r m o e d e n dat d i t d e
Donau uitmondt, vormde
o n d e r g a n g b e t e k e n d e v a n de
min of meer de grens
N a t h u i s k o m s t in Praag s t e l d e h i j z i c h d e
tussen het westelijke en
v r a a g w a t h e m te d o e n s t o n d : w e l o f n i e t in
het oostelijke deel van
a c t i e k o m e n t e g e n een b e w i n d w a a r i n de
het rijk: Cisleithanië en
T s j e c h e n z i c h steeds m i n d e r t h u i s v o e l d e n ?
Vielvölkerstaat.
Transleithaniè. Hoewel
H i j d u r f d e te g a a n d e n k e n aan e e n o n a f h a n -
alle inwoners volgens de
k e l i j k e d e m o c r a t i s c h e staat b i n n e n d e c o n -
wet gelijke rechten had-
t o u r e n v a n de B o h e e m s e K r o o n l a n d e n :
den, voerden de Duits-
Tsjechoslavië (C^estos/ovans/co). O v e r h o e d i e
taligen sinds eeuwen de
n i e u w e staat, d i e naast d e T s j e c h e n een a a n -
boventoon. Dat klemde
z i e n l i j k e D u i t s e m i n d e r h e i d z o u m o e t e n her-
des te meer omdat zij
b e r g e n , er u i t z o u k u n n e n z i e n h a d h i j ver-
binnen het Habsburgse
g a a n d e ideeën o n t w i k k e l d . O o k e e n u i t b r e i -
rijk een duidelijke minder-
d i n g m e t het v e r w a n t e o n d e r H o n g a r i j e res-
heid vormden, (uit:' 14-
s o r t e r e n d e S l o w a k i j e p l u s het a a n g r e n z e n d e
'18. De Eerste Wereld-
Roethenië w e r d v o o r h e m een s e r i e u z e o p t i e .
Boek b.v.(z.j.) 91)
slovensko)
oorlog, nn 4, Amsterdam
In dat g e v a l z o u ' T s j e c h o s l o w a k i j e '
(Cesko-
een passender n a a m z i j n .
o v e r w e g i n g e n slechts d a n e n i g e kans v a n sla-
96
W a s M a s a r y k i n D u i t s l a n d g e t u i g e v a n een
geefs t o e n k e i z e r W i l h e l m II o p 1 augustus
efficiënt v e r l o p e n d e m o b i l i s a t i e , o p d e t e r u g -
1 9 1 4 een a l g e h e l e m o b i l i s a t i e a f k o n d i g d e .
w e g v a n Bad S c h a n d a u naar Praag zag h i j
Het w a s het D u i t s e a n t w o o r d o p d e Russische
h o e het m e t de m o r a a l v a n
m o b i l i s a t i e , d i e o p haar b e u r t een r e a c t i e w a s
k.u.k.
op de Oostenrijkse artilleriebeschietingen op
een g r o o t d e e l b e v o l k t m e t O o s t e n r i j k s e
B e l g r a d o in Servië d i e o p 2 9 j u l i w a r e n
a r b e i d e r s d i e in D u i t s l a n d h u n b r o o d v e r d i e n -
b e g o n n e n . O p 4 a u g u s t u s w a s er geen w e g
d e n . M a s a r y k h o o r d e aan h u n spraak dat d e
m e e r t e r u g . M e t de inval v a n d e D u i t s e r s in
m e e s t e n een S l a v i s c h e a c h t e r g r o n d h a d d e n .
België w a s d e o o r l o g een feit. Een d a g later
Z i j , m e r e n d e e l s T s j e c h e n , r e k r u u t of v e r l o f -
verklaarde Oostenrijk-Hongarije Rusland de
ganger, w e r d e n naar h u i s g e s t u u r d o m g e h o o r
oorlog.
t e g e v e n aan de o p r o e p v a n h u n k e i z e r Frans
aankomende
soldaten was gesteld. De trein was voor
g e n h a d d e n als o o k D u i t s l a n d , d e l e i d e n d e n a t i e o n d e r d e C e n t r a l e n , in d e o o r l o g het onderspit zou delven. D a a r o m dienden de g r o t e spelers b i n n e n d e Entente t i j d i g o v e r t u i g d te w o r d e n v a n de n o o d z a a k v a n z o een n i e u w e s t a a l k u n d i g e e e n h e i d i n het hart v a n E u r o p a , een staat d i e z i c h langs e e n g r o o t deel van de zuidgrens van D u i t s l a n d z o u uitstrekken.
het g r o o t s t e b e l a n g z i j n i n g r i j p e n d e v o o r s t e l len b i j d e m i n i s t e r s van B u i t e n l a n d s e Z a k e n v a n E n g e l a n d , F r a n k r i j k en R u s l a n d o p tafel te k r i j g e n z o n d e r d a t de n a a m v a n d e a f z e n d e r bekend zou worden. A m e r i k a n e n in Praag N o g m a a r net t e r u g g e k e e r d in een Praag w a a r d e m o b i l i s a t i e in v o l l e g a n g w a s , n a m M a s a r y k c o n t a c t o p m e t E m a n u e l V o s k a , een uit Oost-Bohemen afkomstige A m e r i k a a n , die namens de b o n d van
Tsjecho-Amerikaanse
j o u r n a l i s t e n in z i j n l a n d v a n h e r k o m s t o p z o e k w a s naar c o r r e s p o n d e n t e n . V o s k a k e n d e M a s a r y k v a n d i e n s b e z o e k e n aan N e w York i n 1 9 0 2 en 1 9 0 7 , e n o p 2 6 j u n i , t w e e d a g e n v o o r d e aanslag in Sarajevo, h a d h i j M a s a r y k n o g in d i e n s w o n i n g in Praag b e z o c h t . Tijdens h u n gesprek t o o n d e Voska o p o n d u b b e l z i n n i g e w i j z e z i j n p r o - T s j e c h i s c h e en a n t i uit z i j n a d o l e s c e n t i e . H i j w a s als 1 9 - j a r i g e s t e e n h o u w e r u i t g e w e k e n naar d e VS o m d a t hij voor zijn sociaal-democratisch activisme d o o r d e H a b s b u r g s e g e n d a r m e r i e gearrest e e r d d r e i g d e te w o r d e n . In A m e r i k a b e g o n h i j w e e r als s t e e n h o u w e r , m a a r w i s t z i c h o p te w e r k e n en e i g e n a a r te w o r d e n v a n e n k e l e m a r m e r g r o e v e n , w a t h e m de m o g e l i j k h e i d b o o d a c t i e f te w o r d e n o n d e r d e v e l e Tsjechische i m m i g r a n t e n . " Sinds het u i t b r e k e n van d e o o r l o g s t o n d V o s k a i n g e r e g e l d e v e r b i n d i n g m e t het A m e r i -
