professionele bachelor

chemie

2013/2014

professionele bachelor

CHEMIE 1

chemie

Opleidingen aan AP

• Communicatiemanagement

• Elektronica-ICT

• Hotelmanagement

• Energiemanagement

• Journalistiek

• Grafische en Digitale Media

Gezondheid en Welzijn

• Office Management

• Integrale Veiligheid

• Ergotherapie

• Toegepaste Informatica

• Vastgoed

• Orthopedagogie

• Postgraduaat ADskills

• Voedings- en Dieetkunde

• Sociaal Werk

• Postgraduaat Fiscaliteit

Professionele bachelors

Schools of Arts

• Verpleegkunde • Vroedkunde • Bachelor na Bachelor Autismespectrumstoornissen • Bachelor na Bachelor Intensieve Zorg en de Spoedgevallenzorg

Onderwijs en Training • Kleuteronderwijs • Lager Onderwijs • Secundair Onderwijs - Algemene vakken

• Postgraduaat Diabeteseducator/ diabetesverpleegkundige

- Lichamelijke opvoeding

• Postgraduaat in het Zorgmanagement

- Technische vakken

Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen

• Bedrijfsmanagement: - Rechtspraktijk

Wetenschap en Techniek

- Accountancy-fiscaliteit

• Biomedische Laboratoriumtechnologie

- Financie- en verzekeringswezen

• Chemie

- Logistiek management

• Elektromechanica

5

Ingezoomd op Bachelor Chemie Waarom kiezen voor Chemie aan AP?

7

Iets voor jou?

8

Wie word je? Opbouw van de opleiding Chemie

12

• Specifieke Lerarenopleiding Beeldende Kunsten

Modeltrajecten en opleidingsonderdelen

14

- Muzikale opvoeding

• Postgraduaat Niet-Confessionele Zedenleer

Chemie in vogelvlucht

• Bachelor en Master in de Beeldende Kunsten

Koninklijk Conservatorium Antwerpen • Professionele Bachelor Dans

Management en Communicatie

INHOUD

2013/2014

9

Modeltraject 1

15

Modeltraject 2

20

Modeltraject 3

30

Jij staat centraal

38

Met AP naar een masterdiploma

39

• Bachelor en Master Muziek

Chemie gaat internationaal

41

• Specifieke Lerarenopleidingen Dans, Drama of Muziek

Campus Kronenburg

42

• Bachelor en Master Drama

• Postgraduaatsopleidingen Muziek

- Marketing

2

3

chemie

2013/2014

CHEMIE in vogelvlucht Iets voor jou? Heb je interesse in de chemische industrie en wil je bijdragen aan duurzame ontwikkeling? Ben je een doener en hou je van nauwkeurigheid en precisiewerk? Ben je een teamspeler die resultaat en actiegericht is? Durf je, als eerstelijns troubleshooter, snel beslissingen te nemen? Vind je vakkennis alleen niet voldoende? Dan ben jij onze geknipte kandidaat!

Onze aanpak: Competentiegericht onderwijs De opleiding is heel praktijkgericht. Doen en leren door ervaring staan centraal. We besteden veel aandacht aan oefeningen, projecten en zelfstandig werk. De opleiding bereidt je onmiddellijk voor op een job als (bio-) chemisch technoloog. De eerste twee academiejaren bestaan uit twee semesters met lesweken, projectweken en een examenweek. Het derde jaar wordt na een lesperiode van vijftien weken afgesloten met een stageperiode van veertien weken in een bedrijf.

en vinden toepassingen op vele terreinen. Denk maar aan transgene gewassen, het ontrafelen van het menselijke genoom en DNA-profielen in criminaliteitsonderzoek. Chemie De afstudeerrichting Chemie leidt hoofdzakelijk laboratoriumtechnologen op. Vaak komen ze terecht in labs voor kwaliteits- of productiecontrole. Zij onderzoeken stalen en rapporteren over de samenstelling ervan. Milieuanalyses behoren ook tot hun activiteitendomein. De verscherpte milieunormen vragen steeds meer aandacht voor de kwaliteit van lucht, water en bodem. Procestechnologie De afstudeerrichting Procestechnologie leidt procestechnologen op die het productieproces sturen en beheren. Een groot deel van de zogenaamde procesoperators wordt tewerkgesteld in de chemische industrie in de haven van Antwerpen. De aangeboden specialisatievakken zijn dan ook toegespitst op de (petro-)chemische industrie.

Welke trajecten kan je volgen? De driejarige opleiding tot professionele bachelor Chemie telt drie afstudeerrichtingen: Het eerste jaar is gemeenschappelijk: alle studenten krijgen een solide gemeenschappelijke basis. In het tweede jaar kies je een afstudeerrichting: Biochemie, Chemie, of Procestechnologie.

4

Biochemie De afstudeerrichting Biochemie richt zich op het opleiden van biochemische onderzoekstechnologen, vaak “Life Science Analysts” genoemd. In hoofdzaak komen de afgestudeerden terecht in onderzoekslaboratoria van farmaceutische, biotechnologische en voedingsbedrijven en in tal van researchcentra binnen dit 4gebied. De biowetenschappen hebben zich de laatste jaren spectaculair ontwikkeld

Verder studeren Wil je na de bacheloropleiding Chemie nog verder studeren? Dan kun je mits het volgen van een schakelprogramma het diploma van master verwerven. Dankzij de bachelor–master structuur worden de opleidingen van hogescholen en universiteiten op elkaar afgestemd, wat een vlottere doorstroming mogelijk maakt. De meest voorkomende doorstroomtrajecten zijn naar een master in de Chemie, naar een master in de Industriële Wetenschappen Chemie of naar een master in de Biochemie en Biotechnologie.

Wat is er nieuw? Vanaf dit academiejaar werkt de opleiding Chemie met een nieuwe vorm van leren: werkplekleren. In deze formule lopen enkele laatstejaarsstudenten Chemie een jaar lang voltijds stage in één bedrijf. Ze worden vrijgesteld van lesdeelname en verwerken alle vakken van het derde jaar via begeleide zelfstudie. Het bedrijf engageert zich ertoe om de student tien maanden lang te begeleiden op de werkvloer en hem te ondersteunen in zijn praktisch leerproces. AP Hogeschool neemt de leerbegeleiding op zich en zal de student achteraf ook evalueren. Op die manier ziet de hogeschool er op toe dat de student de nodige competenties, zoals voorgeschreven in het leerplan, verwerft.

Waarin zijn we uniek in Vlaanderen? De opleiding Chemie van AP is een echte doe-opleiding. We werken met een curriculum dat volledig gebaseerd is op competentiegericht onderwijs (CGO). Dat wil zeggen dat naast kennis ook je vaardigheden, talenten en persoonlijkheid meespelen in het behalen van het diploma. Om je bij het ontwikkelen van deze competenties te helpen, wisselen lesweken en projectweken elkaar af. Tijdens de projectweken maak je kennis met echte problemen uit het werkveld. Je leert nooit `theorie om de theorie’.

CH-up Als je uit een richting komt in het secundair onderwijs waarin je reeds veel praktische lab-ervaring opgedaan hebt, kan je in aanmerking komen voor een aangepast instroomtraject: CH-up. In plaats van een herhaling van de basisvaardigheden uit een chemisch lab krijg je een uitdagende opdracht waarin je deze (reeds eerder verworven) basisvaardigheden kunt toepassen. Bijspijkercursus Studenten uit richtingen secundair onderwijs waarin wetenschappen slechts in erg beperkte mate aan bod kwam, kunnen kiezen voor een bijspijkercursus waarbij je een programma van wiskunde-natuurwetenschappen volgt, los van de gekozen opleiding. In deze cursus krijg je de mogelijkheid de wetenschappelijke basiskennis grondig op te bouwen aan een traag tempo. We raden deze studenten aan om dit te combineren met een deeltijds studietraject. De combinatie van deze bijspijkercursussen met het deeltijds traject noemen we het bijspijkertraject. Met dit traject trachten we deze studenten maximale slaagkansen te bieden, met een gecontroleerde aangepaste studieduur (bvb 3½ jaar of 4 jaar in plaats van 3 jaar).

Verschillende trajecten Als student aan AP kies je zelf op welk tempo je je studie doorloopt. Hiervoor voorzien we verschillende trajecten. In een voltijds modeltraject is je opleiding ingedeeld in drie modelpakketten van telkens 60 studiepunten. Dit traject wordt verderop in dit E-book uitgebreid beschreven. Daarnaast kan je kiezen voor een deeltijds modeltraject (eventueel in combinatie met een bijspijkerpakket) of een individueel traject. Voor heroriënteerders zoeken we samen het best passend traject rekening houdend met eventueel reeds behaalde credits.

5

chemie

2013/2014

Waarom kiezen voor Chemie aan AP? ingezoomd op bachelor Chemie

6

‘Het is een boeiende opleiding met veel afwisseling.’ Ilse, alumnus

Campus Kronenburg beschikt over goed uitgeruste praktijklokalen waar je de theoretische kennis direct kan toepassen. Tijdens het hele leerproces word je intens begeleid door een team van deskundige lectoren. Voor actuele en sterk gespecialiseerde onderwerpen doen we regelmatig een beroep op gastsprekers. De opleiding bereidt je dan ook optimaal voor op je toekomstige baan.

