Professionals aan het woord Jeugdwerk en jeugdzorg in verandering
Kees van Haaster Bettina Hermelink Bram Schriever Vincent de Waal
1
Professionals aan het woord Jeugdwerk en jeugdzorg in verandering
Onderzoek in het kader van de cursus 'Basisvaardigheden Praktijkgericht Onderzoek' Universiteit Utrecht Onderzoeksbegeleiding: Ludwien Meeuwesen Juni 2003
Kees van Haaster Bettina Hermelink Bram Schriever Vincent de Waal
(Hogeschool van Utrecht / Faculteit Sociaal Agogische Opleidingen) (Hogeschool van Utrecht / Faculteit Sociaal Agogische Opleidingen) (Hogeschool van Utrecht / Faculteit Sociaal Agogische Opleidingen) (Hogeschool van Utrecht / Faculteit Sociaal Agogische Opleidingen)
Uitgave: HvU/FSAO, Utrecht, 2003
2
Inhoudsopgave 1 Beroep in verandering ............................. 7 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5
Maatschappelijke invloed op het beroep .............................................................................. 7 De uitvoeringspraktijk............................................................................................................. 8 Actuele thema’s in de beroepspraktijk.................................................................................. 8 Doel en vraagstelling onderzoek ........................................................................................... 9 Opbouw verslag ....................................................................................................................... 9
2 Wie de jeugd heeft…… ..........................11
Nieuwe perspectieven in het sociaal-agogisch domein............................................................ 11 2.1 De invloed van maatschappelijke ontwikkelingen op jeugd ........................................... 11 2.1.1 Het gezin ........................................................................................................................... 12 2.1.2 Nieuwe bevolkingsgroepen ............................................................................................... 13 2.1.3 Veranderingen in de rol van de overheid .......................................................................... 14 2.1.4 Psycho-sociale ontwikkelingen: nieuwe uitdagingen en nieuwe risico’s ......................... 15 2.2 Een viertal actuele (beleids)ontwikkelingen nader verkend ........................................... 16 2.2.1 Opvoeden en leren: op weg naar een nieuwe (ped)agogische opdracht............................ 16 2.2.2 Vraaggericht werken ......................................................................................................... 20 2.2.3 Schaalvergroting en integraal werken ............................................................................... 22 2.2.4 Vermaatschappelijking van zorg ....................................................................................... 24 2.3 Tot slot ..................................................................................................................................... 25
3 Generalist en specialist .......................... 29
Over de opkomst van een brede sociale professie .................................................................... 29 3.1 Social Work ............................................................................................................................. 29 3.2 Competenties van sociaal-agogen ....................................................................................... 30 3.3 Kerntaken van sociaal-agogen ............................................................................................. 31 3.4 Kerntaken en de indeling in segmenten ............................................................................. 32 3.5 Beroepscontexten van sociaal-agogen ................................................................................. 35 3.6 Tot slot ..................................................................................................................................... 36
4 Inhoudsanalyse vakbladen ...................37 Een quick scan ................................................................................................................................ 37 4.1 Opzet en werkwijze ............................................................................................................... 37 4.2 Bevindingen ............................................................................................................................ 38 4.2.1 Maatwerk .......................................................................................................................... 38 4.2.2 Tijdschrift voor Creatieve Therapie .................................................................................. 39 4.2.3 SPH, tijdschrift voor en van Sociaal Pedagogisch Hulpverleners. ................................... 40 4.2.4 Overzicht Maatwerk, Tijdschrift voor Creatieve Therapie en SPH .................................. 42 4.2.5 Zorg en welzijn ................................................................................................................. 44 4.2.6 Samenvatting en conclusies .............................................................................................. 45
5 1e veldonderzoek ................................... 47
Jeugdwerkers en jeugdhulpverleners over hun beroepspraktijk ............................................ 47 5.1 De vragenlijst .......................................................................................................................... 47 5.2 De respondenten .................................................................................................................... 48 5.3 De rol van de onderzoeker, de interviewsituatie en afname ........................................... 50 5.4 Stappenplan verwerking onderzoeksgegevens ................................................................. 51 3
5.5 De resultaten van het 1ste veldonderzoek ........................................................................... 52 5.5.1 Opvoeden en leren ............................................................................................................ 52 5.5.2 Vraaggericht werken ......................................................................................................... 53 5.5.3 Schaalvergroting en integraal werken ............................................................................... 55 5.5.4 Vermaatschappelijking...................................................................................................... 56 5.5.5 Professie en zelfopvatting ................................................................................................. 58 5.6 Samenvatting en conclusies van het 1ste veldonderzoek ...................................................... 59
6 2de veldonderzoek ................................. 61
Jeugdwerkers en jeugdhulpverleners over hun beroepspraktijk ............................................ 61 6. 1 De vragenlijst ...................................................................................................................... 61 6. 2 Vorm van het interview .................................................................................................... 61 6. 3 De respondenten ................................................................................................................ 61 6.4 De rol van de onderzoeker, de interviewsituatie en afname ........................................... 63 6.5 Stappenplan verwerking onderzoeksgegevens ................................................................. 64 6.6 Samenvattende analyse en interpretatie resultaten 2e veldonderzoek ........................... 65 6.6.1 Opvoeden en leren ............................................................................................................ 65 6.6.2 Vraaggericht werken ......................................................................................................... 69 6.6.3 Integraal werken en schaalvergroting ............................................................................... 73 6.6.4 Vermaatschappelijking van zorg ....................................................................................... 76 6.6.5 Samenvatting en conclusies van het 2e veldonderzoek ..................................................... 78
7 Professie ................................................... 83 Uitspraken over de professie in het 2e veldonderzoek ............................................................. 83 7.1 Macro-invloeden op het beroep ........................................................................................... 84 7.2 Beroepsidentiteit .................................................................................................................... 85 7.2.1 Visie en missie .................................................................................................................. 86 7.2.2 Dilemma ............................................................................................................................ 87 7.2.3 Betekenis van het werk ..................................................................................................... 88 7.2.4 Beroepsafbakening en beroepsvervaging .......................................................................... 90 7.3 Beroepsontwikkelingen ......................................................................................................... 91 7.4 Ten slotte ................................................................................................................................. 93
8 Samenvatting en conclusies ..................95
De belangrijkste uitkomsten en aanbevelingen ......................................................................... 95 8.1 De bevindingen ...................................................................................................................... 96 8.1.1 Opvoeden en leren ............................................................................................................ 97 8.1.2 Vraaggericht werken ......................................................................................................... 98 8.1.3 Schaalvergroting en integraal werken ............................................................................... 99 8.1.4 Vermaatschappelijking van zorg ..................................................................................... 100 8.1.5 Gevolgen voor de beroepsidentiteit en de professie........................................................ 101 8.2 Methodologische reflectie ................................................................................................... 104 8.2 Aanbevelingen ...................................................................................................................... 107
Bijlage 1: interviewvragen van het 1ste veldonderzoek .......................................... 113
Inleidende vragen:........................................................................................................................... 113 Segment 1: Agogische dienstverlening, werken met cliënten ........................................................ 113 Thema: Opvoeden en leren ......................................................................................................... 113 Thema: Vraaggericht werken ...................................................................................................... 113 4
Thema: Vermaatschappelijking .................................................................................................. 113 Thema: Schaalvergroting en integraal werken............................................................................ 113 Segment 2:Werken in een arbeidsomgeving ................................................................................... 114 Thema: Opvoeden en leren ......................................................................................................... 114 Thema:Vraaggericht werken ....................................................................................................... 114 Thema:Vermaatschappelijking ................................................................................................... 114 Thema: Schaalvergroting en integraal werken............................................................................ 114 Segment 3: Professionaliteit en professionalisering ....................................................................... 115 Thema: Opvoeden en leren ......................................................................................................... 115 Thema: Vraaggericht werken ...................................................................................................... 115 Thema: Vermaatschappelijking .................................................................................................. 115 Thema: Schaalvergroting en integraal werken............................................................................ 115
Bijlage 2: interviewvragen en stellingen van het 2de veldonderzoek ......................117
Inleidende vragen:........................................................................................................................... 117 Thema: Opvoeden en leren ............................................................................................................ 117 Segment 1.................................................................................................................................... 117 Segment 1 en 3 ............................................................................................................................ 117 Segment 3.................................................................................................................................... 117 Thema: Vraaggericht werken .......................................................................................................... 117 Segment 1.................................................................................................................................... 117 Segment 2.................................................................................................................................... 118 Segment 3.................................................................................................................................... 118 Thema: Schaalvergroting en integraal werken............................................................................... 118 Segment 1.................................................................................................................................... 118 Segment 2.................................................................................................................................... 118 Segment 3.................................................................................................................................... 118 Thema: Vermaatschappelijking ...................................................................................................... 119 Segment 1en 2 ............................................................................................................................. 119 Segment 2 en 3 ............................................................................................................................ 119 Segment 3.................................................................................................................................... 119
Bijlage 3: codelijst ..................................... 121
Bij de tekstanalyse met behulp van het programma WinMAX pro 97................................. 121 Respondent gegevens [16:70] ..................................................................................................... 121 Leren en opvoeden [48:175] ....................................................................................................... 121 Vraaggericht werken [70:216] .................................................................................................... 121 Schaalvergroting / integratie [50:173] ........................................................................................ 121 Vermaatschappelijking [48:188] ................................................................................................. 121 Professie [26:90] ......................................................................................................................... 122
5
6
1
Beroep in verandering
Het doel van dit onderzoek is inzicht te verkrijgen in de veranderingen in het beroepsbeeld en de beroepsidentiteit van sociaal-agogen en de gevolgen hiervan voor hun beroepsuitoefening. Belangrijke thema's daarbij zijn: • Opvoeden en leren; • Vraaggericht werken; • Schaalvergroting en integraal werken; • Vermaatschappelijking. Hiertoe is een empirisch onderzoek uitgevoerd, waarbij verschillende onderzoeksstrategieën zijn gehanteerd. Naast een literatuurstudie is een inhoudsanalyse van vakbladen uitgevoerd en zijn in twee rondes in totaal twintig diepte-interviews gehouden met praktiserende sociaalagogen. Daarbij hebben wij ons gericht op sociaal-agogen die met jongeren (12-18 jaar) werken. We maken onderscheid in twee gebieden: sociaal-agogen in jeugdzorg en sociaal-agogen in jeugdwerk. Inzicht krijgen in bovenstaande is relevant vanwege de betekenis en gevolgen die maatschappelijke veranderingen hebben voor de beroepsuitoefening van de sociaal-agogen en in het verlengde daarvan voor de beroepsopleidingen.
1.1
Maatschappelijke invloed op het beroep
Onze westerse samenleving is sterk in verandering op velerlei terreinen. Recentelijk zijn economische en politiek-bestuurlijke veranderingen opgetreden, die sociaal-culturele en maatschappelijke consequenties hebben. Sociaal-agogische beroepsgroepen worden direct geconfronteerd met belangrijke maatschappelijke veranderingen en dienen hierop te reageren. Sociaal-culturele en maatschappelijke veranderingen hebben vanzelfsprekend gevolgen voor het handelen van sociaal-agogen met mogelijk invloed op de beleving van de beroepsidentiteit en het zelfbeeld. Veranderingsprocessen verlopen echter niet altijd automatisch soepel; ze veroorzaken bij de beroepsgroepen dilemma's, waartoe de professional zich moet weten te verhouden. De veranderingen zijn van maatschappelijke aard, spelen zich af op lokaal niveau en zijn direct gerelateerd aan de uitvoeringspraktijk. Bredere maatschappelijke veranderingen voltrekken zich onder meer ten aanzien van een toegenomen individualisering, een toegenomen multiculturaliteit, een stijging van opleidingsniveau en een grotere nadruk op permanente educatie, de enorme vlucht van de informatie- en communicatietechnologie, verzakelijking en marktgericht denken, een terugtredende overheid en een verdere decentralisering van bevoegdheden, een verschuiving naar een meer interactieve bestuurs- en managementstijl, klantgericht werken, en veranderingen in de richting van effectievere samenwerking en kwaliteitsverbetering. (RMO, 2001 en 2002) Deze maatschappelijke ontwikkelingen werken door in de beroepsuitoefening op lokaal niveau. Welzijns- en zorginstellingen zijn hierdoor in een stroomversnelling terechtgekomen. Zij krijgen meer en meer te maken met 'lokaal sociaal beleid', waarbij termen als ontkokering, integraal werken, interdisciplinariteit en projectmatig werken hoge ogen gooien. Er komt een grotere nadruk te liggen op bedrijfsmatiger werken, op financieringsverbreding, schaalvergroting, en op kwaliteitsbewaking. De benadering verschuift van aanbodgericht naar vraaggericht, hetgeen meer recht doet aan wat de klant (de welzijns- of zorgconsument) 7
verlangt. Dit gaat hand in hand met steeds meer opvang en ondersteuning van mensen en van specifieke groepen in de regio of wijk. Door het proces van individualisering en de noodzaak met meerdere culturen samen te leven komt er een grotere nadruk te liggen op het verwerven van sociale en culturele competenties (respect hebben, samenwerken, kunnen kiezen, identiteitsvorming, zelfstandig denken en handelen, verdraagzaamheid tonen, je kunnen verplaatsen in een ander) en op nieuwe vormen van ontmoeting en integratie. In het algemeen ontstaat er meer aandacht voor allerlei vormen van sociale en culturele participatie.
1.2
De uitvoeringspraktijk
Op het niveau van de uitvoeringspraktijk zien sociaal-agogen zich geconfronteerd met de opkomst van een mondige en zelfstandige welzijns- of zorgconsument. Nieuwe, modernere (ped)agogische benaderingen lijken hiervoor nodig. Door het voortschrijdend proces van individualisering ontstaan nieuwe, meer gelijkwaardige, verhoudingen tussen professionals en hun klanten. Door een verschuiving van lange termijnzekerheid naar korte termijnfinanciering in de beroepspraktijk, die gepaard gaat met een toegenomen baanonzekerheid, ontstaan enerzijds een grotere concurrentie en anderzijds meer samenwerking, onder andere met de profitsector. (Dieleman en Van de Lans, 1999) De directe uitvoering, 'het ambacht' van het werken voor maar vooral met mensen, lijkt laag te worden gewaardeerd door overheid en samenleving. Bij een deel van de sociale sector is zeker een defensieve opstelling te vinden, die mede ingegeven wordt door een imagoprobleem ten gevolge van statusopvattingen in de beroepsuitoefening. Vormen van maatschappelijk onbehagen (over het gevoel van onveiligheid, nieuwe bevolkingsgroepen, normen en waarden, agressie) zijn vooral op de werkvloer zichtbaar, maar worden zelden vanuit de sector onderzocht of verbonden met de noodzaak van beroepsinnovatie. Over het algemeen heeft de sociale sector structureel moeite met deskundigheidsbevordering van professionals, met de uitvoering van onderzoek en met het gebruik maken van wetenschappelijke inzichten. Ook vanuit onderzoekers is er weinig belangstelling voor de directe uitvoeringspraktijk, bijvoorbeeld voor de beschrijving en ontwikkeling van methodieken. Verder valt op dat binnen het welzijn en delen van de zorg een achterstand valt te signaleren ten aanzien van innovaties in de sfeer van gebouwen en middelen, in vergelijking met bijvoorbeeld de kunstensector of de sportsector. De toegenomen vermaatschappelijking van de zorg heeft consequenties voor jeugdzorg en jeugdwerk. Bij de jeugdhulpverlening, maar ook in het kinderwerk, het tienerwerk en in het jongerenwerk is meer sprake van (een behoefte aan) interdisciplinair en integraal werken. Deze ontwikkeling legt een grotere nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van de werker. In de concrete beroepsuitoefening ziet de sociaal-agoog zich dan ook in toenemende mate geconfronteerd met een aantal dilemma's, zoals die tussen interventie en dienstverlening, tussen aanbod- en vraaggericht werken, tussen beheersing en zelfregulering, tussen opvoeden en leren, tussen repressie en preventie, tussen algemeen en specifiek werken, tussen smalle en brede beroepsprofielen. Deze maatschappelijke veranderingen brengen de noodzaak met zich mee van een sterke reflectie op de beroepspraktijk en een herdefiniëring van de eigen positie.
1.3
Actuele thema’s in de beroepspraktijk
Voor ons onderzoek zijn we op zoek gegaan naar enkele actuele en belangrijke thema’s. We hebben, mede vanuit de expertise, aanwezig in de onderzoeksgroep, gekozen voor vier thema's, die in het onderzoek centraal worden gezet: 8
1) Opvoeden en leren: het gaat om de vraag wat de pedagogische kerncompetentie precies inhoudt en betekent inde praktijk van het beroep. 2) Vraaggericht werken: welke ontwikkelingen spelen onder de cliënten en publieksgroepen? 3) Schaalvergroting en integraal werken: welke processen zijn gaande in de professionele organisatie? 4) Vermaatschappelijking: welke processen doen zich voor in de beroepspraktijk op het niveau van de professionals? Op grond van de veronderstelling dat sociaal-agogische professionals worden geconfronteerd met algemeen maatschappelijke veranderingen en met veranderingen binnen hun organisaties en in hun uitvoeringspraktijk is het relevant na te gaan hoe zij deze veranderingen zelf ervaren en wat die voor hun professionele handelen betekenen. Daarom is er aan het onderzoek een extra deel toegevoegd: de professie. Hieronder vallen de zelfopvatting van professionals, de ontwikkelingen in het beroep en we besteden aandacht aan de invloed vanuit de professionele organisatie op de taakuitvoering.
1.4
Doel en vraagstelling onderzoek
Het doel van dit onderzoek is dan ook tweeledig. Ten eerste willen we te weten komen of en hoe veranderingen op maatschappelijk en lokaal niveau en op het niveau van de concrete uitvoeringspraktijk van de afgelopen jaren de zelfopvatting en het professioneel handelen van sociaal-agogen hebben beïnvloed. Ten tweede is het relevant na te gaan welke gevolgen deze veranderingsprocessen hebben ten aanzien van de toekomstige beroepsuitoefening van sociaalagogen. De hieruit voortvloeiende vraagstellingen kunnen als volgt worden geformuleerd: 1. Hoe manifesteert het evenwicht tussen opvoeden en leren zich in het professioneel handelen en denken van sociaal-agogen? 2. Op welke manier hebben veranderingen van aanbod- naar vraaggericht werken invloed op de beroepsidentiteit en het handelen van sociaal-agogen? 3. Op welke manier hebben schaalvergroting en integraal werken invloed op de beroepsidentiteit en het handelen van sociaal-agogen? 4. Op welke manier heeft vermaatschappelijking van zorg invloed op de beroepsidentiteit en het handelen van sociaal-agogen? 5. Wat zijn de gevolgen van deze veranderingsprocessen voor de professionalisering, de beroepsidentiteit en de beroepsuitoefening van sociaal-agogen? Maatschappelijke veranderingen hebben consequenties voor de werkuitvoering van de sociaalagogen, omdat zij werkzaam zijn binnen de maatschappelijke context. Daarom is het belangrijk na te gaan welke invloed dergelijke veranderingen hebben op de sociaal-agogische beroepsbeoefenaars. Naast de gevolgen voor het beroepshandelen zullen deze maatschappelijke veranderingen ook consequenties hebben voor de verschillende opleidingen. De vraag van de markt speelt hierin een belangrijke rol. Een concreet voorbeeld hiervan is de ontwikkeling binnen het hoger beroepsonderwijs naar een intensievere vorm van samenwerking tussen verschillende opleidingen in het sociale domein. Zoals al eerder gezegd, hebben we het onderzoeksgebied ingeperkt en het onderzoek toegespitst op sociaal-agogen die met jongeren (12- 23 jaar) werken.
1.5
Opbouw verslag
Onderhavig rapport doet verslag van de bevindingen van ons onderzoek. Daarbij is de volgende hoofdstukindeling gehanteerd: 9
•
•
•
•
•
•
In hoofdstuk 2 zal het professioneel handelen van sociaal-agogen, die met jongeren werken, in historisch perspectief worden geplaatst over pakweg de periode 1945-1990. Hetzelfde zal gebeuren voor recentere ontwikkelingen in de beroepsuitoefening van sociaal-agogen, van 1990 tot heden. Daarbij zal tevens een verkenning en theoretische uitdieping plaats vinden van een aantal centrale begrippen als opvoeden en leren, vraaggericht werken, schaalvergroting en integraal werken, en vermaatschappelijking. In het licht daarvan zullen begrippen als sociaal-agogische professionaliteit, professioneel handelen en beroepsidentiteit aan de orde komen. In hoofdstuk 3 staan de mogelijke consequenties van veranderingen in het beroepsveld voor de sociaal-agogische opleidingen centraal. Hoe verhouden vakdisciplines zich tot integraal werken en een samenhangende uitvoeringspraktijk? Hoofdstuk 4 bevat een weergave van de werkwijze en resultaten van een inhoudsanalyse van vakbladen. Inhoudsanalyse is een techniek waarmee op basis van een objectieve en systematische analyse uitspraken kunnen worden gedaan over communicatieboodschappen ('t Hart e.a., 2001). Het doel hiervan is om inzicht te krijgen in verschuivingen in belangstellingsgebieden in de loop der jaren. Het gebruikte thema's in vakbladen zijn hiervoor een goede indicatie. De hier beoogde inhoudsanalyse zal betrekking hebben op vaktermen die in relevante vakbladen worden gebezigd. De veronderstelling is dat in de loop der jaren een verschuiving heeft plaats gevonden van gebezigde vaktermen; termen als 'vermaatschappelijking' en 'integraal werken' zijn bijvoorbeeld vooral iets van de laatste jaren. In de hoofdstukken 5 en 6 staat de beschrijving van de werkwijze en de resultaten van het interviewgedeelte centraal. In totaal zijn er twintig interviews, verspreid over twee rondes, afgenomen: de eerste ronde veldonderzoek bevatte 9 respondenten (hoofdstuk 5), de tweede ronde in het veldonderzoek is gebaseerd op elf respondenten (hoofdstuk 6). De respondenten zijn allen Hbo-opgeleide sociaal-agogen die met jongeren (tussen 12-23 jaar) werken, zoals maatschappelijk werkers, jongerenwerkers, creatief therapeuten en sociaal pedagogische hulpverleners. Hoofdstuk 7 gaat over de resultaten ten aanzien van de ontwikkelingen van de professie. Conclusies uit het veldonderzoek over samenwerking en afbakening van beroepsgebieden, zelfopvatting en beroepsbeeld komen daar aan de orde. Hoofdstuk 8 bevat een resumé en een bespreking van de belangrijkste conclusies. We gaan in op de consequenties die de genoemde thema's hebben voor het sociaal-agogisch handelen, het werken in een professionele organisatie en voor de ontwikkeling van het beroep, de zelfopvatting en de beroepsidentiteit van beroepskrachten. Tevens bevat hoofdstuk 8 een theoretische en methodische teugblik. Ten slotte zullen een aantal aanbevelingen voor de sociaal-agogische beroepspraktijk en voor de beroepsopleiding volgen.
10
2
Wie de jeugd heeft……
Nieuwe perspectieven in het sociaal-agogisch domein
Opvoeden is een ‘issue’ geworden. De opvoedingsverantwoordelijkheid van ouders en scholen staat nu meer in de belangstelling, mede door een samenstel van verschillende maatschappelijke ontwikkelingen. Gesproken wordt over het gegeven dat opvoeden in de huidige tijd een ‘opgave’ is. Het zou complexer zijn geworden en ouders en andere opvoeders zijn meer onderhevig aan ‘opvoedingsonzekerheid’. De bezorgdheid over de kwaliteit van de opvoeding lijkt de laatste jaren toegenomen, evenals de aandacht voor het ontstaan van nieuwe groepen risicojongeren. In ons onderzoek richten we ons op jongeren. Van hieruit zijn gegevens betreffende hun positie van belang, evenals inzicht in de bredere sociale context van het opgroeien van jongeren. Bovendien zijn we geïnteresseerd in de vraag of en op welke wijze de sociaal-agogische beroepen ‘meebewegen’ met verschuivingen in de sociale context van jeugdigen. Allereerst gaan we in dit hoofdstuk in op enkele maatschappelijke ontwikkelingen en op de invloed ervan op de jeugd. We zetten er enkele die we relevant achten op een rijtje (paragraaf 2). Tevens geven we een schets van verschillende belangrijke (beleids)ontwikkelingen die zich voordoen in het beroepenveld van díe sociaal-agogen die professioneel betrokken zijn bij ontwikkelingsprocessen van jeugdigen (paragraaf 3). We sluiten dit hoofdstuk af met enkele conclusies (paragraaf 4).
2.1
De invloed van maatschappelijke ontwikkelingen op jeugd
Wie studies over de opvoedingssituatie van jongeren in Nederland (VWS 1997, Dieleman en Van der Lans 1999, RMO 2001, SCP 2003) naast elkaar legt ziet een grote mate van overeenstemming. Algemeen is de constatering dat de jeugd in Nederland er goed voor staat en zijn weg wel weet te vinden. Ouders besteden niet minder tijd aan hun opgroeiende kinderen, integendeel. Het percentage probleemkinderen is ten opzichte van vroeger niet toegenomen. Nederland telt momenteel ruim een miljoen jongeren in de leeftijd van 12 tot 17 jaar. Volgens het CBS (2001) vormen zij het gelukkigste deel van de bevolking: rond de 95% is erg tevreden met zijn of haar leven. Het meest recente jeugdonderzoek van het SCP (‘Rapportage Jeugd 2002’) weerspreekt dit beeld niet. Het merendeel van de 12-18 jarigen schat het huidige leven redelijk positief in. Gemiddeld worden weinig emotionele problemen gerapporteerd. De meeste jongeren vinden hun relatie met ouders en leeftijdgenoten goed en zijn tevreden over hun schoolprestaties. Er is echter een kleine groep met gecumuleerd probleemgedrag. Deze jongeren hebben relatief veel emotionele problemen, vertonen delinquent gedrag, maken relatief veel gebruik van alcohol en drugs en hebben doorgaans een minder gunstige relatie met ouders en leeftijdgenoten (SCP 2003). In het leven van veel jongeren is steeds meer sprake van een eigen inkomen, veelal uit bijbaantjes, dat hen een bepaalde luxe en bewegingsvrijheid verschaft. Moderne communicatiemiddelen (computer, mobiele telefoon) biedt hen mogelijkheden hun eigen netwerken te ontwikkelen en te onderhouden. De relatie met hun ouders wordt bovendien 11
steeds meer gekenmerkt door een opvoedkundig model dat hen aanspreekt. Binnen de meeste gezinnen, weliswaar meer in autochtone dan in allochtone, is sprake van open communicatie, onderhandelen en consensus zoeken. Vaak is sprake van begrijpende ouders waarmee jongeren van nu een goede band kunnen ontwikkelen. Jongeren creëren een eigen leefstijl, maar zetten zich daarmee niet meer af tegen de oudere generatie. In veel gevallen is dit ook niet meer nodig: het maken van eigen keuzes wordt veeleer aangemoedigd door betrokken ouders. De diverse jongerenculturen onderscheiden zich vaak alleen nog maar in stijl van de wereld van de volwassenen. Het beeld dat in eerste instantie komt bovendrijven lijkt paradoxaal. Aan de ene kant zien we dat het over het algemeen goed gaat met jeugdigen en dat het percentage jeugdigen dat risico’s loopt of waarvan de ontwikkeling minder gunstig verloopt door de jaren heen relatief laag en vrij constant blijft. Aan de andere kant zien we de laatste jaren een grotere bezorgdheid ten aanzien van de ontwikkelingskansen van jeugdigen. Nadrukkelijker wordt van hieruit gekeken naar de opvoedingsbekwaamheden van ouders en verschillende groepen professionals (in het onderwijs, hulpverlening, sociaal beleid). Voor een deel is deze paradox verklaarbaar vanuit de toegenomen complexiteit van het opvoeden en vanuit enkele maatschappelijke ontwikkelingen die zich in de afgelopen decennia hebben voorgedaan. Deze brengen discussie en onzekerheid voort. Opvoeden is meer een ‘issue’ geworden omdat opgroeien in de huidige samenleving meer een opgave is geworden. De cijfers mogen dan een vrij optimistisch beeld geven over de positie van de jeugd, dit wil nog niet zeggen dat er geen hardnekkige problemen zijn. Ook aan dit positieve beeld liggen vele inspanningen van allerlei betrokkenen ten grondslag. Veel inspanningen blijven ook nodig met name voor die groep jeugdigen die voor korte of lange tijd in hun ontwikkeling ondersteuning nodig heeft. Verschillende maatschappelijke processen vinden hun neerslag in het hedendaagse leven van jeugdigen. Een viertal lichten we er hier kort uit. We besteden aandacht aan de ontwikkelingen binnen gezinsverband, de komst van nieuwe bevolkingsgroepen komt aan de orde evenals de veranderingen in de rol van de overheid. Tot slot komen psycho-sociale ontwikkelingen onder jongeren aan bod.