Masaryk koos voor de confrontatie met ' H a b s b u r g ' en r e p t e zelfs o v e r een m o g e l i j k e strijd o p leven en d o o d . ' ' H i j aanvaardde
v o r m moest w o r d e n gegeven. Het was van
Habsburgse g e z i n d h e i d , gevoelens s t a m m e n d
M a s a r y k besefte m a a r al te g o e d d a t d e z e der m i n n e s c h i k k e n . ' " D i e h o o p b l e e k ver-
m o g e l i j k e g e v o l g e n en b e g o n z i c h g e d a c h t e n te v o r m e n o v e r d e w i j z e w a a r o p het verzet
de
k a a n s e c o n s u l a a t in Praag, w a a r m e n z i c h i n s p a n d e o m een z o p r o b l e e m l o o s m o g e l i j k e
97
RotterI
O o s t e n r i j k - H o n g a r i j e z o u a a n g a a n e n dat h i j
afb. 4. Emanuel Voska (1875-1960) wend de voorman
d e VS te r e g e l e n . Z o a l s in v e l e steden o p het
de h u l p van de Tsjecho-Amerikanen
van hetTsjechisctie, respectievelijk Tsjechoslowaakse ver-
terugkeer van Amerikaanse o n d e r d a n e n
naar
Europese c o n t i n e n t , v o e l d e n A m e r i k a n e n d i e
z o u k u n n e n g e b r u i k e n , en zeker die van
zet in het neutrale VS, opererend onder de schuilnaam
o p dat m o m e n t i n d e B o h e e m s e l a n d e n ver-
V o s k a . Een f i l o s o o f o p j a r e n d i e het o p n e e m t t e g e n e e n g r o o t m a c h t ! Voska t o o n d e g e e n
Victor Na de Amerikaanse oorlogsverklaring aan Duits-
b l e v e n z i c h o v e r v a l l e n d o o r een o o r l o g v a n o n v o o r z i e n e p r o p o r t i e s . Toeristen, z a k e n l u i
e n k e l e b l i j k v a n t w i j f e l aan M a s a r y k s v o o r n e -
en T s j e c h o - A m e r i k a n e n o p f a m i l i e b e z o e k
m e n en z e g d e h e m a l l e steun t o e . In de
k l o p t e n b i j het c o n s u l a a t aan m e t de v r a a g
b e s l o t e n h e i d v a n z i j n s t u d e e r k a m e r heeft
h o e v e i l i g en snel uit Europa w e g te k o m e n .
M a s a r y k t o e n aan Voska u i t e e n g e z e t h o e h i j
V o s k a v e r t e l d e M a s a r y k dat d e v i c e c o n s u l
de c o n f r o n t a t i e m e t ' H a b s b u r g ' d a c h t aan te
h u n het a d v i e s h a d g e g e v e n in g r o e p s v e r b a n d
gaan. O v e r wat hij de Tsjecho-Amerikaan
naar A m e r i k a t e r u g te r e i z e n , o p d a t n i e t ieder
t o e v e r t r o u w d e - dat h i j v a n p l a n w a s de s t r i j d
i n d i v i d u e e l aan d e strenge D u i t s e g r e n s c o n -
v a n u i t het b u i t e n l a n d te v o e r e n en dat h i j z i j n
trole o n d e r w o r p e n zou w o r d e n .
Engelse c o n n e c t i e s d a a r i n een b i j z o n d e r e r o l
Masaryk benaderde Voska o m w i l l e van zijn
h a d t o e b e d a c h t - liet h i j z i j n f a m i l i e i n t o t a l e
Amerikaanse schoonzuster, die bij hen
onwetendheid: 'Mocht mijn vrouw verhoord
l o g e e r d e . Esperanza, d e j o n g s t e v a n d e w e l -
w o r d e n , zij zou niet k u n n e n liegen'."'
gestelde N e w Yorkse f a m i l i e G a r r i g u e ,
V o s k a v e r t e l d e M a s a r y k dat h i j b i n n e n e n k e l e
kwam
b i j n a j a a r l i j k s naar Praag. Z i j h a d v e e l
d a g e n d e t e r u g r e i s naar de VS z o u a a n -
g e m e e n m e t haar d e r t i e n jaar o u d e r e zuster
v a a r d e n , t e z a m e n m e t z i j n d o c h t e r en d e
C h a r l o t t e , M a s a r y k s e c h t g e n o t e . D e zusters
d o o r het c o n s u l a a t aan h e m t o e v e r t r o u w d e
d e e l d e n een o n a f h a n k e l i j k e geest en een
A m e r i k a n e n . Toen h i j liet m e r k e n dat h i j n o g
k u n s t z i n n i g e a a n l e g m e t in het b i j z o n d e r een
o p e n liet w e l k e r o u t e h i j z o u n e m e n , v r o e g
g r o t e l i e f d e v o o r m u z i e k . " Esperanza z o u v i a
M a s a r y k h e m o f h i j d e oversteek v i a Enge-
Italië naar d e VS t e r u g k e r e n . Z i j h a d al een
land w i l d e m a k e n . D a n z o u Voska d o o r
passagebiljet v o o r d e o v e r t o c h t v a n u i t G e n u a ,
M a s a r y k v e r z a m e l d e b e r i c h t e n in L o n d e n
m a a r in d e o n t s t a n e o o r l o g s s i t u a t i e leek het
k u n n e n afgeven bij Henry W i c k h a m
haar beter z i c h aan te s l u i t e n b i j d i e A m e r i -
d e M i d d e n - E u r o p a - d e s k u n d i g e o p de b u i t e n -
Steed,
kanen die in groepsverband de terugreis w i l -
l a n d r e d a c t i e van The Times. V o s k a
d e n o n d e r n e m e n . D e v i c e c o n s u l gaf z i j n v o l -
toe. Zodra Masaryk hem de berichten had
l e d i g e m e d e w e r k i n g en w i s t zelfs het al
a a n g e r e i k t , b e g o n h i j z e te m e m o r i s e r e n . H e t
b e t a a l d e passagegeld aan Esperanza t e r u g te
w a r e n b e r i c h t e n o v e r v e r v o l g i n g van p o l i t i e k e
bezorgen.'"'