Doen en leren

Afstudeerrichting

De bachelor Chemie, met de drie afstudeerrichtingen Biochemie, Chemie en Procestechnologie, is een driejarige opleiding tot professionele bachelor. De opleiding is heel praktijkgericht zodat je na je studie onmiddellijk aan de slag kunt. Je leert nooit theorie om de theorie. De opleiding kiest bewust voor competentiegericht onderwijs, waarbij `doen’ en `leren door ervaring’ centraal staan. De wetenschappelijke kennis wordt meteen toegepast op voorbeelden uit het werkveld. Er wordt veel aandacht besteed aan oefeningen, projecten en zelfstandig werk.

Om onze afgestudeerden toe te laten snel een passende baan te vinden en tegelijkertijd flexibel te kunnen inspelen op de marktbehoeften, kiest AP voor een maximaal brede basis in het eerste en het tweede jaar van de opleiding. Het eerste jaar en de helft van het tweede jaar zijn daarom volledig gemeenschappelijk. Pas daarna kies je een afstudeerrichting. Op deze manier krijgen alle studenten tijdens hun opleiding een solide basis, zodat een brede waaier aan tewerkstelling mogelijk blijft.

7

chemie

iets voor jou? De bachelor Chemie van AP staat voor: • Een praktijkgerichte opleiding: onze studenten zijn doeners. • Een opleiding die een voortrekkersrol speelt in het Competentie-Gericht Onderwijs: verwerven van competenties primeert bij ons op louter kennis. • Een opleiding zonder theorie om de theorie. • Een opleiding die probleemoplossend denken en handelen stimuleert. • Een opleiding die zelfstudie stimuleert als belangrijke vaardigheid. • Een opleiding die communicatieve en sociale vaardigheden stimuleert. • Een opleiding waarin teamwerk een must is, een groot gedeelte van je opleiding werk je in kleine groepen samen in een lab. • Werkzekerheid: de behoefte aan professionele bachelors Chemie ligt veel hoger dan het aantal dat elk jaar afstudeert. Meerdere functies in de chemische sector zijn erkend als knelpuntberoep. • Een hoge waardering in je latere beroepsleven omwille van je kennis en ervaring.

8

2013/2014

Wie word je? ontwikkelingen in gentechnologie en gentherapie leiden tot nieuwe ongekende mogelijkheden in de geneeskunde.

Passie voor wetenschappelijke vakken Je afstudeerrichting in het secundair onderwijs hoeft zeker niet de belangrijkste factor te zijn om een goede keuze te maken. Alle studenten uit het algemeen vormend, het technisch secundair onderwijs of het beroepsonderwijs die gemotiveerd zijn om een wetenschappelijk onderbouwde studie aan te vatten, kunnen bij ons terecht. We trachten maximaal rekening te houden met jouw voorkennis. Voor studenten uit een richting secundair onderwijs met weinig chemie, fysica of wiskunde bieden we monitoraat en inlooptrajecten aan. Voor studenten die reeds veel praktische labervaring opdeden in het secundair onderwijs of elders, organiseren we een aangepast uitdagend beginprogramma, Chemie Up. Niet de voorkennis, wel de interesse en werklust zijn bepalend voor succes.

‘De variatie en carrièremogelijkheden van mijn job zorgen ervoor dat ik steeds met veel zin vertrek naar mijn werk.’ Karel, alumnus

Chemie is de hoeksteen van duurzame ontwikkeling en de sleutel voor antwoorden in deze steeds complexere wereld. Een groot deel van de technische en wetenschappelijke vooruitgang is ondenkbaar zonder (bio-)chemie.

Afstudeerrichting Biochemie Biochemie staat open voor al wie interesse heeft in het brede spectrum van biowetenschappen en chemie. De biowetenschappen hebben zich de laatste jaren sterk ontwikkeld en vinden toepassingen op vele terreinen. Denk maar aan de ontrafeling van het menselijke genoom of de ontwikkeling van de GGO’s (Genetisch Gewijzigde Organismen). Revolutionaire

Grote chemische bedrijven zijn steeds meer geïnteresseerd in biotechnologie. Bio-energie, bio-katalyse, aanmaak van chemicaliën door microorganismen en milieuvriendelijke bodemsanering winnen sterk aan belang. Als Life Science Analist werk je mee aan het onderzoek en het invoeren van nieuwe technologieën. In de biowetenschappen vormt de creativiteit de limiet. Je kunt als Life Science Analist terecht in een brede waaier aan sectoren, onder meer in: • Biotechnologische bedrijven • Farmaceutische bedrijven • Universitaire onderzoekslaboratoria • Gewestelijke en provinciale laboratoria • Voedingsindustrie • Milieulaboratoria • Researchlaboratoria en onderzoekscentra • Forensische laboratoria

heeft voor nieuwe technologische ontwikkelingen en onderzoek. De chemische industrie is voor Vlaanderen en België één van de steunpilaren van de welvaart. Innoverende technologie, onderzoek en ontwikkeling van nieuwe producten en toepassingen zijn noodzakelijk om deze welvaart te kunnen behouden. De vraag naar chemische laboratoriumtechnologen blijft dan ook groot. Je kunt terecht in een brede waaier aan sectoren, onder meer in: • Milieutechnologie en afvalverwerking • Farmaceutische bedrijven • Universitaire laboratoria • Gewestelijke en provinciale laboratoria • Petrochemie • Fijnchemie • Voedingsindustrie

Afstudeerrichting CHEMIE Chemie richt zich tot al wie een brede interesse heeft in chemie, milieu en kwaliteitsbewust is en oog

9

chemie

Afstudeerrichting Procestechnologie Procestechnologie richt zich tot al wie interesse heeft in chemie maar minder aangesproken is door het fijne laboratoriumwerk. Procestechnologie is die tak van de chemie die zich concentreert op het beheer, sturen en optimaliseren van chemische processen, rekening houdend met veiligheids-, milieu- en kwaliteitsvereisten. Optimalisatie van industriële chemische processen heeft een enorme impact op het milieu en draagt bij tot de verbetering van het imago van het bedrijf en uiteraard een schoner milieu. Als procesoperator ben je een teamspeler en moet

10

je in staat zijn om in alle situaties kalm, beheerst en gericht uit de hoek te komen en snel de juiste beslissingen te nemen. Wil je een creatief, gevarieerd, onmisbaar en financieel interessant beroep uitoefenen? Dan kan je er niet omheen. De keuze voor Chemie en Procestechnologie in het bijzonder is dan de juiste beslissing. Je kunt terecht in een brede waaier aan sectoren, onder andere: • Als procesoperator, shiftleider, chief in onder andere de fotografische industrie, voedingsnijverheid, farmaceutische nijverheid,

2013/2014

petrochemie, meststoffenindustrie, gistbedrijven, polymeer en kunststofbedrijven, suikerfabrieken, brouwerijen, waterzuiveringsinstallaties,... . • Als operator in controlelaboratoria van de chemische industrie. • Als operator voor proces en productontwikkeling op lab en pilootschaal. • Als engineering-aid in industriële of universitaire onderzoekcentra.

11

chemie

2013/2014

Opbouw van de opleiding Chemie Jouw competenties staan centraal De competenties, zowel algemene als beroepsspecifieke kennis en vaardigheden, die jij als student minimaal dient te bezitten voor je als beginnend lab- of procestechnoloog de arbeidsmarkt kan betreden, vormen het uitgangspunt van dit volledig vernieuwd curriculum. Deze competenties worden beschreven in een overzichtelijke competentiematrix. Je bouwt de competenties geleidelijk aan op tijdens een studietraject van zes periodes, en dat gebeurt in functie van je eigen mogelijkheden. Echte problemen uit het werkveld vormen de basis van dit traject. Om je bij het ontwikkelen van deze vaardigheden te helpen, wisselen lesweken (waarin je onder begeleiding van lectoren kennis en vaardigheden verwerft) en projectweken (waarin je binnen een projectgroep de verworven kennis en vaardigheden inoefent, uitdiept en uitbreidt) elkaar af.

12

De drempel naar het hoger onderwijs wordt bewust laag gehouden. Tijdens de eerste lesweken worden bovendien introductielessen in het rooster ingebouwd. Dan maak je kennis met de opleiding, school, lectoren, medestudenten, het competentiegericht onderwijssysteem (wat kan jij van dit systeem verwachten en wat verwacht dit systeem van jou?) en werken in projectgroepen. De student staat centraal: de ontwikkeling van jouw competenties wordt daarom goed gevolgd en begeleid. Het eerste en tweede academiejaar bestaan uit twee semesters: elk semester bevat 11 lesweken, 2 projectweken, 1 bufferweek en 2 examenweken.

PERIODE 1 PERIODE 2 11 2 1 2

11 2 1 2

lesweken projectweken bufferweken examenweken

Gedurende deze weken gebruiken we verschillende onderwijsvormen (hoorcolleges, oefeningen, praktijksessies, zelfstudiepakketten, discussies, individuele studietaken en groepsopdrachten). Als je het opgegeven scenario volgt, verwerk je de leerstof zodanig dat je aan het einde van een lesperiode de nodige kennis en vaardigheden bezit om aan de projectweken te kunnen beginnen.

16 16

Project- en bufferweken Lesweken De lesweken worden in dit systeem ondersteund door een roadbook (het periodeboek). Je volgt als student niet langer aparte vakken maar je ervaart de leerstof als één geheel. Hierbij wisselen de invalshoeken van de verschillende vakgebieden elkaar af en vullen ze elkaar aan: je leert vakoverschrijdend denken en zo problemen oplossen. Het klassieke begrip van ‘leerstof’ maakt hierbij plaats voor een lijst leerdoelen en competenties.