2.1.1 Het gezin
Van ouders (maar ook leerkrachten) wordt steeds vaker verlangd dat ze weten te overleggen en onderhandelen met hun kinderen. Ook dat ze in staat zijn bepaalde beslissingen te verantwoorden. Opvoeden is een bewust vormgegeven proces geworden en kan steeds minder leunen op vanzelfsprekende uitgangspunten. De kwaliteit van de opvoeding is hiermee (ook tussen opvoeders onderling) meer in beeld gekomen en een kwestie geworden. Op de achtergrond speelt hier ook in mee dat veel gezinnen kleiner zijn geworden en meer op zichzelf zijn aangewezen. Het toenemend aantal echtscheidingen heeft gezorgd voor meer eenoudergezinnen en meer zogenoemde ‘samengestelde’ gezinnen. Van de 12-17 jarigen groeit 14% op in een eenoudergezin. Dit betekent vaak dat een van beide ouders niet meer dagelijks in beeld is en dat de financiële positie van deze gezinnen in veel gevallen minder gunstig is. Binnen gezinnen met twee volwassen opvoeders is er steeds vaker sprake van dat beiden betaald werken buitenshuis. In veel gevallen hebben vaders nog steeds een fulltime baan en moeders een parttime baan (anderhalf verdieners). Het gezinsleven moet daardoor strakker georganiseerd worden. Het werk van beide ouders, de schooltijden van de kinderen of andere pedagogische arrangementen (kinderopvang, naschoolse opvang, clubs) moeten op elkaar afgestemd worden. Ouders ervaren een gebrek aan opvangcapaciteit voor hun 12
kinderen en zien in tijd (omvang, beschikbaarheid, afstemming) een groot knelpunt. De Commissie Dagarrangementen (2002) stelt dat de fysieke en sociale infrastructuur van de Nederlandse samenleving nog onvoldoende is ingericht op nieuwe leefpatronen en samenlevingsverbanden. De kinderopvang en naschoolse arrangementen komen maar langzaam van de grond. In veel buurten zijn bovendien georganiseerde vrijetijdsmogelijkheden (sociaal-cultureel werk, sport, cultuur) geheel of gedeeltelijk wegbezuinigd.
2.1.2 Nieuwe bevolkingsgroepen
Steeds meer gezinnen hebben buitenlandse wortels. Vaak is binnen deze gezinnen sprake van een meer autoritaire opvoeding dan in de meeste autochtone gezinnen. Er ligt een grotere nadruk op gehoorzaamheid, respect en aanpassing aan sociale normen (Pels 1998). Overigens doet zich in deze gezinnen ook het proces van modernisering voor, dat wil zeggen dat deze zich na verloop van tijd meer richten op de Nederlandse stijl van opvoeden. Allochtone jeugd heeft –mede door discriminatie- een nadelige positie bij de overgang van school naar werk, op de arbeidsmarkt, tijdens het opleidingstraject en bij vriendschappen. Mede hierdoor trekt allochtone jeugd naar allochtone jeugd en autochtone jeugd naar autochtone jeugd. Ouders van allochtone jongeren spelen een rol bij het opbouwen van etnocentrische visies bij hun kinderen. Veel tijd doorbrengen in een vriendenkring van de eigen etnische groep draagt bij aan het voortduren van sociaal-economische achterstand. Het belemmert de mogelijkheden om bepaalde informatietekorten weg te werken, bredere sociale netwerken op te bouwen en diepgaander kennis te maken met de Westerse cultuur (Veenman 1999). Allochtone jongeren zijn nog sterk oververtegenwoordigd aan de onderkant van de samenleving. Dit geldt zowel voor het onderwijs, als voor arbeidsmarkt, inkomen en huisvesting. Hierbij is zowel sprake van selectieprocessen binnen de Nederlandse samenleving als van bepaalde achterstanden op het terrein van diverse hulpbronnen: taal, opleiding, sociale vaardigheden, contacten, informatie, kennis. Geleidelijk zet binnen allochtone gezinnen evenwel de modernisering door. Uit een onderzoek onder bijna 1000 Rotterdamse jongeren van allochtone en autochtone herkomst (‘Islam in de multiculturele samenleving’) komt naar voren dat binnen de Turkse en Marokkaanse moslimgemeenschappen in Nederland sprake is van culturele diversiteit en discussie over politieke en religieuze onderwerpen, althans meer dan gewoonlijk wordt aangenomen (Phalet e.a. 2000). Er zijn vele raakpunten tussen persoonlijke waarden en opvattingen van Turkse, Marokkaanse en autochtone jongeren. Het beeld van de achtergestelde ‘etnische eilanden’ in een zee van Nederlanders staat – volgens dit onderzoek- haaks op de reële sociale leefwereld van Rotterdamse jongeren, waar etnische vermenging meer regel is dan uitzondering en waar etnische relaties op school en in de buurt meestal over het algemeen gewoon vriendelijk van aard zijn. Het onderzoek beklemtoont de waarde van het volgen van (langer) onderwijs. Waardenoriëntaties van jongeren worden individualistischer en meer libertair (en minder conformistisch en autoritair) naarmate ze langer deelnemen aan onderwijs. Onderwijs vergroot tevens de culturele keuzeruimte van Turkse en Marokkaanse jongeren (vooral meisjes en vrouwen) die aanvaardbaar is voor allochtone ouders: wanneer je laat zien dat je kunt presteren en hard kunt werken, kun je blijkbaar ook meer vrijheid aan, zo lijkt bij hen de redenering. Een bredere sociale horizon en een grotere culturele openheid zijn de beste voorspellers van een meer individuele en liberale invulling van de islam door moslimjongeren, volgens het rapport. Onderwijs – en we voegen hier toe: ook allerlei andere sociale contexten in de sfeer van de buurt, sport, media, cultuur en dergelijke – is in staat deze sociale horizon te 13
verbreden en allochtone en autochtone culturen en waarden dichter bij elkaar te brengen (Phalet e.a. 2000).
2.1.3 Veranderingen in de rol van de overheid
In een periode waarin zich bovenstaande ontwikkelingen voordeden, met name in de laatste 20 jaar, heeft de overheid tal van bezuinigingen doorgevoerd, waardoor delen van de bestaande pedagogische infrastructuur zijn gesaneerd of verdwenen. Te denken valt hier aan het sociaal-cultureel werk, jongerenwerk en opbouwwerk. Bestaande vormen van dienstverlening op deze terreinen zijn versoberd of verdwenen, evenals de kaders waaruit deze werd georganiseerd. In deze kaders waren met name ook vele vrijwilligers actief. De verwachting dat dit werk ook zonder organisaties en professionals wel overeind zou blijven is niet uitgekomen. Vrijwilligers en marktpartijen zijn niet in dit gat gesprongen. De overheid heeft haar kerntaak geconcentreerd op zorg en hulpverlening voor bijzondere probleem- of achterstandsgroepen of –buurten. De pedagogische infrastructuur is momenteel onderhevig aan discontinuïteit. Sommige allochtone kinderen en jongeren bijvoorbeeld ervaren deze discontinuïteit sterk wanneer ze het verschil merken tussen hun overwegend traditionele gezinswereld en de moderne (vaak ook onpersoonlijke) buitenwereld. Ook autochtone jongeren ervaren deze discontinuïteit. Volgens het RMO-advies ‘Aansprekend opvoeden’ (RMO 2001) is deze infrastructuur niet meegegroeid met de geschetste maatschappelijke veranderingen. Het advies spreekt over ‘het gat in de pedagogische infrastructuur’: ‘Op de eerste plaats is er de suggestie dat de traditionele instituties of niet meer op hun taak berekend zijn, of simpelweg zijn weggevallen. Op de tweede plaats is er de suggestie dat de traditionele continuïteit is verdwenen tussen de verschillende opvoedingscontexten waarmee een jongere te maken krijgt. Familie, buurt, kerk, speeltuin en sportvereniging – stuk voor stuk elementen van een traditionele pedagogische infrastructuur – spelen een minder geprononceerde rol en vooralsnog lijkt daar weinig voor in de plaats te zijn gekomen. Aan de ene kant schept dat voor ouders de ruimte om hun eigen waarden te realiseren. Aan de andere kant betekent dit dat ouders er in toenemende mate alleen voor komen te staan en meer verantwoordelijkheid dragen, net nu ze beiden ook andere verplichtingen hebben.’ (RMO 2001, 11) In zijn algemeenheid wordt de overheid nu –meer dan pakweg 25 jaar geledengeconfronteerd met mondige burgers die weet hebben van hun rechten, goed geïnformeerd zijn en die hoge eisen stellen aan de kwaliteit van voorzieningen. De maatschappelijke instituties hebben over het algemeen moeite om adequaat te reageren op deze verschuiving. Oude organisatorische vormen in bijvoorbeeld onderwijs, gezondheidszorg en welzijnswerk voldoen niet langer, terwijl nieuwe zich nog moeten ontwikkelen. Het RMO-advies ‘bevrijdende kaders’ (RMO 2003) spreekt over de urgentie van een ‘nieuw besturingsparadigma’. Op verschillende terreinen blijven instituties achter en hebben deze te maken met functieverlies. Sommige organisaties lijden aan ‘verstatelijking’ (een afhankelijke houding ten opzichte van de overheid) en ‘subsidieverslaving’ en richten zich onvoldoende op hun klanten/cliënten en op de samenleving. Zij hebben moeite met een ondernemende, marktgerichte opstelling en hebben minder oog voor nieuwe vormen van participatie van burgers en voor de opkomst van –vaak onverwachte- sociale verbanden van burgers (RMO 2003). De (lokale en landelijke) overheid zit in een geleidelijke ‘omkeerbeweging’ waarin de oude ambtelijke bevelslijn wordt ingeruild voor een meer bescheiden rol van regisseur. Van top14
down naar bottom-up, met een grotere rol en verantwoordelijkheid voor de klant. De overheid meet zich meer de rol van partner van burgers en organisaties aan. Ze probeert meer te sturen in samenwerking en onderhandeling met andere partijen.
2.1.4 Psycho-sociale ontwikkelingen: nieuwe uitdagingen en nieuwe risico’s
De huidige samenleving kent meer dynamiek en sociale en culturele verscheidenheid dan voorheen. De invloed van traditionele instituties en indelingsprincipes als milieu/achtergrond, kerk en staat is afgenomen. Jongeren moeten zich voorbereiden op een samenleving waarin verandering voortdurend aan de orde is. Ook in hun persoonlijke leven zal over het algemeen een standaardpatroon niet meer bestaan. Kennis, autonomie, verantwoordelijkheid, flexibiliteit en zelfsturing worden nu meer verlangd. Het standaardbiografische leefpatroon wordt geleidelijk meer ingeruild voor keuzebiografische levensontwerpen. De toegenomen welvaart en ruimere keuzevrijheden en –mogelijkheden bieden jongeren veel, maar leggen tegelijk een druk op hen omdat niet meer teruggevallen kan worden op de zekerheden van vroeger of op vanzelfsprekende normen en waarden. Al op jonge leeftijd moeten keuzes worden overwogen en gemaakt die te maken hebben met identiteitsvorming en de vormgeving van de levensloop. Onder meer op het terrein van opleiding en onderwijs, relaties, vrijetijdsbesteding, wonen, normen en waarden zijn deze keuzes aan de orde. Niet kiezen behoort niet tot de keuzemogelijkheden. De samenleving is pluriform en confronteert jongeren met vele nieuwe culturen, opvattingen en levenswijzen. Jongeren van nu moeten en willen voor deze keuzeprocessen ook in groeiende mate zelf verantwoordelijkheid dragen. Een vast patroon dat aan jongeren wordt opgelegd bestaat hierin niet meer, er is steeds meer sprake van individuele trajecten. In deze individuele trajecten is in toenemende mate doorslaggevend wat de jongere zelf kan en wat zijn inzet en motivatie is. Hand in hand gaat hier het voordeel van de vrije keuze met de toegenomen onzekerheid over de keuze. Deze onzekerheid kan het gevolg zijn van de hoge eisen die de omgeving stelt of die de jongere zichzelf oplegt. Ook de onherroepelijkheid van bepaalde keuzes (bijvoorbeeld voor een bepaald vakkenpakket of een vervolgstudie) kan een bron zijn voor psycho-sociale problemen. Jongeren van nu zijn zich overwegend goed bewust van de verantwoordelijkheid die ze hebben voor de inrichting van hun eigen leven. Tegelijkertijd zijn er ook enkele contradicties in het spel. Langer dan vroeger volgen jongeren onderwijs en zitten ze in een financieel afhankelijke positie (van ouders, studiefinanciering e.d.). Dit staat in contrast met hun relationele en seksuele onafhankelijkheid. Meer dan vroeger speelt de eigen peergroup en subcultuur een rol in de keuzeprocessen. Dit proces van ‘modernisering’ (Du Bois-Reymond e.a. 1998) eist veel van jongeren maar treft niet elke jongere op dezelfde manier. Díe jongeren die voldoende sociale en culturele bagage hebben verworven en opgroeien in een stimulerend opvoedingsklimaat (thuis, school, vrije tijd) zullen eerder gerekend kunnen worden tot de ‘moderniseringswinnaars’. Díe jongeren die over weinig opleidingskapitaal beschikken, uit een gezin komen waarin sterker vaststaande waarden en traditionele opvoedingspatronen gelden en die moeite hebben met het opbrengen van intrinsieke leermotivatie maken eerder kans deel uit te gaan maken van ‘moderniseringsverliezers’.
15
2.2
Een viertal actuele (beleids)ontwikkelingen nader verkend
In deze paragraaf zetten we meer het perspectief van sociaal-agogische professionals centraal. Van oudsher ‘bemoeien’ allerlei verschillende groepen professionals zich met jeugd. Ook zij hebben direct te maken met bovengenoemde ontwikkelingen en hebben eveneens te maken met ontwikkelingen die zich voordoen in organisaties en beleid. Gelet op onze onderzoeksvraagstelling lichten we er hier vier uit waar we dieper op ingaan. Allereerst komt de kern van sociaal-agogische beroepen aan de orde. Welke ontwikkelingen hebben zich voorgedaan in het denken over de pedagogische opdracht? Daarna komen nog een drietal beleidsontwikkelingen aan de orde. De ontwikkelingen waar we aandacht aan besteden zijn: • Opvoeden en leren • Vraaggericht werken • Schaalvergroting en integraal werken • De vermaatschappelijking van zorg
2.2.1 Opvoeden en leren: op weg naar een nieuwe (ped)agogische opdracht
In paragraaf 2 hebben we enkele ontwikkelingen aangegeven die van invloed zijn op het leven van jongeren en op hun opvoedingssituatie. Deze ontwikkelingen hebben eveneens de pedagogische relatie tussen jongeren en volwassenen beïnvloed. We verwezen al kort naar de informelere omgang tussen jongeren en hun opvoeders en naar de toegenomen verantwoordelijkheden ten aanzien van het eigen levensontwerp. In deze paragraaf gaan we hier verder op in. We schetsen het proces van pedagogisering in de naoorlogse samenleving en komen uit bij pedagogische opdrachten die met name in de huidige tijd aan de orde zijn. Voor onze schets maken we een onderscheid tussen het sociaal-culturele jeugdwerk en de jeugdzorg. Het sociaal-culturele jeugdwerk In de naoorlogse periode zijn verschillende fases herkenbaar met specifieke pedagogische visies op de opvoeding van jongeren (Te Poel 1997, Du Bois-Reymond e.a. 1998). Mede beïnvloed door een bepaalde sociaal-economische dynamiek en door verschuivingen in jeugdculturele oriëntaties kwamen steeds andere uitgangspunten bovendrijven. Zo worden de eerste jaren na WO II (1945-1955) gekenschetst als de fase van het vóórleven van volwassenheid. In deze periode wint een pedagogiek veld die probeert af te rekenen met benaderingen die sterk leunen op katholieke of protestants-christelijke leerstellingen. Tegenover de sterke morele zorg en pedagogische benaderingen die rechtstreeks aan de bijbel (of katholieke encyclopedieën) ontleend heetten te zijn, wordt het doel van de zelfverantwoordelijke zelfbepaling (Langeveld) neergezet. Kinderen en jongeren moesten in contact gebracht worden met mensen die een volwassen levenshouding konden vóórleven en een binding met ze konden aangaan. Naarmate het kind en de jongere ouder en zelfstandiger wordt, moet het gezag of de bemoeienis van de opvoeder geleidelijk verdwijnen. Bepleit wordt een meer professionele benadering van jeugdwerk waardoor ook nieuwe en modernere methodieken (‘social groupwork’) konden worden ingezet in het werken met jongeren. In de opvoedingsidealen van Langeveld lag er een sterk accent op persoonlijkheid, verantwoordelijkheid en gemeenschapszin. Langeveld waarschuwde in die eerste jaren na WO II ook voor de gevaren van de moderne cultuur voor de opvoedingskansen van de jeugd. ‘Het gevolg was een reeks nieuwe regelingen en maatregelen die de asociale jeugd en de massajeugd in het rechte spoor moesten houden. De maatregelen voor de massajeugd luidden een nieuwe richting in: een vorm van zorg binnen het leefmilieu, 16
primair gericht op de jeugdigen zelf en relatief los van de gezinnen waaruit zij afkomstig waren.’ (Matthijs c.s., 1997, 31-32) Eind jaren ’50 en begin jaren ’60 komt er vooral kritiek op de sterk bevoogdende houding van veel volwassen jeugdleiders. Meer communicatie tussen jongeren en volwassenen op basis van gelijkwaardigheid wordt bepleit en een open dialoog. Het feit dat jongeren in deze periode massaal de verzuilde organisaties de rug toe keerden en hun vrije tijd verder verzelfstandigde speelde hier ook een rol in. In de hierop volgende periode (1955-1965) verruimde het beschikbare budget van veel jongeren en werd hun autonomie ten opzichte van volwassenen groter. Het commerciële uitgaanscircuit groeide en geleidelijk ontstond een jeugdculturele markt. Het traditionele jeugdwerk kreeg kritiek te verduren op de verouderde opvattingen. Meer communicatie op basis van gelijkwaardigheid was nodig. Op deze manier zouden volwassenen in staat zijn om de nieuwe vrijheden van jongeren zinvol te benutten. Pedagogische professionals zouden dan ‘organisatoren van de dialoog’ zijn en bruggen slaan tussen generaties. In deze periode kwam er ook meer oog voor de pedagogische waarde en invloed van het verkeren onder leeftijdgenoten (peergroups). De oriëntatie op elkaar behelsde eveneens een noodzakelijke voorbereiding op het leven als volwassene. In de tweede helft van de jaren ’60 en in de jaren ‘70 werd het denken in volwassenheidsidealen verder los gelaten. Geleidelijk werd ‘emancipatie’ (werken aan opheffing van overbodige vormen van dwang) het pedagogisch doelbegrip dat ook goed te combineren viel met de noodzaak van een open dialoog tussen jongeren en volwassenen. Vanaf de jaren ’80 wordt een beeld geschetst dat de samenleving steeds minder eenduidige opvoedingsidealen bezit of wenst na te streven. Verschillende onderzoekers constateerden bij jeugdwerkers een laissez-faire houding ten opzichte van jongeren. Deze jeugdwerkers beschouwden zichzelf niet (meer) als pedagogische werkers die over kennis en ervaring beschikten waarmee ze een oriënterende rol konden vervullen bij het zoeken van jongeren naar sociale en culturele identiteit. (Te Poel 1987, Van der Zande 1990) Deze ‘crisis in de pedagogische verhouding’ met jongeren ging gepaard met drastische bezuinigingen in diverse jeugdsectoren. Geleidelijk verschoof de aandacht van overheden en organisaties van algemene jongerenvoorzieningen (voor ieder) naar een specifieke benadering gericht op de maatschappelijke integratie van zogenoemde probleemgroepen. Gedragsproblemen van jongeren kwamen meer voorop te staan, evenals de overlast van jongeren, de opvang van spijbelaars en de veiligheid in buurten. Ook de integratie van allochtone jongeren werd een van de speerpunten. Meer dan vroeger vindt deze aanpak plaats onder lokale regie en op wijkniveau. Een probleemgerichte, integrale en projectmatige werkwijze is hierin gemeengoed geworden. De meer algemene emancipatie- en dienstverleningsfuncties van het jeugdwerk zijn geleidelijk uit beeld geraakt. Aan het begin van de 21e eeuw worden vragen gesteld of deze probleemgerichte aanpak in het jeugdwerk niet te ver is doorgeschoten. De nadruk op preventie en probleembestrijding impliceert namelijk: ‘…dat de intrinsieke waarde van de voorzieningen en activiteiten kennelijk van onvoldoende betekenis is om hiervoor overheidsmiddelen ter beschikking te stellen. Wanneer instellingen zich vanwege de preventietaak uitsluitend op risicogroepen richten verdwijnt het algemene karakter van de voorzieningen. Het gevaar bestaat dat in deze situatie het aanbod onvoldoende tegemoet komt aan de vraag van gebruikers of cliënten, die niet tot de vooraf bepaalde risicogroepen behoren. Tenslotte is deze strategie riskant omdat de preventieve effecten van veel voorzieningen wetenschappelijk nauwelijks zijn vast te stellen. Al met al krijgt het 17
welzijnswerk op deze manier een sterk aanvullend karakter. Ondersteuning van burgers is pas nodig wanneer zij een grote kans op maatschappelijke achterstand hebben. Dit is een te smalle basis voor de instandhouding van algemene voorzieningen.’ (SCP 2002, 21) Elders (De Waal, 2001) wordt aangegeven dat dit specifieke beleid de pedagogische relatie tussen jeugdigen en professionals negatief beïnvloedt omdat het onwenselijke sociale scheidslijnen creëert en stigmatiserend werkt. De pedagogische kerntaken van professionals zijn binnen het jeugdwerk de laatste jaren meer in beeld gekomen, mede door de maatschappelijke ontwikkelingen waarmee jongeren worden geconfronteerd. ‘Leren omgaan met verschillen’, ‘leren keuzes te maken’, ‘werken aan sociale competenties’ worden nu meer als doelstellingen van sociaal-culturele activiteiten geformuleerd. Op de achtergrond speelt hier in mee dat het sociaal-culturele jeugdwerk meer samenwerkingsrelaties aangaat met opvangvoorzieningen, scholen (bv. in het kader van de brede school ontwikkeling) en bestaande sport- en cultuurvoorzieningen. ‘Sturing door dialoog’ wordt nu aangemoedigd. Niet door klakkeloos aan de wensen van jongeren tegemoet te komen, maar juist door ze serieus te nemen in hun inbreng (RMO, 2001). Ook het maatschappelijke debat over normen en waarden en de opkomst van diverse lokale jeugdparticipatie projecten zorgt ervoor dat de pedagogische functie van het werk meer op de voorgrond is komen te staan. Vooralsnog ontbreekt echter een gesystematiseerde pedagogische benadering in dit veld van de vrije tijd. Wel zijn er in verschillende sectoren en op verschillende aandachtsgebieden aanzetten hiertoe. Jeugdzorg (jeugdhulpverlening, jeugdbescherming en geestelijke gezondheidszorg voor jeugdigen) In de eerste periode na WO II werd de categorie ‘problematische jeugd’, tot die periode vooral het afwijkende of moeilijk opvoedbare kind, verbreed met wat genoemd werd de ‘asociale jeugd’ en de ‘massajeugd’. Hiermee werd aangegeven, zij het in een sterk pedagogisch-moralistisch jasje, dat er specifiek maatschappelijke oorzaken ten grondslag lagen aan de jeugdproblematiek. De basisfilosofie van het naoorlogse jeugdbeleid was dat de jeugd de meest kwetsbare slachtoffers was van een breuk tussen de cultuur van hun ouders en de moderne (lees: Amerikaanse) consumptiecultuur (Matthijs c.s. 1997). Eind jaren’40 en in de jaren ’50 was er kritiek op de residentiële jeugdzorg. Zij was te versnipperd, ondoelmatig en kende te weinig diepgang. Voorzieningen waren ongelijk verdeeld over het land en kinderen kregen niet de hulp die ze nodig hadden. De sector moest kortom versneld professionaliseren teneinde betere diagnose- en behandelingsmogelijkheden te kunnen bieden. ‘In deze periode werd heropvoeding gaandeweg geherinterpreteerd als behandeling en gingen sommige tehuizen zich pedagogische behandelingshuizen noemen. Het ging niet alleen meer om het aanbieden van een geschikt pedagogisch klimaat, maar om planmatige interventies, gericht op duidelijk omschreven symptomen, die waren vastgesteld op basis van observatie en diagnose. Deze benadering wees op de groeiende invloed van het medisch denk- en behandelingsmodel in de opvoeding. In dit medische model bezag men de heropvoeding, in de geest van die tijd, als een soort genezingsproces van afzonderlijke en duidelijk te definiëren stoornissen, via planmatige en specialistische ingrepen.’ (Matthijs c.s.1997, 35) Vanaf midden jaren ’60 werd ten aanzien van probleemjongeren en probleemgezinnen steeds meer de maatschappelijke context benadrukt. De maatschappij moest –in de ogen van veel welzijnswerkers- gaan veranderen om sociale achterstanden, maar ook ontwikkelingsstoornissen tegen te kunnen gaan. Het recht van de staat om iemand uit zijn ouderlijke macht te ontzetten of minderjarigen via dwang in toom te houden werd betwist. 18
Vanaf begin jaren ’70 ging deze maatschappijkritiek en algehele wens tot democratisering een rol spelen in de strenghiërarchische bestuurde instellingen van de jeugdzorg. Aanvankelijk ontstonden er allerlei alternatieve vormen van jeugdhulpverlening (JAC’s, Release e.a.). Deze alternatieve vormen keerden zich tegen het medische behandelingsmodel dat gekenmerkt werd door disciplinaire straffen, liefdeloosheid en rechteloosheid van kinderen en ouders. Meer autonomie werd bepleit voor de cliënt die als mondig werd gezien. Geleidelijk heeft zich hieruit een nieuwe professie –de ambulante hulpverleningontwikkeld. Ook heeft het de gangbare praktijk binnen veel tehuizen beïnvloed. De ‘residentiële heropvoeding’ raakte in diskrediet. Geleidelijk werd in de jaren ’70 de roep sterker om dwang, recht en straf te scheiden van hulp, vrijwilligheid en autonomie. Binnen de psychiatrie en de kinderbescherming werd deze scheiding doorgevoerd, wat vergaande gevolgen had. Hulpverlening werd een nieuw beroep en kwam los(ser) te staan van justiële ingrepen. Op de achtergrond speelde een grote rol de algehele afkeer van repressie- en dwangmethoden en de opvatting dat kinderen, jongeren en ouders het meeste baat hebben bij hulp waar ze zelf om vragen of aan toe zijn (Matthijs c.s. 1997). Sprekend over de kenmerken van het recente pedagogische kader in de jeugdzorg zegt Matthijs dat er momenteel geen centrale gedachte aan ten grondslag ligt. Grofweg is sprake van twee, elkaar deels overlappende én uitsluitende, gedachten. Aan de ene kant is de activerende aanpak, waarvoor vanaf de jaren ’70 het draagvlak sterk werd vergroot, op allerlei terreinen verder uitgebouwd. Hierin staat het streven naar zelfontplooiing (‘empowerment’) en het aanleren van sociaal adequaat probleemoplossend handelen voorop. Deze activeringsgedachte is nauw verbonden met het uitgangspunt dat de natuurlijke omgeving van kind en ouders centraal gesteld moet worden. Hier kan het beste aan problemen gewerkt worden. Het is zowel effectiever als goedkoper en efficiënter. In deze aanpak ligt er ook een grotere nadruk op preventie. De andere aanpak is de disciplinerende aanpak, dat wil zeggen de nadruk op de beheersing van probleemsituaties via strikte regels en repressie. Onder meer vanuit de opvatting dat de (liberale) samenleving te ver doorgeschoten is in het tolereren van bepaald afwijkend gedrag wordt gesteld dat we hieraan de toename van criminaliteit en gedragsstoornissen te danken zouden hebben. Morele verontwaardiging en verontrusting hebben, volgens Matthijs c.s. meer dan verschuivende pedagogische denkbeelden, een impuls gegeven aan een meer disciplinerende aanpak van de (her)opvoeding. Beide benaderingen staan niet los van elkaar en zijn vaak ook in allerlei mengvormen herkenbaar. Aan de basis van zowel de activerende als de disciplinerende aanpak ligt een gemeenschappelijk uitgangspunt: het individu als vormgever van de eigen situatie waarvoor het ook zelf verantwoordelijk is. Probleemjeugd en probleemgezinnen moeten zelf uit de problemen zien te komen. Lukt dit niet of nemen ze niet de verantwoordelijkheid dan rechtvaardigt dit een hardere opstelling. De tolerantie ten opzichte van afwijkend gedrag of afwijkende situaties is beperkt. De bereidheid om dit gedrag te vergoelijken door de maatschappelijke bron hiervan aan te geven is sterk afgenomen. ‘De aandacht gaat nu uit naar de creatieve en positieve mogelijkheden van het individu of het gezin. Het doel van de meeste interventies is het gezin of de jeugdige te leren handelen vanuit een verantwoordelijkheids- en keuzebesef. Lukt dit niet, dan wordt het geweten aan individuele onwil en onvermogen. In het geval van onwil verschuift de aanpak in een meer gedisciplineerde richting. In geval van onvermogen komt de geestelijke gezondheidszorg in zicht. Daarnaast is er ook een maatschappelijke richting die direct verwijst naar de disciplinerende aanpak en 19