t e g e n s t a n d e r s v a n het H a b s b u r g s e b e w i n d o p
O p 2 5 augustus, i n m i d d e l s al d r i e w e k e n na het b e g i n van d e o o r l o g , b e z o c h t V o s k a M a s a r y k n o g m a a l s . D e z e n a m Voska i n vert r o u w e n en deelde h e m zonder veel o m h a a l v a n w o o r d e n m e e dat h i j z e l f d e strijd m e t
98
goed
stemde
d e B a l k a n , o v e r d e financiële situatie in O o s t e n r i j k - H o n g a r i j e en b e r i c h t e n v a n m i l i taire aard. Als geheugensteuntje maakte hij een s u m m i e r e s a m e n v a t t i n g o p p a p i e r . " V o s k a h a d v a n d e net uit A m e r i k a terugge-
land op 6 april 1917 werd hij kapitein bij de Amerikaanse inlichtingendienst. Na de Tweede Wereldoorlog, waarin hij voor de VS een vergelijkbare functie vervulde, keerde hij terug naar Tsjechoslowakije. In 1950, twee jaar na de communistische staatsgreep van februari 1948 werd de toen 74-jarige Voska gearresteerd. In het beruchte Ruzynë wachtte hij vier jaar op zijn showproces wegens 'hoogverraad'. Hij stierf in 1980 in een medische instelling, (collectie auteur)
k e e r d e V o j t ë c h Benes v e r n o m e n d a t d e D u i t zse g r e n s c o n t r o l e a b n o r m a a l s t r e n g w a s . " B o v e n d i e n k r e e g Voska o p het p o l i t i e b u r e a u , waar hij een uitreisdocument afhaalde, van een v e r t r o u w d e T s j e c h i s c h e b e a m b t e te h o r e n dat h i j o p een O o s t e n r i j k s e lijst s t o n d v a n personen die n a u w l e t t e n d in de gaten m o e s t e n w o r d e n g e h o u d e n . Een N e w Yorker h a d het m i n i s t e r i e van B u i t e n l a n d s e Z a k e n in W e n e n laten w e t e n dat V o s k a in z i j n w o o n plaats in d e VS v o o r z i t t e r w a s van een anarc h i s t i s c h e freethinl<ers
union.'"
Hierdoor
g e w a a r s c h u w d heeft V o s k a d e n o d i g e v o o r z o r g e n g e n o m e n v o o r een v e i l i g t r a n s p o r t v a n M a s a r y k s n o t i t i e s . H i j v e r m e l d t in z i j n m e m o i r e s dat h i j b i j een v e r t r o u w d e T s j e c h i sche schoenmaker voor 2 0 0 k r o n e n zijn z o l e n heeft o p e n laten s n i j d e n , d e d u n n e papiertjes met aantekeningen erin verstopt heeft e n d e s c h o e n e n w e e r heeft laten d i c h t n a a i e n . Toen M a s a r y k o p d e v a l r e e p m e t n o g e e n d o c u m e n t a a n k w a m , heeft V i l l a , d e j o n g e
d o c h t e r v a n V o s k a , d i t in haar k o r s e t j e verstopt.'" O p d e 2 8 a u g u s t u s v e r t r o k het g e z e l s c h a p , dat i n c l u s i e f d e Voska's uit d e r t i g A m e r i k a n e n b e s t o n d , per t r e i n v a n u i t Praag in n o o r d e l i j k e r i c h t i n g . O n d e r w e g w e r d e n z e het er s p o e d i g o v e r eens dat z i j z o snel m o g e l i j k e e n ' n e u t r a l e ' h a v e n m o e s t e n z i e n t e b e r e i k e n . D e reis g i n g v i a P o d m o k l y b i j D ë c f n , het laatste s t a t i o n v o o r de grens m e t D u i t s l a n d . V o s k a h a d d e rol van reisleider o p zich g e n o m e n en l o o d s t e d e g r o e p m e t v e e l f l a i r langs de g r e n s c o n t r o l e s . In L e i p z i g , w a a r z e v e r n a m e n dat d e d i e n s t r e g e l i n g v o o r b u r g e r r e i z i g e r s
99
RotterI
aanzienlijk was i n g e k r o m p e n en vanaf
missie moest v e r v u l l e n . Vanuit Rotterdam z i j n
z o e k v a n d e p r o f e s s o r over, w a a r v a n d e Brit
1 september zou w o r d e n stilgelegd, ontstond
z i j m e t d e B a t a v i e r l i j n naar L o n d e n o v e r g e -
a a n v a n k e l i j k g e e n idee h a d w a t h i j d a a r m e e
o n e n i g h e i d in d e g r o e p . Een a a n t a l v e r l e g d e
stoken.
aan m o e s t . A a n het G a l i c i s c h e f r o n t w a r e n
h u n v o o r l o p i g e r e i s d o e l naar B e r l i j n , o m d a a r
Toen V o s k a uit Praag w a s v e r t r o k k e n , b e r a a d -
Tsjechische bataljons gelegerd die w e i n i g
v e r d e r e o n t w i k k e l i n g e n af te w a c h t e n . - ' Voska v e r v o l g d e m e t d e o v e r i g e n d e reis naar N e d e r l a n d , w a a r z i j na v i j f d a g e n a r r i v e e r den.'-' O n d e r d e A m e r i k a n e n d i e uit Praag w a r e n v e r t r o k k e n o n t b r a k één p e r s o o n : Esperanza G a r r i g u e . M a s a r y k m o e t ten a a n z i e n van d e t e r u g r e i s van z i j n s c h o o n z u s t e r o p a n d e r e g e d a c h t e n z i j n g e k o m e n e n haar h e b b e n o v e r r e e d z i c h t o c h niet b i j V o s k a aan te s l u i t e n , m a a r n o g e v e n in Praag te b l i j v e n . In d e d a g e n d a a r v o o r w a s b i j h e m e e n p l a n o p g e k o m e n , w a a r i n h i j Esperanza een n u t t i g e rol h a d t o e b e d a c h t . Charlotte met plezier hebben v e r w e l k o m d . Zij kon enige zusterlijke ondersteuning goed g e b r u i k e n ; haar j o n g s t e z o o n )an m o e s t o p k o leger. V a d e r T o m a s , h o e -
w e l l i d van de Reichsrat,
heeft d e o p r o e p n i e t
k u n n e n t e g e n h o u d e n . M o g e l i j k w i l d e h i j het o o k n i e t , o m n i e t al o p v o o r h a n d de v e r d e n k i n g o p z i c h te l a d e n het H a b s b u r g s e m i l i t a i re a p p a r a a t te w i l l e n t e g e n w e r k e n . H i j s c h i j n t z i j n z o o n zelfs n i e u w e s p o r e n k a d o te h e b b e n g e d a a n v o o r d i e n s p a a r d . Jan kreeg een (veilig) b u r e a u b a a n t j e in een H o n g a a r s r e g i m e n t aan het P o o l s - G a l i c i s c h e
front.''