Tijdens de projectweken voer je in je projectgroep een `grote’ opdracht uit. Een lector (de tutor) staat in voor de begeleiding van zo’n groep. De samenstelling van de projectgroepen wisselt per periode: zo leer je in team werken met iedereen. Door intensief in team te werken verdiep je niet alleen je kennis uit de lesweken maar verwerf je bovendien bijkomende vaardigheden zoals werken in teamverband, verwerven en verwerken van informatie, rapporteren,… Na de projectweken volgt een bufferweek: hierin krijg je tijd om je voor te bereiden op de examens en om eventueel nog niet afgewerkte zaken (opdrachten, oefeningen, verwerken leerstof,…) af te ronden.

Toetsing De toetsing binnen dit onderwijssysteem gebeurt via verschillende evaluatievormen: • Het meten van het reeds bereikte niveau van competenties • Permanente evaluatie van de practica en opdrachten • Evaluatie van het groepswerk • Zelfreflectie en zelfevaluatie • Tussentijdse toetsen tijdens de lesweken • Schriftelijke toetsen tijdens de examenweken

13

chemie

chemie SP*

2013/2014

opleidingsonderdelen

Modeltraject 1

Van atoom tot reagerende moleculen**

5

Chemische bindingen

5

Veilig Werken

5

- Veiligheid en naamgeving - Microbiologische vaardigheden

Modeltrajecten en opleidingsonderdelen

Gassen en vloeistoffen

5

- Wiskundige technieken - Gedrag van fluïda Labcluster gassen en vloeistoffen

4

Project CH semester 1

4

Chemie in oplossingen

5

Labcluster chemie in oplossingen

6

- Meetvariatie - PH, kleur en chemisch evenwicht Energie in evenwicht

3

Labcluster energie in evenwicht

5

Organische chemie 1

6

Project CH semester 2

4

Professional Skills & POP

3

- Communicatie - POP (Persoonlijk Ontwikkelingsplan)

totaal

14

60

* SP: studiepunten ** Alternatief programma (CH-up): Wie veel labervaring heeft, komt in aanmerking voor een aangepast uitdagend traject “CH-up”. Daarin kan je deze basisvaardigheden meteen toepassen.

15

chemie

2013/2014

Opleidingsonderdelen van modeltraject 1 Van atoom tot reagerende molecule In ‘Van atoom tot reagerende molecule’ krijg je de basisbegrippen van de algemene chemie aangeleerd. Het atoom, met zijn eigenschappen en plaats in het periodieke systeem, wordt belicht. De bouwstenen, moleculen, worden onderverdeeld in bindingsklassen en krijgen een naam. Concentratiebegrippen zoals mol en molariteit worden correct aangeleerd om berekeningen voor verdunningen en chemisch evenwicht te kunnen uitvoeren. Het dynamisch evenwicht van een reactie wordt aangehaald om zuur/base en redoxreacties te kunnen uitschrijven en evenwichtsconcentraties te kunnen berekenen. Het begrip pH wordt ingevoerd. Je leert verschillende praktische vaardigheden en oefent deze in tijdens de praktijksessies. Er worden verschillende destillaties uitgevoerd waaronder een gefractioneerde destillatie. De praktijksessies zijn verweven met onderwerpen uit andere opleidingsonderdelen zoals correct noteren, een goed wetenschappelijk verslag maken, de juiste eenheden gebruiken, een correcte tabel en grafiek opstellen, het gebruik van Excel en vooral op een veilige manier leren werken.

16

Voor studenten met praktische labervaring (bvb uit TSO chemie) worden de practica van dit opleidingsonderdeel aangeboden in een meer uitdagende vorm dan voor studenten die nog hun eerste labvaardigheden moeten verwerven. Chemische bindingen In het opleidingsonderdeel ‘Chemische bindingen’ leer je de opbouw en eigenschappen van de materie op moleculair niveau begrijpen. Inzicht in deze intramoleculaire krachten laat je toe te begrijpen hoe deze opbouw en eigenschappen zich manifesteren. Deze krachten kunnen de eigenschappen van de materie op macroniveau gedeeltelijk verklaren. Veilig werken In ‘Veilig werken’ worden onderwerpen besproken zoals veilig werken met chemische producten, elektriciteit en risicoanalyses. Het zelfstudiepakket Naamgeving vormt een inleiding tot de beginselen van de organische en anorganische naamgeving van moleculen. In ‘Microbiologische vaardigheden’ wordt aandacht besteed aan mogelijke gevaren en de gepaste voorzorgsmaatregelen die moeten genomen

worden. Het werken met micro-organismen brengt immers potentiële gevaren mee.

(gebruik van praktijkjournaal, gebruik van Excel bij verwerking van metingen, elementaire risicoanalyse).

Gassen en vloeistoffen (Labcluster) Dit opleidingsonderdeel bestaat uit de facetten ‘Gedrag van fluïda’ en ‘Wiskundige technieken’. In ‘Gedrag van fluïda’ worden de gaswetten en een beschrijving voor de dampspanning van zuivere vloeistoffen behandeld. Via toestandsdiagrammen en andere grafische voorstellingen van deze wetten gaan we naar het interpreteren van eenvoudige fasediagrammen. Dat vormt een basis voor de belangrijkste scheidingstechnieken uit de chemie die je later in de opleiding zal bekijken. In ‘Wiskundige technieken’ krijg je een opfrissing van de elementaire algebra en wiskundige analyse die je doorheen de opleiding en in de latere praktijk zal nodig hebben.

Chemie in oplossingen (Labcluster) In ‘pH, kleur en chemisch evenwicht’ bespreken en berekenen we de pH van zuren, basen, zouten en buffers. Het verloop van de pH bij zuurbasetitraties wordt gevolgd door het meten van de potentiaal van een geschikte elektrode. De werking van kleurindicatoren wordt belicht. Met spectrofotometers wordt de kleur van een oplossing gebruikt om de concentratie van een component te bepalen.

Tijdens het practicum worden zowel elementaire opdrachten uitgevoerd om algemene labvaardigheden te verwerven, als enkele meer gevorderde opdrachten ter illustratie bij gaswetten, dampspanning en fasediagrammen. Er worden eveneens een boel labvaardigheden aangeleerd

Als een experiment is uitgevoerd en je over een reeks meetresultaten beschikt, dan is je werk als chemisch analist nog niet af. Je moet deze resultaten kunnen beoordelen naar juistheid en precisie van de analysemethode. Beschrijven van de meetvariatie helpt om meetresultaten te plaatsen tegenover meetfouten en zo interpretatiefouten te vermijden. Als chemisch analist moet je de resultaten van een experiment kunnen beoordelen in functie van de invloed van meetfouten op het opstellen van

wiskundige verbanden tussen twee parameters. De nadruk ligt volledig op het praktijkgericht toepassen van de statistiek: alle voorbeelden en oefeningen komen uit het lab en we proberen zoveel mogelijk de computer voor de berekeningen in te schakelen. In dit eerste blok statistiek van de opleiding komen de beschrijvende technieken aan bod. In het tweede blok behandelen we de statistiek van de ijk-lijn. Energie in evenwicht In ‘Energie in evenwicht’ vertrekken we van het allereenvoudigste over warmte en arbeid om de thermodynamische hoofdwetten in een chemische context te interpreteren. We richten ons daarbij op het kunnen uitrekenen van reactie-enthalpieën en evenwichtsconstanten, vertrekkend van getabelleerde thermodynamische grootheden in standaardreferentiewerken. Daarnaast worden begrippen uit de elektriciteitsleer en begrippen als elektro-magnetische straling behandeld. De nadruk wordt gelegd op die begrippen die belang hebben voor de (toegepaste) chemie. Begrippen uit de elektriciteitsleer worden

aangebracht vanuit de elektrochemie. Daarmee is deze cursus meteen ook een inleiding in de elektrochemie. Elektro-magnetische straling wordt behandeld in het kader van interactie tussen licht en materie, als een fysico-chemische inleiding op de spectroscopische analysemethoden die in latere opleidingsonderdelen behandeld worden. Tijdens het practicum worden enkele fysicochemische, thermodynamische grootheden gemeten. We oefenen op het schrijven van correcte reactievergelijkingen. Op basis van oplosbaarheid en oplosbaarheidproduct worden eenvoudige scheidingen uitgevoerd. Organische chemie 1 ‘Organische Chemie1’ biedt je een eerste kennismaking met de koolstofchemie. In dit opleidingsonderdeel wordt het belang en de bijdrage van de organische chemie in onze leefwereld duidelijk. Je ontdekt niet alleen op welke wijze deze moleculen kunnen voorkomen,

17

chemie

18

ook belangrijke eigenschappen van een organische molecule (inductief en mesomeer effect, isomeren en conformeren, zuur/base gedrag) worden besproken. Door het maken van gezamenlijke oefeningen en een gerichte zelfstudie worden deze begrippen verder ingeoefend. Eens je vertrouwd bent met bovenstaande begrippen kan de vraag gesteld worden waarom een organische molecule nu eigenlijk zo reactief is? De verschillende mogelijke reactiemechanismen en hun typische reacties worden één voor één besproken. Wat reageert nu eigenlijk met wat? Welke reagentia, reactieomstandigheden, katalysator heb je nodig? Op al deze vragen wordt een antwoord gegeven in een systematische studie van de belangrijkste functionele groepen.

parameters, fysische en chemische, kunnen bepaald worden om de waterkwaliteit te controleren. Voor het project van periode 1 krijgen de projectgroepen de opdracht om een goed ruikende zeep zelf te bereiden. Daar dit een zekere vervuiling van het afvalwater zal veroorzaken, zullen ze na deze synthese zelfstandig waterstalen nemen uit het afvalwaterreservoir van de school en de waterkwaliteit bepalen. Op de waterstalen worden in het lab eerst sneltesten uitgevoerd. Daarna worden er meer nauwkeurige analysetechnieken in het lab op school uitgevoerd. Er zal bovendien een kwaliteitscontrole worden uitgevoerd op het gebruikte vet. De studenten stellen daarbij zelf een schema op van de analyses die ze willen uitvoeren en verwerken de verkregen experimentele data.