daarvoor steun zoekt bij opvattingen over moreel verval en toenemende maatschappelijke agressie.’ (Matthijs c.s.1997, 52)
2.2.2 Vraaggericht werken
Vraaggericht werken is in de sociale beroepen opgekomen als logisch vervolg op het agogisch streven naar het vergroten van de zelfstandigheid en het principe van de autonomie van ieder mens bij zijn ontwikkeling en de inrichting van zijn bestaan (zie vorige paragraaf). Bovendien wordt van instellingen en beroepskrachten verlangd om kritisch naar het eigen aanbod te kijken en zich af te vragen of het aanbod wel voldoende bij de vraag uit de ‘markt’ aansluit. Vraaggericht werken kan gezien worden als een verschijnsel in een bredere marketingontwikkeling van oriëntatie op de individuele klant, als tegenhanger van massacommunicatie. Er wordt gesproken over Customer Related Management (CRM), waarbij diensten en producten op maat worden aangeboden. Algemene drijfveren achter deze ontwikkelingen zijn globaal terug te voeren op: ● De toegenomen mondigheid en autonomie van cliënten; sterkere behoefte aan keuzevrijheid; ● Concurrentieoverwegingen en samenwerkingsnoodzaak; ● Grotere toegankelijkheid van informatie (o.a. met gebruikmaking van Internet); ● Pro-actieve overheidsorganisaties en de ontwikkeling van decentralisering; ● Betaalbaarheidvragen en begrenzingen van zorg en hulpverlening. Prakken geeft als definitie: ‘Vraaggericht werken impliceert het opbouwen van het aanbod vanuit de waargenomen behoefte bij de gebruiker. De aanbieder van diensten houdt ernstig en oprecht rekening met eisen, wensen, verlangens, kenmerken van de gebruiker. Hij kent in die zin de gebruiker en snijdt zijn aanbod naar deze toe. Letterlijk betekent dit dat het aanbod door de vrager wordt gestuurd. Bij vraaggericht en vraaggestuurd werken gaat het er om de dienstverlening zo in te richten dat burgers er optimaal gebruik van kunnen maken’. (Prakken 2001) Enkele ingewikkelde kwesties dringen zich bij het lezen van deze definitie op. Wat is de vraag en wie zijn de vragers? Hoe ligt de verhouding tussen aanbod en vraag? Hebben burgers voldoende zicht op aanbod en werkwijze van instellingen? Zonder kennis kan er geen vraag zijn. (Veldheer e.a. 1999) Vaak zijn cliënten niet goed in staat de vraag te formuleren of spelen er tegengestelde belangen die tegengestelde vragen opleveren. Waar hebben we het eigenlijk over bij vraaggericht werken? Van Vliet (2002) onderscheidt drie niveaus: 1. de subjectieve behoefte (wensen en verwachtingen) van de individuele gebruiker; 2. de daadwerkelijk door de gebruiker naar voren gebrachte vraag naar zorg of diensten; 3. de geobjectiveerde behoefte, volgens de opvattingen van deskundige sociaal-agogen. Vraaggericht werken is het afstemmen van het aanbod van een beroepsinstelling op de subjectieve behoeften van burgers. Dit afstemmen moet plaatsvinden in voortdurende interactie tussen beroepskracht en deelnemer, omdat behoeften niet altijd even duidelijk zijn en soms zelfs een conflicterende effect kunnen hebben in de ontwikkeling van het individu of ten opzichte van de belangen van anderen of de omgeving. Bij vraaggericht werken moet het helder zijn wie de vragers zijn. De lokale overheid is van oudsher ook vrager. Wat zegt vraaggericht werken over de inrichting van de driehoeksrelatie: overheid – instelling – burger? Hoe grijpen de drie schijven bij vraaggericht werken in elkaar? Om bij de lokale overheid als eerste schijf te beginnen: deze zal voorwaarden moeten scheppen om het samenspel van vraag en aanbod in relatie tot het 20
beleid te ondersteunen. De verantwoordelijkheid van de lokale overheid zal veranderen onder invloed van vraaggericht werken. De relatie tussen beleid en instellingsactiviteiten moet anders worden ingericht. Zowel de overheid als de instelling dienen de vraag van de burger op te pikken. De overheid zal nieuwe beleidsinstrumenten moeten ontwerpen en voor de instelling zal de vraag aanjager moeten zijn voor haar activiteitenprogrammering. Vraaggericht werken heeft een verband met nieuwe vormen van financiering, zoals budgetsubsidiëring, maar bestaan er voor de instelling voldoende heldere richtlijnen voor het ‘offreren’ van sociaal-agogische activiteiten en diensten? De verantwoordelijkheid van de overheid zal zich verder moeten uitstrekken tot het scheppen van voorwaarden en het ontwerpen van sturingsinstrumenten, waarmee vraagverkenningen en ontwikkelingen van de vraag in kaart kunnen worden gebracht. (Veldheer e.a. 1999) Instellingen in Den Haag en Utrecht bijvoorbeeld kunnen aan de hand van gebiedsbeschrijvingen of met wijkanalyses de vraag uit het werkgebied beter leren kennen. Op grond daarvan kunnen prioriteiten worden bepaald. Ook de rol van de instelling, de tweede schijf, zal veranderen onder invloed van vraaggericht werken. De instelling moet eveneens beleidsinstrumenten ontwikkelen om bijvoorbeeld vraagpatronen te bepalen en te monitoren. Nieuwe diensten en activiteiten zullen worden ontworpen. Die ontwikkeling is al zichtbaar in de zorgmodulen en activiteitenmodulen. Duidelijk moet worden in hoeverre deze ontwikkeling voldoende is afgestemd op de doelstellingen en uitgangspunten van vraaggericht werken. De doorlooptijd van dienstverlening en hulpverleningstrajecten wordt zo mogelijk bekort. Er komen ambulante vormen van dienstverlening bij. Samenwerking en uitwisseling met aanpalende disciplines worden een noodzaak en zullen een grote uitdaging betekenen in het definiëren van eigen posities en taken. Verantwoordelijkheden verschuiven van de organisatie naar de beroepskracht en de cliënt. Daarbij zijn heldere registraties en protocollen nodig en de kloof tussen aanbod en vraag, die op allerlei fronten kan bestaan, moet doelbewust worden gedicht. Marktgerichte vraagverkenning staat bij zorg en welzijn nog maar aan het begin van haar ontwikkeling. In de toekomst zal in de uitvoeringspraktijk meer rekening gehouden worden met de beleving en waardering door de cliënt. Er zal meer gedaan worden aan vraagverkenning en gebruikersonderzoek. Nieuwe technieken worden hiertoe ontwikkeld, zoals trendonderzoek, data mining en het werken met voorspellende modellen (‘predictive modelling’). Klantgericht werken houdt een herontwerp in van werkprocessen en informatiesystemen. De dienstverlening mag niet uitsluitend of teveel uitgaan van de eigen organisatiestructuur en -cultuur, maar moet zich richten op vraagpatronen van burgers in de samenleving. Dat vraagt om een ‘herdefiniëring van de strategie’. (Prinsen en Koch 2001) De organisatie moet ruimte scheppen en werkprocessen helder definiëren om vraaggericht te kúnnen werken. Visie en beleid alleen zijn niet voldoende. De organisatie en werkprocessen moeten aangepast worden zodat meer flexibel gewerkt kan worden. Sociaalagogen moeten worden ondersteund en begeleid in dit vernieuwingsproces. Daarmee komen we aan de derde schijf: die van de sociaal-agogische relatie. De relatie tussen beroepskracht en cliënt verandert en wordt gekenmerkt door grotere gelijkwaardigheid. Ook verreist vraaggericht werken een meer ambulante werkuitvoering. De agoog zal vaker functioneren in een rol van go-between, een bemiddelaar en verwijzer naar aangepaste zorg. Er wordt meer gewerkt op basis van individuele zorgplannen. Dat vraagt tevens van beroepskrachten een grotere individuele verantwoordelijkheid en brengt 21
een rolverandering met zich mee: case manager, regisseur, coach en ontwerper. (Verbeek en Tiemersma 1998) Van essentieel belang bij vraaggericht werken is de medezeggenschap van de cliënt. Vanuit de positie van de cliënt betekent dat tevens de acceptatie van grenzen aan de mogelijkheden. Het kan niet zo zijn dat de cliënt vraagt en de beroepskracht doordraait en onder de eisen bezwijkt. De beroepskracht moet een open dialoog met de cliënt aangaan en van goed luisteren zijn handelsmerk maken. Tevens mag van een professional gevraagd worden om te sturen en om, dankzij een professionele afstand en objectiviteit, keuzen van de cliënt te beïnvloeden. Prakken (2001) geeft enkele concrete taakveranderingen of perspectieven, die hier iets aangepast, worden opgesomd: • Afstandsperspectief: verklein de kloof tussen burger en instelling via voorlichting en inspraak; • Barrièreperspectief: slecht drempels in regelgeving. Stel prioriteiten vast. Ondersteun rechten van de cliënt; • Ombudsperspectief: geef klagers een kans; • Intern organisatieperspectief: verbeter de coördinatie en de organisatie van de diensten hulpverlening; • Het bedrijfsmatig perspectief: verbeter efficiency en effectiviteit van de dienstverlening. • Het netwerkperspectief: onderhoud netwerken en bevorder samenhang in de dienstverlening. Opereer vanuit de rol van centrale actor. • Het ethisch perspectief: werk met morele appèls aan alle betrokkenen in een dienst- of hulpverleningssituatie; • Het wijkperspectief: zoek de burger op in zijn eigen woonomgeving en verleen de hulp zoveel mogelijk dáár; • Het preventieve perspectief: wees alert op signalen en treedt vroegtijdig op in de rol van ondersteuner en begeleider ten einde problemen voor te zijn. Samenwerking met andere disciplines, zoals onderwijs en politie, is daarbij het sleutelwoord.
2.2.3 Schaalvergroting en integraal werken
Schaalvergroting is een ontwikkeling die zich de laatste jaren op allerlei terreinen heeft voorgedaan. Ook het werkgebied van zorg en welzijn is er niet aan ontkomen getuige onder meer de fusies van de verschillende vormen van jeugdzorg tot Bureaus Jeugdzorg, de ontwikkeling richting brede stedelijke welzijnsorganisaties of de fusies van psychiatrische voorzieningen met de Riaggs tot grote GGZ-instellingen. Zo is tussen 1993 en 2001 het aantal Riaggs van 57 tot 14 verminderd en het aantal algemeen psychiatrische ziekenhuizen van 45 naar 7 grote instellingen teruggebracht. De stad Utrecht kent na allerlei fusieprocessen nu nog maar een drietal organisaties op het terrein van welzijn (Cumulus, Portes, Smol). Doel van deze schaalvergroting is steeds geweest: meer efficiency,de juiste zorg op de juiste plaats zien te krijgen, meer productvernieuwing, meer keuzemogelijkheden voor de cliënt, betere informatievoorziening, beter kunnen inspelen op de vraag van de klant, komen tot een samenhangende zorgketen. Een belangrijke vraag –ook in het kader van ons onderzoek relevant- is of schaalvergroting ook consequenties heeft voor de beroepsuitoefening en de beroepsidentiteit van de sociaalagoog? Of is het zo dat er dat er op het salarisstrookje alleen maar een andere werkgever vermeld staat en dat er verder in de beroepsuitoefening niets is veranderd? Zijn de vele kleinere instellingen hetzelfde gebleven en alleen maar onder één gezamenlijke paraplu 22
gebracht? Welke invloed hebben andere managementsvormen, modern personeelsmanagement zoals detachering, herplaatsing, scholingsprogramma’s enz. op het beroepshandelen en de beroepsidentiteit van de sociaal-agogische werker? Wordt hij gehinderd of geholpen door de op gang zijnde of inmiddels afgeronde operaties van schaalvergroting? De Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling geeft recentelijk aan dat grootschalige organisaties ervoor zorgen dat de afstand tussen organisatie en cliënt, maar die tussen medewerkers binnen een organisatie (te) groot wordt. ‘Daarmee verliest de professional aan handelingsruimte, de organisatie aan identificatievermogen en iedereen aan herkenbaarheid. Cliënt en medewerker worden er niet op hun menselijke kwaliteiten aangesproken, maar op hun functionaliteit. Dat wakkert geen verantwoordelijkheidsbesef aan en heeft alleen al daarom een negatief effect op efficiency en kwaliteit.’ (RMO, 2002, p. 10) De Raad bepleit de grootschaligheid zo kleinschalig mogelijk te organiseren. Dit kan door de ontwikkeling van herkenbare eenheden (de frontoffice), een ontwikkeling die goed kan samengaan met een grootschalige organisatie van de niet primaire taken (de backoffice). In die zin hoeft er geen tegenstelling te bestaan tussen grootschalig en kleinschalig. Als voorbeeld haalt de Raad onder meer de Universiteit van Oxford aan, die in 39 gelijksoortige ‘colleges’ is georganiseerd. Hierin gaat grootschaligheid samen met het bieden van kleinschalig, nabij en herkenbaar georganiseerd onderwijs. Integraal werken De term integraal werken heeft direct te maken met de uitvoering van de werkzaamheden omdat het gaat over het handelen zelf: 'Het woord integraal mag zich sinds enkele jaren ook in een steeds grotere populariteit verheugen. (…) Af en toe wordt het woord integraal overigens vervangen door het minder imponerende ‘samenhangend’. (….) Samenhang of integraliteit is goed, verkokering en concurrentie is slecht. (…) Integraliteit van beleid wordt in ieder geval geassocieerd met een overheid waarin departementen, diensten sectoren en afdelingen nu eens niet langs elkaar heen werken. De behoefte aan samenhang, coördinatie en afstemming van beleid is van alle tijden.' (Weterings en Tops 2002, 62 e.v.) Meer en meer wordt gesproken van een integrale aanpak van allerlei situaties op het terrein van zorg en welzijn. Een integrale aanpak die samenwerking en afstemming vraagt, maar die mogelijk ook andere vaardigheden vraagt. Doel van de schaalvergrotingsoperaties in het jeugdwelzijnswerk en de jeugdzorg is onder andere om tot een meer integrale aanpak te komen. Samenwerking tussen afdeling en diensten die voorheen niet samenwerkten, al dan niet in tijdelijke projecten, wordt overal op gang gebracht, bijv. samenwerking tussen buurtwerk, maatschappelijk werk, politie, jeugdhulpverlening bij Bureau Jeugdzorg. In ons onderzoek is onder meer de vraag aan de orde hoe zich de ontwikkelingen op het terrein van schaalvergroting en integraal werken vertalen in het dagelijks werk, de arbeidsomgeving en de professionaliteit van de sociaal-agogische werker. Is er verschil tussen het beleidsvoornemen om integraal te werken en de realiteit en beleving van de betrokken HBO-professionals? Het integraal kijken naar allerlei samenlevingsvraagstukken vraagt mogelijk een andere benaderingswijze van de sociaal-agoog en dus ook van de opleidingen (hogescholen) die sociaal-agogen opleiden. Binnen de Faculteit Sociaal-agogische Opleidingen van de 23
Hogeschool van Utrecht lijkt er ook een integrale tendens gaande in de zin dat er vanuit het opleidingsperspectief meer en meer wordt gekeken vanuit verschillende domeinen in plaats vanuit verschillende opleidingen. Concreet komt dit tot uiting in de in 2001 gestarte deeltijd opleiding Social Work waarin studenten van MWD, SPH en CMV gezamenlijk worden opgeleid. De studiegids Social Work: 'Tussen de sociale beroepen van de CMV-er, MWD-er en SPH-er onderling, zowel als in de samenwerking van deze met andere disciplines, is in toenemende mate sprake van een geïntegreerde professionele benadering van sociale vraagstukken. Deze ontwikkeling hangt direct samen met ontwikkelingen die de laatste jaren zijn opgetreden in het sociale beleid van de overheid: vragen op het terrein van zorg en welzijn zijn integraal van karakter en vergen een intersectoraal antwoord met zo min mogelijk schotten tussen hulpverleners, organisaties en financieringsstromen.' (HvU/FSAO 2002) Er bestaat een verband bestaat tussen integraal werken en de noodzaak van onderlinge afstemming en samenhang. Integraal werken lijkt gericht tegen ontschotting en verkokering binnen de sector zorg en welzijn. Opleidingen reageren hierop door meer en meer onderwijs aan te bieden vanuit domeinen of zelfs vanuit een geïntegreerde opleiding. Of schaalvergroting ondersteunend is aan integraal werken zal de praktijk moeten gaan uitwijzen.
2.2.4 Vermaatschappelijking van zorg
Onder ‘vermaatschappelijking van zorg’ verstaan we in het kader van dit onderzoek het stimuleren dat psychiatrische patiënten en mensen met een verstandelijke handicap zo volwaardig mogelijk kunnen functioneren in de samenleving. Dat wil zeggen: zelfstandig wonen in een gewoon huis, in een gewone buurt, met behulp van een steunsysteem. Deze ontwikkeling heeft betrekking op het gehele terrein van welzijn en gezondheidszorg. Tot de jaren ‘80 van de vorige eeuw was het normaal om mensen die een verstandelijke of psychiatrische handicap hadden buiten de maatschappij te plaatsen en apart te laten behandelen en/of wonen in grote instellingen ver van de bewoonde wereld. Ook jongeren die intensieve behandeling/begeleiding nodig hadden werden in internaten geplaatst ver weg van hun ouders, vrienden en school. Zo'n 20 jaar geleden is hierin verandering gekomen, hoewel men toen nog niet sprak van vermaatschappelijking van zorg. Er werd gesproken over integratie en de-institutionalisering. Grote instellingen moesten worden opgeheven en gedecentraliseerd opgezet worden in wijken en buurten in dorpen en steden. De ontwikkeling van de vermaatschappelijking van zorg ontstond toen bleek dat het bouwen van allerlei voorzieningen in gewone wijken geen garantie was voor integratie en samenleven. Blijkbaar was daar meer voor nodig. Integreren en volwaardig deelnemen aan de maatschappij vraagt niet alleen iets van de kwetsbare ander, maar vraagt ook iets van de maatschappij zelf. Vermaatschappelijking is een opdracht voor de samenleving als geheel. Het is 'mensen bij hun macht brengen' als sociale beweging, de beweging van empowerment (Taskforce vermaatschappelijking geestelijke gezondheidszorg 2002). De maatschappij zal meer bekend moeten raken met de mensen die in een bepaald opzicht anders zijn. Oplossingen zijn voor hen nodig om deel te kunnen nemen aan het sociale leven, aan meer normale woonvormen, aan arbeidsprocessen, aan sportclubs en kunstvormen. Vermaatschappelijking gaat dus iedereen aan. Het is ook een zaak van uitkeringsinstanties, woningverhuurders, financiële instellingen, werkgevers, onderwijsinstellingen, arbeidsvoorzieningen, maatschappelijk werk, welzijnswerk, politie, buren, familie enz. 24
Een belangrijk begrip in dit kader binnen de wereld van de geestelijke gezondheidszorg is kwartier maken. Zo heet ook het boek van Doortje Kal (2001), met als ondertitel: ‘werken aan ruimte voor mensen met een psychiatrische achtergrond’. Hoewel Kal zich met name richt op het terrein van de geestelijke gezondheidszorg is de vertaling gemakkelijk te maken naar allerlei doelgroepen die te maken hebben met een achterstand op het terrein van integratie en normalisatie. Het gaat erom dat de samenleving als geheel de kwetsbare groepen ondersteunt om deel te kunnen nemen aan diezelfde samenleving. Er wordt in dit kader ook gesproken van community support: de steun die de samenleving geeft aan de kwetsbare ander. Kritische geluiden Kritische geluiden worden ook gehoord als het gaat om vermaatschappelijking van zorg. Er zijn tegenbewegingen aan het ontstaan vanuit cliëntenraden en ouderverenigingen. Op de vraag of extramuralisering is doorgeschoten zegt Paul Schnabel, directeur van het sociaal cultureel planbureau het volgende: 'Voor de meeste patiënten niet. Maar er is een groep die weinig baat heeft bij een leven in de samenleving. Mensen die in een uitgewoond huis zitten, volledig verloren, niemand die zich met hen bemoeit, met geen enkel sociaal contact. Dat is vermaatschappelijking in de vorm van sociale isoleercel.' (Schnabel 2002). Kristjana Kristiansen, hoogleraar in de sociale wetenschappen in Noorwegen meent dat er in Nederland sprake is van een 'push-plan' waarbij de instellingen de bewoners als het ware de samenleving in duwen, in plaats van een 'pull-plan' waarbij deze door de lokale gemeenschappen in de samenleving worden getrokken en verwelkomd (aangehaald in Van Vliet en Plemper 2002). Vermaatschappelijking en jongeren. Jongeren werden voorheen veel sneller uit huis geplaatst bij bijvoorbeeld sterk afwijkend gedrag of werden naar andere scholen gestuurd. Ook hierin is een verandering gekomen. Het wordt nu belangrijk gevonden dat jongeren ook bij sterk afwijkend gedrag toch in hun buurt blijven voor begeleiding en of behandeling wanneer dat nodig is. Er wordt beleid gerealiseerd om goede afstemming te laten plaatsvinden tussen allerlei instellingen. Voorbeelden in Utrecht zijn de netwerkoverlegsituaties rond 0-12 jarigen en van 12-18 jarigen. Deze netwerken hebben vroegtijdige signalering tot doel. Het wordt belangrijk gevonden dat de jongere begeleidt wordt op díe terreinen van zijn leven die voor hem belangrijk zijn in de context van zijn eigen buurt. Het belang hiervan komt ook terug in het ‘Ontwerp beleidskader jeugdzorg 2003-2006’ van de provincie Utrecht: hier gaat het om de inbedding van de jeugdzorg in de maatschappij en de vertaling van actuele maatschappelijke vraagstukken naar het jeugdzorgaanbod. Vermaatschappelijking betekent dat de zorg aansluit bij de behoefte van de jeugdigen en de ouders. De opbouw van intensieve ambulante zorg wordt gestimuleerd, ook intersectorale magneetwerking met lokale voorzieningen en onderwijs. Men hoopt op deze manier ook beter gebruik te kunnen maken van de sociale en familiale netwerken van cliënten en het oplossend vermogen van cliënten.
2.3
Tot slot
We hebben in dit hoofdstuk onder meer een beeld gegeven van de snelle veranderingen die zich voordoen in de positie van jeugdigen. Veranderingen binnen de opvoedingssituatie van gezinnen, de veranderende samenstelling van de jongerenpopulatie, de opkomst van de ‘keuzemaatschappij’ en de grotere verantwoordelijkheidsdruk op jeugdigen, zijn enkele van de ontwikkelingen die we geschetst hebben. De inspanningen die sociaal-agogische 25
professionals plegen hebben hier nauw mee te maken. Mede door deze ontwikkelingen is de pedagogische opdracht binnen het sociale beleid meer in beeld gekomen. Een opdracht die zich vaak vertaalt in het stimuleren van sociale en culturele competenties. Ook de ontwikkelingen richting vraaggericht werken zijn te beschouwen als een tegemoetkoming aan de mondiger wordende klant/cliënt en aan de grotere nadruk op de eigen verantwoordelijkheid. De vermaatschappelijking van de zorg, waar we in dit hoofdstuk aandacht aan besteed hebben, is mede bedoeld om nieuwe sociale contexten te kunnen creëren waarin mensen zich beter thuis voelen en zich beter kunnen ontwikkelen. Een van de opgaven waarvoor de sociaal-agogen staan bij het werken met jongeren is oog te blijven houden voor de sociale contexten waarin jeugdigen zich ontwikkelen. Al te makkelijk worden vaak problemen of probleemgedrag van jeugdigen versmald tot individuele ontwikkelingskenmerken. Wat de achtergrond is van bepaalde problemen of van probleemgedrag blijft vaak buiten beschouwing. Ook problemen die zich als groepsverschijnsel openbaren worden in de huidige tijd vaak sterk geïndividualiseerd. In het verlengde van dit ‘paradigma van de geïndividualiseerde verantwoordelijkheid’ (zie Matthijs in dit hoofdstuk) is het nu moeilijker om aandacht te vragen en te krijgen voor de context waarin bepaalde sociale problemen zijn ontstaan. De verschillende sociaal-agogische beroepen hebben in onze ogen zowel taken op het terrein van het ‘onderhoud’ van deze sociale contexten als op het terrein van de individuele ontwikkeling van jeugdigen. Nog preciezer: zij geven mede vorm aan deze sociale contexten om de ontwikkeling van jeugdigen te stimuleren en voorwaarden te scheppen voor (nieuwe) vormen van sociale verbondenheid. ‘Dat betekent: een sociale infrastructuur creëren waarin jeugdigen zich welkom en gewaardeerd voelen, waarin ze weten dat ze er iets toe doen, kortom een pedagogische sfeer die positieve verwachtingen ten aanzien van jongeren uitstraalt. In zo’n sfeer zijn regels en normen ook makkelijker te stellen en te handhaven, omdat ze deel uitmaken van een gewogen balans: die tussen steun en toezicht.’ (De Winter 2001) Naarmate bij mensen hun afkomst, religie of culturele achtergrond minder een rol spelen bepalen ze de richting van hun levensloop meer zelf. Dit heeft voordelen. Schaduwkanten zijn er eveneens. Het grootbrengen van kinderen en jeugdigen is in de huidige tijd onmiskenbaar lastiger geworden. Richtinggevende (opvoedings-)kaders zijn nu minder voorhanden, de klassieke sociale verbanden zijn aan het vervagen. ‘Eenvoudige’ principes als wederkerigheid, gedeelde verantwoordelijkheid, sociale binding en sociale controle zijn nu minder voorhanden. Van verschillende kanten wordt benadrukt dat de pedagogische infrastructuur aan vernieuwing toe is. (RMO 2001) Een van de terreinen waarop deze vernieuwing gestalte kan krijgen betreft de stimulering van samenwerkingsrelaties. Ouders, de jeugdigen zelf, instellingen , buurtgenoten, vrijwilligers kunnen meer onderling samenwerken. Sociaal-agogische professionals kunnen deze samenwerking in gang zetten en stimuleren, zoals we in dit hoofdstuk hebben aangegeven. Waar deze professionals tegen aan lopen is nog vaak een sterke verkokering in het werk. Organisaties die los van elkaar en op een specifiek eigen terrein opereren en weinig oog hebben voor wat in hun omgeving (of in de omgeving van hun doelgroepen) gebeurt. Er is eerder verticale oriëntatie dan horizontale oriëntatie, zo geeft de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling aan (RMO 2002). Wanneer gekozen wordt voor een meer horizontalere oriëntatie kunnen ook integralere werkvormen tot stand komen. Werkwijzen van verschillende professionals kunnen dan meer op elkaar afgestemd worden en in één aanpak verbonden worden. De RMO noemt een drietal voorwaarden voor deze horizontale oriëntatie: 26
‘De eerste stap op weg naar een horizontale oriëntatie is dat instellingen de mogelijkheid hebben om een duidelijk eigen profiel te kiezen en dat professionals ervoor kunnen kiezen hun taken zelf in te vullen. Verder hebben instellingen en professionals onderhandelingsruimte nodig om goed werkbare arrangementen te treffen met burgers of cliënten en met andere maatschappelijke partijen. Ten slotte moet het tijdbeslag van bureaucratische verplichtingen verminderen zodat instellingen en professionals in de frontlinie zich weer met hart en ziel kunnen richten op het dagelijks contact met burgers en cliënten.’ (RMO 2002, p. 46) De sociaal-agogische beroepen zitten onmiskenbaar in een overgangsfase. Alle beroepen worden geconfronteerd met grotere aanspraken op het terrein van efficiency en resultaatgericht werken. De opkomst van meer vraaggericht en integraal werken zet de oude scheidslijnen tussen de beroepen onder druk. Het is een proces dat ook weer nieuwe kansen en mogelijkheden kan creëren. De grotere aandacht voor de kwaliteit van de professional is in ieder geval positief te noemen. Lange tijd was hier weinig aandacht voor en kwamen professionals ook op (te)grote afstand van hun klanten/cliënten te staan. Vanuit de noodzaak de pedagogische infrastructuur te vernieuwen (minder bureaucratie, meer samenwerking, dichterbij burgers en cliënten, meer opvang en zorg in de directe woonomgeving, professionals in direct contact met jeugdigen en ouders) is er tevens veel voor te zeggen opnieuw te kijken naar de verschillende sociaal-agogische beroepen. Zijn de verschillen tussen deze beroepen –zoals ze hun neerslag hebben gekregen in beroepen- en opleidingsprofielen- in de huidige tijd nog relevant? Ontstaan er nieuwe vormen van sociaal-agogische professionaliteit?