In R o t t e r d a m heeft V o s k a z i j n m e d e r e i z i g e r s ervan k u n n e n overtuigen via Engeland terug te r e i z e n en n i e t b i j d e H o l l a n d - A m e r i k a L i j n passage te b o e k e n . D a a r t o e h a d h i j t w e e T s j e c h o - A m e r i k a n e n apart g e n o m e n d i e h i j t o e v e r t r o u w d e dat h i j ten behoeve van de T s j e c h i s c h e z a a k i n L o n d e n een g e h e i m e
100
T s j e c h o - A m e r i k a a n w a s n u een b o o d s c h a p v a n h e m naar Steed o n d e r w e g ; z i j n w e r k e lijke plannen kon hij zijn kennis in Londen e c h t e r a l l e e n in een p e r s o o n l i j k e o n t m o e t i n g d u i d e l i j k m a k e n . D i e z o u dan o p neutraal en voor de Engelsman bereikbaar terrein m o e t e n p l a a t s v i n d e n . N e d e r l a n d s g r o n d g e b i e d lag het meest v o o r d e h a n d , o m d a t d i t o o k v o o r M a s a r y k een h a a l b a a r r e i s d o e l w a s . A l s l i d v a n d e Reichsrat
b e s c h i k t e h i j o v e r een pas
w a a r m e e h i j i n p r i n c i p e naar e l k l a n d in Europa k o n r e i z e n . U i t e r a a r d w a s r e i z e n n a a r
H e t u i t s t e l v a n Esperanza's terugreis z a l
m e n v o o r het k.u.k.
d e M a s a r y k z i c h o p d e v o l g e n d e stap. V i a de
een l a n d v a n d e Entente, z o a l s E n g e l a n d , o n d e r de g e g e v e n o m s t a n d i g h e d e n n i e t a a n t e b e v e l e n , zelfs een n e u t r a a l l a n d als r e i s d o e l k o n in W e n e n a r g w a a n w e k k e n . D a a r o m w a s het o o k v o o r een O o s t e n r i j k s p a r l e mentariër r a a d z a a m een g e s c h i k t v o o r w e n d sel v o o r z o ' n reis te b e d e n k e n . D i t v o o r z i e n de m o e t M a s a r y k Esperanza o v e r r e e d h e b b e n niet m e t V o s k a t e r u g te k e r e n , m a a r h e m als haar b e g e l e i d e r te laten o p t r e d e n . Bij z i j n v i s u m a a n v r a a g v o e r d e h i j d a n o o k aan dat h i j gegeven de o o r l o g s o m s t a n d i g h e d e n zijn Amerikaanse schoonzuster niet alleen d o o r het t u r b u l e n t e Europa k o n laten reizen.-" Steed b e r i c h t in z i j n m e m o i r e s u i t g e b r e i d over de vreemde m a n die b i j zijn
Londense
w o n i n g a a n k l o p t e . Pas t o e n b i j d e k e n n i s m a k i n g d e n a a m v a n M a s a r y k v i e l , liet h i j V o s k a b i n n e n . D e z e gaf d e j o u r n a l i s t a l l e g e g e v e n s d i e M a s a r y k h e m verstrekt h a d . B o v e n d i e n b r a c h t V o s k a aan Steed een m o n d e l i n g ver-
b e r e i d h e i d t o o n d e n o m in naam van O o s t e n r i j k t e g e n R u s l a n d , de S l a v i s c h e b a k e r m a t , te vechten. De Tsjechen probeerden vanuit hun l o o p g r a v e n d e Russen d u i d e l i j k te m a k e n d a t ze w i l d e n o v e r l o p e n . Ze deden dat d o o r w i t t e z a k d o e k e n o m h o o g te s t e k e n , d i e z i j o p de bajonetten van h u n geweren
hadden
g e p r i k t . T o e n ze e c h t e r m e t t e r d a a d uit h u n loopgraaf o m h o o g klauterden, w e r d e n ze d o o r d e Russen m e t g e w e e r v u u r b e g r o e t . O f Steed i n L o n d e n h i e r iets aan k o n d o e n ! ? D e j o u r n a l i s t k r e e g een l u m i n e u s i d e e . H i j b e n a d e r d e de T s j e c h i s c h e g e m e e n s c h a p in Londen met de vraag of ze i e m a n d wisten die kans z a g o m o p een o f a n d e r e m a n i e r naar Praag te r e i z e n . Toen er z i c h één d a a d w e r k e l i j k m e l d d e , g a f Steed d e z e k o e r i e r een v o o r M a s a r y k b e s t e m d e b o o d s c h a p m e e . Steed, d i e z o l a n g als j o u r n a l i s t in M i d d e n - E u r o p a had doorgebracht en wiens werkterrein vele d o o r Slavische v o l k e r e n b e w o o n d e g e b i e d e n bestreek, schreef d a t T s j e c h i s c h e s o l d a t e n d i e w i l d e n deserteren r o n d m i d d e r n a c h t het o n d e r a l l e Slavische v o l k e r e n b e k e n d e Slované'
'Hej
( H é , Slaven) m o e s t e n laten h o r e n ,
een p o p u l a i r l i e d dat b i j d e O o s t e n r i j k e r s w e i n i g argwaan z o u w e k k e n . Vervolgens g i n g Steed naar G r a a f B e n c k e n d o r f f , de Russische a m b a s s a d e u r in E n g e l a n d , o m h e m te v e r t e l len wat hij Masaryk had bericht. H i j vroeg h e m aan Sazonov, d e m i n i s t e r v a n B u i t e n a n d s e Z a k e n i n Sint Petersburg, een v o o r de Russische l e g e r l e i d i n g b e s t e m d v e r z o e k d o o r te g e v e n : dat Russische s o l d a t e n r o n d m i d d e r -
n a c h t eerst g o e d m o e s t e n l u i s t e r e n a l v o r e n s d e O o s t e n r i j k s e l o o p g r a v e n o n d e r v u u r te nemen.-'' O f d e z e m a n o e u v r e , d i e z o w e l Steed als M a s a r y k u i t g e b r e i d h e b b e n b e s c h r e v e n , er w e r k e l i j k t o e heeft b i j g e d r a g e n , is m o e i l i j k te a c h t e r h a l e n , m a a r feit is w e l d a t het c o n t i n g e n t T s j e c h i s c h e t r o e p e n aan Russische k a n t in 1 9 1 7 w a s u i t g e g r o e i d t o t e e n c o m p l e e t leger v a n m e e r d a n 5 0 . 0 0 0 m a n groot. Naar Rotterdam Esperanza h a d k e n n e l i j k b e s l o t e n naar Rotterd a m te r e i z e n z o n d e r e e n t i c k e t v o o r de o v e r steek naar A m e r i k a , h o e w e l z e in Praag r u i m s c h o o t s d e g e l e g e n h e i d h a d g e h a d passage te b o e k e n ; de H o l l a n d - A m e r i k a Lijn had drie v e s t i g i n g e n in W e n e n e n k a n t o r e n in D r e s d e n en Leipzig. Bovendien w a r e n de telegraafverb i n d i n g e n tussen het n e u t r a l e N e d e r l a n d en de o o r l o g v o e r e n d e landen niet verbroken.-" Z e e r w a a r s c h i j n l i j k heeft M a s a r y k er b i j haar o p a a n g e d r o n g e n m e t d e r e s e r v e r i n g van een h u t te w a c h t e n tot z i j in d e M a a s s t a d
waren
aangekomen. Z o vertrokken zwager en schoonzuster vanaf het c e n t r a a l s t a t i o n van Praag, dat t o e n n o g Kaiser-Franz-Joseph-Bahnhof
heette, m e t
v o o r l o p i g als e n i g r e i s d o e l R o t t e r d a m . O n d e r w e g m o e t e n z i j v e e l last g e h a d h e b b e n v a n een o n t s p o o r d e d i e n s t r e g e l i n g . T r o e p e n t r a n s porten hadden in Duitsland z o n d e r u i t z o n d e r i n g a b s o l u t e v o o r r a n g b o v e n het b u r g e r v e r keer. O o k M a s a r y k z e l f gaf a a n l e i d i n g t o t extra o p o n t h o u d . In D u i t s l a n d heeft h i j m o g e l i j k n i e t steeds d e snelste e n k o r t s t e t r e i n v e r b i n d i n g g e k o z e n . T i j d e n s d e reis p r o b e e r d e h i j n a m e l i j k z o v e e l m o g e l i j k i n d r u k k e n o p te
101
RotterI
afb. 5. Hotel Weimar was
niet v a n d e R o t t e r d a m s e o v e r h e i d , d i e o p
d e n . M i s s c h i e n n o g n i e t z o k o r t na a a n k o m s t ,
een schepping van archi-
hem geattendeerd had kunnen w o r d e n .