Project Water is een levensnoodzakelijk product. Ondanks het feit dat 70 % van de aarde met water is bedekt, is de beschikbaarheid van ‘zuiver water’ niet oneindig. Het zuiveren van oppervlaktewater wordt steeds duurder door de steeds ingewikkelder zuiveringsprocédés en de groeiende vraag aan drinkbaar water. Een aantal

In het tweede semester wordt er voor het project gewerkt rond aspirine. Dit is een product dat de studenten kennen. Het wordt vaak gebruikt als pijnstiller of anti-stollingsmiddel en hierdoor is veel informatie beschikbaar (internet en literatuur). De verschillende experimenten, die hierop kunnen worden uitgevoerd sluiten goed aan bij de theorie,

die als basiskennis wordt voorzien als afsluiting van het eerste jaar. Synthese, karakterisatie en analyse van een generisch product wordt uitgevoerd. Ook preparaten van andere fabrikanten worden onderzocht. Alle groepen presenteren hun resultaten mondeling op het einde van de projectweek. Tevens geven ze hun volledige projectmap af. De nadruk van dit project ligt niet alleen op het correct vergaren en weergeven van experimentele resultaten maar ook op teamwerk, vergaderen, zelfstandig werken, plannen, presentatie van het project en maken van verslagen.

2013/2014

een vlotte en efficiënte manier van vergaderen. De verschillende aspecten van groepsdynamiek en elementaire vergadertechnieken worden bijgebracht en ingeoefend. Je leert de rollen van de gesprekspartners in een vergadering begrijpen en deze rollen optimaal en efficiënt aan te wenden. De studenten stellen tijdens hun studie binnen de opleiding Chemie een Persoonlijk OntwikkelingsPlan (POP) op. In de eerste twee jaren worden de studenten aangeleerd hoe ze aan de hand van hun eigen studie en resultaten via zelfreflectie tot een beter inzicht van zichzelf en hun studieattitude komen.

Professional skills en POP Alle aspecten van communicatie komen in Communicatie en POP aan bod: waarnemen en interpreteren, non-verbaal gedrag, actief luisteren, vragen stellen, samenvatten en concretiseren. Er wordt je aan de hand van algemene schrijfstrategieën aangeleerd hoe je in een heldere, correcte taal verslag uitbrengt over de voorbije activiteiten. Elementaire presentatietechnieken worden aangeleerd. Goed projectwerk vereist

19

afstudeerichting chemie

SP*

Industriële scheidingstechnieken

3

Industriële scheidingstechnieken

3

Biochemie 1

4

Biochemie 1

4

Van monster tot te meten oplossing

6

Van monster tot te meten oplossing

6

- Spectrometrische analyse

- Spectrometrische analyse

- Staalvoorbereiding en analyse

- Staalvoorbereiding en -analyse Synthese en analyse

5

Synthese en analyse

- Chromatografische analyse

- Chromatografische analyse

- Aromaten en polymeerchemie

- Aromaten en polymeerchemie

5

4

Labcluster staalvoorbereiding en analyse

4

Industriële microbiologie

4

Industriële microbiologie

4

Project CH semester 3

4

Project CH semester 3

4

Statistiek en POP

4

Statistiek en POP

4

Labcluster instrumenteel lab

4

Labcluster instrumenteel lab

4

Labcluster staalvoorbereiding en analyse

vakken optie biochemie

vakken optie chemie Kwantitatieve analyse

6

Biochemie 2

5

Organische chemie 2 (CH)

6

Enzymologie

4

Organische chemie 2 (BI)

6

- Organische reacties

- Organische reacties

- Structuurbepaling

- Structuurbepaling

Materialenleer

3

Lab aromaten en polymeerchemie

3

Lab aromaten en polymeerchemie

3

Project CH semester 4 (CH)

4

Project CH semester 4 (Bl)

4

totaal

60

totaal

60

* SP: studiepunten

2013/2014

GEMEENSCHAPPELIJKE VAKKEN

GEMEENSCHAPPELIJKE VAKKEN

20

chemie SP*

opleidingsonderdelen

opleidingsonderdelen

Modeltraject 2

afstudeerichting BIOchemie

* SP: studiepunten

21

afstudeerichting Chemische procestechnologie

chemie SP*

opleidingsonderdelen GEMEENSCHAPPELIJKE VAKKEN Industriële scheidingstechnieken

3

Biochemie 1

4

Van monster tot te meten oplossing

6

- Staalvoorbereiding en analyse 5

- Chromatografische analyse - Aromaten en polymeerchemie Labcluster staalvoorbereiding en analyse

4

Industriële microbiologie

4

Project CH semester 3

4

Statistiek en POP

4

Labcluster instrumenteel lab

4

vakken optie chemische procestechnologie Organische chemie 2

4

Materialenleer

3

Transportsystemen

5

Fysicochemie

6

- Fasenleer en warmteoverdracht - Fasenleer, warmteleer, reactoren, scheid. techn.

22

opleidingsonderdelen van modeltraject 2 Gemeenschappelijke opleidingsonderdelen

- Spectrometrische analyse

Synthese en analyse

2013/2014

Project CH semester 4 (PO)

4

totaal

60

Industriële scheidingstechnieken Het opleidingsonderdeel ‘Industriële Scheidingstechnieken’ bestaat uit twee grote delen. Het eerste handelt over de aanmaak en eigenschappen van colloïdale oplossingen. Het tweede deel behandelt voornamelijk industriële, mechanische scheidingstechnieken. Dit deel is een voorbereiding op de afstudeerrichting Procestechnologie maar levert je ook inzicht in veelgebruikte klassieke technieken zoals bijvoorbeeld allerlei soorten filtratie. Biochemie 1 Biochemie is de wetenschappelijke discipline die het fenomeen ‘leven’ probeert te verklaren op moleculair vlak. Je leert gebruikmaken van de methodieken en de terminologie van de scheikunde om verschillende aspecten van cellen en levende organismen te beschrijven en te begrijpen. In deze cursus bekijk je het stuk van de biochemische basis dat nodig is voor het begrijpen van andere biochemische en biotechnologische disciplines.

We beginnen met het bespreken van een aantal belangrijke soorten biomoleculen. De eerste groep zijn de suikers, die niet alleen een sleutelrol spelen in het energiemetabolisme, maar ook uitblinken in de natuur als structuurgevende moleculen. Ten tweede bespreken we de eiwitten, polymeren die zijn opgebouwd uit twintig verschillende soorten aminozuren en betrokken zijn bij ongeveer alles wat in levende materie gebeurt. Het unieke verband tussen hun structuur en functie wordt ingeoefend en gekoppeld aan een aantal analyses in de praktijk. De laatste groep zijn de enzymen, een aparte klasse van de eiwitten. Enzymen zijn krachtige, reactiespecifieke en regelbare katalysatoren die absoluut noodzakelijk zijn om de reacties van het metabolisme met de gewenste snelheid te laten verlopen. In de actuele biotechnologie zal men specifieke zuivere enzymen in celvrije systemen gebruiken om reacties naar wens te katalyseren. Maar ook in de industrie, voeding en de geneeskunde is kennis en gebruik van enzymen niet meer weg te denken. Door de bespreking van deze enzymen wordt duidelijk dat deze kennis kan gebruikt worden voor de productie van geneesmiddelen, in de industrie

en bij het aanwenden van enzymen in analystische bepalingsmethoden. De theorie zal ondersteund worden met praktijkoefeningen. Van monster tot te meten oplossing In ‘Spectrometrische analysetechnieken’ worden volgende technieken besproken: UV, zichtbaar en infrarood spectrometrie, fluorimetrie, nefelometrie, atomaire emissie en absorptie. De bepalingen gebeuren onder andere op waterstalen, voedingsproducten en geneesmiddelen. In ‘Staalvoorbereiding en analyse’ beperken we ons tot de neerslagtitraties. Er wordt je geleerd een titratiecurve te berekenen en de invloed van zijreacties, verdunning en oplosbaarheidsproduct op het verloop van de titratiecurve en de ligging van het equivalentiepunt na te gaan. Tijdens de vraagstukkensessies leren we berekeningen maken uitgaande van de resultaten uit fictieve analyses. Het uitschrijven van reacties, het opstellen van stelsels en het omrekenen van de bepalingsvorm naar de uitdrukkingsvorm is hier belangrijk.

23 * SP: studiepunten

chemie

Synthese en analyse Dit opleidingsonderdeel bestaat uit de facetten ‘Aromaten en polymeerchemie’ en ‘Chromatografische analyse’.

monsters, ontsluiting, onteiwitten en ontvetten van voedingsmiddelen, en verdunning van het staal aan bod. De toegepaste analysetechnieken zijn gravimetrie en volumetrie.

Aromaten zijn belangrijke componenten van de organische chemie en analyse. Daarom worden aromatische reacties, hun eigenschappen en hun gevaren besproken. Detectie van aromaten, hun synthese en zuivering komen aan bod. In polymeerchemie komen specifieke synthesemethoden voor polymeren uitgebreid aan bod.