27
28
3
Generalist en specialist
Over de opkomst van een brede sociale professie
Vanaf eind jaren ‘80 zijn er pogingen in het werk gesteld om te komen tot meer afbakening en herkenbaarheid van de sociaal-agogische beroepen. Dit heeft er in geresulteerd dat er verschillende beroepsprofielen geformuleerd zijn en de opleidingen in het hoger onderwijs begin jaren ‘90 de bestaande wildgroei aan studierichtingen en differentiaties teruggebracht hebben tot enkele brede beroepsopleidingen. Deze brede beroepsopleidingen zijn gericht op ‘een herkenbaar beroep of werkveld’ en leiden –ter onderscheiding van verwante MBOopleidingen- op tot ‘een basisbekwaamheid als beroepsbeoefenaar in meer complexe arbeidssituaties’. De opleidingen hebben hun profielen in samenspraak met het werkveld ontwikkeld. In deze profielen is onder meer geprobeerd de sociaal-agogische kern van de verschillende beroepen te formuleren. Wat is de aard van de (ped)agogische dienstverlening die het hart uitmaakt van het (brede) beroep? Hier hebben de opleidingen weer competenties uit afgeleid die in hun studieprogramma's richtinggevend moeten zijn. (LOO SPH, 1999, LOO CMV, 1999, LOO CT, 1999, LOO MWD, 2000) Veel energie is door de verschillende sociaal-agogische opleidingen de afgelopen tien jaar gestoken in het benadrukken van dit eigen profiel, de bijzondere eigenheid van de beroepen of functies waarvoor wordt opgeleid. Soms zoveel energie dat het zicht op de gemeenschappelijke kern en gemeenschappelijke referentiekaders naar de achtergrond verdween. Zijn de oude onderscheidingen tussen de verschillende beroepen in het sociaalagogische veld momenteel nog bruikbaar? Sporen deze onderscheidingen nog met de processen die zich in de diverse werkvelden afspelen? Momenteel worden steeds meer vragen gesteld bij deze drang tot onderscheiding en profilering die de afgelopen jaren in het sociaal-agogisch onderwijs heeft plaatsgevonden. Er vindt een nieuw proces van verbreding plaats, waarin sterker de onderling bindende factoren voorop staan. In dit hoofdstuk geven we aan hoe binnen de Faculteit Sociaal-Agogische Opleidingen van de Hogeschool van Utrecht dit Social Work concept wordt verwoord. We leggen hierbij vooral de nadruk op de bindende én onderscheidende competenties, kerntaken en beroepscontexten van de sociaal-agogische professionals. Althans, zoals ze binnen deze Faculteit worden verwoord. In ons onderzoek hebben we een 20-tal sociaal-agogische professionals geïnterviewd. Een van de vragen die we proberen te beantwoorden is hoe deze professionals zich zien ten opzichte van elkaar. Zijn ze veel bezig met het benadrukken van datgene waarin ze van elkaar verschillen. Groeien ze –deels ‘ongemerkt’ door nauwere samenwerking- geleidelijk naar elkaar toe? In de laatste paragraaf maken we enige afrondende opmerkingen.
3.1
Social Work
Binnen de HvU is er in een voorlopige notitie een vergelijking gemaakt tussen de verschillende opleidingen (Profiel Social Work 2003). In het kader van ons onderzoek putten we hieruit en geven we hieronder beknopt weer wat onder Social Work wordt verstaan, 29
welke gemeenschappelijke Social Work competenties geformuleerd zijn en welke kerntaken voor de verschillende sociaal-agogische beroepen aan de orde zijn. Onder Social Work wordt in voornoemd document verstaan de hulp- en dienstverlening met het karakter van sociale interventie, sociale en culturele vorming en gemeenschapsontwikkeling, die gericht is op ontwikkeling van mensen, op gedragsverandering en probleemoplossing in menselijke relaties en op verbetering van de kwaliteit van samenleven in grotere sociale verbanden. Social Work interventies bevinden zich op het snijvlak van de individuele leefsfeer en de maatschappij en zijn van 3 verschillende typen: (a) interventie/ probleemoplossing ( o.m. psychosociale hulpverlening, therapie, conflictbemiddeling, crisisinterventie, pleitbezorging); (b) sociale en culturele vorming en – activering (o.m. sociale netwerkontwikkeling, reïntegratie, culturele vorming, opvoedingsondersteuning); (c) gemeenschapsontwikkeling ( opbouwwerk, collectieve belangenbehartiging, beleidsbeïnvloeding, inspraak en participatie in beleid) Bondig geformuleerd is een social worker een ‘sociaal veranderkundige’. Op basis van kennis en inzicht uit de sociale wetenschappen en de agogiek/ pedagogiek is hij in staat veranderingsprocessen voor te bereiden, in gang te zetten en te begeleiden gericht op sociale en culturele ontwikkeling van mensen, gedragsverandering, probleemoplossing in menselijke relaties en verbetering van de kwaliteit van het samenleven in kleine en grotere sociale verbanden. Het pleidooi voor de verbreding van verschillende beroepsopleidingen binnen een domein van Social Work gaat vaak gepaard met de roep om een onderliggende wetenschappelijke basis (Winkelaar 2002). Sociale pedagogie of sociale agogiek kan als kernwetenschap – zorgvuldiger dan nu gebeurt- de verschillende studierichtingen ten dienste zijn. De verdere ontwikkeling van deze kernwetenschap vereist evenzeer verbreding en de bundeling van krachten binnen de diverse opleidingen. Het gebruik van de term Social Work sluit aan bij een ontwikkeling in het sociaal-agogische beroepenveld richting brede professies. Zo geeft Van Ewijk (2003) aan dat het onwenselijk is de kerntaken van de verschillende sociale beroepen enkel te formuleren in verbinding met instellingen of een bepaalde sector. Hij spreekt liever over sociale professies die te maken hebben met lokaal sociaal beleid. Dit biedt (meer) mogelijkheden om de verbijzondering van werksoorten en functies te overstijgen. Hij formuleert een zestal kerntaken binnen het sociale domein: interventie, opvoeding, educatie, cohesie, zorg en informatie en advies. Hij stelt: ‘Bij alle hier genoemde kerntaken komen we meerdere beroepsgroepen uit de verschillende beroepsdomeinen en meerdere werksoorten tegen (sociaalpedagogisch, sociaal-cultureel, maatschappelijk werk). Het is zaak om veel meer verbindingen te leggen tussen de verschillende kennisgebieden. Het welzijnswerk in zijn volle breedte heeft veel meer in zijn mars dan wanneer je in de smalte naar de afzonderlijke werksoorten kijkt. Het werk krijgt ook meer zeggingskracht als het verbonden wordt met de grotere maatschappelijke opgaven.’ (Van Ewijk 2003, p. 71)
3.2
Competenties van sociaal-agogen
Voor alle sociale beroepen worden de volgende algemene competenties als zeer belangrijk gezien:
30
samenwerkingscompetenties met uiteenlopende samenwerkingspartners samenhangend met integraal werken en met de raakvlakken tussen zorg en welzijn, organisatorische, leidinggevende en begeleidende competenties strategische competenties waar het gaat om kunnen werken in een beleidsmatige en politieke context, waarin afstemming op vragen van opdrachtgevers, strategisch opereren, je zelf kunnen verkopen, netwerkvaardigheden, aanspreekbaar zijn op resultaat en kwaliteit. het werken aan eigen professionaliteit met grote nadruk op de beroepshouding en aan beroepsontwikkeling. In marktonderzoek van de FSAO (aangehaald in voornoemde notitie) is gevraagd naar de competenties voor HBO afgestudeerden in sociale beroepen. In volgorde van het aantal vermeldingen werden genoemd: communicatief vermogen marktgerichtheid, klantgerichtheid samenwerkingsvaardigheden, netwerkvaardigheid reflectief vermogen, analytische vermogen, netwerkvaardigheid,, een generalistische instelling, stressbestendigheid, zelfstandigheid en creativiteit, flexibiliteit, resultaatgerichtheid, opleidingen) kennis van organisatietheorie, management en projectmatig werken kennis van beleid en beleidsprocessen (organisatiegericht, veel te weinig van sociaal beleid)
3.3
Kerntaken van sociaal-agogen
Wat zijn kerntaken van de verschillende sociaal-agogische beroepen? In onderstaand overzicht geven we deze per opleidingsbenaming weer. Ook hier weer met gebruikmaking van voornoemd HvU/FSAO-document. Maatschappelijk Werk en Dienstverlening De kerntaken van de MWD- er zijn gericht op ondersteuning bij het oplossen van vragen en problemen in sociaal functioneren op het snijvlak individu en sociale omgeving De kerntaken zijn: Verkennen en analyseren van problemen en opsporen van hulpvragen Verlenen van procesmatige psychosociale hulpverlening Agogische dienstverlening: Informatie en advies, voorlichting, belangenbehartiging , pleitbezorging en bemiddeling coördinatie van hulp- en dienstverlening, Persoonlijke begeleiding, casemanagement Signalering, verwijzing, Crisisinterventie Culturele en Maatschappelijke Vorming De kerntaken van de CMV- er zijn gericht op sociaal-culturele en educatieve vorming en participatie van individuen en groepen en gemeenschapsontwikkeling. De kerntaken zijn: Verkennen van uitgangssituatie, vragen en behoeften van klanten en doelgroepen Vindplaatsgericht werken/ activering 31
Ontwerpen en uitvoeren van educatieve, recreatieve, cultureel/ kunstzinnige en samenlevingsopbouwprogramma’s en activiteiten Organiseren en structureren van interactieprocessen/ netwerken/ samenwerkingsrelaties tussen individuen, groepen, organisaties en gemeenschappen Agogische dienstverlening: informatie, advies, voorlichting, begeleiding, bemiddeling Leidinggeven en coördineren (vrijwilligers, instellingen) Als ondernemer functioneren op cultureel educatief terrein Sociaal-pedagogische hulpverlening De kerntaken van de SPH –er zijn gericht op het ondersteunen van mensen met beperkingen in hun woon- en leefsituatie en het bevorderen van hun maatschappelijk functioneren op meerdere levensterreinen. De kerntaken zijn: Verkennen en analyseren van problemen en opsporen van hulpvragen Bevorderen van zelfzorg/ zelfredzaamheid en hulp bij de organisatie van wonen en leven Ontwikkelingsstimulering in cognitief, sociaal, emotioneel en fysiek opzicht Persoonlijke begeleiding en casemanagement, ontwikkeling sociaal netwerk Inrichten en hanteren van een therapeutische leefomgeving/ optimale leeromgeving Signalering, verwijzing, preventie Agogische dienstverlening, informatie, advies voorlichting Belangenbehartiging Creatieve therapie De creatief therapeut is een specialistisch hulpverlener die met non-verbale methoden en middelen hulp biedt aan cliënten met psychische stoornissen en handicaps. Centraal staat het onderkennen, overwinnen, verminderen en accepteren van emotionele, sociale, cognitieve en psycho-motorische problemen en het bevorderen van ontwikkeling. De kerntaken zijn: Observatie en diagnose Creatief therapeutische behandeling Mede vormgeven en uitvoeren van behandelprogramma’s Ontwikkelingsstimulering Ondersteunen bij rehabilitatie, reïntegratie Preventie
3.4
Kerntaken en de indeling in segmenten
In de voorgaande paragraaf gaven we de kerntaken per opleiding aan. Over deze kerntaken nog het volgende: kerntaken zijn de belangrijkste activiteiten, waaraan de uitoefening van het beroep zichtbaar wordt. Om deze kerntaken adequaat uit te voeren moet de beroepskracht competent zijn in methodisch opzicht, in sociaal communicatief opzicht en in strategisch en organisatorisch opzicht. Helder omschreven kerntaken zijn bij uitstek geschikt voor het uitwerken van deze competenties naar de beroepscontext. Zij vormen daarvan het centrale element. Kerntaken van beroepen zijn evenwel aan een zekere verandering onderhevig. De afgelopen jaren hebben ontwikkelingen geleid tot nieuwe sociaal-agogische functies, die tot de kerntaken van meerdere beroepsgroepen zijn gaan behoren. Bestaande kerntaken van oorspronkelijk één beroepsgroep worden thans uitgeoefend door meerdere beroepsgroepen. Bij werving en selectie voor bepaalde functies wordt vaak minder gekeken naar een specifieke beroepsopleiding. Tenslotte wordt in het verlengde van de discussie 32
over de toekomstige organisatie van zorg- en welzijnsvoorzieningen ook nagedacht over nieuwe beroepsprofielen met kerntaken die meerdere beroepsgroepen overstijgen. De komende jaren zal duidelijk worden op welke wijze deze ontwikkelingen zich voortzetten en welke gevolgen dit heeft voor de uitwerking van competenties naar programma’s. Het cluster van kerntaken van de verschillende sociaal-agogische beroepen wordt in de verschillende opleidingsprofielen segment 1 genoemd. Een tweede segment van taken of competenties heeft betrekking op bedrijfsvoering. Een derde segment van taken of competenties heeft betrekking op beroepsinnovatie. In ons onderzoek zullen deze drie segmenten ook terugkomen. Zoals gezegd verwijst segment 1 van het beroepshandelen naar de directe uitvoering met/voor klanten/cliënten. De uitvoerende taken op het terrein van agogische hulp- of dienstverlening van de professional als werker staan hierin voorop. Segment 1 en Social Work • Een social worker is in staat een agogische en/ of therapeutische en/ of pedagogische relatie aan te gaan, te onderhouden en te beëindigen met een individu, groep en/of groter samenlevingsverband en op basis daarvan de kerntaken uit te voeren, die behoren tot een van de social work beroepen • Een social worker is in staat deze kerntaken op methodische wijze en op basis van gedragswetenschappelijke, sociaal wetenschappelijke en agogische kennis vorm te geven en uit te voeren door te laten zien dat hij in staat is planmatig, procesmatig, resultaatgericht en strategisch te werken en vanuit verschillende methodische benaderingen: o.m. vraaggericht, competentiegericht en systeemgericht • Een social worker is in staat tot voortdurende evaluatie en bijstelling van zijn methodisch handelen en kan daarop reflecteren en zich daarover verantwoorden aan de hand van theoretische en normatieve kaders Het tweede taakgebied van sociaal-agogische HBO-professionals heeft betrekking op de professional als medewerker. Het werken in en vanuit een arbeidsorganisatie staat hierin centraal. Taken die hieronder vallen hebben betrekking op leidinggeven aan de organisatie en medewerkers, het begeleiden van medewerkers en stagiaires en het zelfstandig ontwikkelen en voorbereiden van beleid en beheerstaken. Het opereren in organisatieverband vraagt van HBO-professionals specifieke vermogens. Ook het werken in teamverband en het bijdragen aan teamvorming en teamdoelen vallen hieronder, evenals financieel management, administratie, personeelsplanning of het leveren van een bijdrage aan een systeem van kwaliteitszorg. In de verschillende opleidingsprofielen binnen het hoger sociaal-agogisch onderwijs wordt aangegeven dat de taken binnen dit segment belangrijker zijn geworden. Professionals worden meer en meer aangesproken op hun competenties op het terrein van bedrijfsvoering, acquisitie en marketing. Ook worden vaker vaardigheden verlangd met betrekking tot het schrijven van projectplannen t.b.v. interne en externe opdrachtgevers. Het beïnvloeden en bewerkstelligen van condities die de sociaalagogische dienstverlening mogelijk maken wordt belangrijker.
33
Segment 2 en Social Work • Als medewerker van een arbeidsorganisatie is een social worker in staat op professioneel niveau te functioneren in diverse rollen als collega, lid van een multidisciplinair team, als begeleider en leidinggevende ,als projectleider, als voorlichter, als netwerker en als vertegenwoordiger van de organisatie in externe samenwerkingsverbanden • Binnen en vanuit de eigen arbeidsorganisatie kan de social worker op basis van gericht marktonderzoek en systematische evaluatie bijdragen aan de vormgeving van beleid, de verbetering van de kwaliteit van de hulp- en dienstverlening en de ontwikkeling van nieuwe producten. • De social worker is in staat van toepassing zijnde financiële, beheersmatige, organisatorische, wettelijke en beleidsmatige kaders bij de uitvoering van zijn werk adequaat te hanteren en binnen de arbeidsorganisatie voorwaarden te realiseren voor een kwalitatief verantwoorde uitvoering van zijn werkzaamheden met cliënten Het derde taakgebied van deze HBO-professionals heeft betrekking op de professional als lid van de beroepsgroep: de beroepsontwikkeling staat hierin voorop d.w.z. de competentie met betrekking tot het werken aan professionalisering. Werken aan professionalisering omvat de taken van de professional op het terrein van de eigen professionele ontwikkeling en de bijdrage die hij levert aan de maatschappelijke erkenning en legitimatie van het beroep en de ontwikkeling van de beroepsmethodiek. In de verschillende opleidingsprofielen wordt gesproken over het feit dat professionele sociaal-agogen werkzaam zijn in een ‘normatieve professie’. De verschillende sociaal-agogische beroepen vooronderstellen verbondenheid en engagement met mensen en erkenning van de eigenheid van mensen. Door middel van het aangaan van relaties met mensen en het maken van verbindingen tussen organisaties wordt het werk vorm gegeven. Dit kan niet zonder een normatieve visie op wat rechtvaardige maatschappelijke verhoudingen zijn en wat minimumvoorwaarden zijn voor een leefbaar en menswaardig bestaan. Onder dit derde taakgebied vallen verder ook de competenties op het terrein van levenslang leren: de noodzaak van doorleren, van het verbreden en verdiepen van competenties in een steeds veranderende maatschappelijke context en een beroepenveld dat in ontwikkeling is. Van de professional wordt eigen initiatief hierin verlangd waardoor hij ook een bijdrage kan (blijven) leveren aan de kennisontwikkeling met betrekking tot het beroepsmatig/methodisch handelen. Segment 3 en Social Work • De social worker beschikt over een adequate beroepshouding, die tot uitdrukking komt in interactie met cliënten, collegas, leidinggevenden en externe partners, het vermogen tot kritische reflectie op het eigen beroepsmatig functioneren als ook over zelfontwikkelend en lerend vermogen , tot uitdrukking komend in het verantwoordelijkheid nemen voor de eigen professionele en loopbaanontwikkeling • De social worker kan bijdragen aan beroepsontwikkeling door ontwikkelingen in de samenleving, in het sociaal beleid en in het beroepenveld en wetenschappelijke kennis om te zetten in bruikbare toepassingen voor de beroepsuitoefening, door zelf onderzoek te verrichten, praktijktheorieën te ontwikkelen en bij te dragen aan de ontwikkeling van best practices • De social worker kan in woord en geschrift actief deelnemen aan de maatschappelijke discussie over vraagstukken van zorg en welzijn en de functie. identiteit en legitimiteit van het social work 34
3.5
Beroepscontexten van sociaal-agogen
Voor de volledigheid geven we hieronder ook een overzicht van de verschillende beroepscontexten waarbinnen professionals (met een verschillende opleidingsachtergrond) werkzaam zijn. En een overzicht van contexten waarin de verschillende professionals in een meer multidisciplinaire context werkzaam zijn. De bron is nog steeds het HvU-FSAOdocument. MWD-contexten Maatschappelijke dienstverlening: AMW, Maatschappelijke opvang Algemene en geestelijke gezondheidszorg Ouderenzorg Gehandicaptenzorg Jeugdzorg Justitiële zorg Onderwijs Bedrijven CMV-contexten Welzijn: jongerenwerk, sociaal cultureel werk, lokaal ouderenwerk Lokale overheid en opbouwwerk Organisaties op het terrein van kunst en cultuur, sport en recreatie Specifieke organisaties als, woningbouwcorporaties en organisaties met ideële instellingen Toerisme SPH-contexten Algemene en geestelijke Gezondheidszorg Jeugdzorg Justitiële zorg Maatschappelijke opvang Ouderenzorg Gehandicaptenzorg Welzijn: jeugdhulpverlening, opvoedingsondersteuning en –voorlichting, kinderopvang CT-contexten Residentiele en ambulante geestelijke gezondheidszorg Gehandicaptenzorg Jeugdzorg Justitiële zorg Welzijn, thuisondersteuning Maatschappelijke opvang Speciaal onderwijs Contexten waarin bij uitstek multidisciplinair wordt samengewerkt (Geestelijke) Gezondheidszorg, jeugdzorg, gehandicaptenzorg: sph-mwd-ct Justitie: mwd-sph-ct Onderwijs: mwd-cmv-ct Lokaal welzijnswerk eerste lijn: cmv-mwd-sph-ct 35
mwd-sph sph-cmv
Arbeid/dagbesteding: Kunst en cultuur:
3.6
Tot slot
De verschillende sociaal-agogische opleidingen proberen hun gemeenschappelijke kern nu, met behoud van relevante verschillen, sterker over het voetlicht te brengen in een nieuw Social Work-concept. Een van de oogmerken is het vergroten van samenwerking tussen de verschillende studierichtingen. Doordat de studierichtingen de laatste jaren vooral hun eigenheid konden benadrukken kregen nieuwe specialismen weinig kans. Bovendien bleek het daardoor ook moeilijker om alert te reageren op actuele ontwikkelingen in de praktijk en kon vaak ook weinig recht gedaan worden aan de verschillende capaciteiten van studenten. Binnen het hele Hoger Onderwijs is overigens deze ontwikkeling richting brede opleidingen aan de orde. Deze hoeft overigens niet haaks te staan op de behoefte aan professionals met uitgesproken specialismen. Verdere verbreding kan meer ruimte bieden aan de ontwikkeling van deze specialismen. Aan de ene kant wordt gepoogd tegemoet te komen aan de behoefte binnen de praktijk aan breed inzetbare, gekwalificeerde professionals. Aan de andere kant is er het streven om meer recht te kunnen doen aan de wensen tot specialisatie die aanwezig zijn in de praktijk en bij studenten. De titel van dit hoofdstuk luidt ‘Generalist en specialist’. Met deze titel geven we aan dat afgestudeerde sociaal-agogische HBO-professionals steeds meer over zowel generieke als specialistische bekwaamheden dienen te beschikken. Deze professionals dienen zowel een breed referentiekader te hebben binnen het hele sociale domein alsook een of meerdere specialismen in huis te hebben die hen arbeidskansen verschaffen en het werken plezierig maken. Een opleiding in de breedte kan hen leren vragen te stellen bij bepaalde tradities in het werk, leert hen over muren heen te kijken (nodig i.v.m. de hardnekkige verkokering in het werk) en een scherp oog te hebben in welke situatie hun klantengroepen zich bevinden. In de redenering van de HvU-FSAO over het Social Work domein hoeft deze ontwikkeling van verbreding niet strijdig te zijn met de wens –binnen de praktijk en bij studenten- tot specialisering. Verdere verbreding kan namelijk ook de ruimte voor bepaalde (nieuwe) specialismen vergroten. Ook met betrekking tot het werken met en voor jeugdigen is er vaak sprake van een discussie op dit terrein. Er is zowel uitgesproken behoefte aan gespecialiseerde sociaal-agogen (bijvoorbeeld jongerenwerkers, groepsleiders e.a.) als aan professionals met een breed blikveld, met inzicht in jeugdproblematiek, beleidsprocessen e.d.. De actuele roep om jongerenwerkers en in sommige gevallen zelfs om een aparte HBOopleiding op dit terrein bijvoorbeeld (Noorda, 2002), hoeft niet haaks te staan op dit proces van verbreding. Verbreding van de opleidingen kan veeleer de krachten en de deskundigheid op dit terrein bundelen en zo’n specialisme mogelijk maken. In ons onderzoek onder sociaal-agogische professionals zijn we onder meer benieuwd naar de vraag hoe zij aankijken tegen de beroepenstructuur binnen het sociale domein. Denken zij wel in termen van aparte beroepen? Ontwikkelen de verschillende beroepen die met jeugdigen werken zich naar elkaar toe (met een gemeenschappelijke body of knowledge) of juist niet? Hoe waarderen ze het werk van andere professionals en van diegenen met een heel andere opleidingsachtergrond? Is het gebruikelijke onderscheid tussen beroepen, functies en werksettingen, zoals dat ook binnen de FSAO gemaakt wordt, in hun ogen relevant?