m a a r w e l in d e l o o p v a n d e w e e k z a l M a s a -
Esperanza h a d d e Nieuw
ryk d i t o n g e t w i j f e l d te w e t e n z i j n g e k o m e n .
tect Willem Molenbroek (1863-1922). Het in een Jugendstil gebouwde pand lag op de hoek van de Spaansche Kade/Haringvliet, vlakbij de Spanjaardsbrug. De foto
Amsterdam
gemist.
N u moest zij w a c h t e n o p de v o l g e n d e b o o t v a n d e H A L . D a t w a s d e Noordam,
waarvan
het v e r t r e k v o o r 2 3 s e p t e m b e r s t o n d g e p l a n d . V o o r d e a n d e r h a l v e w e e k , d i e Esperanza z o d o e n d e in R o t t e r d a m m o e s t d o o r b r e n g e n , h e b b e n z i j in h o t e l W e i m a r k a m e r s b e s p r o M a s a r y k m o e t o p het uitstel v a n Esperanza's
z i j n h o t e l k a m e r aan d e o p d r a c h t d i e h i j z i c h -
overtocht hebben aangestuurd. Haar opges c h o r t e v e r t r e k gaf h e m een w e l k o m respijt
Entente te s p e l e n . En d a t in een l a n d d a t z i c h het M a a s s t a t i o n uit d e e x p r e s t r e i n s t a p t e n , z a l
z a t e r d a g 12 s e p t e m b e r , m o g e l i j k later d a n
die rijzige heer met zijn breedgerande h o e d
g e p l a n d , in R o t t e r d a m . - ' D a t w a s j u i s t d e d a g
mogelijk zijn opgevallen. Masaryk vroeg een
w a a r o p d e Nieuw
o p k l a n t e n w a c h t e n d e koetsier naar h o t e l
s c h i p v a n d e H A L , v o o r z i j n t w e e d e reis in
W e i m a r , S p a a n s c h e K a d e 1 2 . K a m e r p r i j z e n in
o o r l o g s t i j d uit R o t t e r d a m v e r t r o k .
d i t m o d e r n s t e en c h i c s t e h o t e l v a n R o t t e r d a m
H a d Esperanza n o g m o e i t e w i l l e n d o e n o m
z u l l e n v o o r de w e l g e s t e l d e Esperanza g e e n
m e t de Nieuw
obstakel zijn geweest. Het d o o r architect
b u i t e n het g r o t e E u r o p e s e c o n f l i c t h i e l d , m a a r h e m niets in d e w e g l e g d e en t o e g a n g b o o d aan b e z o e k e r s uit b e i d e k a m p e n . M a s a r y k k o n in R o t t e r d a m r e p r e s e n t a n t e n v a n d e Entente o n t m o e t e n , d e Engelsen d i e h i j pers o o n l i j k k e n d e . W e l z o u het een a a n t a l d a g e n v e r g e n a l v o r e n s z i j i n R o t t e r d a m k o n d e n vers c h i j n e n . W a t k o n er d a n beter als a l i b i v o o r een l a n g e r v e r b l i j f i n R o t t e r d a m d i e n e n d a n het u i t g e s t e l d e v e r t r e k v a n z i j n A m e r i k a a n s e
z o u z i j zeker te h o r e n h e b b e n g e k r e g e n d a t
M o l e n b r o e k o n t w o r p e n h o t e l lag n i e t v e r v a n
de boot vol was, tenzij zij genoegen n a m met
het M a a s s t a t i o n , d e koets h o e f d e slechts het
schoonzuster?
een s l a a p p l e k o p het d e r d e k l a s d e k , d a t d o o r -
H a r i n g v l i e t af te r i j d e n . N e t o m d e h o e k o p
gaans v o o r e m i g r a n t e n b e s t e m d was, m a a r
d e S p a a n s c h e K a d e b r a c h t d e koetsier z i j n
D e d a g na a a n k o m s t z u l l e n d e t w e e h o t e l -
door de oorlogsomstandigheden grotendeels
p a a r d tot staan. H e t t w e e t a l stapte uit e n liet
leeg w a s g e b l e v e n . D a a r e n t e g e n w a r e n d e
h u n b a g a g e het h o t e l b i n n e n b r e n g e n . M a s a -
luxere hutten ver overboekt, h o o f d z a k e l i j k
ryk t o o n d e b i j het i n c h e c k e n z i j n O o s t e n -
d o o r l a n d g e n o t e n v a n haar d i e het Europese
rijkse Reict)srat-pas.
o o r l o g s g e w e l d z o snel m o g e l i j k w i l d e n o n t -
v o l k s v e r t e g e n w o o r d i g e r w a s , z a l h i j aan d e
v l u c h t e n . D e c a p a c i t e i t v a n de
h o t e l b a l i e niet h e b b e n g e m e l d . Z i j n v i s i t e -
Amsterdam
Nieuw
stemde niet overeen met de vraag
van dat m o m e n t . "
102
O n d e r d e passagiers d i e o p d i e z a t e r d a g o p
a r r i v e e r d e het t w e e t a l na een l a n g e reis o p
te v e r t r e k k e n , d a n
Eerste stappen in 'het buitenlandse v e r z e t '
PBK 1987-70)
'Het N i e u w e Europa' in handen van de
Amsterdam
ken."'