Industriële microbiologie In deze cursus wordt je microbiële kennis verder uitgediept en wordt er op twee industriële thema’s ingegaan. Er wordt bekeken hoe micro-organismen gebruikt worden in industriële processen en welke rol ze spelen in de levensmiddelenindustrie. In het eerste deel, Microbiologie uitdieping, komt de groei van bacteriële culturen en hun controlemethoden (zowel fysisch als chemisch) aanbod. Ook wordt er ingegaan op de testmethoden die uitgevoerd kunnen worden voor de identificatie van microorganisme en op enkele toepassingen van de kennis van het bacteriële genoom. In deel twee, ‘Industriële processen en producten’, krijgt men een overzicht van het microbieel metabolisme en de fermentatie van alcohol en melkzuur. Hiernaast worden de basisbegrippen bij industriële fermentaties overlopen en enkele voorbeelden gegeven van industriële producten die aangemaakt worden met behulp van micro-organismen. In het derde deel

In reële monsters is een rechtstreekse bepaling vaak niet mogelijk en dienen de componenten vooraf gescheiden te worden. Dat gebeurt meestal met chromatografische technieken, dunnelaagchromatografie, gaschromatografie en vloeistofchromatografie die worden besproken en uitgevoerd in Chromatografische analyse. Labcluster staalvoorbereiding en analyse In ‘Staalvoorbereiding en analyses’ komen aspecten zoals representatieve staalnames, homogene

24

van de cursus wordt de rol van micro-organismen in de levensmiddelenindustrie toegelicht. Zowel de groei van micro-organismen in levensmiddelen, de conservering van levensmiddelen, het bederf van levensmiddelen als de voedselpathogenen komen aan bod. In het lab staan volgende vragen centraal: Welke micro-organismen? Hoeveel micro-organismen zijn in het staal aanwezig? Dit vertaalt zich in enkele biochemische testen, biochemische fingerprints en de bepaling van het kiemgetal. Project Tijdens het project in het derde semester wordt een kleimonster geanalyseerd waarbij zowel gravimetrische als instrumentele methodes worden toegepast. Er wordt eveneens een methodevalidatie uitgevoerd. Statistiek en POP In het tweede jaar gaan we in de cursus ‘Statistiek’ dieper in op de analyse van de meetfouten en bekijken we technieken (hypothesetesten en statistisch proefopzetten) waarmee je gericht een beperkt aantal experimenten uitvoert om optimale instellingen voor toestel en/of proces te zoeken.

Vervolgens bekijken we statistiek op populatieniveau: kansrekenen toegepast op de bevolking waarmee je bijvoorbeeld risico’s als gevolg van milieueffecten kunt inschatten. De voorbeelden en oefeningen komen zoveel mogelijk uit de praktijk: je leert om aan de hand van een formuleboekje in elke situatie de meest geschikte methode op te zoeken en uit te voeren. Labcluster instrumenteel lab Verschillende spectrometrische en chromatografische analysetechnieken worden toegepast. UV- en zichtbaar licht spectrometrie, fluorimetrie, nefelometrie en atomaire emissie en absorptie worden gebruikt. Gas- en vloeistofchromatografie worden uitgevoerd. Er wordt veel aandacht besteed aan het belang van de verschillende meetvoorwaarden en het gebruik van externe en interne standaarden. De bepalingen gebeuren op waterstalen, voedingsproducten en geneesmiddelen.

Opleidingsonderdelen modeltraject 2: Afstudeerrichting Chemie Kwantitatieve analyse We bespreken de basis van de elektrochemische analysetechnieken, die vooral belangrijk zijn in de milieusector. Galvanische cellen, de courante elektroden, potentiometrische titraties en rechtstreekse bepalingen komen aan bod. De labopdrachten zijn deels een vervolg op de labcluster instrumenteel lab en deels potentiometrische bepalingen: titraties en metingen met iongevoelige elektroden. Foutenanalyse, precisie, juistheid en dataverwerking blijven hieraan inherent. Organische chemie 2 (CH) Dit opleidingsonderdeel bestaat uit de facetten ‘Organische reacties’ en ‘Structuurbepaling’. ‘Organische reacties’ is het vervolg op organische chemie 1. Hier wordt de nadruk gelegd op de belangrijkste reacties (en de benodigde reagentia) van de verschillende functionele groepen. Deze reacties worden theoretisch uitgewerkt en ingeoefend in klasverband. Naast de kennis van

2013/2014

reacties wordt er ook dieper ingegaan op de belangrijkste intermediairen die voorkomen tijdens een organische reactie. Hun ontstaan, hun stabiliteit en eigenschappen worden besproken. Deze basis is nodig om het zuur-base gedrag van organische moleculen correct te kunnen interpreteren en verklaren. In de praktijk wordt de nadruk gelegd op de synthese en het opzuiveren van de eindproducten (via herkristallisatie, destillatie en chromatografie) waarna een zuiverheidscontrole wordt uitgevoerd. Het belang van een grondige kennis van de organische naamgeving blijft centraal staan in deze lessenreeks. Tijdens ‘Structuurbepaling’ komen de verschillende spectroscopische technieken die gebruikt worden in de determinatie, analyse en de zuiverheidscontrole van een (on-)bekende stof aan bod. Het gaat hier bijvoorbeeld om technieken als infrarood spectroscopie, NMR-spectroscopie, massaspectroscopie of UV-spectroscopie. Materialenleer Hoe zou ons leven eruit zien zonder de aanwezigheid van kunststoffen? Polyester, nylon, PET-flessen,

25

chemie

polyurethanen, verven, lijmen en rubber. We kennen allemaal de meeste kunststoffen bij naam of toch niet? Ken je ze wel echt? Hoe worden ze gesynthetiseerd? Welke eigenschappen bezitten ze en waarom? Op deze vragen tracht Materialenleer een antwoord te geven. Daarvoor bespreken we eerst de verschillende eigenschappen van materialen. We bekijken ook de verschillende methodes en technieken waarmee deze eigenschappen getest kunnen worden. Daarna bestuderen we de verschillende methodes waarop polymeren kunnen gesynthetiseerd worden, de specifieke eigenschappen van kunststoffen en hun verwerking. Lab aromaten en polymeerchemie Tijdens het uitvoeren van verschillende labopdrachten worden enkele praktische toepassingen van syntheses van aromaten en polymeren ingeoefend. De nadruk ligt op de synthese, maar ook het opzuiveren en de identificatie van de gevormde moleculen komen aan bod. Project semester 4 Tijdens dit project krijgen de studenten een opdracht

26

die hen ertoe aanzet een aantal polymeren te synthetiseren en bestuderen. Via allerhande technieken (DSC, GPC, andere mechanisch en fysisch testen...) worden enkele polymeren onderzocht. Er wordt ook van je verwacht dat je een al dan niet zelfgekozen onderwerp verder uitdiept.

Opleidingsonderdelen modeltraject 2: Afstudeerrichting Biochemie Biochemie 2 Deze cursus is het vervolg op de cursus ‘Biochemie 1’, de belangrijke soorten biomoleculen worden verder besproken. Vele van deze biomoleculen zijn betrokken in het metabolisme, zowel in het uitvoeren als het regelen van dit proces. De eerste groep zijn de nucleïnezuren, de molecule die het verschil maakt tussen levende en niet-levende materie. De unieke eigenschappen in structuur zijn rechtstreeks verbonden aan de succesvolle replicatie van deze moleculen. Je bekijkt in detail de celdeling en de meest essentiële begrippen uit de klassieke genetica. Op de tweede plaats bekijken we de vetten. Omdat het leven ontstaan is in een

‘waterwereld’ is het verschil tussen polair en apolair hier heel belangrijk. Biologische membranen, die het leven afbakenen in microscopisch kleine compartimenten worden zo beter begrepen. Vervolgens komen de hormonen als biochemische boodschappers aan bod. Hormonen zijn een eerder diverse groep van biomoleculen, die het overbrengen van indirecte signalen in een meercellig organisme als gemeenschappelijk kenmerk hebben. Als laatste groep van biomoleculen worden de vitaminen, noodzakelijk voor een volledig functioneel metabolisme, overlopen qua structuur en functie. Dankzij de studie van de biomoleculen kunnen we het metabolisme, of de opbouw en de afbraak van deze biomoleculen, bestuderen. Enzymologie Het opleidingsonderdeel ‘Enzymologie’ geeft enerzijds de mogelijkheid om dieper in te gaan op de werking en de toepassingen van enzymen en anderzijds om via vrij eenvoudige meetsystemen bindingsmechanismen tussen eiwitten en liganden nader toe te lichten en in de praktijk te laten uitvoeren.