36
4
Inhoudsanalyse vakbladen
Een quick scan
De in de vorige hoofdstukken geschetste veranderingen roepen de vraag op hoe het discours hieromtrent onder professionals is verlopen. Een inhoudsanalyse van vakbladen door middel van een quick scan kan hier een eerste licht op werpen. Wij vroegen ons af welke thema’s in de verschillende vakbladen aan de orde zijn gekomen gedurende de laatste jaren en in hoeverre daarin verschuivingen of veranderingen plaats hebben gevonden. Het maken van een inhoudsanalyse is een eenvoudige manier om op deze vraag een antwoord te vinden. De resultaten hiervan hebben als bevestiging gediend om de verschillende thema’s, zoals die in hoofdstuk 2 zijn uitgewerkt, als basis te nemen voor het veldonderzoek. De volgende tijdschriften zijn hiervoor geraadpleegd: • •
• •
4.1
Maatwerk; vakblad voor maatschappelijk werk Tijdschrift voor Creatieve Therapie, tijdschrift van de vereniging van creatieve Therapie SPH; tijdschrift voor en van Sociaal Pedagogisch Hulpverleners Zorg en welzijn; 14 daags opinie magazine
•
Jaargang 1991, 1996 en 2001/2002
•
Jaargang 1992, 1997 en 2001/2002
•
Jaargang 1997 en 2002
•
Jaargang 1995, 1998 en 2002
Opzet en werkwijze
In vaktijdschriften is duidelijk waarneembaar wat er leeft binnen het werkveld en de maatschappelijke context van het werkveld. Welke veranderingen treden erop en wat hebben deze te maken met het handelen van de sociaal-agoog? Aan de hand van wat er in de loop van verschillende jaren in verschillende tijdschriften geschreven wordt, menen wij een goed beeld te krijgen van wat de aandacht van de vakbladen heeft gehad. De tijdschriften Maatwerk, SPH en het Tijdschrift voor Creatieve Therapie zijn verbonden aan bepaalde beroepsgroepen. Het tijdschrift Zorg en Welzijn is een breed opiniemagazine voor de hele welzijnssector inclusief de (geestelijke) gezondheidszorg. Er is geprobeerd om een overzicht te krijgen van de laatste 10 jaar. Zorg en Welzijn en SPH bestaan nog echter nog niet zo lang. Vandaar dat bij deze vakbladen begonnen is in respectievelijk 1995 en 1997. Alle thema’s in Maatwerk, SPH, het Tijdschrift voor Creatieve therapie en Zorg en Welzijn zijn geïnventariseerd en vervolgens onderverdeeld naar de 3 segmenten die we kennen in de opleidingsprofielen van de sociaalagogische opleidingen zoals de opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening, Sociaal Pedagogische Hulpverlening, Creatieve Therapie en Culturele Maatschappelijke Vorming. (zie hoofdstuk 3) 37
De driedeling in segmenten wordt in de opleidingsprofielen als volgt verwoord: • Segment 1: werken met cliënten/agogische dienstverlening • Segment 2: werken in de arbeidsomgeving/bedrijfsvoering • Segment 3: professionaliteit en professionalisering/beroepsontwikkeling. Alle onderwerpen in de vaktijdschriften hebben betrekking op de directe werkuitvoering, de werker binnen de context van de organisatie of op de professionele ontwikkeling van de werker of de beroepsgeroep in zijn geheel.
4.2
Bevindingen
Welke trends en ontwikkelingen zichtbaar zijn in de verschillende vakbladen wordt in eerste instantie per vakblad uitgewerkt. Vervolgens is er een overzicht van het geheel om dan tot slot te komen tot de samenvatting en de conclusies van de inhoudsanalyse.
4.2.1 Maatwerk
Maatwerk is het vakblad voor maatschappelijk werkers en verschijnt zes keer per jaar. Maatschappelijk werk is een beroepsgroep die meer dan honderd jaar bestaat en behoort daarmee tot de oudste van wat we nu de agogische beroepen noemen. Het blad wordt uitgegeven door de Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW) in samen werking met Bohn Stafleu Van Loghum. Je kunt zeggen dat Maatwerk het lijfblad is van de maatschappelijk werkers. Maatwerk bevat vaak vier a vijf uitvoerige onderwerpen per nummer. Van het tijdschrift Maatwerk zijn geanalyseerd uit: 1991 1996 2001-2002
4 nummers 5 nummers 5 nummers
Algemene bevindingen van de inhoudsanalyse In 1991 schonk Maatwerk veel aandacht aan professionalisering en aan de beroepsidentiteit van het maatschappelijk werk. De professionalisering en de ontwikkeling van het beroep kregen veel aandacht (segment 3). Aanleiding hiervoor was dat de opleiding maatschappelijk werk in het geding leek en de LVMW, de landelijke vereniging van maatschappelijk werkers maakte zich hierover grote zorgen. In deze periode gingen de ‘oude’ sociale academies over in het Hoger Sociaal-agogisch Onderwijs met daaraan gekoppeld nieuwe benamingen voor verschillende opleidingsmogelijkheden. De opleiding maatschappelijk werk zal in het vervolg maatschappelijk werk en dienstverlening heten. De LVMW zegt letterlijk: ‘De LVMW vreest dat één en ander opnieuw zal leiden tot identiteitsverlies van het beroep.’ (Maatwerk 1991, 1) Deze verandering, met daarbij het accent op de beroepsidentiteit blijft heel 1991 doorspelen. Marry Buiks, bestuurslid van de LVMW zei in dit kader op een Algemeen maatschappelijk werk dag het volgende: ‘Hoe zou dat nu toch komen, dat we zo moeilijk en vooral zo weinig met elkaar praten over ons vak. We organiseren ons met moeite …… Ons vak heeft meer om het lijf. Waarom praten we daar zo weinig over? We moeten trots zijn op ons vak (Maatwerk 1991, 1) In 1996 lijkt er een evenwichtige verdeling te zijn tussen enerzijds het directe uitvoerende werk en anderzijds de professionalisering (vergelijk segment 1 en 3). 38
Opvallend is dat het in tegenstelling tot 1991 niet gaat om het overleven van de beroepsgroep maar om de ontwikkeling van de beroepsgroep. Er is sprake van een aantal nieuwe thema’s die betrekking hebben op het agogisch handelen van de maatschappelijk werker Een voorbeeld hiervan is vermaatschappelijking en effectiviteit. Dat er meer effectief gewerkt moet worden komt o.a. tot uiting in het zogenoemde vijf gesprekken model. Het vijf gesprekken model is een werkwijze die als doel heeft dat het probleem waarmee de cliënt komt binnen vijf gesprekken verholpen en/of hanteerbaar is. Daarnaast wordt de beroepsgroep ook gezien als een organisatie die zich blijft professionaliseren en die zichzelf een plaats wil geven binnen de context van een groter geheel. Klapper op de vuurpijl in het kader van erkenning voor identiteit en professie is de benoeming van Geert van der Laan tot hoogleraar maatschappelijk werk aan de Universiteit Utrecht. In 2001/2002 is de verdeling van de verschillende onderwerpen over de verschillende beroepssegmenten duidelijk zichtbaar. Er lijkt een evenwicht tussen de directe uitvoering van het beroep in relatie tot het werken binnen een organisatie en de beroepsontwikkeling. Naast de bestaande thema’s die al eerder aanwezig waren zoals efficiency, komt nu ook vermaatschappelijking aan de orde, maar zeker integraal werken. Er vindt een verkenning plaats naar andere beroepsgroepen waarin ook sprake is van bij elkaar over de muur kijken. Een opvallende overeenkomst tussen Maatwerk uit 1991 en Maatwerk uit 2001-2002 is dat in beide jaargangen veel gesproken wordt over de beroepsidentiteit. In 1991 is de overgang van Sociale Academie naar Hoger Sociaal-agogisch onderwijs. Maatschappelijk werk wordt maatschappelijk werk en dienstverlening. Het begrip dienstverlening zou nergens duidelijk gedefinieerd worden. Het gaat om professionaliteit en beroepsidentiteit. Dat kan te maken hebben met de lange geschiedenis van het maatschappelijk werk van meer dan honderd jaar. In 2001-2002 wordt de discussie met betrekking tot beroepsidentiteit ook gevoerd daar waar het gaat om de opleidingen SPH, CMV en MWD om te vormen tot een opleiding Social Work. De toonzetting is echter milder dan in 1991. De maatschappelijke ontwikkelingen die zich voordoen lijken voor alle drie de beroepsgroepen een nieuwe oriëntatie te vragen die men met openheid tegemoet treedt. Opvallend is het aantal nieuwe thema’s die naar voren komen. In 1996 gaat het om effectiviteit en doelmatigheid. Deze thema’s komen ook weer terug in 2001/2002. Integraal werken komt het sterkst naar voren in de laatst geanalyseerde jaargang. Dit komt heel duidelijk tot uiting in de verbinding die gemaakt wordt met andere beroepsgroepen zowel binnen het sociaalagogische beroepenveld als ook daarbuiten Daarnaast komt de thematiek van integratie en vermaatschappelijking naar voren.
4.2.2 Tijdschrift voor Creatieve Therapie
Het Tijdschrift voor Creatieve Therapie wordt uitgegeven door de Nederlandse vereniging voor Creatieve Therapie en richt zich op de beoefenaars van Creatieve therapie overeenkomstig het beroepsprofiel, voornamelijk in de GGZ. Opgeleide creatief therapeuten die elders werken met hun CT-bagage, komen in het tijdschrift niet aan bod. Van het Tijdschrift voor Creatieve Therapie zijn geanalyseerd uit: 1992 1997 2001/2002
4 nummers 4 nummers 4 nummers 39
Opvallende bevindingen van de inhoudsanalyse Hoewel het thema vermaatschappelijking van zorg binnen de GGZ een grote rol speelt is het verbazend dat het niet aan bod komt in het Tijdschrift voor Creatieve Therapie. Veel creatief therapeuten zijn namelijk werkzaam binnen de GGZ. Juist in de GGZ hebben zich grote veranderingen voorgedaan ten aanzien van vermaatschappelijking van zorg. Het zou voor de hand liggen dat hierbij uitvoerig wordt stilgestaan bij de betekenis hiervan voor het beroep. Het beroep en de identiteit van CT staan echter niet ter discussie. Het grootste deel wordt ingenomen door segment 1, de directe beroepsuitoefening. Segment 2 en 3 nemen een kleiner deel voor hun rekening. Veranderingen in de drie onderzochte jaargangen Het meest opvallend is de verschuiving binnen segment 1, werken met de cliënt. Speelde tien jaar geleden de gerichtheid op het medium en de daaruit afgeleide methodieken een grote rol, nu is er meer aandacht voor aansluiting bij meer algemene methodieken. Het vroegere benadrukken van het 'unieke' van creatieve therapie en het hebben van geheel eigen methodes heeft plaatsgemaakt voor meer aansluiting bij het 'medische model' van meer algemeen erkende methodieken. Er wordt, vooral in 1997, meer geschreven over segment 2, de arbeidsomgeving dan in 1992. De arbeidsomgeving is echter bijna uitsluitend in de traditionele GGZ gesitueerd. Er is dus niets te vinden over de door ons geconstateerde verandering in het werkveld in de zin van vermaatschappelijking en ontschotting. Segment 3 speelt een kleinere maar belangrijke rol. Het kleine vak CT moet zich steeds bewijzen en de ontwikkeling van het vak is daarom nog steeds een belangrijk item. Ook de organisatie van de beroepsgroep speelt daarin in alle jaargangen een rol. Van een verandering van de beroepsidentiteit in de zin van vervaging is niets te merken in het tijdschrift. De verandering zit voornamelijk in de verschuiving van meer kunst- of mediumgerichtheid naar meer algemeen-therapeutische gerichtheid. Je zou kunnen zeggen dat er een zekere integratie heeft plaatsgevonden met andere methodieken en visies binnen het terrein van de GGZ, terwijl het beroep creatief therapeut zijn zelfstandige positie heeft behouden. Opvallend tot slot is dat er veel wordt geschreven over de uitoefening van creatieve therapie in het buitenland.
4.2.3 SPH, tijdschrift voor en van Sociaal Pedagogisch Hulpverleners.
De opleiding tot Sociaal Pedagogisch Hulpverlener is gestart in 1991 en kwam o.a. voort uit het vroegere HBO-Jeugdwelzijnswerk, HBO-Inrichtingswerk en HBOActiviteitenbegeleiding. De beroepsorganisatie voor SPH kent een korte traditie en richt zich op professionals in sociale en pedagogische beroepen. Zij maakt een onderverdeling in de volgende functiegroepen: groepsleiders, sociotherapeuten, pedagogisch medewerkers ziekenhuizen, HBO-pedagogen, jeugdbeschermers, activiteitenbegeleiders, activiteitentherapeuten en penitiairinrichtingswerkers. Het blad SPH heeft een moderne en frisse uitstraling en heeft veel artikelen die over het algemeen wat luchtiger van aard zijn dan bijvoorbeeld de artikelen in Maatwerk. Daarbij is ook de lay-out kleurrijker en voorzien van meer fotomateriaal en andere ondersteunende vormgeving. Van SPH zijn geanalyseerd uit: 1997 2002
6 nummers 5 nummers 40
Algemene bevindingen van de inhoudsanalyse Het tijdschrift SPH richt zich exclusief op de SPH doelgroep en onderscheidt zich duidelijk ten opzichte van de andere HBO-agogen. In de SPH nummers uit 1997 staan vooral de methodiek en de professionalisering centraal. Dit lijkt ook niet zo verwonderlijk omdat de opleiding en daardoor de beroepsgroep nog vrij jong is (1991) en het tijdschrift dan ook pas zijn derde jaargang kent. In SPH nr. 18 van november 1997 wordt een schets gegeven van de ontwikkelingen van het werk gerelateerd aan verschillende thema’s, te weten: • verbreding van opleiding en beroep • schaalvergroting • individualisering • multiculturaliteit • internationalisering • kwaliteitszorg • verhouding met verwante sectoren. Van deze thema’s geeft de redacteur aan dat ze belangrijk zijn voor de ontwikkeling van het beroep op dat moment. Het geeft als het ware een richting aan die belangrijk is voor de komende jaren. In de nummers van 2002 dient zich een nieuwe doelgroep aan naast kinderen, verstandelijk gehandicapten, jongeren, enz., te weten de dak- en thuislozen. Deze groep wordt ook wel aangeduid met de term OGGZ (openbare geestelijke gezondheidszorg). In de tijdschriften is nog steeds veel aandacht voor methodieken ten dienste van verschillende doelgroepen en voor professionalisering en werken binnen de organisatie. De inkleuring van met name werken in de organisatie en de professionalisering is echter meer gekoppeld aan de verschillende thema’s zoals die zich op dit moment voordoen. Daarnaast is de lijn die in 1997 is aangegeven duidelijk zichtbaar en komt terug in alle drie segmenten van de beroepsuitoefening. Vermaatschappelijking van zorg springt er duidelijk uit, maar ook vraagsturing, schaalvergroting en integraal werken. Er wordt meer over de schutting gekeken bij andere beroepsgroepen. Dat juist deze thema’s zo duidelijk aan bod komen heeft te maken met het beroep van de SPH'er. SPH'ers werk(t)en vooral binnen de residentiële settingen. Voorheen waren dat grote voorzieningen ver van de bewoonde wereld vandaan. Veel van deze voorzieningen zijn nu als kleine eenheden verspreid in nieuwe en bestaande buurten. Voor de werkers binnen deze voorzieningen heeft deze vorm van vermaatschappelijking consequenties. Zij begeleiden cliënten in het gebruikmaken van de omgeving waarin zij wonen. Dit vraagt overleg en afstemming met allerlei maatschappelijke organisaties en andere voorzieningen. De veelkleurigheid van het beroep van de SPH'er met de daarin duidelijk verschillende beroepsgroepen komt ook terug inde onderwerpen van het blad: SPH kent vele doelgroepen waarvoor veel verschillende methodieken worden ingezet. Dit komt in die zin ook terug in segment 1: er is veel aandacht voor het werken met de cliënt. Samenvattend kan gesteld worden dat in SPH veel aandacht is voor de maatschappelijke ontwikkelingen die zich voordoen en voor de effecten die dat heeft op het handelen van de sociaal-agoog.
41
4.2.4 Overzicht Maatwerk, Tijdschrift voor Creatieve Therapie en SPH
In het volgende overzicht zijn de resultaten van de analyse van de vakbladen Maatwerk, Tijdschrift voor Creatieve Therapie en SPH bij elkaar gebracht. De resultaten van de analyse van het opinieblad Zorg en Welzijn worden apart vermeld. Dit blad is namelijk gekoppeld aan een bepaalde beroepsgroep, maar bestrijkt de hele sector zorg en welzijn. Thema’s Opvoeden en leren Segment 1 Segment 2 Segment 3 Vraaggericht werken Segment 1 Segment 2 Segment 3 Schaalvergroting en integraal werken Segment 1 Segment 2 Segment 3 Vermaatschappelijking Segment 1 Segment 2 Segment 3 Professionalisering/ ontwikkeling beroep/ methodiekvernieuwing Segment 1 Segment 2 Segment 3 Internationalisering Segment 1 Segment 2 Segment 3 Efficiency Segment 1 Segment 2 Segment 3 Multiculturaliteit Segment 1 Segment 2 Segment 3
1991
1992
1996
1997
2001/2002
M1
S1
S2
S1
S1
S1 S2
S2 M1 S1
C1 S1 S1
M1 S1 M4 S1 M2 S3
S2
S1 S6 M1
M3 M1 M5
S12 C9 S3 C2 S7 C3
M2 S5 C14 M1 S1 C1 M4 S5 C6
M3
C5 C3 S2 C1
C2
M1
M1
M1
M1 M1 M3
C9 C1 C1
M1 M1
M2 M1
M1 S1 S1
42
Legenda: •
•
• •
De linkerkolom: de thema’s, verdeeld per segment. Segment 1: de sociaal-agogische werkrelatie met cliënten. Segment 2: werken in een professionele organisatie Segment 3: professie, professionalisering en professionaliteit De afkortingen: M= Maatwerk C= Tijdschrift voor creatieve therapie S= SPH Het getal achter de letter (bijvoorbeeld M1) geeft aan hoe vaak het betreffende thema terugkomt (Maatwerk: 1x). Een voorbeeld: opvoeden en leren: In 1996 is opvoeden en leren één keer aangetroffen in Maatwerk (M1) als onderwerp van de beroepsuitoefening (segment 1). In 1997 is opvoeden en leren één keer aangetroffen in het vakblad van SPH (S1) als onderwerp van segment 1 en één keer (S1) als onderwerp in segment 3 (professie, professionalisering en professionaliteit). In 2001/2002 is opvoeden en leren twee keer aangetroffen in het vakblad van SPH (S2) in segment 1 en één keer in segment 3.
Het valt op dat er in totaal acht thema’s aan bod komen in het overzicht van de drie vaktijdschriften. Veel aandacht is er voor professionalisering, ontwikkeling van het beroep en methodiekvernieuwing in het algemeen. In zowel Maatwerk, het Tijdschrift voor Creatieve Therapie en SPH komen deze onderwerpen vaak terug. In het Tijdschrift voor Creatieve Therapie is er naast internationalisering voornamelijk aandacht voor professionalisering, ontwikkeling van het beroep en methodiekvernieuwing. Andere thema’s komen nauwelijks aan de orde in de onderzochte edities. In het vervolg van de beschrijving wordt de lijn aangehouden van de thema’s, zoals die in het schema staan. Opvoeden en leren komt als thema zowel in segment één als drie voor in SPH. Meer dan maatschappelijk werkers zijn SPH'ers vaker werkzaam in beroepen met jongeren. Opvallend is dat er over vraaggericht werken weinig verandering te zien is tussen 1996/1997 en 2001/2002. Hoewel er binnen organisaties veel over gesproken wordt, komt dit weinig terug in de vakbladen, terwijl vraagsturing in het werk ook effect moet hebben voor de uitvoering van het werk. Het thema schaalvergroting en integraal werken komt in 2001/2002 opeens aanmerkelijk veel meer voor dan in de eerdere jaren. De fusies die zich overal voordoen in allerlei organisaties lijkt ook zijn invloed te hebben op de sociaal-agogisch werker. Het werken binnen een grote organisatie brengt met zich mee dat er veel overleg is met anderen. Daarnaast vraagt het van de sociaal-agoog ook een andere houding en andere vaardigheden. Naast een ontschotting van de instellingen lijkt er ook een ontschotting van de beroepen plaats te vinden. In zowel Maatwerk als SPH wordt gesproken over het beroep van de Social Worker, een verzamelnaam van de verschillende sociaal-agogische beroepen zoals maatschappelijk werk, sociaal pedagogische hulpverlening en cultureel en maatschappelijke vorming, creatieve therapie. Vermaatschappelijking doet zijn intrede in Maatwerk voor het eerst in 1996 en komt 5 jaar later ook één keer voor. In SPH komen thema’s rond vermaatschappelijking in 2002 aanzienlijk vaker voor dan in 1997. De toenemende ontwikkeling van woonvoorziening voor bijvoorbeeld gehandicapten en voor mensen met psychiatrische problematiek in de 43
woonwijken maakt vermaatschappelijking tot een actueel onderwerp. Ook worden voor het eerst kritische kanttekeningen geplaatst bij het verschijnsel vermaatschappelijking. Het feit dat professionalisering, ontwikkeling van het beroep, methodiekvernieuwing zo vaak genoemd worden, komt wellicht omdat het gaat om typische vakbladen. De directe uitvoering van het werk met cliënten vormt de kern van het werk zowel voor maatschappelijk werkers, sociaal pedagogisch hulpverleners als ook voor creatief therapeuten. In Maatwerk en SPH komen de thema's professionalisering, ontwikkeling van het beroep, methodiekvernieuwing relatief vaak voor. Bij Maatwerk is daarin een patroon zichtbaar in zowel 1991, 1996 en in 2001/2002. Het meest komt het thema terug in segment 3, maar ook in de andere segmenten komt het aan bod. Bij SPH in 1997 zien we professionalisering, ontwikkeling van het beroep en methodiekvernieuwing veel terug komen in segment 1. Mogelijk heeft dit te maken met het nieuwe beroep van sociaal pedagogisch hulpverlener. Ook in 2001/2002 is er aandacht voor in segment 1 en 3. In het Tijdschrift voor Creatieve Therapie gaat het regelmatig over professionalisering, ontwikkeling en methodiekvernieuwing. Maatschappelijke thema’s en ontwikkelingen lijken weinig aan bod te komen. Creatief therapeuten zijn sterk naar binnen gericht en houden zich bezig met eigen methodiekontwikkeling en professionalisering. Zij laten zich daarbij praktisch niet leiden door maatschappelijke ontwikkelingen die zich voordoen. Wel opvallend is dat er regelmatig aandacht is voor ontwikkelingen in het buitenland op het terrein van creatieve therapie. 1997 was daarin een echte uitschieter. Verbazend is het dat er in de overige vakbladen weinig belangstelling is voor internationalisering. Binnen Hogescholen is daar meer aandacht voor, al was het alleen maar in verband met het ontstaan van de nieuwe BAMA-structuur (bachelor - master). De implementatie hiervan is een rechtstreeks gevolg van de Bologna verklaring die tot Europese harmonisering wil komen ten aanzien van de inrichting en de structuur van het Hoger- en Universitair onderwijs. Daarnaast zijn er ook internationale uitwisselingsprogramma's met studenten. Het is ten slotte zo, dat verschillende methodieken zoals het social casework en casemanagement uit het buitenland afkomstig zijn. Ook opvallend is verder de bijzonder geringe aandacht voor multiculturaliteit in de vakbladen, hoewel dat in de media maar ook binnen de opleidingen een veelvuldig voorkomend aandachtspunt is. Tot slot is er weinig aandacht voor efficiency. Mogelijk is dit een gevolg van het feit dat het economisch gezien goed ging in Nederland ten tijde dat deze vakbladen verschenen. Anderzijds is er ook een toenemende druk merkbaar om steeds sneller en korter en doelmatiger te gaan werken. Dit is echter weinig zichtbaar in de onderzochte uitgaven.
4.2.5 Zorg en welzijn
Zorg en Welzijn is een algemeen tijdschrift voor de hele sector en richt zich dus niet uitsluitend op één van de beroepen. Het bestaat sinds 1995. De voorloper hiervan was het Welzijnsweekblad. Het tijdschrift is verbonden met een koepelorganisatie, het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn, het NIZW. Het tijdschrift staat los van beroepsverenigingen en los van opleidingen. Inhoudelijk richt het blad zich op professionals, zowel in beleidsfuncties als in uitvoerende functies. Het kan beschouwd worden als een opinievormend blad en geeft een actuele representatie van thema’s die van belang zijn voor de sector.
44
De volgende punten vallen op: 1. Er is een toename van het aantal onderwerpen in alle drie segmenten waarneembaar in 2002 ten opzichte van 1998 en 1995. Het blad is veelzijdiger en oogt professioneler in 2002 dan daarvoor. 2. Een toename van karakter, diepgang van onderwerpen. Meningen worden meer uitgesproken en zijn dominanter in 2002 dan in de jaren daarvoor. 3. Grote thema’s als vermaatschappelijking, integratie, ontkokering spelen al sinds 1995 4. In de uitgaven van 2002 wordt vaker terug gegrepen op thema’s waarover al eerder is gepubliceerd ten einde voortgang te meten (ontkokering, herstel scw, enz.) 5. Nieuwe ontwikkelingen die al in 1995 worden gesignaleerd ontmoeten in 1998 nogal eens kritiek en verzet en lijken breder geaccepteerd te zijn in 2002. 6. Nieuwe ontwikkelingen in Zorg en Welzijn lopen parallel met items uit politiek en media. (veiligheid, kritiek op bureaucratisering, ondernemingslust, verantwoording dicht bij de uitvoerders leggen) Verder valt op dat veel moderne termen van nu ook al in 1995 aan bod kwamen, zoals: integratie van verschillende disciplines en werksoorten, cliëntgebonden budget, vermaatschappelijking (de term nog niet) en buurtnetwerken. In 1998 zijn in vergelijking met 1995 de volgende nieuwe onderwerpen aan de orde: sociale activering, sociale cohesie, aandacht voor dorpen, meer aandacht voor jeugdzorg, beroepsimago en –identiteit, herwaardering welzijn, en het betrekken van ouders bij school. Ten opzichte van 1998 komen er in 2002 de volgende nieuwe onderwerpen naar voren: breedtesport, sociale infrastructuur, kernkwaliteiten, burgerschap. Daarnaast wordt er gesproken over minder bureaucratie en regels, de term opbouwwerk wordt vaak genoemd en vermaatschappelijking als term doet zijn intrede. Tot slot is er veel meer aandacht voor professionalisering.
4.2.6 Samenvatting en conclusies
Op grond van de analyse van de vier tijdschriften met als doel (nieuwe) ontwikkelingen en trends op te sporen kunnen de volgende conclusies getrokken worden: • Zorg en Welzijn is een opinie magazine is en daarom komen onderwerpen uit politiek en media snel aan bod. Ook nieuwe thema’s die van invloed zijn op de beroepsuitoefening zoals vermaatschappelijking van zorg, integratie en ontkokering worden al in een vroeg stadium behandeld. Na verloop van tijd komen deze thema’s dan ook terug in de specifieke vakbladen zoals Maatwerk, SPH en het Tijdschrift voor Creatieve Therapie. De meer traditionele vakbladen hebben meer tijd nodig om een vertaling te maken naar een beroepsspecifieke werkwijze. • Over vraaggericht werken wordt veel gesproken binnen allerlei organisaties op het terrein van zorg en welzijn. Het is echter opvallend dat dit onderwerp weinig terug komt in de verschillende vakbladen. Hier lijkt een discrepantie te bestaan tussen enerzijds het beleid van de instellingen zoals dat veelal geformuleerd wordt en anderzijds de vertaling naar de werkvloer. • De toename van het thema schaalvergroting en integraal werken in 2001/2002 lijkt een direct gevolg van fusies die zich hebben voorgedaan binnen veel instellingen op het terrein van zorg en welzijn. Integraal werken lijkt mede een gevolg hiervan. Het heeft zowel betrekking op het minder verkokerd georganiseerd zijn en meer netwerken alsook opminder afgebakend werken en voor meer zaken inzetbaar zijn. Integraal werken komt ook terug in de discussie van het al dan niet samengaan van de verschillende sociaal-agogische opleidingen, zoals Maatschappelijk Werk en 45
•
•
•
•
•
•
Dienstverlening, Sociaal Pedagogische Hulpverlening en Cultureel Maatschappelijk Vorming tot één opleiding Social Work. Vermaatschappelijking is een thema dat voortdurend in de belangstelling staat sinds 1995 en waar veel over geschreven is in relatie tot de beroepsuitoefening. Opvallend is ook dat er na verloop van tijd kritische geluiden ontstaan met betrekking tot dit thema. Veel aandacht wordt in alle jaargangen van de vakbladen besteed aan professionalisering, ontwikkeling van beroep en methodiek. Het eigen beroepshandelen en de eigen identiteit spelen een belangrijke rol. Het feit dat het thema internationalisering veel voorkomt in Maatwerk lijkt te maken te hebben met het lange bestaan van het beroep van maatschappelijk werk en het lidmaatschap van de Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers bij de International Federation of Social Work. Daarnaast komen veel methodieken vanuit het buitenland. De geïsoleerde positie die creatief therapeuten lijken in te nemen binnen het sociaal-agogische beroepenveld wordt veelvuldig gecompenseerd met internationale contacten met hun eigen beroepsgroep. Efficiency en multiculturaliteit komen als thema weinig aan bod. Zeker met betrekking tot multiculturaliteit is dit verbazingwekkend, gezien het feit dat het maatschappelijk zo in de aandacht staat. In zowel Maatwerk als SPH was er in recente edities veel aandacht voor, maar deze uitgaven vielen juist buiten de onderzochte jaargangen. Het Tijdschrift voor Creatieve Therapie richt zich vooral op segment 1: het directe werk met de cliënt. De beroepsgroep is sterk naar binnen gericht en lijkt zich minder bezig te houden met allerlei maatschappelijke ontwikkelingen zoals integraal werken, vermaatschappelijking, enz. Onderwerpen die in Zorg en Welzijn aan bod komen zoals: sociale cohesie en sociale infrastructuur, burgerschap en opbouwwerk komen in de drie vaktijdschriften niet aan de orde.