(Stadsarchief Rotterdam
m o e s t p r o b e r e n z i j n v e r g a a n d e ideeën o v e r
het v l a g g e n -
zou o n t w i k k e l e n , kon hij zelf wel beden-
O p z o n d a g 13 s e p t e m b e r b e g o n M a s a r y k in
v o o r d e t e r u g r e i s naar Praag, t i j d w a a r i n h i j
Amsterdam,
Gneist
ken.
dateert uit 1905.
d o e n o v e r d e o o r l o g s s i t u a t i e aldaar. D a a r d o o r
En d a t het d o m e i n v a n Cenerall
z i c h tot het c e n t r u m v a n d e D u i t s e s p i o n a g e
D a t h i j naast p r o f e s s o r
k a a r t j e h i e l d h i j o p z a k . H i j leek niet v a n z i n s e n i g e a a n d a c h t o p z i c h te v e s t i g e n , e n z e k e r
gasten w e l l i c h t een w a n d e l i n g e t j e r o n d ' W e i m a r ' h e b b e n g e m a a k t . Eén stap b u i t e n het h o t e l w a s v o l d o e n d e o m een a n d e r m a r k a n t g e b o u w in het o o g te k r i j g e n : d e 'Rotterdamsche wolkenkrabber', namelijk Het W i t t e H u i s , o o k een staaltje b o u w k u n s t v a n M o l e n b r o e k , aan de o v e r k a n t v a n d e O u d e H a v e n . In dat J u g e n d s t i l g e b o u w h a d het Duitse consulaat-generaal o n d e r d a k g e v o n -
z e l f h a d g e s t e l d . V o o r l o p i g b e p e r k t e het z i c h tot het o p s t e l l e n v a n e n k e l e b r i e v e n , 's M a a n dags heeft h i j d i e m e t e e n paar brief- e n a n s i c h t k a a r t e n o p d e post g e d a a n . Eén b r i e f kaart m e t b e s t e m m i n g Praag (gelegen in 'Bohemia/Austria')
w a s g e r i c h t aan d e r e d a c -
tie v a n Cas, g e v e s t i g d i n h e t r e c e n t g e b o u w d e k a n t o o r p a n d D e G o u d e n G a n s aan het W e n z e l p l e i n . D e kaart, d i e n i e t o n d e r t e k e n d w a s , b e v a t t e t w e e regels in het T s j e c h i s c h m e t d e b o o d s c h a p : 'Ik d o e m o e i t e o m
Nederlands
te l e z e n , het l u k t n o g o o k . Regen en s t o r m ( o p zee). Tot z i e n s ! ' Van Masaryk was b e k e n d dat hij z i c h b e k n o p t en k e r n a c h t i g u i t d r u k t e . W a a r s c h i j n l i j k w i l d e h i j d e r e d a c t i e l e d e n m e e r laten w e t e n d a n z i j n b e h o u d e n a a n k o m s t in Rotterd a m . D e eerste regel k a n o p het v e r z a m e l e n v a n i n f o r m a t i e s l a a n . In z i j n m e m o i r e s staat d a t h i j z i j n v e r b l i j f i n N e d e r l a n d heeft gebruikt o m uitgebreid diverse o o r l o g s p u b l i caties te r a a d p l e g e n . " D e t w e e d e regel v a n de briefkaart kan d u i d e n o p te verwachten p r o b l e m e n m e t het leggen v a n o v e r z e e s e contacten. Een v a n M a s a r y k s b r i e v e n g i n g naar
ftirijs,
b e s t e m d v o o r d e m e t h e m b e v r i e n d e Ernest
103
R o t t e r f t,»i.Kii, '1 -O
RRIf
afb. 6a. De briefkaart van
v e r k e e r naar het z u i d e n t o t a a l o n t w r i c h t . Een
het p o s t k a n t o o r v a n R o t t e r d a m , aan het t o e n -
Masaryk aan de redartie
antwoordtelegram had Masaryk hoe dan ook
malige Beursplein gelegen, had Masaryk
van Cas. verzonden op 14
nooit tijdig kunnen bereiken.
september 1914 vanuit
Eveneens o p d e 1 4 d e s t u u r d e M a s a r y k
Hotel Weiman (Archiv
Naroönfho muzea
(Archief van het Nationaal Museum. Praag)
<^A1/
de tekst luidt 'Ik doe moeite om Nederlands te lezen, het lukt nog o o k Regen en storm (op zee).Tot ziens!'
contacten was Masaryk o p zijn hoede. Zo
laten w e t e n w i l d e h i j d e j o u r n a l i s t v a n
schreef h i j o o k aan S e t o n - W a t s o n dat h i j het
Times
The
graag p e r s o o n l i j k s p r e k e n . En w a a r k o n
v a n E n t e n t e - l a n d e n te b e z o e k e n uit vrees dat
1 7 september k o n nog geen a n t w o o r d b i n n e n
een O o s t e n r i j k s e s p i o n , d i e z e k e r o o k in d e
z i j n , m a a r w e l las M a s a r y k d i e d a g in The
r e s i d e n t i e t e v i n d e n was, h e m z o u b e t r a p p e n .
Times
Masaryks brief k w a m met grote vertraging bij
een a r t i k e l o v e r het
Zuid-Slavische Seton-Watson,
h e m v i e r d a g e n achtergehouden.'••
Zagreb- en Friedjung-processen had leren
A f g a a n d e o p z i j n m e m o i r e s is M a s a r y k tot
kennen. Daar had de journalist veel waarde-
Esperanza's v e r t r e k i n R o t t e r d a m b l i j v e n
r i n g e n respect v o o r M a s a r y k o p g e v a t en d i e
w a c h t e n o p een r e a c t i e u i t L o n d e n . O p d e
w a r e n in d e z e v e n jaar d a a r n a d o o r M a s a r y k s
2 3 s t e is h i j , na z i j n s c h o o n z u s t e r u i t g e z w a a i d
o n a f h a n k e l i j k e o p s t e l l i n g in de W e e n s e
te h e b b e n , o p t e r u g r e i s gegaan naar Praag.''