Organische chemie 2 (BI) Dit opleidingsonderdeel bestaat uit de facetten ‘Organische reacties’ en ‘Structuurbepaling’. Organische reacties is het vervolg op ‘Organische chemie 1’. Hier wordt de nadruk gelegd op de belangrijkste reacties (en de benodigde reagentia) van de verschillende functionele groepen. Deze reacties worden theoretisch uitgewerkt en ingeoefend in klasverband. Naast de kennis van reacties wordt er ook dieper ingegaan op de belangrijkste intermediairen die voorkomen tijdens een organische reactie. Hun ontstaan, hun stabiliteit en eigenschappen worden besproken. Deze basis is nodig om het zuur-base gedrag van organische moleculen correct te kunnen interpreteren en verklaren. In de praktijk wordt de nadruk gelegd op de synthese en het opzuiveren van de eindproducten (via herkristallisatie, destillatie en chromatografie) waarna een zuiverheidscontrole wordt uitgevoerd. Het belang van een grondige kennis van de organische naamgeving blijft centraal staan in deze lessenreeks. Tijdens ‘Structuurbepaling’ komen de verschillende spectroscopische technieken die gebruikt

worden in de determinatie, analyse en de zuiverheidscontrole van een (on-)bekende stof aan bod. Het gaat hier bijvoorbeeld om technieken als infrarood spectroscopie, NMR-spectroscopie, massaspectroscopie of UV-spectroscopie. Lab aromaten en polymeerchemie Tijdens het uitvoeren van verschillende labopdrachten worden enkele praktische toepassingen van syntheses van aromaten en polymeren ingeoefend. De nadruk ligt op de synthese, maar ook het opzuiveren en de identificatie van de gevormde moleculen komen aan bod. Project semester 4 In dit project wordt er door de student onderzocht hoe micro-organismen gebruikt kunnen worden voor de aanmaak van grote hoeveelheden ‘vreemde’ eiwitten. Hiervoor moeten er twee soorten experimenten uitgevoerd worden. Enerzijds wordt er via genetische manipulatie stukjes DNA in het microorganisme gebracht. Anderzijds moeten de ideale groeiomstandigheden van het genetisch gewijzigde micro-organisme bepaald worden. De informatie

2013/2014

van beide experimenten is immers noodzakelijk voor verdere ‘up-scaling’ naar fermentoren en de industriële productie.

Opleidingsonderdelen modeltraject 2: Afstudeerrichting Procestechnolgie Organische chemie 2 (PO) Het opleidingsonderdeel ‘Organische chemie 2’ behandelt organische reacties. Het is het vervolg op ‘Organische chemie 1’. De nadruk wordt gelegd op de belangrijkste reacties (en de benodigde reagentia) van de verschillende functionele groepen. Deze reacties worden theoretisch uitgewerkt en ingeoefend in klasverband. Naast de kennis van reacties wordt er ook dieper ingegaan op de belangrijkste intermediairen die voorkomen tijdens een organische reactie. Hun ontstaan, hun stabiliteit en eigenschappen worden besproken. Deze basis is nodig om het zuur-base gedrag van organische moleculen correct te kunnen interpreteren en verklaren. In de praktijk wordt de nadruk gelegd op de synthese en het opzuiveren van de eindproducten

27

chemie

(via herkristallisatie, destillatie en chromatografie) waarna een zuiverheidscontrole wordt uitgevoerd. Het belang van een grondige kennis van de organische naamgeving blijft centraal staan in deze lessenreeks. Materialenleer Hoe zou ons leven eruit zien zonder de aanwezigheid van kunststoffen? Polyester, nylon, PET-flessen, polyurethanen, verven, lijmen en rubber. We kennen allemaal de meeste kunststoffen bij naam of toch niet? Ken je ze wel echt? Hoe worden ze gesynthetiseerd? Welke eigenschappen bezitten ze en waarom? Op deze vragen tracht ‘Materialenleer’ een antwoord te geven. Daarvoor bespreken we eerst de verschillende eigenschappen van materialen. We bekijken ook de verschillende methodes en technieken waarmee deze eigenschappen getest kunnen worden. Daarna bestuderen we de verschillende methodes waarop polymeren kunnen gesynthetiseerd worden, de specifieke eigenschappen van kunststoffen en hun verwerking.

28

Transportsystemen Als één van de basisvakken van de afstudeerrichting procestechnologie, behandelt ‘Transportsystemen’ het industriële transport van vaste stoffen, vloeistoffen (pompen) en gassen (compressoren). Hierbij komt vooral het praktische gebruik en de juiste keuze van deze systemen aan bod. Er wordt ingegaan op het gebruik en de berekening van pijpleidingen en appendages voor pijpleidingen. Het theoretische gedeelte van deze cursus wordt deels aangeboden via een zelfstudiepakket en deels via hoorcolleges. Uiteraard wordt de aangeboden theorie ruimschoots ondersteund door gezamenlijke oefeningensessies. Fysicochemie In het onderdeel ‘Fasenleer’ wordt er gestart met elementaire begrippen rond de verschillende aggregatietoestanden en de overgangsvormen van mengsels. Industriële processen stoelen op chemische of biochemische reacties. Deze gebeuren op vergrote schaal in reactoren met sturings- en bewakingssystemen. Een biochemische reactor noemt men een fermentor, omdat hier vooral

2013/2014

enzymatische reacties optreden. Na de reactie in een chemische of biochemische reactor (vaak in batchvorm) wordt de downstream-processing doorlopen. Hiervoor is inzicht in fasescheiding vereist. Warmtegeleiding, convectie en straling zijn verschillend van materiaal tot materiaal en belangrijke begrippen die veel gebruikt worden bij o.a. thermische scheidingstechnieken. In ‘Warmteoverdracht’ worden, naast de gebruikte apparatuur, de begrippen op een toepassingsgerichte manier besproken. Als toepassing wordt de eenheidsbewerking verdampen besproken. Project semester 4 Tijdens dit project krijgen de studenten een opdracht die hen ertoe aanzet een aantal polymeren te synthetiseren en bestuderen. Via allerhande technieken (DSC, GPC, andere mechanisch en fysisch testen...) worden enkele polymeren onderzocht. Er wordt ook van je verwacht dat je een al dan niet zelfgekozen onderwerp verder uitdiept.

29

chemie

Modeltraject 3

afstudeerichting chemie

SP*

opleidingsonderdelen

afstudeerichting biochemie

SP*

opleidingsonderdelen

Milieuchemie en veiligheid

3

Milieuchemie en veiligheid

3

Kwaliteitszorg en projectmanagement

3

Kwaliteitszorg en projectmanagement

3

- Toegepaste statistiek

- Toegepaste statistiek

- Projectmanagement

- Projectmanagement

Instrumentele analyse

8

Genen toegepast

6

Procesautomatisatie

3

Biochemische technieken

6

Organische synthese

4

Groene en witte biotechnologie

3

Geïntegreerd lab en seminaries (CH)

16

Geïntegreerd lab en seminaries (BI)

16

- Geïntegreerd lab in lab instrumentele chemie

- Geïntegreerd lab en projectwerk

- Geïntegreerd lab in lab organische chemie

- Seminaries Stage en eindwerk CH-BI

- Seminaries Stage en eindwerk CH-CH

23

- Stage

23

- Stage - Eindwerk

- Eindwerk

- POP 3

totaal

- POP 3

totaal

2013/2014

60

60

* SP: studiepunten

* SP: studiepunten

30

31

chemie

afstudeerichting Chemische procestechnologie

2013/2014

opleidingsonderdelen van modeltraject 3 SP*

opleidingsonderdelen Milieuchemie en veiligheid

3

Kwaliteitszorg en projectmanagement

3

- Toegepaste statistiek - Projectmanagement Eenheidsoperaties

7

Meet- & regeltechnieken

7

- Procesautomatisatie - Meet- en regeltechniek Toegepaste industriële chemie

5

- Raffinage en industriële veiligheid - Materialenleer Geïntegreerd lab (PO)

12

- Geintegreerd lab procestechnologie - Geintegreerd lab m & r - Internationale projectweek Stage en eindwerk CH-PO

23

- Stage - Eindwerk

Milieuchemie en veiligheid Dit opleidingsonderdeel is het sluitstuk van de leerlijn Veiligheid en milieu, die vertrekt in het opleidingsonderdeel ‘Veilig werken’ in het eerste jaar en loopt doorheen alle opleidingsonderdelen van de heel opleiding. Naast een uitdieping van de gevorderde kennis over enkele aspecten van milieuchemie, voer je een beperkte casestudy uit waarin je de eerder verworven kennis en vaardigheden omtrent milieuaspecten en veiligheid binnen de chemie toepast. Toegepaste statistiek Kwaliteitszorg (KZ) is niet meer weg te denken uit het lab. We bekijken de basisprincipes van KZ. De statistiek uit de vorige cursussen wordt toegepast bij validatie van methoden en toestellen en vormt de basis voor de interne (controlekaarten, 6 sigma, de invloed van biologische variatie op de analyseresultaten) en de externe (interlabstudies) controlemetingen. Projectmanagement Verbeterprojecten maken een belangrijk onderdeel uit van kwaliteitszorg. Projecten kunnen definiëren, plannen, begroten, organiseren, opvolgen en

evalueren behoort steeds meer tot de kerntaken van procestechnici. Om projecten meer slaagkans te geven en efficiënt te laten verlopen, worden systemen en technieken gehanteerd en hoort de projectleider zijn team daarin te coachen. Met één of meerdere praktische situaties als uitgangspunt, maken we kennis met projectmanagementsystemen (zoals PMBOK, Prince 2, PDCA en APACA) en –technieken (Quality tools). Door hands on te werken komen ook coachingvaardigheden aan bod. Stage en eindwerk De stage (14 weken, 5 dagen/week) heeft tot doel je praktijkervaring te laten opdoen in een reële laboratoriumomgeving. Je wordt als stagiair tewerkgesteld in een laboratorium voor productie of kwaliteitscontrole, milieuanalyses, of in een onderzoekslaboratorium. Je maakt je verder vertrouwd met een breed spectrum aan analysetechnieken en onderzoeksprocedures. Je komt in contact met concrete toepassingen en problemen. Binnen de stagewerkzaamheden wordt ruimte voorzien voor het schrijven van het eindwerk over een onderwerp dat nader wordt uitgediept. Hiervoor komen in aanmerking: het op punt stellen

van een nieuwe analysemethode, het onderzoek naar bepaalde parameters, de vergelijking van analysetechnieken en de validatie van een procedure. Na de stageperiode volgt de mondelinge presentatie en de verdediging van het eindwerk. De stage gaat door in een bedrijf of organisatie die aanleunt bij de door jou gekozen afstudeerrichting.