Mede op grond van de inhoudsanalyse is gekozen om de thema's opvoeden en leren, vraaggericht werken, schaalvergroting en integraal werken en vermaatschappelijking als uitgangspunt te nemen voor de interviews met de sociaal-agogisch werkers. Opvoeden en leren is een belangrijk thema, omdat we voor het veldonderzoek een keuze hebben gemaakt voor beroepskrachten die met jongeren werken. Uit de literatuurstudie en de inhoudsanalyse van de tijdschriften blijken ook de andere maatschappelijke thema's relevant voor nader onderzoek in het veldonderzoek. We willen te weten komen wat deze thema's betekenen in de dagelijkse beroepspraktijk voor professionals.
46
5
1e veldonderzoek
Jeugdwerkers en jeugdhulpverleners over hun beroepspraktijk
Het doel van ons onderzoek is het na te gaan of en hoe veranderingen op maatschappelijk en lokaal niveau en op het niveau van de concrete uitvoeringspraktijk van de afgelopen jaren de beroepsidentiteit en het beroepshandelen van sociaal-agogen hebben beïnvloed. Verder is het voor ons relevant om na te gaan welke gevolgen deze veranderingsprocessen hebben ten aanzien van de toekomstige beroepsuitoefening van sociaal-agogen. Door middel van literatuuronderzoek en tijdschriftenanalyse (zie hoofdstuk 2 en 3) hebben wij meer inzicht verkregen in een aantal belangrijke maatschappelijke veranderingen en beleidsontwikkelingen en hun weerslag op het jeugdwelzijnswerk en de jeugdhulpverlening. Tevens kwamen het beroepshandelen en de beroepsidentiteit van de hierin werkzame beroepsgroepen en de erbij horende opleidingen aan bod. De ons inziens belangrijkste ontwikkelingen hebben we samengevat in de volgende vier thema’s: • Opvoeden en leren • Vraaggericht werken • Schaalvergroting en integraal werken • Vermaatschappelijking Onze vooronderstelling was dat de ontwikkelingen in deze thema’s van invloed zouden zijn op het beroepshandelen de beroepsidentiteit van de agogische werkers. De bij de thema’s genoemde tamelijk abstracte concepten wilden we dan ook ‘toetsen’ aan de ervaringen en belevingen van beroepsbeoefenaren en hun beroepspraktijk. Het afnemen van interviews is hiervoor bij uitstek een geschikte methode. Wij verwachtten door het inventariseren van concrete ervaringen uit de beroepspraktijk van jongerenwerkers en jeugdhulpverleners materiaal in handen te krijgen, dat een eerste antwoord kan geven op onze onderzoeksvragen. Ook was het de bedoeling om via de interviews eventuele door ons nog niet onderkende onderwerpen op te sporen. Deze eerste ronde interviews maakt het ten slotte mogelijk om tot een verdere toespitsing van de vraagstelling van het onderzoek te komen.
5.1
De vragenlijst
Voor het interview werd een lijst met interviewvragen samengesteld (zie bijlage 1). Het interview begon met een aantal vragen over de functie, loopbaan en arbeidsomstandigheden van de respondent. Het hoofdgedeelte bestond uit vragen over de vier boven genoemde thema’s. Deze werden globaal als topic geformuleerd. Een vraag behorend bij het thema ‘Vraaggericht werken’ bijvoorbeeld luidt: ' In hoeverre speelt een vraaggerichte aanpak een concrete rol bij je dagelijkse werk met jongeren?' De afzonderlijke topics werden bevraagd langs drie belangrijke segmenten van de beroepsuitoefening (zie hoofdstuk 3). De segmenten zijn: • Segment 1: Agogische dienstverlening, werken met cliënten • Segment 2: Werken in een arbeidsomgeving • Segment 3: Professionaliteit en professionalisering 47
Het interview is semi -gestructureerd van karakter. De vragenlijsten werden gebruikt om richting en structuur aan de interviews te geven en ervoor te zorgen dat de relevante aandachtspunten aan de orde zouden komen. Zo werden in alle interviews de vier thema’s en de drie segmenten van de beroepsuitvoering aan de orde gesteld. Er werd afgesproken om de vragenlijst flexibel te hanteren, om op deze wijze bewust ruimte open te laten voor (deel)onderwerpen en aspecten die de respondenten eventueel zelf naar voeren zouden brengen. Van de volgorde van de vragen kon eventueel worden afgeweken, ingegeven door het natuurlijke verloop van het gesprek; verbanden die de respondent zelf legde konden worden gevolgd. Niet ter zake doende vragen konden worden weggelaten, op andere of nieuwe onderwerpen kon worden doorgevraagd. In ieder geval kwamen per interview de thema’s en segmenten meer of minder intensief aan de orde.
5.2
De respondenten
Voor dit eerste veldonderzoek werd afgesproken dat iedere onderzoeker twee à drie respondenten zou interviewen. Er zijn in totaal negen respondenten geïnterviewd. Alvorens respondenten te werven werden een aantal criteria afgesproken waaraan de respondenten dienden te voldoen: 1. Iemand die in het bezit is van een HBO-diploma CMV, MWD, SPH of CT of de voorlopers ervan. 2. Bij voorkeur een 'sleutelfiguur', dat wil zeggen iemand die al langere tijd, ongeveer vijf jaar of langer werkzaam is in het jeugd- en jongerenwerk of de jeugdzorg, iemand die een brede kijk op het veld heeft, voor een zekere achterban kan spreken en die zijn expertise goed kan verwoorden. 3. Er wordt gestreefd naar spreiding van de respondenten over verschillende werkvelden, functies en opleidingsachtergrond. Bij de werving van de respondenten werd gebruik gemaakt van het persoonlijke en professionele netwerk van de onderzoekers en van het netwerk van de hogeschool, zoals praktijkbegeleiders, supervisoren, gastdocenten, oud-studenten enz. Deze werkwijze leverde voldoende geschikte respondenten op. Met de respondenten werd telefonisch contact gelegd en het onderzoek werd als volgt geïntroduceerd: ‘Doel van het onderzoek is een beeld te krijgen van het werkveld van de geïnterviewde tegen de achtergrond van de verschillende maatschappelijke veranderingen die zich voordoen. Het gaat om de beleving en het handelen van de werker.’ Het onderwerp beroepsidentiteit werd niet expliciet genoemd. Wel werd vermeld dat dit de eerste ronde van interviews was en dat het aanscherpen van de vragen ook een doel van deze eerste ronde was. Hieronder volgt een beschrijving van de 9 respondenten, hun werkveld en opleiding: Jeugdwerk 1. Man, sinds 14 jaar werkzaam als jongerenwerker op verschillende plekken. Nu werkzaam als jongerenwerker en teamleider bij een grote welzijnsstichting in een middelgrote stad. Bezig met een project 'Jongeren op straat', dit betreft veel allochtone jongeren. Samenwerking met gemeente en politie. Opleiding: CMV.
48
2. Vrouw, sinds 2 jaar werkzaam als projectmedewerker, coördinator en in het uitvoerend werk bij een buurtopbouworganisatie in een grote nieuwbouwwijk van een grote stad. Betrokken bij diverse ontwikkelingsprojecten (jongereninformatieproject, 'jongeren op straat', summer lounge enz.) Voorheen werkzaam in het ouderenwerk. Opleiding MWD. 3.
Man, sinds kort werkzaam als sportcoördinator binnen het team voor ambulant jongerenwerkers bij de Stichting Cultureel Werk bij een kleinere stad. Hij doet zowel management als uitvoering van projecten op het raakvlak van sport en welzijn.Voorheen 5 jaar sportjongerenwerker in een grote stad. Daarnaast heeft hij een eigen bedrijf dat sporttrainingen verzorgd, onder andere voor de KNVB.Hij hecht waarde aan de combinatie van beide banen. Opleiding CMV deeltijd.
Jeugdzorg 4. Vrouw, sinds 5 jaar werkzaam als jeugdhulpverlener, casemanager en PR medewerker bij Bureau Jeugdzorg in een middelgrote stad. Als jeugdhulpverlener voert zij maximaal 15 gesprekken per cliëntsysteem en verwijst zonodig door. PR werkzaamheden en contactpersoon sociaal lokaal jeugdbeleid bij verschillende gemeentes. Voorheen werkzaam bij JAC. Opleiding MWD. 5. Vrouw, sinds 5 jaar werkzaam als intensief ambulant hulpverleenster en coördinator bij een multifunctionele organisatie voor jeugdhulpverlening, behorend bij een Bureau Jeugdzorg. Ze begeleidt 7 gezinnen thuis. Opleiding HBO-J, voorloper van SPH. 6.
Man, sinds 25 jaar werkzaam in een multifunctionele organisatie voor jeugdhulpverlening, Het gevarieerde intensieve hulpaanbod is gericht op opvoeding, behandeling en begeleiding van jongeren met gedrags- en ontwikkelingsproblemen. Respondent is projectcoördinator.Het gaat daarbij om projecten buiten de instelling, (zoals fietsen, kamperen, werken bij boeren, van enkele dagen tot maanden) met het doel 'ervaringsleren'. Dit is de specialiteit van de instelling. Opleiding: Jeugdwerk, valt nu onder SPH.
7. Man, sinds 2 jaar werkzaam als mentor op een Boddaert-centrum/PPI, een instituut voor naschoolse hulpverlening in een middelgrote stad, met jongeren van ca.12 –14 jaar. Voorheen werkzaam als verpleegkundige .Verder popmusicus. Opleiding CT. 8. Vrouw, sinds 2 jaar werkzaam als creatief therapeut drama bij een grote gefuseerde instelling van de GGZ bij een (voormalig) RIAGG, afdeling Jeugd. Heeft, naast CT taken, andere aan therapie verbonden taken, zoals intake, co- therapeutschap groepstherapie.Was ervoor 15 jaar werkzaam als creatief therapeut drama in een gesloten residentiele jeugdinrichting. Opleiding: CT. 9. Vrouw, sinds 25 jaar werkzaam als creatief therapeut drama in een grote gefuseerde instelling van de GGZ. Nu werkzaam op een jeugdafdeling van een psychiatrisch ziekenhuis, met klinische en ambulante cliënten.Voor de helft van de tijd beleidsfuncties. Opleiding: CT.
49
5.3
De rol van de onderzoeker, de interviewsituatie en afname
De interviews werden afgenomen door de vier onderzoekers,. Iedere onderzoeker interviewde 2 à 3 door hem benaderde respondenten individueel. De vier onderzoekers zijn allen als docent werkzaam bij de HvU, bij de opleidingen CMV, SPH en CT. Drie van de vier zijn tevens lid van een kenniskring. Zij presenteerden zich als docent, die door middel van praktijkonderzoek een beeld willen krijgen van de actuele situatie in het werkveld tegen de achtergrond van verschillende maatschappelijke veranderingen. De respondent is de werkvelddeskundige die belangrijke informatie kan verstrekken aan de docent-onderzoeker. De interviews vonden plaats op afspraak op verschillende locaties en duurden gemiddeld 1,5 uur. Praktische overwegingen en de wens van de respondent speelden hierbij een rol. De locaties waren: op de werkplek van de respondent, op de HvU, bij de interviewer thuis of in een café. In onderstaand overzicht worden de locaties vermeld, omdat deze mogelijk van invloed waren op de verloop van de interviews. Verder is er een korte sfeerbeschrijving per interview toegevoegd. Alle interviews werden op band opgenomen. Overzicht over locatie en sfeer per interview: 1. Locatie: kantoor welzijnsorganisatie, werkplek van de geïnterviewde. Sfeer: plezierig, serieus en diepgaand. Een rustig en ongestoord interview. De geïnterviewde komt over als een betrokken en ervaren beroepskracht met een brede kijk op het beroep en op de organisatie waarin hij werkt. 2.
Locatie: buurthuis, werkplek van de geïnterviewde. Sfeer: een prettig en informatief gesprek. De respondenten maat duidelijk dat contacten met jongeren ingebed zijn in een bredere methodiek. Ze beschouwt deze baan als tijdelijk. Ze zit op het raakvlak van uitvoerend werk en kwaliteitszorg.
3.
Locatie: supervisieruimte in een hogeschool. Sfeer: een geanimeerd gesprek met een ervaren oud-student. Hij is erg betrokken op de uitvoering van het werk. Hij zit vol voorbeelden, ook met betrekking tot de gemeente waar hij werkt.
4.
Locatie: bureau Jeugdzorg. Sfeer: formeel en zakelijk, mogelijk gekleurd door de PRfunctie. De geïnterviewde komt over als iemand die zich houdt aan regels en structuur. Het gesprek is niet zo persoonlijk en daardoor wat voorspelbaar.
5. Locatie: bij de interviewer thuis. Sfeer: erg prettig en harmonisch, sfeer van persoonlijke uitwisseling en verkenning van de manier waarop zijzelf bezig is in haar werk. Bedreven en betrokken. 6. Locatie: op het kantoor van de geïnterviewde. Sfeer: vriendelijk, de geïnterviewde straalt betrokkenheid uit met de doelgroep en met het werk van zijn instelling.Het interview verliep minder gestructureerd volgens de vragenlijst dan gepland. 7. Locatie: leslokaal van een hogeschool. Sfeer: collegiaal en ontspannen. Werkt nog niet heel lang in de (jeugd)hulpverlening. Soms was het even zoeken naar een antwoord. Grote betrokkenheid bij CT, ondanks de andere werkomgeving.
50
8. Locatie: een docentenkamer van een hogeschool. Sfeer: serieus, zakelijk en deskundig. de geïnterviewde werkt nog niet zo lang in deze setting, maar kan snel een goed beeld geven van de actuele ontwikkelingen. 9. Locatie: docentenkamer van een hogeschool. Sfeer: collegiaal. Het gesprek verloopt levendig. De geïnterviewde is deskundig en betrokken en heeft een uitgesproken mening. Zij heeft een duidelijk beeld van de ontwikkelingen in haar werkveld.
5.4
Stappenplan verwerking onderzoeksgegevens
Om tot een analyse en interpretatie van het veldonderzoek 1ste fase te komen werd een stappenplan gevolgd. Voor het opstellen van het stappenplan werd gebruik gemaakt van de 7-stappen-methode van Nievers (2003). Hieronder volgt het stappenplan: (1) Transcriptie van alle interviews met behulp van de bandopnames door de interviewer. (2) Samenvatting en analyse van elk interview afzonderlijk door de interviewer. Er werd een samenvatting gemaakt voor elk van de vier thema’s, nieuwe en onverwachte onderwerpen werden geïnventariseerd, eventuele tegenstellingen genoemd en er werd een eerste interpretatie gegeven. (3) Vergelijkende samenvatting en analyse door elke onderzoeker van de door hem afgenomen interviews. Er werd uitgegaan van de thema’s en nieuwe en onverwachte onderwerpen. Overeenkomsten en verschillen werden genoemd en conclusies getrokken (4) Gezamenlijke bespreking van elk interview en de bijbehorende samenvattingen door de vier onderzoekers. Hierbij kwamen soms nieuwe aspecten naar boven en werden eerste vergelijkingen door de onderzoekers gemaakt. Bijvoorbeeld viel het snel op dat door meerdere respondenten een verzwaring van de problematiek van de cliëntpopulatie genoemd werd. (5) Vergelijkende analyse van alle interviews. Hiervoor werden onderwerpen/meningen die door een of meer respondenten naar voren werden gebracht, in een schema bij elkaar gebracht. Zo kon zichtbaar worden gemaakt welke onderwerpen en meningen slechts een keer genoemd worden en welke bij meerdere respondenten aan de orde worden gesteld. Naast de thema’s werden hier uitspraken over de beroepsidentiteit verwerkt. (6) Analyse en interpretatie van deelaspecten, uitgaande van alle interviews en alle eerder genomen stappen, door de vier onderzoekers. Dit diende als voorbereiding van stap 7. (7) Samenvattende analyse en interpretatie van de eerste fase van het veldonderzoek De bovengenoemde stappen werden systematisch gevolgd. Soms was er aanleiding om een of meer stappen over te doen, terug te keren naar de oorspronkelijke interviewtekst, en een thema of onderwerp opnieuw te bekijken. De resultaten van het hele verwerkingsproces worden hieronder beschreven.
51
5.5
De resultaten van het 1ste veldonderzoek
In dit hoofdstuk worden de conclusies gepresenteerd, naar aanleiding van de analyse van de eerste serie van negen interviews. De analyse en conclusies worden per thema besproken: • Opvoeden en leren • Vraaggericht werken • Schaalvergroting en integraal werken • Vermaatschappelijking Aansluitend op de thema's voegen we een extra thema toe, waarin opmerkingen van respondenten over de professie en de beleving van de beroepsidentiteit bij elkaar worden gebracht. • Professie en zelfopvatting
5.5.1 Opvoeden en leren
'Uitgangspunt is om zoveel mogelijk verantwoordelijkheid terug te brengen bij het gezin' (een respondent) Het thema wordt door alle respondenten herkend als een bewegend evenwicht van opvoeden en optreden. De beroepskrachten zien een beweging van minder openheid en grenzen aan de tolerantie ten aanzien van voor een gezonde samenleving schadelijk gedrag. Het lijkt te gaan om een revival van het gezin als belangrijkste leeromgeving voor waarden en normen. Het (opnieuw) leren kennen en naleven van algemene waarden en normen geldt voor kinderen, maar ook voor ouders. Ook van beroepsorganisaties mag worden verwacht dat zij ‘gewoon opvoeden’, zegt een respondent. De organisaties krijgen meer en meer een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Een andere beroepskracht zegt dat er een schrikbarende toename is van het aantal ouders dat door maatschappelijk werk wordt ondersteund bij opvoedingsvraagstukken. Opvoeden is een maatschappelijk hot item. Respondenten beschouwen opvoeding als het delen van verantwoordelijkheid tussen beroepskracht, gezin en samenleving. Preventief werken Bij het jongerenwerk is opvoeden een vanzelfsprekend onderdeel van het werk. Een beroepskracht kan worden ‘belast met informatie’. Door de vertrouwensband met jongeren hoort een professional wel eens zaken die hij liever niet zou weten. Het dilemma speelt bij de samenwerking met politie en justitie. Het is met name het jongerenwerk dat zichzelf een grote en belangrijke taak toedicht bij het informeel leren. Teveel aandacht gaat uit naar het werken met probleemgroepen en dus naar opvoeden of corrigeren. De preventieve kracht die kan uitgaan van het werken met de ‘gewone’ groepen jongeren mag niet uit het oog worden verloren. Eén jongerenwerker ziet een ontwikkeling aankomen van agogisch intensief en agogisch extensief werken. Intensief richt zich op de probleemgroepen en extensief op de rest. Deze beroepskracht zegt ook: het diepere niveau van investeren in opvoeding en leren komt nog weinig aan bod in doelstellingen en programma-afspraken. Dit hoort thuis op het extensieve niveau: werken met 'normale jongeren'. De jongerenwerkers uit ons onderzoek geven allemaal aan dat ze meer tijd en aandacht zouden willen besteden aan jongeren, die (nog) niet als probleemgeval worden beschouwd. Preventie en bijsturing is de achterliggende reden. Ook is een betere en nauwere samenwerking met het tienerwerk een wens die naar voren kwam tijdens een van de interviews. Vaak opereren tienerwerkers en jongerenwerkers nog langs elkaar heen. Aandacht voor meiden is voor veel jongerenwerkers een prioriteit. Meiden komen nog te weinig aan bod. 52
Zelfsturing Zelfsturing wordt gezien als een belangrijk uiteindelijk doel voor het kind, maar ook voor het systeem rondom het kind. Ook wordt aangegeven dat sommige kinderen, ouders en netwerken die zelfsturing nog niet aan kunnen en veel hulp nodig hebben. Vooral in het jongerenwerk moet het gaan om ‘werken op de achtergrond’. Door aansprekende activiteiten te programmeren kan gewenst gedrag worden bevorderd. Daar komen opvoeden en leren dus bij elkaar. Goede praktijken en rolmodellen zijn hierbij nodig. Van professionals in het jongerenwerk mag worden verwacht dat ze voor veilige leeromgevingen kunnen zorgen, schooluitval helpen te voorkomen en bij te dragen aan versterking van sociale netwerken rondom jongeren. Verschuivingen In hulpverlening komt tegenwoordig minder ‘acting out’ gedrag voor. Kinderen en jongeren zijn beter in staat om de omgeving te manipuleren. De beroepskracht moet achter het berekenend gedrag van het kind kunnen kijken. Beroepskrachten leren van de jongeren geduld te oefenen. Het lijkt erop dat de beroepskracht over ‘een langere adem moet beschikken’ dan vroeger. Verschuivingen in het publieke debat over tolereren, opvoeden en leren, gedogen, optreden en strenger straffen beïnvloeden zowel de professional als de jongere. De interactie tussen agoog en jongere kan beschouwd worden als een leersituatie voor beiden is de mening van een van de respondenten.
5.5.2 Vraaggericht werken
'De vraag van het kind gaat altijd over iets wat hij nog niet kan' (een respondent) Tijdens de interviews is steeds merkbaar dat de term allerlei definities en invullingen kent: vraaggericht werken, vraagsturing, vraaggestuurde aanpak, sturen op onderzoek van de vraag van de cliënt, enzovoort. Afhankelijk van de definiëring van 'vraaggericht werken' wordt er anders door respondenten over gesproken en geoordeeld. Het blijkt dat er nogal geworsteld wordt met het begrip vraaggericht werken. Voor sommige praktijkwerkers lijkt de discussie nogal gratuit: we werken altijd al vraaggericht, dat is niets nieuws. Dit lijkt een uiting van miscommunicatie tussen beleid en werkvloer, omdat de terminologie zo uiteenloopt. Het kan zijn dat daardoor verwachtingen met betrekking tot dit thema niet duidelijk worden. Alle respondenten zijn het er over eens dat vraaggericht werken niet betekent ‘ u vraagt en wij draaien’. Er moet sprake zijn van een continu zoeken naar evenwicht tussen aanbod en vraag. Er wordt ook al gekeken naar wat eigenlijk de ondergrens is van vraaggericht werken, met name in hulpverlening. Waar ligt bij multiproblemgezinnen bijvoorbeeld het omslagpunt van vraaggericht werken naar het nemen van verantwoordelijkheid door de instelling. Voor sommige professionals betekent vraaggericht werken weldegelijk een verandering: werken met beter geïnformeerde ouders en cliënten. Vraag en aanbod moeten door de beroepskracht voortdurend op elkaar af worden gestemd. Een respondent zegt dat het ook belangrijk is signalen op te vangen die duiden op een mogelijke vraag, maar die nog niet zo direct geuit wordt. Ouders worden intensief betrokken bij het formuleren van de hulpvraag. Het kan voor ouders lastig zijn om de vraag goed te verwoorden. Ook kinderen kunnen lang niet altijd direct en goed verwoorden wat ze nodig hebben. Ouders en jongeren blijken vaak méér geïnformeerd dan vroeger: ze beschikken over meer informatie. Dat betekent echter niet dat ze altijd beter geïnformeerd zijn. Ook worden er hogere eisen gesteld aan de informatie die wordt 53
verstrekt. Dit betekent een verzwaring van de beroepsuitoefening: er is meer kennis nodig, ook door de integrale aanpak en samenwerking met andere disciplines, en de beroepskracht moet over meer informatiekanalen beschikken dan vroeger. Kerncompetentie van het beroep Iedereen vindt vraaggericht werken een kerncompetentie van sociaal-agogische beroepskrachten. Dat betekent vaak zoeken naar hulpverlening of beroepsactiviteiten op maat en soms moet daardoor verwezen worden naar het aanbod van collega-instellingen of naar andere disciplines. Beroepskrachten moeten vaak de vraag van de jongere afleiden uit bepaald gedrag. De beroepskracht moet dan het gedrag zodanig interpreteren dat het gedrag leidt tot een hulpvraag. Wat de jongere aangeeft is niet altijd datgene wat hij of zij werkelijk nodig heeft. Ook al omdat de opties die jongeren zien of de keuzemogelijkheden van jongeren soms door omstandigheden beperkt zijn. Jongeren vragen vaak om bekende activiteiten en bekend aanbod. Het is de verantwoordelijkheid van de beroepskracht om ze te begeleiden naar nieuwe en onbekende mogelijkheden, die meer kansen bieden op vooruitgang. Het activeren en doorbreken van ‘sleurgedrag’ geeft volgens een jongerenwerker tevens grenzen van vraaggericht werken aan. Een gevolg van vraaggericht werken is dat het leidt tot nieuwe aanpakken. Cliënten worden gestimuleerd tot het benoemen (samen met de beroepskracht) van korte termijn doelen met een duidelijke resultaatgerichtheid. Verschillende praktijken Uit de antwoorden komt naar voren dat de invulling van het begrip vraaggericht werken per werksetting verschilt. In residentiële hulpverlening wordt verwezen naar het feit dat jongeren tegenwoordig hun feitelijke hulpvraag verpakken in allerlei (afleidend) gedrag. Het is zaak uit dit gedrag de juiste hulpvraag af te leiden. De beroepskracht moet zijn klanten goed kennen om de juiste hulpvragen te destilleren uit het gedrag en de uitspraken van een jongere. In het ambulante werk speelt het informatieniveau van het hele netwerk en vooral van ouders en familieleden een bepalende rol. Opvallend is dat beroepskrachten in het open jongerenwerk het ‘in contact staan’ met jongeren belangrijker vinden dan het formuleren van een activiteitenaanbod. Door het contact te zoeken en te onderhouden proberen jongerenwerkers ook die groepen te bereiken die niet vanzelfsprekend deelnemen. Vanuit het contact wordt heel direct aangesloten op individuele vragen. In het jongerenwerk ontstaan alle activiteiten in samenspraak met deelnemers. Vandaar de uitspraak dat in een werkplan nooit van tevoren activiteiten worden genoemd. Jongeren willen een plaats waar ze elkaar kunnen ontmoeten. Dat is de belangrijkste vraag. De activiteiten worden van daaruit samen bepaald. Kwaliteitszorg en effectvergroting Er is tegenwoordig meer aandacht voor een nauwgezette monitoring van vorderingen en voor het stellen van grenzen aan wat wel en niet kan in de hulpverlening, waardoor sturing effectiever verloopt (Zandbergen). Door een goede vraagformulering, samen met de jongere, en een overeenkomstige doelformulering komt het resultaat in een intensieve begeleiding stap voor stap dichterbij. Vraaggericht werken leidt soms tot een andere ondersteuning en werkaanpak. In hulpverlening komt meer geld beschikbaar voor zogenaamde leun- en steuncontacten. Beroepskrachten in hulpverlening zien het vooraf helder beschrijven van zorgmodulen en activiteitenprogramma’s als een positieve ontwikkeling, die echter wel vraagt om voortdurende toetsing aan de hulpvraag. 54
Vraaggericht werken wordt door de respondenten in verband gebracht met een sterker wordende noodzaak om resultaten te laten zien. Vraaggericht werken leidt tevens tot een herijking van de professionele verantwoordelijkheid (tot ingrijpen en effectieve aanpak).