Reichsrat
O f h i j t o e n e e n a n t w o o r d h a d g e k r e g e n , is
alleen maar gegroeid. Naar aanlei-
d i n g v a n het a r t i k e l v a n S e t o n - W a t s o n heeft
niet d u i d e l i j k , w e l h a d M a s a r y k aan het e i n d e
M a s a r y k o o k aan h e m een v e r z o e k g e s t u u r d
v a n z i j n b r i e f aan S e t o n - W a t s o n al h e t ver-
o m naar R o t t e r d a m te k o m e n . V e r d e r d e e l d e
m o e d e n uitgesproken dat hij b i n n e n t w e e a
h i j in d e b r i e f m e e dat h i j v a n p l a n w a s o p
d r i e w e k e n w e e r in R o t t e r d a m t e r u g z o u z i j n .
w o e n s d a g d e 2 3 s t e , d e d a g v a n Esperanza's
Steed o f v a n S e t o n - W a t s o n . M o c h t d i t niet v o o r d i e w o e n s d a g l u k k e n , d a n m o e s t SetonW a t s o n een Engelse c o r r e s p o n d e n t in
een g r o t e k e n n i s van d e T s j e c h i s c h e g e s c h i e -
a a n g e k o m e n . In d e ' D i e n s t o r d e r s b e t r e f f e n d e
d e n i s , taal e n c u l t u u r . M a s a r y k , d i e v i a h e m
d e n Post- e n T e l e g r a a f d i e n s t ' v a n 1-10-1914
een e n t r e e b i j h e t Franse M i n i s t e r i e v a n
staat: 'In het g e d e e l t e v a n F r a n k r i j k w a a r d e
B u i t e n l a n d s e Z a k e n h o o p t e te k r i j g e n , schreef
k r i j g s v e r r i c h t i n g e n plaats v i n d e n is d e d i e n s t
D e n i s dat h i j z i c h o p n e u t r a a l t e r r e i n b e v o n d
der b r i e v e n en d o o s j e s m e t
en v e r z o c h t h e m een t e l e g r a m naar Rotter-
w a a r d e t o t n a d e r b e r i c h t gestaakt'.'- O o k
d a m te s t u r e n m e t als tekst i e t f r e Regue." veel later is g e b l e k e n dat d e b r i e f m e t een
104
Pas
aangegeven had
het o o r l o g s g e w e l d d a t in België in a l l e h e v i g h e i d w o e d d e het t e l e f o o n - , telegraaf- en post-
S e t o n - W a t s o n a a n ; de Engelse c e n s o r h a d
de Oost-Europaspecialist die Masaryk bij de
v e r t r e k , naar Praag t e r u g te k e r e n . H i j v r o e g
v e r t r a g i n g v a n a n d e r h a l v e m a a n d i n Parijs is
niet w a a g d e o m in D e n H a a g a m b a s s a d e s
het beter d a n i n R o t t e r d a m ? O p d o n d e r d a g
d r i n g e n d o m een t e l e g r a f i s c h a n t w o o r d v a n
D e n i s , h o o f d slavistiek aan d e S o r b o n n e m e t
o n d e r d e n a a m A.R. M i l l . " Bij a l l e m o g e l i j k e
b r i e f aan Steed. Z o a l s h i j v i a Voska al h a d
patriottisme, geschreven d o o r
afb. 6b. De vertaling van
i n m i d d e l s een p o s t e restante-bus g e o p e n d een
N e d e r l a n d v e r z o e k e n een t e l e g r a m naar Praag te s t u r e n , h e t z i j m e t d e tekst 'Waldemar schwer
nur verletzt
verletzf.
of met
'Waldemar
O n t v i n g h i j het eerste t e l e -
g r a m d a n z o u d i t v o o r M a s a r y k een t e k e n z i j n o m n o g m a a l s naar R o t t e r d a m te k o m e n . D e t w e e d e tekst b e t e k e n d e d a t h i j d a a r v a n m o e s t a f z i e n e n dat er e e n o n t m o e t i n g i n R o m e z o u m o e t e n w o r d e n g e a r r a n g e e r d . In
W e e r in Praag N a terugkeer bespeurde Masaryk dat g e d u rende zijn afwezigheid de onvrede onder de Tsjechische b e v o l k i n g was gegroeid. Dat hun j o n g e m a n n e n i n het O o s t e n r i j k - H o n g a a r s e leger m o e s t e n o p t r e k k e n t e g e n d e Russische en Servische b r o e d e r v o l k e r e n v e r h o o g d e de w e e r z i n t e g e n d e H a b s b u r g s e k r i j g s d i e n s t . Er o n t s t o n d l i j d z a a m v e r z e t . D e s o l d a t e n d i e in k o l o n n e a f m a r c h e e r d e n naar de t r e i n e n , d i e h e n naar het f r o n t b r a c h t e n , z o n g e n l i e d e r e n als Hej Slované
( H é , Slaven) e n Rus je s nami
( D e Rus is m e t ons), z o n d e r i n d e k r a a g te w o r d e n g e g r e p e n . V e l e s o l d a t e n z i j n nader-
105
h a n d aan het f r o n t o v e r g e l o p e n n a a r d e ' v i j -
A l v o r e n s v o o r d e t w e e d e m a a l naar Rotter-
a n d ' , d e Russen. D e O o s t e n r i j k s - H o n g a a r s e
d a m te r e i z e n z o c h t M a s a r y k b r e d e r e steun
l e g e r l e i d i n g b e a n t w o o r d d e d e deserties w a a r
v o o r z i j n m i s s i e en t r a d d a a r t o e in o v e r l e g
m o g e l i j k met z w a r e represailles.
met representanten van andere partijen,
Masaryk trof o p z i j n redactiebureau een brief
merendeels groeperingen van Tsjechisch-
aan, die van h o g e r h a n d k w a m , met k o r t w e g
nationalistische signatuur. Daar b e h o o r d e n d e
d e b o o d s c h a p : ' U w krant ((fas) is i n a l l e
v e r t e g e n w o o r d i g e r s v a n d e a r i s t o c r a t i e zeer
o p z i c h t e n d e l o y a a l . N o g een keer een i n b e -
z e k e r n i e t toe, e v e n m i n d e k l e r i k a l e n , m a a r
s l a g n e m i n g e n er v o l g t een d e f i n i t i e f ver-
o o k n i e t d e s o c i a a l - d e m o c r a t e n - d e latere
b o d ' . " Ervan u i t g a a n d dat d e z e o e k a z e r e c h t -
c o m m u n i s t e n - w i e r interesse m e e r u i t g i n g
streeks v a n graaf V o n T h u n k w a m , d e O o s t e n -
naar d e h e e r s c h a p p i j v a n het w e r e l d p r o l e t a r i -
rijkse Statthalter
aat. En d e agrariërs, d e g r o o t s t e p a r t i j , d i s t a n -
voor
B o h e m e n , is M a s a r y k
b i j h e m o p audiëntie g e g a a n . T i j d e n s het
tieerden zich van elke keuze die hun w e r d
o n d e r h o u d v e r t e l d e h i j d e graaf o n o m w o n -
voorgehouden.