Opleidingsonderdelen modeltraject 3: Afstudeerrichting Chemie Instrumentele analyse Het opleidingonderdeel ‘Instrumentele analyse’ zorgt ervoor dat je vertrouwd bent met alle analysemethoden die in een bedrijfslabo courant gebruikt worden en dat je de werking van de besproken apparatuur kan uitleggen en de toepasbaarheid ervan kan evalueren. Atomaire absorptie en emissie worden verder uitgediept en verschillende elektrochemische bepalingen worden besproken. De waterbepaling volgens Karl Fischer en verschillende bepalingen uit de milieusector komen aan bod. Wat betreft chromatografie wordt er ruim aandacht besteed aan gekoppelde technieken

- POP 3

32

totaal * SP: studiepunten

60

33

chemie

en aan gelpermeatie- en ionenchromatografie. Je leert berekeningen maken in functie van concrete toepassingen. Procesautomatisatie In grote productiebedrijven worden steeds meer analyses online uitgevoerd. In ‘Procesautomatisatie’ wordt aandacht besteed aan het transport van vloeistoffen en gassen. Je leert processchema’s lezen en redeneren over de structuur. Via het inzicht in de werking van de meetsystemen kun je de storingen van de metingen in het proces lokaliseren. Met deze inzichten ben je als analist daarna ook in staat om vlot met procesoperators te communiceren over de productieproblemen. Organische synthese Zowel de analist als de onderzoeker moet voldoende inzicht hebben in de opbouw, de synthese en de eigenschappen van meer complexe organische moleculen en hun synthesewijzen. Daarom moet je als student in staat zijn de synthese van een organische verbinding in meerdere stappen te beredeneren, zodat je later in een

34

syntheselaboratorium op een wetenschappelijk verantwoorde en veilige wijze kan bijdragen tot het optimaliseren en ontwikkelen van organische producten. Zo leer je ondermeer het mechanisme van de synthetisch belangrijke organische reacties uitschrijven en onderscheid je de de verschillende pericyclische reacties. Geïntegreerd lab met projectwerk In het geïntegreerd lab worden alle veelvoorkomende analysetechnieken uitgevoerd, milieu-analyses gedaan, moleculen gesynthetiseerd en gekarakteriseerd, instrumenten en methoden gevalideerd. Naast het leren werken met vaak ingewikkelde apparatuur, wordt aandacht besteed aan onderhoud en troubleshooting. De studenten worden gesensibiliseerd voor de kwaliteitsbewaking en –zorg via het valideren van toestellen en analysemethoden. Computers worden intensief gebruikt, zowel online met de apparatuur, als voor opzoekwerk en rapportering. Zo ben je als toekomstige laboratoriumtechnoloog bijna paraat om de stap te zetten van een

leeromgeving naar een reële laboratoriumomgeving. Tijdens de seminaries krijg je een goed beeld van je latere werksituatie. Er staan verschillende activiteiten op het programma: bedrijfsbezoeken, het bijwonen van voordrachten, de analyse en bespreking van concrete probleemsituaties, het gebruik van moderne informatiebronnen en -vormen. Het bijhouden van de POP map dient als hulp om je professionele ontwikkeling zelf op te volgen.

Opleidingsonderdelen modeltraject 3: Afstudeerrichting Biochemie Genen toegepast In ‘Genen toegepast’ wordt dieper ingegaan op de specifieke functies van een aantal eiwitten namelijk enzymen en antilichamen, en op technieken om genetisch materiaal te amplificeren en nadien tot expressie te brengen. De inleiding in immunologie vertrekt vanuit niet-specifiek en specifiek verweer. Beide vormen werken met cellen en eiwitten. De specifieke beschermingseiwitten (immunoglobulines) worden uitgebreid bekeken op opbouw en functie. Vooral de monoclonale antilichamen met productie

en toepassingen passeren intensief de revue. Omwille van de biochemische interesse wordt ook kort een aantal pathologische afwijkingen van het verweer onderzocht: hyper, hypo en auto. Bij de immuundeficiënties wordt aids apart en uitgebreid onderzocht. Hier zit een stuk virologie, eiwitdiagnostiek, gendiagnostiek en problemen met therapie. Ook de betrokkenheid van het immuunsysteem bij transfusie, transplantatie en kanker komt aan bod. Bij gentechnologie wordt er gestart met het opfrissen van de genexpressie. In immunologie is de immuundiagnostiek aan bod gekomen, maar de eiwitchemie heeft zijn beperkingen naar gevoeligheid toe. Omdat een eiwit een genproduct is en de gendiagnostiek (na amplificatie) enorm gevoelig is, wordt hier de moleculaire genetica geplaatst. Er wordt gestart met de klassieke vorm van PCR. De amplificatiealternatieven worden behandeld, maar vooral de kwantitatieve (realtime) PCR met de vele toepassingen in tal van disciplines krijgt aandacht. Verder zijn er de toepassingen in het opsporen van pathogenen, de diagnose van erfelijke afwijkingen en kanker.

Biochemische technieken De rode draad doorheen het opleidingsonderdeel Biochemische technieken is de weg van gen tot eiwit en sluit hierdoor zeer nauw aan bij het opleidingsonderdeel ‘Genen toegepast’. In ‘Biochemische technieken’ worden de methoden besproken om cellen en weefsels te homogeniseren. De werking van verschillende detergenten en de mogelijke strategie voor nucleïnezuur- en eiwitzuivering worden behandeld. Alle technieken die hierbij aan bod komen (fractionatie, concentratiebepaling, bufferwissel, concentrering,enz…) worden in theorie gezien en in het opleidingsonderdeel ‘Geïntegreerd lab’ toegepast. Nadruk wordt hierbij gelegd op de voorzorgen die nodig zijn om bv. denaturatie te voorkomen. Verder komen de diverse chromatografische en elektroforetische scheidingstechnieken aan bod en de toepassingen die ze in praktijk hebben. Groene en witte biotechnologie In deze cursus wordt zowel de basis van de groene biotechnologie als de witte biotechnologie toegelicht. De groene biotechnologie start met een overzicht van

2013/2014

de plantenanatomie, en de verschillende planten weefselsystemen Hierna komen de processen van reproductie, fotosynthese en de werking van plantenhormonen aanbod. Met dit inzicht kunnen dan verschillende topics uit de plantenbiotechnologie waaronder plantenweefselsystemen en -transformatietechnieken, vectoren en het modelorganisme Arabidopsis thaliana besproken worden. Vervolgens kan je de link maken naar genetische plantenmanipulaties. Bij fermentatieprocessen worden microorganismen zoals bacteriën, schimmels en gisten ingezet in de productie van bruikbare stoffen op industriële schaal. Ze kunnen vitaminen, biobrandstoffen, geurstoffen, geneesmiddelen en enzymen produceren. Tijdens de hoorcolleges fermentatietechnologie wordt dan ook ingegaan op het creëren van de optimale voorwaarden (voedingsstoffen, pH, temperatuur,...) voor de groei van deze organismen en de vorming van nuttige producten. Onderwerpen zoals kweekcondities, opschaling naar grote bioreactoren, controle en sturing van het proces, net zoals het hierop volgende downstream proces komen aan bod. Aan de hand van

35

chemie

onderzoeksartikels worden een aantal praktische voorbeelden besproken. Geïntegreerd lab en seminaries Theorie en praktijk zijn tijdens het ‘Geïntegreerd lab’ zeer nauw met elkaar verweven. Ook hier is de rode draad ‘van gen naar eiwit’. Laboratorium- en technologische vaardigheden inzake manipulatie van levende cellen, moleculair biologische technieken, celbiologische technieken, eiwit- en nucleïnezuurzuivering, karakterisatiemethoden en gebruik van databanken worden ingeoefend. Bijzondere aandacht gaat uit naar veilig en kwaliteitsvol werken. Door specifieke opdrachten en projectwerk raak je vertrouwd met researchtechnieken en leer je werken in teamverband. Tijdens de seminaries worden enkele specifieke onderwerpen behandeld, waaronder het nut van bioinformatica in het wetenschappelijk onderzoek. Daarna worden een aantal databanken en veelgebruikte tools voorgesteld en wordt aangeleerd op welke manier hier efficiënt mee kan gewerkt worden. In het seminarie Celkweek wordt een overzicht gegeven van hoe je moet werken met

36

eukaryote cellen, de vereiste materialen en de detectie van contaminatie. De seminaries rond waterzuivering en LC-MS worden gegeven door gastsprekers. Ook worden een labbezoek i.v.m. de technologie Next Generation Sequencing gepland. Het bijhouden van de POP map dient als hulp om je professionele ontwikkeling zelf op te volgen.