5.5.3 Schaalvergroting en integraal werken 'Ben je nog bereikbaar, wat is je profiel en welke binding met doelgroepen kun je nog waarmaken' (een respondent) De ontwikkeling van schaalvergroting en integraal werken wordt door alle respondenten van de eerste interviewronde herkend in het eigen werk. Allen hebben te maken gehad met het fuseren van kleinere instellingen tot grotere instellingen en met een beweging naar een meer integrale aanpak van sociale problemen en van preventie door verschillende samenwerkende disciplines. Respondenten zien de ontwikkeling van schaalvergroting als onvermijdelijk en als een trend van de laatste jaren. Schaalvergroting speelt zich bij de respondenten uitsluitend af binnen de sector welzijn, soms slechts binnen een deelgebied van de sector (zoals hulpverlening aan jeugd en jongeren). De integrale aanpak is meestal wel sectoroverstijgend. Werken in diverse buurtnetwerken (justitie, arbeid, scholen en opvoeding) neemt de laatste jaren toe. Eén beroepskracht acht deze ontwikkeling niet direct positief of negatief. Alle andere respondenten denken wisselend positief en negatief over deze ontwikkeling. Er kan gesteld worden dat negatieve associaties vaker worden gegeven. Over negatieve associaties zijn respondenten bovendien meer eensluidend dan over positieve. Claim op deskundigheid Algemeen wordt gedacht dat integraal werken een extra appèl doet op deskundigheid. Iemand stelt dat samenwerking bepaalde kwaliteiten vereist die niet iedereen zomaar heeft. ‘Je moet goed voor jezelf zorgen’ is een uitspraak die verwijst naar afbakening van grenzen in de samenwerking met andere disciplines. Een andere soortgelijke opmerking is dat een beroepskracht in samenwerkingsverbanden goed de eigen kracht moet kennen. In een ontwikkeling van steeds meer netwerkvorming is het nodig dat beroepskrachten kunnen vasthouden aan de eigen verantwoordelijkheid en deskundigheid, zegt een andere respondent. Schaalvergroting is gunstig voor de beroepsontwikkeling en voor de werving en aantrekking van nieuwe beroepskrachten. Een voordeel van deze ontwikkeling is dat je met meer doelgroepen in aanraking komt. Nieuwe functies ontstaan, zoals de casemanager (één beroepskracht als aanspreekpunt en regisseur van een hulpverleningstraject). Hierbij wordt als positief aangetekend dat de beroepskracht een grotere regiefunctie heeft en vanaf het begin tot het eind verantwoordelijkheid heeft. Verzwaring problematiek, maar wel meer resultaat Opvallend is dat er een verband wordt gelegd tussen schaalvergroting en een verzwaring van cliëntenproblematiek. De verzwaring komt tot uitdrukking door minder snelle uithuisplaatsing; meer eisen door de cliënt en zijn 'systeem'; en door intensieve ambulante zorg, die tegenwoordig wordt gegeven. Daar staan positieve gedachten tegenover. Schaalvergroting en integraal werken vergroten de effectiviteit van het aanbod. Er ontstaan kansen voor inhoudelijke vernieuwing. De methodiek ondervindt verrijking door uitwisselingen tussen disciplines. Er zijn meer trajecten mogelijk en gezien vanuit het gezichtspunt van de cliënten is samenwerking belangrijk omdat schotten tussen diverse vormen van sociale en maatschappelijke dienstverlening worden weggenomen. In het kader van schaalvergroting en integraal werken wordt veel meer gewerkt met de cliënt in relatie tot het cliëntsysteem. 55
Samenwerking en concurrentie Andere positieve effecten van schaalvergroting worden genoemd: er zijn meer carrièremogelijkheden en het is gemakkelijker om te specialiseren in een bepaalde richting. Er zijn meer mogelijkheden van deskundigheidsbevordering. Een aparte en opvallende uitspraak is dat het jongerenwerk veel krediet krijgt in de samenwerking met andere disciplines (politie en justitie, maatschappelijk werk, gemeentelijke overheid). Door de grotere samenwerking en een integrale aanpak wordt ook meer concurrentie ervaren. De term strijdtoneel valt in dit verband. Als een gevaar wordt gezien dat diagnostiek en behandeling uit elkaar gehaald worden. Diagnostiek op de ene plaats en behandeling elders. Administratieve rompslomp en bureaucratisering Als nadelen van schaalvergroting wordt genoemd de administratieve rompslomp die het met zich meebrengt en de verzwaring van de hiërarchie in de organisatie. Er is sprake van een bureaucratisering van het werk. De instelling wordt als log ervaren. Sommigen zijn sceptisch en verwachten een tegenbeweging. Zij zien de positieve effecten niet en verwachten een verlies van knowhow. Er worden vraagtekens gezet bij de rendementsvraag van schaalvergroting. Er wordt beweerd dat de laagdrempeligheid (zoals vroeger bij het JAC) is verdwenen. Er wordt door uitvoerende professionals verschillend gedacht over de feitelijke effecten van schaalvergroting en integraal werken. Niet iedereen ziet alleen maar negatieve effecten. In één voorbeeld (Maatschappij Zandbergen) is bij een schaalvergroting (fusie met Boddaertinstellingen) tegelijk gekozen voor ‘kortere lijnen’, door behandelcoördinatoren aan elke locatie te verbinden, hetgeen betere en snellere overleg- en besluitstructuren heeft opgeleverd. De samenwerking tussen Maatschappij Zandbergen met Boddaert-instellingen en met Bureau Jeugdzorg lijkt te leiden tot sneller en directer contact met cliënt en tot het eerder wegwerken van wachttijden. Medewerkers van Bureau Jeugdzorg zijn niet overtuigd van de voordelen van schaalvergroting: het instituut is log en de toegankelijk is klein, zegt een beroepskracht van Bureau Jeugdzorg. Een jongerenwerker vraagt zich hardop af: ben je nog wel bereikbaar en wat is je profiel? Ben je nog herkenbaar genoeg en welke binding met doelgroepen kun je waarmaken? Voor alle respondenten speelt het thema een grote rol, getuige de hoeveelheid opmerkingen die er gemaakt zijn. Over integratieve vormen van samenwerking en aanpak is men over het algemeen positief en daar ziet men voordelen op het vlak van effectiviteit en ontwikkelingskansen voor het beroep. De negatieve effecten hebben vooral betrekking op een sterkere bureaucratisering en administratieve rompslomp.
5.5.4 Vermaatschappelijking 'Vermaatschappelijking zie je ook terugkomen bij het aanspreken van lokale functies. Wat gebeurt er in de wijk?' (een respondent) Vijf van de negen respondenten geven in eerste instantie aan het thema niet te herkennen in het werk. Nadat er echter over verschijnselen van vermaatschappelijking wordt gesproken, komt met name naar voren dat er een verzwaring van problematiek te bespeuren valt, als gevolg van vermaatschappelijking. Dit wordt door drie respondenten genoemd en een vierde stelt dat kinderen nu minder snel uit huis geplaatst worden in vergelijking met vroeger, hetgeen inhoudt dat de problematiek ook zwaarder is op het moment van opname. Vermaatschappelijking houdt in dat mensen indien mogelijk in eigen omgeving blijven en 56
dat hulpverlening zo veel mogelijk wordt gegeven binnen het eigen milieu en met steun van het eigen netwerk van familie en vrienden of vrijwilligers. Van twee kanten Uit de antwoorden blijkt dat beroepskrachten vinden dat vermaatschappelijking van twee kanten moet komen: van het beroep (de professional) en van de samenleving. Er wordt geconstateerd dat de maatschappij verhardt (minder tolerantie, roep om eerder ingrijpen). Bovendien wordt er verwezen naar het bestaan van meer problematische thuissituaties en naar de schaalvergroting in het voortgezet onderwijs. Deze ontwikkelingen dragen volgens respondenten bij aan de verzwaring van de cliëntenproblematiek. Voor de beroepsinstellingen betekent vermaatschappelijking dat cliënten veel meer dan vroeger binnen hun eigen leefomgeving worden opgevangen en dat hulp zoveel mogelijk dáár wordt verleend. Hier tegenover staat de mening dat de samenleving bepaalde verwachtingen niet zo maar kan waarmaken. Wanneer we de maatschappelijke omgeving een grotere rol willen toebedelen, kan de samenleving die verwachtingen dan ook aan? Zijn bijvoorbeeld sociale netwerken in het algemeen berekend op deze ontwikkelingen? Hebben bijvoorbeeld de politie, het onderwijs en de gezondheidszorg voldoende armslag en competenties om een preventieve en ondersteunende rol te spelen? Er wordt een verband gelegd tussen de trend van individualisering en vermaatschappelijking. Ieder voor zich en toch samen voor de ander? Vermaatschappelijking draagt bij aan de torenhoge ambities en verwachtingen (het jongerenwerk moet de problemen met jongeren maar oplossen) die gepaard gaan met jongerenwerk. Hier tegenover staan weinig middelen om de verwachtingen ook waar te maken. Het tweerichtingen verkeer bij vermaatschappelijking wordt als belangrijk ervaren en respondenten geven aan vraagtekens te hebben bij vermaatschappelijking in een maatschappij die sterk individualistisch in en toenemend intolerant jegens afwijkingen en verstoringen. Invloed op het beroep Vermaatschappelijking vraagt een bredere scholing en deskundigheid van de werker, wordt gesteld. Hij moet van meer markten thuis zijn. Er vindt bovendien meer overleg plaats over hulp en dienstverlening met andere instanties. Vermaatschappelijking oefent veel invloed uit op de uitvoering van hulpverlening en maatschappelijke werk maar veel minder op de uitvoering van het jongerenwerk. Er zijn meer ambulante vormen van hulpverlening bij gekomen en het belang van ondersteunende netwerken in de directe leefomgeving is veel groter geworden. Dat heeft de beroepen van hulpverlening en maatschappelijke dienstverlening in belangrijke mate veranderd. Ook wordt gewezen op een verzwaring van problematiek in situaties van tijdelijke uithuisplaatsing van jongeren, omdat in eerste instantie veel en lang hulp wordt gegeven in de directe leefomgeving. Over directe contacten en uitwisselingen tussen een instelling en de buurt of directe omgeving waar deze is gevestigd wordt slecht eenmaal gesproken, in positieve zin weliswaar. Er is sprake van een betere verstandhouding en verhouding tot omwonenden dan zo'n 15 jaar geleden.
57
5.5.5 Professie en zelfopvatting 'Ik vind mezelf niet in één profiel passen. Het gaat er niet om hoe je heet, maar het gaat er om wat je doet!' (een respondent) Samenwerking wordt steeds belangrijker en dat vraagt om andere competenties, waar volgens onze respondenten in de opleiding nog te weinig aandacht voor is. De ontwikkeling naar toetsbare, kortdurende, functionele en trainende inhouden heeft een zeer bepalende invloed op het beroepshandelen en op de benodigde competenties. Hiervoor moet meer aandacht komen in de opleidingen. Dilemma kortlopend en langdurend In het jongerenwerk lijkt hier sprake van een contrast: toekomen aan korte termijn doelen verhoudt zich maar moeilijk tot het afrekenen op lange termijn effecten. Overigens wordt door jongerenwerkers gesteld dat er te weinig faciliteiten zijn voor een goed functionerende uitvoering. Alle beroepskrachten zien de noodzaak om resultaatgericht te werken en om duidelijk de effecten van het werk in beeld te brengen, ook al is dat een van de moeilijkste kanten van het werk. Jongerenwerkers beschouwen alledaagse vrijetijdsactiviteiten als een voorwaarde voor het waarmaken van de pedagogische professie. In het therapeutisch werk verschuiven de methoden zeer sterk. Kortdurende gedragstherapie en cognitieve therapie zijn nu standaard, terwijl psychotherapie op de achtergrond raakt. Vanwege langdurende trajecten en de daarbij nodige relatievorming worden creatief therapeuten nog zeer specifiek ingezet. Veranderingen in het beroep Uit de interviews komt naar voren dat het tegenwoordige beroep zwaarder is dan vroeger. De beroepskrachten vragen zich echter af of de zwaarte van het beroep en van de problematiek werkelijk toenemen of dat de eigen tolerantie (net als bij de burgers) ten aanzien van afwijkend en storend gedrag afneemt. In hulpverleningssituaties verschuiven traditionele beroepen. Opleidingsachtergrond of een specifieke werkervaring is zeker niet altijd een belemmering om in een aanpalende sociale beroepssetting aan het werk te komen. Veel uitspraken verwijzen ernaar dat die ontwikkeling als positief wordt ervaren. Het beroep van creatief therapeut manifesteert zich in de eigen beleving van de praktiserend creatief therapeut nog steeds sterk als een specialisme, terwijl in andere beroepsgebieden eerder de functie of taken een rol spelen dan de officiële beroepsnaam. Daarbij moet echter wel worden aangetekend dat in het onderzoek uitsluitend in de praktijk werkzame creatief therapeuten zijn geïnterviewd. Onderzocht zou moeten worden in hoeverre er creatief therapeuten werkzaam zijn in andere functies of taken van sociaal-agogisch werken met jongeren. Uit het onderzoek komt naar voren dat beroepskrachten die met jongeren werken, maar dat in verschillende werksetting doen, andere accenten leggen als het gaat contactlegging en vertrouwen opbouwen. Jongerenwerkers bijvoorbeeld hechten veel meer belang in het persoonlijk contact en het winnen van vertrouwen dan hulpverleners. Beroepskrachten in hulpverleningssituaties hoeven dat vertrouwen en persoonlijk contact niet te 'bevechten', dat vertrouwen is er al eerder en vloeit logisch voort uit de aard van het contact. Er wordt eerder en beter gevraagd naar concrete resultaten en effecten van het beroepshandelen. Deze ontwikkeling is merkbaar in alle interviews. Opvallend is dat veel beroepskrachten die ontwikkeling omarmen. Jongerenwerkers lijken deze trend met argusogen te volgen en geven aan hun bedenkingen te hebben. Ze voelen zich eerder speelbal van de politiek en vragen zich openlijk af of beleidsmensen wel een goed beeld 58
hebben van de praktijk: laat ze maar eens een avondje meelopen, dan zien en ervaren ze zelf aan den lijve om welke soort resultaten het gaat, zegt een respondent.
5.6
Samenvatting en conclusies van het 1ste veldonderzoek
De belangrijkste conclusie na de eerste ronde interviews was, dat de onderzoekstechniek voldoende resultaat liet zien om te besluiten tot een tweede en grotere ronde interviews. Over het algemeen kunnen we stellen dat de vragen wat prikkelender mogen en we willen in de tweede ronde met stellingen gaan werken. Deze stellingen komen min of meer letterlijk uit de interviews van de tweede ronde. Bovendien zijn er enkele aanscherpingen gemaakt in de vragenlijst. We moeten proberen meer uitgesproken meningen te krijgen, met name over de zelfopvatting van de professionals. De thema's bieden soms te weinig houvast. Opvoeden en leren Opvoeden en leren is een thema dat blijkens de uitspraken in de eerste ronde interviews tot de vraag leidt in hoeverre de professional er ook is voor 'normale jongeren'. Het agogisch werk met jongeren speelt zich wellicht teveel af in een zorgperspectief of in een corrigerende en opvoedende sfeer. Ook vanuit het oogpunt van opdrachtgevers (de overheid) is de druk op de professional merkbaar om zich vooral met de relatief kleine groep probleemjeugd bezig te houden. We willen door scherpe stellingen en iets aangepaste vragen meer inzicht krijgen hoe opvoeden en leren in de beroepspraktijk gestalte krijgen. Dit is met name een gebied waar we meer informatie uit respondenten willen krijgen over het concrete handelen en de bijdrage die de beroepskracht levert aan opvoeden en aan condities voor de jongere om te leren. Ook belangrijk is om in te gaan op de vraag welke veranderingen de laatste jaren zichtbaar en merkbaar worden rondom het thema Opvoeden en leren. In hoeverre is het systeem achter een jongere medeverantwoordelijk voor het opvoedingsklimaat en kan een beroepskracht hierin sturend optreden? Vraaggericht werken Een ander voorbeeld waar meer duidelijkheid in de vraagstelling kan worden gebracht is het thema van Vraaggericht werken. De meeste respondenten vinden het nogal logisch dat er vraaggericht wordt gewerkt. Maar er zit meer aan vast. We willen weten of Vraaggericht werken anders wordt ervaren dan pakweg vijf jaar geleden. Welke veranderingen treden er op door de toenemende discussie over resultaatgericht werken en over het sturen van de vraag. Sommigen leggen een verband met de mate van geïnformeerd zijn. Cliënten zouden tegenwoordig over meer informatie beschikken, dankzij bijvoorbeeld het Internet. Zijn de cliënten van vandaag beter geïnformeerd? Stellen cliënten hogere eisen dan vroeger? We willen ook weten hoe beroepskrachten denken over de ontwikkeling van 'kant en klare' dienstenpakketten of zorgmodulen in relatie tot Vraaggericht werken. Hier is in de eerste ronde door verschillende respondenten op gereageerd en we willen weten of zij de ontwikkeling van modulen als een tegenspraak tot vraaggericht werken ervaren. Integraal werken Over Integraal werken wordt gesproken in algemene termen als meer afstemming en samenwerking, maar er worden weinig duidelijke voorbeelden gegeven die direct het gevolg zijn van nieuwe vormen van integraal werken. Hier zullen we scherper op moeten zijn in de vragen en in eventuele stellingen bij de 2e ronde. Er blijken tegengestelde effecten met Schaalvergroting en Integraal werken in verband te worden gebracht. Een uitspraak van een beroepskracht bij Bureau Jeugdzorg verwijst vooral naar een groter wordende afstand 59
tussen hulpverlener en cliënt en bij Maatschappij Zandbergen lijkt het thema te leiden tot een positieve beïnvloeding van methodiek en het verkorten van wachtlijsten. Dit willen we verder onderzoeken. Professie Ten slotte blijkt uit de eerste resultaten dat er veel opmerkingen gemaakt worden over de professie, zowel in het algemeen, als naar de persoonlijke opvattingen van de beroepskracht. Daarbij worden ook uitspraken gedaan over de effectiviteit en slagvaardigheid van de eigen organisatie. De eisen vanuit de samenleving die aan sociaal-agogen worden gesteld lijken hoger te worden. Een gesignaleerde verandering in het beroepshandelen, die interessant is voor de tweede ronde, is de ontwikkeling naar kortdurende, toetsbare, functionele en trainende inhouden. Welke invloed heeft die trend op de beroepsuitoefening? Dat willen we beter in kaart brengen in de volgende interviews. Zijdelings komen er behoorlijk wat uitspraken langs die iets zeggen over de betekenis van het werk en de eisen die aan professionals gesteld mogen worden. Daar horen dan ook opleidingseisen bij. Dit is een belangrijk extra thema in ons onderzoek en zal veel aandacht moeten krijgen in de volgende ronde van interviews. In de tussenanalyse naar aanleiding van de resultaten van dit 1ste veldonderzoek kwamen nog een paar extra aandachtspunten naar boven. Het zijn punten die tijdens de interviews boven kwamen drijven en die onze aandacht trokken. Deze worden hieronder genoemd. Een gat in de opvoeding Uit de opmerkingen van de respondenten komt naar voren dat er sprake zou zijn van 'een gat in de opvoeding'. Sommige jongeren komen in problemen doordat bestaande opvoedingssystemen of milieus niet of niet voldoende op elkaar aansluiten. We besloten in de tweede ronde hieraan apart aandacht te gaan besteden. Ook kregen we naar aanleiding van de ervaringen in de eerste ronde de indruk dat we met name moeten vragen naar eventuele opvattingen over verschillen in opvoeding en aanpak in relatie tot autochtone of allochtone groeperingen. We wilden deze vraag in de volgende serie interviews nadrukkelijk aan de orde stellen. Verzwaring van problematiek Het lijkt er op dat er een verzwaring van problematiek is ontstaan in de laatste jaren. Dit komt tot uitdrukking in de antwoorden bij het thema Vermaatschappelijking en bij Schaalvergroting en Integraal werken. We willen in het tweede deel van de interviews antwoord krijgen op de vraag of er inderdaad sprake is van een verzwaring van de beroepsuitoefening en/of van de problematiek waar de beroepsuitoefening mee wordt geconfronteerd. Het kan ook een belevingsaspect zijn. Worden problemen van opvoeding en gedrag door de samenleving nu zwaarder beleefd dan vroeger? Vertrouwen opbouwen In de eerste interviews komt naar voren dat vertrouwen heel belangrijk is voor het werken met jongeren. We vragen ons af of schaalvergroting de nabijheid of het contact met cliënten beïnvloedt. Ook lijkt het ons belangrijk meer aandacht te geven aan dit gegeven van 'in goed contact staan met de jongere' in relatie tot leren en sturen, tot opvoeden en corrigeren. Hoe ziet de taakopvatting en rolopvatting er uit in het licht van het opbouwen van een vertrouwensrelatie tussen professional en jongere?
60
6
2de veldonderzoek Jeugdwerkers en jeugdhulpverleners over hun beroepspraktijk
Het doel van het 2de veldonderzoek was om aanvullende en meer gerichte gegevens te verzamelen, om uiteindelijk tot een valide antwoord op onze onderzoeksvragen te kunnen komen. Omdat het afnemen van interviews bij het eerste veldonderzoek een zeer geschikte methode was gebleken om de gewenste informatie te vergaren, besloten wij om ook bij het 2de veldonderzoek gebruik te maken van interviews.
6. 1
De vragenlijst
6. 2
Vorm van het interview
6. 3
De respondenten
Er werd een nieuwe lijst met meer toegespitste interviewvragen samengesteld, waarbij de thema’s en de indeling in segmenten werden gehandhaafd. Als nieuw element werden voor ieder thema en daarbinnen voor ieder segment een stelling geformuleerd. (zie bijlage 2). Voorbeeld: Thema: Schaalvergroting en integratie, Segment 1, Vraag: Moet je door een integrale aanpak van meer markten thuis zijn, en welke invloed heeft dat op de directe uitvoering met de klanten? Stelling: Het gaat in het werk alleen nog om het uitvoeren van protocollen en voor eigen visie en creativiteit is er geen ruimte meer. Voor het samenstellen van de vernieuwde vragenlijst en de stellingen werd gebruik gemaakt van de resultaten van het 1ste veldonderzoek(zie 5. 6. ) De vraagstelling kon worden aangescherpt, en er werden nieuwe aspecten die naar boven waren gekomen toegevoegd. Een voorbeeld: in het eerste onderzoek kwam naar voren dat veel respondenten vonden dat de cliëntpopulatie in hun werkveld de laatste jaren zwaarder was geworden. In de tweede vragenlijst voegden wij hierover een vraag en een stelling toe, om gerichter informatie te verkrijgen.
De interviews hadden ook deze keer de vorm van een semi-gestructureerd interview. De vernieuwde vragenlijst bevatte meer toegespitste vragen en stellingen bevatte, en de onderzoekers hadden na het 1ste veldonderzoek een duidelijker beeld van wat zij te weten wilden komen. Wel werd er nog steeds ruimte gelaten om de respondenten zelf verbanden te laten leggen. Ook kon de volgorde van de vragen en thema’s worden aangepast en was er ruimte voor het inbrengen van nieuwe items.
Voor dit tweede veldonderzoek werd afgesproken dat iedere onderzoeker 2 à 3 respondenten zou interviewen. Er zijn in totaal 11 respondenten geïnterviewd. De criteria voor de respondenten van het 1ste veldonderzoek werden gehandhaafd. De werving van de respondenten en de informatie over het doel van het onderzoek verliep op dezelfde wijze, wel met de toevoeging dat we met de tweede ronde van interviews bezig waren. Hieronder volgt een beschrijving van de 11 respondenten, van het werkveld waarin ze werken en de gevolgde opleiding. 61
Jeugdwerk 1. Vrouw, sinds 15 jaar werkzaam bij een jeugd- en jongerencentrum in een wijk uit de jaren 70 in een grote stad. Ze organiseert talrijke activiteiten en cursussen voor kinderen en jongeren. Er is contact met bureau jeugdzorg en politie. Opleiding: lerarenopleiding biologie/gezondheidskunde. 2. Man, Marokkaanse afkomst, sinds 4 jaar werkzaam als sportjongerenwerker in een buurtcentrum van een grote stad. Daarnaast heeft hij een eigen bedrijf dat sociaalmaatschappelijke sportprojecten opzet en talentbegeleiding doet. Opleiding: ervaringsdeskundige. 3.
Vrouw, sinds 1,5 jaar werkzaam in een buurtcentrum van een grote stad. Ze begeleidt een muziekstudio voor jongeren en organiseert een paar keer per jaar jongeren muziekfestivals. Zij heeft daarnaast een eigen bedrijf waarmee ze activiteiten voor kinderen en festivals organiseert. Zij was eerder werkzaam bij een jongerencentrum en bij een commerciële omroep. Opleiding: CMV.
Jeugdzorg 4. Vrouw, sinds 6 jaar werkzaam als leerplichtambtenaar bij de gemeente, in een buurt van een grote stad. Opleiding CMV. 5.
Vrouw, sinds 6 jaar werkzaam bij een Stichting Welzijn in een grote stad als outreached maatschappelijk werkster. Ze bezoekt veel gezinnen met risicojongeren. Neemt deel aan buurtnetwerkoverleg. Opleiding: MWD.
6. Vrouw, sinds 4 jaar werkzaam als werkbegeleider van vrijwilligers en stagiaires bij een kleine instelling voor jeugdhulpverlening (crisisopvang, begeleid wonen, ambulante hulp) in een grote stad. Daarvoor was zij 12 jaar werkzaam als groepsleider. Opleiding: MWD. 7. Man, sinds 6 jaar werkzaam bij een instelling voor jeugdhulpverlening 16+, werkt in leefgroepen, ambulant, met gezinnen(family first), pleegzorg; is verder teamleider. Opleiding SPH. 8. Man, sinds 2. 5 jaar regiomanager van een grote instelling voor jeugdzorg die in meerder kleine en grote gemeentes te vinden is. Is werkzaam in de ambulante hulpverlening, dagbehandeling, family first, kamerbegeleiding. Was hiervoor lang werkzaam als groepsleider en directeur JAC. Opleiding: SPH. 9. Vrouw, sinds 5 jaar werkzaam bij Bureau Jeugdzorg in een middelgrote stad. Houdt zich bezig met begeleiding van jongeren en ouders bij intake, opname, terugkeer, doet kortdurend hulpverlening (5 - 20 gesprekken) en onderhoudt contacten met andere instellingen (school, Riagg enz). Was ervoor o. a. werkzaam als jongerenwerker, groepsleider, voorlichter leerlingwezen. Opleiding: SPH. 10. Man, sinds 7 jaar werkzaam als creatief therapeut drama in een residentiele instelling met ambulante afdeling voor licht verstandelijk gehandicapten, deels met 62
psychiatrische problematiek, deels ook met criminele problematiek. Hiervoor was de respondent werkzaam als groepsleider. Opleiding: CT. 11. Vrouw, sinds 5 jaar werkzaam als creatief therapeut muziek en coördinator CT en activiteitenbegeleiding bij een kleine instelling voor kinder – en jeugdpsychiatrie, inmiddels horend bij een universiteit en Riagg. Ervoor ca. 20 jaar werkzaam als creatief therapeut muziek in de psychiatrie. Werkt vooral met jongeren die zijn opgenomen. Opleiding: CT.