d e n w a t er m i s w a s m e t d e O o s t e n r i j k s e
Toch v o n d M a s a r y k naar z i j n i d e e g e n o e g
b e n a d e r i n g v a n d e T s j e c h e n . M a s a r y k s stijl e n argumentatie maakten indruk op Von Thun, die zelf uit Bohemen afkomstig was en w e l enig begrip voor de Tsjechische grieven kon o p b r e n g e n . Cas w a s in i e d e r geval v o o r l o p i g gered." M o g e l i j k nog voor de confrontatie met de Statthalter
nam M a s a r y k c o n t a c t o p m e t z i j n
naaste g e e s t v e r w a n t e n , h o o f d z a k e l i j k l e d e n v a n z i j n Realistische Partij, zoals )an H e r b e n , d e o p r i c h t e r van Cas, m e d e r e d a c t e u r C y r i l D u s e k en de a d v o c a a t P f e m y s l S a m a l , m a a r o o k d e s o c i a l i s t Edvard Benes m o c h t z i c h er toe rekenen. Masaryks vroegere student was inmiddels collega-docent g e w o r d e n . Zij allen s t e m d e n in m e t M a s a r y k s a n t i - H a b s b u r g c a m -
g e s p r e k s p a r t n e r s o m m e e v a n g e d a c h t e n te w i s s e l e n o v e r een t o e k o m s t i g B o h e m e n .
Een
a a n t a l g i n g m e e m e t z i j n streven naar v o l l e d i -
g e b r u i k e n . Terug in R o t t e r d a m n a m h i j o p
z o c h t h e b b e n , o m niet d e a a n d a c h t v a n een
ge z e l f s t a n d i g h e i d , a n d e r e n h i e l d e n h e t b i j
1 4 o k t o b e r o p n i e u w z i j n i n t r e k in h o t e l
O o s t e n r i j k s e Geheimdienstler
een v e r g a a n d e a u t o n o m i e . Z o h a d d e n d e
W e i m a r . H i j b e t r o k k a m e r 1 0 6 o p d e eerste
g e v e s t i g d te k r i j g e n . C h a r l o t t e z o u d o o r d i e
nationalistische jong-Tsjechen bij m o n d e van
etage, m e t u i t z i c h t o p h e t z i j het H a r i n g v l i e t ,
toestroom van p e c u n i a t o c h w e l e n i g ver-
h u n p o p u l a i r e v o o r m a n Karei K r a m a f g e e n
h e t z i j d e O u d e H a v e n e n het W i t t e Huis.''"
m o e d e n m o e t e n hebben gekregen van de
o n a f h a n k e l i j k Tsjechië v o o r o g e n , m a a r e e n
M a s a r y k heeft z i j n v e r b l i j f in het c h i q u e h o t e l
p l a n n e n v a n haar m a n . In R o t t e r d a m o n t v i n g
B o h e e m s - M o r a v i s c h e deelstaat, o p g e n o m e n
m o g e l i j k met de h u l p van Voska betaald. Al
M a s a r y k v i a ' d e telegraaf' n o g m e e r uit
in een g r o o t - S l a v i s c h e f e d e r a t i e o n d e r l e i d i n g
t i j d e n s z i j n t e r u g r e i s naar A m e r i k a h a d Voska
Amerika.-"
v a n d e Russische tsaar. O n d a n k s d e v e r s c h e i -
T s j e c h o - A m e r i k a n e n apart g e n o m e n , o m h e n
d e n h e i d aan o p i n i e s o v e r h u n t o e k o m s t
tot een gift v o o r d e T s j e c h i s c h e z a a k te b e w e -
M a s a r y k n a m d i r e c t na a a n k o m s t c o n t a c t o p
m e e n d e M a s a r y k z i c h v o l d o e n d e g e s t e u n d te
gen. O o k Charles Crane, een i n v l o e d r i j k e
w e t e n v o o r een t w e e d e reis naar de M a a s -
A m e r i k a a n s e i n d u s t r i e e l , d i e M a s a r y k al
stad, h o e w e l h i j geen e x p l i c i e t m a n d a a t v o o r
k e n d e sinds h i j h e m in 1 9 0 2 in C h i c a g o h a d
o n d e r h a n d e l i n g e n h a d gekregen.^''
ontmoet, bevond zich op de boot. Deze m e c e n a s v a n The Department
p a g n e en w i l d e n er o o k a c t i e f aan d e e l n e m e n . Z e v e r w e l k o m d e n het i d e e dat d e T s j e c h e n een e i g e n v e r t e g e n w o o r d i g i n g in het b u i t e n l a n d , b i j d e Entente, z o u d e n m o e t e n k r i j g e n . S p o n t a a n w e r d het eerste g e l d i n g e z a m e l d . Benes d o n e e r d e al z i j n spaargeld.'"
106
op z i c h
A n d e r m a a l In Rotterdam In d e eerste m a a n d e n v a n d e o o r l o g w e r d M a s a r y k n o g w e i n i g i n de w e g g e l e g d . D a t h i j v o o r d e z e t w e e d e reis geen a l i b i v o o r h a n d e n h a d , b l e e k g e e n p r o b l e e m te z i j n . Z i j n pas v a n d e Reichsrat
k o n h i j n o g steeds
Studies
at the Chicago
of
University
Slavonic maakte
vanuit Liverpool 2 0 0 p o n d sterling over en hij z o u het daar niet b i j l a t e n . T s j e c h i s c h e v e r e n i g i n g e n in A m e r i k a d o n e e r d e n alras 1 0 0 0 d o l l a r . H e t g e l d w e r d naar M r s . M a s a r y k overgemaakt.-" M a s a r y k m o e t h i e r o m ver-
m e t d e H a a g s e c o r r e s p o n d e n t v a n The
Times.
D e z e s t u u r d e Steed in L o n d e n een v e r z o e k o m naar R o t t e r d a m te k o m e n , o f een v e r v a n ger te s t u r e n . V o o r d e b u i t e n l a n d r e d a c t e u r w a s het in d e z e d r a m a t i s c h e t i j d e c h t e r o n m o g e l i j k z i j n post v o o r e n k e l e d a g e n te v e r l a t e n . D a a r o m m a a k t e in z i j n plaats SetonW a t s o n d e oversteek naar N e d e r l a n d . N a d e r h a n d sprak d e z e z i j n v e r w o n d e r i n g e r o v e r uit dat in d e h e c t i e k v a n een z o n a b i j e o o r l o g er i n het n e u t r a l e N e d e r l a n d n a u w e l i j k s e n i g e controle op inreizende buitenlanders was. H i j
107