Opleidingsonderdelen modeltraject 3: Afstudeerrichting Procestechnolgie Eenheidsoperaties Eenheidsoperaties is een uitdieping van het opleidingsonderdeel ‘Industriële scheidingstechnieken’ en de facetten ‘Fasenleer’, ‘Warmteoverdracht’ en ‘Reactoren’ uit het tweede jaar. Er wordt enerzijds dieper ingegaan op al gekende technieken. Anderzijds word je vertrouwd gemaakt met een aantal nieuwe, industrieel veelgebruikte scheidingstechnieken aan bod. De leerstof wordt aangeboden onder de vorm van een zelfstudiepakket, ondersteund met gezamenlijke oefeningensessies en monitoraat. Het verwerven van de nodige competenties wordt permanent geëvalueerd op basis van tussentijdse

toetsen. Via deze manier van werken word je gestimuleerd om het heft zelf in handen te nemen. Zelfstandigheid en initiatief zijn voor de toekomstige procesoperator belangrijke vaardigheden. Het feit dat je aangemoedigd wordt om zelf op zoek te gaan naar informatie en kennis zal je helpen beter te functioneren in een bedrijfstak waar levenslang leren een must is. Meet- en regeltechnieken In grote productiebedrijven worden steeds meer analyses online uitgevoerd. In ‘Procesautomatisatie’ en ‘Meet- en regeltechniek’ wordt aandacht besteed aan het transport van vloeistoffen en gassen. Je leert processchema’s lezen en redeneren over de structuur. Via het inzicht in de werking van de meetsystemen kun je de storingen van de metingen in het proces lokaliseren. Met deze inzichten ben je als analist daarna ook in staat om vlot met procesoperators te communiceren over de productieproblemen. Toegepaste industriële chemie Omdat de afgestudeerde procesoperator een grote kans heeft dat hij tewerkgesteld wordt in de

petrochemische nijverheid, is het logisch dat in de cursus ‘Raffinage’ een ruim overzicht wordt gegeven van de werking en processen van een raffinaderij. Hiernaast worden enkele belangrijke topics uit de industriële context bekeken (bv. industrieel gebruik van stoom, ....). In het facet ‘Materialenleer’ wordt de opgedane kennis over corrosie verder uitgebreid. Ook de eigenschappen en de toepassingen van de meest gebruikte ferro- en non-ferrometalen uit de chemische en petrochemische industrie worden besproken. Geïntegreerd lab en seminaries De AP Hogeschool heeft geïnvesteerd in een bijzonder goed uitgerust geïntegreerd lab procestechnieken. In dit lab kan je de theoretische kennis uit de opleidingsonderdelen ‘Eenheidsoperaties’, ‘Transportsystemen’ en ‘Meet- & regeltechnieken’ direct omzetten in praktische vaardigheden. In dit lab zijn industrieel veelgebruikte fysische scheidingsapparatuur zo getrouw mogelijk op semiindustriële schaal nagebouwd. Het bedienen van deze apparaten vereist ongeveer dezelfde competenties

2013/2014

en achtergrondkennis als bij de werkelijke industriële uitrusting. Ook bekijk je uitgebreid de regelapparatuur, zodat procesautomatisering tot op de bodem wordt uitgespit. Het geïntegreerd lab confronteert je als student rechtstreeks met je latere werkterrein nl. ’de chemische fabriek’. Een aantal bedrijven, zorgvuldig geselecteerd uit de verschillende takken van de chemische industrie, worden bezocht. Op deze manier krijg je van de bedrijfsingenieurs zelf de uiteenzetting over het productieproces. De gegevens, verzameld tijdens deze bezoeken, vormen een deel van de leerstofinhoud. Zo krijg je een realistische kijk op de hedendaagse chemische industrie, kan je de bruikbaarheid van de op school verworven kennis evalueren. De gelegde contacten vergemakkelijken de keuze van een beroepsplaats. Het bijhouden van de POP map dient als hulp om je professionele ontwikkeling zelf op te volgen.

37

chemie

jij staat centraal Verschillende trajecten

Tijdens het leerproces sta je er niet alleen voor. Het lessenrooster bevat elke week twee contacturen `intensief programma’: dit is het monitoraat. Hier worden moeilijke onderwerpen uit de cursussen wetenschappen opnieuw uitgelegd. Er is ruimte voor het maken van extra voorbeeldoefeningen en je hebt de mogelijkheid tot het stellen van vragen.

Aan de AP Hogeschool kan je kiezen uit verschillende trajecten.

POP-coach Iedere student krijgt bij het begin van het academiejaar een POP-coach toegewezen. Deze lector volgt jouw studievoortgang aan de hand van je Persoonlijk OntwikkelingsPlan (POP) en kan je in bepaalde situaties tools aanbieden omtrent leermethode. De POP-coach stimuleert je bij het reflecteren over jouw specifieke noden bij jouw ontwikkeling tot een competente (bio-)chemisch technoloog of procestechnoloog.

38

Met AP naar een masterdiploma

Monitoraat

In de tweede plaats kan je (ook individueel) een beroep doen op de vaklectoren voor bijkomende uitleg: hiervoor maak je steeds een afspraak met de betrokken lector via email.

2013/2014

Je hebt de keuze uit een modeltraject dat je voltijds of deeltijds kan volgen. Schrijf je je als student in voor het voltijds modeltraject, dan volg je een traject van 60 studiepunten per academiejaar. Slaag je elk academiejaar netjes voor de 60 opgenomen studiepunten, dan voltooi je de opleiding na drie academiejaren. De opleiding voorziet naast het voltijdse modeltraject ook een deeltijds modeltraject. Dat is een modeltraject van een kleiner aantal studiepunten per academiejaar dat de opleiding aan studenten voorstelt. Hierbij wordt het geheel van 180 studiepunten dus gespreid over meer dan drie academiejaren (bvb. 6 x 30 studiepunten, 4 x 45 studiepunten, …). Je kan je ook inschrijven voor een individueel traject. Het is een traject dat afwijkt van het modeltraject omdat je vrijstellingen hebt verworven en/of studievertraging hebt opgelopen. Ook een student met bijzondere faciliteiten kan eventueel de toelating krijgen om een

traject op maat of individueel traject te volgen. Heb je hierover nog vragen? Neem dan contact op met het secretariaat via [email protected].

‘Na het secundair onderwijs koos ik aanvankelijk voor de studie van Bio-ingenieur, maar aangezien ik in het middelbaar een economische vooropleiding volgde, bleek mijn kennis op het gebied van wetenschappen toch te klein. Daarom heb ik bewust gekozen voor een professionele bachelor omdat ik chemie heel interessant vond, maar tegelijkertijd nood had aan een stevige basis. Het grootste voordeel van deze keuze is dat je, naast een enorme praktische bagage, ook de theoretische kant van het verhaal leert kennen. Dit zorgt niet enkel voor een enorm brede algemene vorming, maar je leert ook communiceren op alle niveaus in het bedrijfsleven.’

Na een opleiding tot professionele bachelor Chemie kan je via een schakeljaar instromen in een aantal academische masteropleidingen. We geven hieronder drie courante masteropleidingen: • Master in de Industriële wetenschappen: Chemie en biochemie • Master in de Biochemie en biotechnologie. • Master in de Chemie

Een bacheloropleiding aan AP Hogeschool vormt een goede basis voor een academische opleiding. Je start erg praktijkgericht en klimt stap voor stap hogerop naar een academische opleiding om een master te behalen. Veel studenten kiezen vandaag voor deze formule. Nu al waagt 15% tot 40% van de laatstejaarsstudenten zich aan een masteropleiding via een praktijkgerichte bachelor aan onze hogeschool. En met succes ! Tal van onze studenten behalen effectief hun masterdiploma.

Gil, 28 jaar, burgerlijk ingenieur Proces en Milieutechnologie

39

chemie

2013/2014

Chemie gaat internationaal

40

De wereld aan je voeten

Erasmus

Kiezen voor een opleiding Chemie aan de AP Hogeschool is kiezen voor een opleiding met een internationale toets. De hogeschool maakt deel uit van het Europees Chemisch Thematisch Netwerk (ECTN) en heeft contacten met verschillende Europese partnerinstellingen. Op die manier houden we voortdurend voeling met wat er leeft aan andere instellingen en zitten we op de eerste rij bij nieuwe ontwikkelingen. Als student pluk je daarvan de vruchten. Het biedt je extra troeven in een dynamische en internationaal georiënteerde wereld. Interculturele competenties staan daarbij voorop.

Wil je extra in het internationale bad ondergedompeld worden? Trek dan tijdens je opleiding naar het buitenland met het Erasmusprogramma. Er zijn verschillende mogelijkheden: een deel van je opleiding afwerken aan één van onze Europese partnerinstellingen, een buitenlandse stage lopen, mét een beurs,… . In het verleden volgden studenten Chemie al les of liepen ze stage in Finland, Spanje, Duitsland, Frankrijk, Noorwegen, Engeland, Nederland,… Studeren of stage lopen in het buitenland is een unieke en verrijkende ervaring die je nooit meer vergeet. Je kunt ook actief meewerken aan een twee weken durend internationaal intensief programma waarbij een zestal hogescholen uit verschillende landen samenwerken aan één project. Kortom, voor elk wat wils.

41

chemie

2013/2014

campus Kronenburg Hippe omgeving De lesactiviteiten gaan door in de campus aan de Kronenburgstraat, gelegen in hartje Antwerpen, en gemakkelijk bereikbaar met het openbaar vervoer. Op wandelafstand ligt het Zuid met het KMSK, het MuHKA en talrijke trendy drink- en eetgelegenheden. Deze campus verwelkomt je met een grote en aangename eet- en ontspanningsruimte. Naast een kiosk met broodjes en snacks kun je gebruik maken van de bibliotheek en een zelfstudieruimte.

Departement Wetenschap en Techniek Kronenburgstraat 47 2000 Antwerpen T +32 (0) 3 220 55 80 F +32 (0) 3 220 55 99 M [email protected] www.ap.be www.delijn.be voor actuele info

42

43

44

Artesis Plantijn  Hogeschool Antwerpen