6.4
De rol van de onderzoeker, de interviewsituatie en afname
De rol van de onderzoeker was in grote lijnen dezelfde als bij het 1ste. Omdat de onderzoekers in het 1ste veldonderzoek al interviews hadden gehouden en deze hadden geanalyseerd, hadden zij inmiddels meer kennis over het onderzoeksonderwerp. Samen met de meer toegespitste lijst met vragen en stellingen was het in dit tweede onderzoek mogelijk om meer gericht informatie te vergaren en beter te kunnen doorvragen. De interviewsituatie en afname waren vergelijkbaar met die van het eerste onderzoek (zie 5. 4). De interviews vonden plaats op individuele afspraak op verschillende locaties. Op de onderstaande lijst worden locatie en sfeer per interview vermeld. Overzicht over locatie en sfeer per interview. 1. Locatie: het jeugdcentrum waar de respondent werkt. Sfeer: een lang en inspirerend gesprek met iemand die weet waar ze over praat. De respondent beschikt over een duidelijke methodiek en is uitermate professioneel en ervaren. Ze weet heel goed aan te geven in welke (buurt)context haar werkzaamheden een plaats krijgen. 2. Locatie: buurtcentrum, werkplek van de geïnterviewde. Sfeer: open en vriendelijk gesprek met iemand die duidelijk gekozen heeft voor een bepaalde werkwijze en (sport)methodiek. 3. Locatie: buurtcentrum, werkplek van de geïnterviewde. Sfeer: Niet alleen de huidige werkplek, maar ook de ontwikkeling en toekomstperspectief van deze oud studente komt aan de orde en dit levert een bijzonder perspectief op. 4. Locatie: spreekkamer van de dienst maatschappelijke ontwikkeling van de gemeente. Sfeer: De respondente vertelt graag en enthousiast over haar werk. Het interview met bandopname vindt zij best spannend. 5. Locatie: buurtcentrum, werkplek van de respondente. Sfeer: het buurtcentrum was tijdens het gesprek, vrijdag 12 uur, verlaten, het rolluik ging dicht. De respondente vertelt met veel enthousiasme over haar werk en komt over als heel betrokken bij de wijk en de wijkbewoners. 6. Locatie: bij de onderzoeker thuis. Sfeer: de geïnterviewde heeft strak omlijnde ideeën omtrent hulpverlening. 7. Locatie: op de werkplek van de geïnterviewde. Sfeer: plezierig gesprek met sterk betrokken professional die goed ook over complexe werksituaties kan praten.
63
8. Locatie: hoofdkantoor van de instelling. Sfeer: zeer informatief gesprek met veel aandacht voor organisatiedoelen en management. De geïnterviewde heeft visie op actualiteit en toekomstige ontwikkelingen en kan deze plaatsen in historisch perspectief. 9. Locatie: op een bureau Jeugdzorg, werkplek van de geïnterviewde. Sfeer: het gesprek verloopt plezierig en geeft veel informatie. 10. Locatie: een lokaal in een hogeschoolgebouw. Sfeer: de respondent vertelt graag over zijn werk en zijn ideeën hierover. Het is een vlot en prettig verlopend gesprek in collegiale sfeer. 11. Locatie: de muziektherapieruimte in de instelling waar de respondent werkt. Sfeer: rustig, vriendelijk, serieus. De respondent neemt de tijd om tot antwoorden te komen.
6.5
Stappenplan verwerking onderzoeksgegevens
Om tot een analyse en interpretatie van het 2e veldonderzoek te komen werd een stappenplan gevolgd. Voor het opstellen van het stappenplan werd wederom gebruik gemaakt van de 7-stappen methode van E. Nievers (Nievers 2002). Het stappenplan komt in grote lijnen overeen met het stappenplan van het eerste veldonderzoek, echter met een groot verschil: bij stap (5) werd gebruik gemaakt van een computerprogramma: Winmax. ( winMAX97 Pro. ) Hieronder volgt een korte uitleg over het gevolgde stappenplan: 1. Transcriptie van alle interviews met behulp van de bandopnames door de interviewer. 2. Samenvatting en analyse van elk interview afzonderlijk door de interviewer. Er werd een samenvatting gemaakt voor elk van de vier thema’s, er werden nieuwe en onverwachte onderwerpen en eventuele tegenstellingen genoemd en een eerste interpretatie gegeven. 3. Vergelijkende samenvatting en analyse door elke onderzoeker van de door hem afgenomen interviews. Er werd uitgegaan van de thema’s en nieuwe en onverwachte onderwerpen. Overeenkomsten en verschillen werden genoemd en conclusies getrokken 4. Gezamenlijke bespreking van elk interview en de bijbehorende samenvattingen door de vier onderzoekers. Hierbij kwamen deels overeenkomsten, deels verschillen naar boven en werden eerste vergelijkingen door de onderzoekers gemaakt. 5. Inventarisatie van alle transcripties met behulp van het programma winMAX97 Pro. Voor de gekozen coderingen: zie bijlage 3. De teksten van de transcripties werden gecodeerd aan de hand van de thema’s en daarbinnen op een aantal items. Door deze werkwijze was het mogelijk om de gecodeerde onderwerpen uit alle interviews overzichtelijk bij elkaar te zetten. 6. Analyse en interpretatie van de thema’s en deelaspecten, uitgaande van alle interviews en alle eerder genomen stappen, door de vier onderzoekers. Dit diende als voorbereiding van stap 7. 7. Samenvattende analyse en interpretatie van het 2e veldonderzoek. De bovengenoemde stappen werden een voor een genomen, maar soms was er aanleiding om een of meer stappen over te doen, terug te keren naar de oorspronkelijke interviewtekst, en een thema of onderwerp opnieuw te bekijken. De resultaten van het hele verwerkingsproces worden in het volgende deel 6. 7. beschreven.
64
6.6
Samenvattende analyse en interpretatie resultaten 2e veldonderzoek
Hier volgen de analyse en conclusies van de tweede serie van elf interviews. In de tekst van deze samenvatting en analyse zijn ter illustratie vele citaten uit de interviews opgenomen. Deze zijn cursief en door inspringen in de tekst weergegeven. De analyse en conclusies worden ook deze keer per thema besproken: • Opvoeden en leren • Vraaggericht werken • Schaalvergroting en integraal werken • Vermaatschappelijking Er is een verschil ten opzichte van de analyse van het eerste veldonderzoek. Het vijfde punt uit de analyse van de eerste ronde interviews ' Professie en zelfopvatting' is bij de analyse van de tweede ronde interviews als een apart hoofdstuk verwerkt. De reden hiervan is dat er in de 2e ronde interviews zoveel informatie is losgekomen, die te maken heeft met de beroepsuitoefening, met de zelfopvatting, de visie op het beroep en met de beleving van de beroepsidentiteit. In hoofdstuk 7 wordt daarom apart ingegaan op de betekenis van de gegevens over professie en zelfopvatting.
6.6.1 Opvoeden en leren
De respondenten van de tweede fase van het onderzoek geven allen aan dat hun beroep verbonden is met opvoedingsvraagstukken. Preciezer geformuleerd: in hun werk proberen zij meer of minder direct ontwikkelingsprocessen van jongeren en de opvoedingsbekwaamheid van ouders te beïnvloeden. Tussen een bijdrage leveren aan ‘opvoeding’ of het stimuleren van ‘leren’ zit overigens nog wel een groot verschil. Sommigen spreken nadrukkelijk over hun bijdrage aan de opvoeding van kinderen en jongeren. Niet alleen zijn dan jeugdigen in beeld maar vooral ook hun ouders. Zij spreken vaker –mede gelet op hun functie- over ingrijpen, sturen en corrigeren. Een van de respondenten geeft aan dat bepaalde onderdelen van het werk (bijvoorbeeld de jeugdzorg) nu minder de ondersteuning van de cliënt tot uitgangspunt hebben. Waar pakweg twintig jaar terug meegegaan werd met datgene wat de cliënt als belangrijk en wenselijk aangaf (bijvoorbeeld binnen Jac’s) wordt nu sterker sturend en corrigerend opgetreden. Verschillende respondenten geven aan dat sommige ouders moeten leren dat zij de opvoeders zijn. Elementaire vormen van omgang met hun kinderen moeten in sommige gevallen door deze sociaal-agogen worden bijgebracht. Het maken van betekenisvol contact met hun kinderen behoort hier onder meer toe. Het leren stellen van grenzen, durven stelling te nemen in de opvoeding van de eigen kinderen eveneens. In sommige gevallen is dit niet alleen een probleem binnen enkele op zichzelf staande gezinnen, maar maakt deze onmacht tot opvoeden deel uit van een bepaalde cultuur in een wijk. Om een dergelijke rol op je te kunnen nemen als professional moet je overigens wel over een zekere levenservaring beschikken. Het werk verlangt meer levenservaring en een zeker natuurlijk overwicht. Eigenlijk moet je iets ouder zijn om er goed in overeind te blijven. Vaak sta je er alleen voor en moet je dus stevig in je schoenen staan. (…) Is de nieuwe generatie minder opgewassen tegen problemen? Kunnen ze mentaal minder tegenslag hebben? Hebben ze minder geduld? Nieuwe professionals zouden intensiever begeleid moeten worden. Anderen spreken liever over ‘leren’ in plaats van ‘opvoeden’, zeker waar het de oudere jeugd (vanaf 15 jaar) betreft. Deze leeftijdsgroep kan meer aangesproken worden op de eigen verantwoordelijkheid. De respondenten bevestigen het beeld dat we in hoofdstuk twee schetsten, namelijk dat er tegenwoordig veel op jongeren afkomt en dat zowel jongeren als ouders hier soms moeite mee kunnen hebben. Ouders ervaren vaak dat hun opvoedingstaak zwaar is. Het is ook de vraag of de verschillende instanties dit wel 65
voldoende door hebben. Sluiten ze voldoende op elkaar aan? Kunnen zij hun signalerende functie waar maken? Het ondersteunen van keuzeprocessen en het leren dragen van eigen verantwoordelijkheid daarin, worden genoemd als belangrijk. Hebben jongeren in voldoende mate zicht op de reikwijdte en de gevolgen van hun keuzes? Lukt het om weloverwogen keuzes te maken? Een concreet voorbeeld van een terrein waarin sociaal-agogen actief zijn is het bevorderen van schoolmotivatie en het tegengaan van schoolverzuim. Een ander terrein is het bevorderen van verantwoordelijk, sociaal gedrag en omgangsvormen onder leeftijdgenoten en in de openbare ruimte. Zelfrespect, respect voor elkaar en anderen, leren zeggen wat je denkt en open communiceren (sociale competenties) worden door respondenten genoemd als belangrijke doelen. Het leren opkomen voor jezelf en het oplossen van conflicten behoort hier eveneens toe. Leiden en begeleiden De door ons gebruikte termen ‘opvoeden’ en ‘leren’ kennen verschillende associaties die we ook terug zagen in de interviews. Díe sociaal-agogen die – gelet op hun functie- sterker dienen te interveniëren in gezinssituaties (bijvoorbeeld een leerplichtambtenaar) nemen eerder het woord ‘opvoeden’ in de mond. ‘Opvoeden’ als term is meer verbonden met ingrijpen in gedrag en het (leren) hanteren van normen en waarden. Diegenen die een meer ondersteunende of signalerende functie hebben (bijvoorbeeld een jongerenwerker), spreken veeleer over hun bijdrage aan leer- of ontwikkelingsprocessen van jeugdigen. Het woord ‘leren’ legt over het algemeen de nadruk op het handelen van de lerende, het woord ‘opvoeden’ legt de nadruk sterker op het handelen van ouders, leraren, instanties e. a. . ‘Leren’ heeft in het spraakgebruik over het algemeen een positievere connotatie dan ‘opvoeden’. Verschillende respondenten geven aan dat er een evenwicht dient te zijn tussen ingrijpen en corrigeren aan de ene kant en het op positieve wijze stimuleren tot leren aan de andere kant. Alleen sturen en ingrijpen werkt op een gegeven moment niet meer. Het positief benaderen van cliënten, hen aanspreken op hun eigen kracht en eigen vermogens, behoort ook tot het repertoire van sociaal-agogen. Dit biedt bij uitstek mogelijkheden om een vertrouwensrelatie met jeugdigen op te bouwen. Ik heb geen vaste pedagogische benadering. Al naargelang het kind of de groep ben ik rigide of toegevend. Je moet als werker vooral het kind of de jongere op dat moment kunnen aanvoelen. En een heel repertoire van allerlei soorten benaderingen kunnen toepassen. Daarvoor is het netwerk (van professionals, red. ) erg belangrijk. Je kunt dan nagaan op welke wijze deze jongere benaderd wordt op de andere plekken waar hij/zij bepaald gedrag manifesteert. Soms kun je dan ook beter begrijpen waarom een bepaalde jongere bij ons ‘uit zijn dak gaat’ (schelden, agressie e. d. ). Dit kan alles te maken hebben met het gegeven dat hij/zij ergens anders heel kort gehouden wordt. Leiden (grenzen stellen, gedrag corrigeren etc. ) en begeleiden (stimuleren tot zelfstandigheid en zelfsturing) zijn beide nodig. Soms zijn beide rollen verdeeld over verschillende professionals, vaker dien je als professional op beide terreinen vaardig te zijn. Een van de respondenten gaf aan dat beide rollen in bepaalde gevallen in één aanpak terug te vinden zijn. Bijvoorbeeld wanneer de leerplichtambtenaar samen met de jongerenwerker op huisbezoek gaat. De jongerenwerker kan op grond van zijn vertrouwensrelatie proberen invloed uit te oefenen, de leerplichtambtenaar zal de grenzen van verzuimgedrag benadrukken.
66
Gat in de opvoeding We stelden de vraag of er sprake is van een ‘gat in de opvoeding’ (zie ook hoofdstuk 2). Zijn belangrijke opvoedingskaders (gezin, school, buurt, vrije tijd) nog wel met elkaar verbonden en is een bepaalde categorie jeugdigen niet de dupe van een te grote afstand tussen verschillende opvoedingskaders? In sommige gevallen kostte het moeite om voor het voetlicht te brengen wat we hiermee bedoelden. Eenmaal toegelicht gaven de respondenten aan dat zij dit beeld herkennen. Sociaal-agogen zullen in staat moeten zijn nieuwe verbindingen te maken tussen deze opvoedingskaders. Ook werd aangegeven dat een herkenbare pedagogische aanpak niet meer alleen nodig is binnen het gezin of binnen het onderwijs. Opgroeien in de moderne samenleving speelt zich op velerlei terreinen af. Ook buurtcentra, sportclubs, opvang en dergelijke, kunnen zich niet afzijdig houden van opvoedingsvraagstukken. Verschillende respondenten gaven aan dat hun taken meer en meer ook op pedagogisch terrein zijn komen te liggen. De vorming van netwerken van uiteenlopende professionals heeft hier een bijdrage aan geleverd. Een respondente noemde zich nadrukkelijk ‘buurtagoog’, om haar pedagogische functie op buurtniveau te benadrukken. Groepen iets aanbieden, ze van de straat houden is op zich niet zo moeilijk, dat kan de commerciële sector ook. Het werk dat ik doe heeft veel meer tot doel om via activiteiten contacten te leggen met individuen en groepen. Als je dit goed doet levert dit een vertrouwensband op waardoor je iets voor hen kan betekenen. En waardoor je bij overlast in de buurt, ontsporingen, crimineel gedrag e. d. ook kan bij sturen of ingrijpen. De activiteiten die plaatsvinden zijn dus ingebed in een veel breder kader. Overigens wordt door verschillende respondenten aangegeven dat er nog weinig ondersteuning (bijvoorbeeld deskundigheidsbevordering) plaatsvindt vanuit de organisaties waarbij deze werkers in dienst zijn op het terrein van hun pedagogische taken. We kunnen voorzichtig constateren dat er bij professionals wel een notie aanwezig is dat ze een rol spelen in de ondersteuning van ontwikkelingsprocessen van jeugdigen. En ook dat ze posities innemen waarin ze opvoedkundig handelen in het verlengde van de opvoeding thuis en op school. Het directe contact met jeugdigen binnen aansprekende contexten verschaft hen daartoe ook vele mogelijkheden en levert vaak ook treffende resultaten op. Toch hebben we op grond van de interviews het idee dat het handelen van deze professionals nog sterk gekenmerkt wordt door intuïtie en ‘trial and error’. Een doordachte, gefundeerde methodiek van het uitvoerende werk, die tevens resultaatgericht en overdraagbaar is, lijkt te ontbreken. Veel van onze geïnterviewden geven hoog op over de netwerken waar ze deel van uit maken. Hier overleggen ze met andere professionals over individuele jeugdigen en groepen jeugdigen. Dit werk is natuurlijk belangrijk en levert zeker resultaten op. Het is echter opvallend dat veel van de sociaal-agogen die we spraken – op een enkele uitzondering naniet het probleem benoemen dat de tijd besteed aan de netwerken ten koste gaat van de (schaarse) uitvoeringstijd van de professionals. Is de overlegtijd in het werk –met name de afstemming met andere professionals, waarvan we constateren dat dit belangrijker is geworden- nog in balans met de tijd die nodig is voor het directe contact met jeugdigen? Is het ontbreken van een doordachte methodiek op het terrein van de uitvoering (zie boven) niet de reden dat veel sociaal-agogen het verkeren in netwerken tot de kern van hun bezigheden zijn gaan zien?
67
Autochtoon – allochtoon De meeste respondenten gaven aan dat allochtone jongeren niet anders ‘aangepakt’ of benaderd dienen te worden dan autochtone jongeren. Het verdient de voorkeur beide groepen dezelfde kansen te bieden en –in het geval van corrigerend optreden- over één kam te scheren. Wel werd duidelijk aangegeven dat het werken met allochtone jongeren veel deskundigheid vereist. Inzicht in de cultuur waaruit deze jongeren afkomstig zijn is een basisvoorwaarde. Twee geïnterviewden hadden een tegengestelde benadering. De eerste (een autochtone vrouwelijke jongerenwerkster) sprak over het ‘special treatment’ dat allochtone jongeren in haar buurtcentrum krijgen. Zij verbond daaraan negatieve kwalificaties in de zin dat hierdoor menging tegengegaan wordt en veeleer de verschillen langs etnische lijnen binnen de groep jeugdigen benadrukt worden. Allochtone jongeren hebben vaak ‘special treatment’ gekregen. Bovendien voelen ze zich al bij voorbaat achtergesteld. Ik ben er van overtuigd dat dit in sommige gevallen ook voor een negatieve, brutale houding gezorgd heeft bij hen. Dat maakt ook dat ik wil dat alle jongeren gelijk benaderd en behandeld worden. Vaak hoor ik ze zeggen: ‘zie je wel je bent altijd tegen mij’, terwijl ik nog niets gezegd heb. ’ Ik heb het gevoel dat deze allochtone jongeren dit gevoel van achterstand zelf in stand houden en koesteren, ze blijven zichzelf totaal opfokken. Als ik hoor welke teksten geschreven worden door de rappers in de jongerenstudio dan zie ik dat hier ook terug. Veel instanties hebben de neiging deze jongeren te vertroetelen, ik heb het idee dat ze zich daardoor juist gekleineerd voelen. Vertroetelen versterkt het (ongewenste) effect dat ze blijkbaar geen respect verdienen. Een allochtone mannelijke jongerenwerker schetste de voordelen van aparte groepen Marokkaanse jeugdigen voor hun zelfvertrouwen en persoonsvorming. Hij legde de nadruk op de ingang die juist allochtone werkers hebben bij deze jeugdigen en hun gezinnen, mede omdat ze afkomstig zijn uit dezelfde cultuur, de taal spreken en dergelijke. Vertrouwensrelatie Een bepaalde groep respondenten (jongerenwerkers) heeft een zodanige functie dat ze veel jongeren tegenkomen en kennen. In sommige gevallen gaat het om intensief contact met 50100 jongeren, aangevuld met los-vaste contacten met weer tientallen andere jongeren. In zekere zin functioneren deze jongerenwerkers als een ‘vooruitgeschoven post’ voor andere vormen van sociaal werk. Vaak zijn ze betrokken bij de organisatie van vrijetijdsactiviteiten (sport, cultuur, jongerenparticipatie) en geven ze uit dien hoofde ook invulling aan hun advies- of signaleringsfunctie. Ze kunnen jongeren doorverwijzen, ondersteunen in hun ontwikkeling, informatie geven enzovoort. Het feit dat zij betekenisvolle activiteiten organiseren, van daaruit veel jongeren (en vaak ook hun gezinnen) kennen en met hen een vertrouwensrelatie hebben opgebouwd verschaft hen ‘natuurlijke’ invloed. Een dergelijke vertrouwensrelatie leidde er onder meer toe dat ze in bepaalde gevallen door jongeren in vertrouwen genomen worden omtrent persoonlijke vragen of omstandigheden. Door in direct contact te staan met jongeren en/of hen bezig te zien in activiteiten, weten ze ook veel van hen. Vaak kennen deze professionals de gezinsomstandigheden, weten ze in welke vriendengroepen ze verkeren en hebben ze oog voor de (eigen)aardigheden van elke jongere. Vanuit andere professionals (wijkagenten, leerplichtambtenaren, leraren) is er veel waardering voor dit werk, juist omdat deze werkers in direct contact staan met jongeren en preventief werken. Díe respondenten die betrokken zijn bij de organisatie van vrijetijdsactiviteiten gaven allen aan dat er (onder andere vanuit gemeentelijk beleid) vaak te instrumenteel gekeken wordt naar deze activiteiten (zie ook hoofdstuk 2). De waarde van deze activiteiten lijkt vaak versmald te worden tot enkele externe doelen (overlast tegengaan, criminaliteit tegengaan etc. ). 68
(…) Eigenlijk word je alleen gesubsidieerd vanuit de aandacht voor probleemgroepen. De gemeente geeft geld met een taak erbij. Zorg dat de overlast vermindert. Zorg dat de criminaliteit daalt. Ik vind deze benadering niet effectief. Ik kan namelijk heel moeilijk contact maken met een jongere die ik pas leer kennen als deze al probleemgedrag vertoont. Ga eens uit van een jongere op straat die probleemgedrag veroorzaakt en ik kom eraan om kennis te maken. Ik hoef dat echt niet te proberen. Blond wijf, hoer, noem maar op krijg je naar je hoofd geslingerd, straat uit, wegwezen jij. Ik kan hem bijna een knuffel geven (nou ja het mag niet) als ik hem vanaf 6-7 jaar op een kinderdisco heb gehad, leuke en vervelende dingen met hem heb meegemaakt Dan heb ik een basis om iets van hem gedaan te krijgen. Dankzij die goodwill-activiteiten en dat ik hier al zo lang rond loop kan ik positieve invloed uitoefenen. Af en toe worden we ingeschakeld bij een vechtpartij bijvoorbeeld, we rijden er naar toe en het is weer over. De vraag is of een eventuele nieuwe collega wel zoveel tijd gegund wordt om geleidelijk het vertrouwen te winnen. Tegelijkertijd lijkt juist deze vertrouwensfuncties onder druk te staan. Het werk is moeilijk meetbaar te maken. Het opbouwen van een vertrouwensrelatie kost tijd en een lange adem die vaak niet gegeven is. De neiging bestaat om werkers af te rekenen op concrete en vooral ook direct zichtbare resultaten op de korte termijn: schooluitval tegengaan, vandalisme of ‘lastig’ gedrag in de openbare ruimte bestrijden, criminaliteit bestrijden. Vaak wordt hen ook gevraagd alleen energie te steken in de groep ‘risicojongeren’. De preventiefunctie staat vaak onder druk. Vanuit gemeentelijk beleid is er weinig ondersteuning voor de gedachte dat zichtbare resultaten op korte termijn pas geboekt kunnen worden door een (vertrouwens)aanpak op de lange termijn die zich richt op alle jongeren.
6.6.2 Vraaggericht werken
Vraaggericht werken wordt door alle respondenten beschouwd als een vanzelfsprekende en wenselijke manier van werken. Het hoort over het algemeen ook tot het beleid van de instellingen. Het past bij de meer individuele samenleving en bij de toegenomen autonomie van de burger en de eigen verantwoordelijkheid van de cliënt. Klantgerichtheid en ‘zorg op maat’ zijn begrippen die daar bij horen. Het jeugdwerk In het sociaal-culturele jeugdwerk gaat het veelal om de vraag van groepen jongeren. Door met de jongeren in contact te zijn weet de jeugdwerker vaak wat er leeft en krijgt een beeld van wat ze willen. Via de persoonlijke contacten met de jongeren krijgen we een beeld van wat ze willen Het is belangrijk dat het klikt tussen de professional en de jongeren. Het zijn soms eenvoudige vragen die naar boven komen: een eigen plek, kunnen voetballen. Als een aanbod aanslaat is dat voor de jeugdwerker een teken dat hij de juiste vraag te pakken heeft. Vraaggericht werken is ook een vorm van jongeren ontmoeten, met ze praten, behoeftes signaleren, ze doorverwijzen naar bepaalde mogelijkheden tot tijdsbesteding in de stad, hen rechtstreeks in contact brengen met belangrijke personen die hun behoeftes mee vorm kunnen geven. Vraaggericht werken met jongeren kan ook een lastige kant hebben: Niets zo grillig als de behoeftes en het patroon van jongeren. Naast het organiseren van plezierige en leerzame vrijetijdsactiviteiten wordt de signaleringsfunctie als belangrijk gezien als toegevoegde waarde van het sociaal-culturele jeugdwerk. . De jeugdwerkers vragen van vrijwilligers en freelancers dat ze oog hebben voor bepaalde signalen of gedrag van jongeren. In sommige gevallen wordt door de 69
beroepskrachten contact opgenomen met de ouders. Signalen kunnen worden omgezet in beleid, voorbeeld is het aantrekken van een Marokkaanse contactpersoon. Eén jeugdwerker geeft aan dat ze ook rekening moet houden met de vraag van de opdrachtgever, de gemeente, en ervaart dit als spanningsverhouding: De gemeente vindt dat we meer hén als de opdrachtgevers moeten zien: criminaliteitspreventie, haal die groep daar weg, reageer op klachten uit de buurt, daar worden we op afgerekend. Vaker incidenten en ad hoc kwesties oplossen, want dat scoort hoog. De gemeente is niet zo geïnteresseerd in onze inspanningen om vraaggericht te werken voor de kinderen en jongeren in de wijk. Jeugdzorg Vraaggericht kunnen werken wordt gezien als belangrijke vaardigheid van de professional in de jeugdzorg. Daarbij gaat het zeker niet om ‘U vraagt en wij draaien’, maar om in goed overleg de vraag van de cliënt helder te krijgen en zodoende tot een afstemming te komen tussen de vraag en de mogelijkheden van hulpverlening. Ik probeer samen met de cliënt na te denken. Vaak gaat het juist om het scherper krijgen van de vraag en in goed samenspel moet dat wel kunnen. Dat is de kern van het beroep. Voor een beroepskracht is het belangrijk om de competentie te bezitten om de vraag te helpen formuleren. Door vraaggericht werken wordt een samenwerkingrelatie opgebouwd, anders is werken met pubers ook niet mogelijk. Omdat er nu door schaalvergroting vaak een groter aanbod aan hulpmogelijkheden is, kan een passender aanbod worden gegeven, vroeger was er vaak maar één soort aanbod. In de hulpverlening zijn er wel vaak veel partijen betrokken bij het vraaggericht werken: naast de jongere zelf zijn dat de ouders en eventueel de context (school, huisarts, eventuele andere ambulante hulpverleners, buurtinstellingen), de intaker, bijvoorbeeld een psychiater, groepsleiding. Het is dan belangrijk om de vraag van de jongere met de andere vragen in overeenstemming te brengen om niet tegen elkaar in te werken. Ondanks de afstemming met verschillende partijen vormt het gesprek met de jongere zelf over zijn hulpvraag een belangrijke en onmisbare rol in vraaggericht werken met jongeren. Wat doet de hulpverlener concreet om de jongere te helpen de vraag te formuleren? Ik laat ze vaak een opsomming maken van wat er allemaal niet goed loopt. Waar heb je last van, met wie heb je ruzie enz. Vervolgens maak ik een lijstje met ze: wat van deze dingen is nu het allerbelangrijkste? Daar gaan we dan mee aan de slag. Het is allemaal heel concreet. Uitleg over de mogelijkheden hoort ook bij deze gesprekken, want de jongeren weten over het algemeen niet wat er allemaal voor mogelijkheden zijn. Bij creatieve therapie kan de cliënt in deze fase kennismaken met de mogelijkheden van het medium. Bij ambulante zorg worden meer partijen (gezinsleden, de jongeren en andere direct betrokkenen uit het netwerk van de cliënt)betrokken bij het formuleren van de vraag: Bij het gezamenlijk onderzoek worden de wensen geïnventariseerd en beginnen we met de vraag hoe moet het er uitzien over pakweg vijf jaar. Dan moeten we doelen gaan stellen in steeds kleinere stapjes en steeds kortere termijnen. Zo komen wij tot de vraag: wat hebben jullie van ons en van de andere nodig? Op deze manier ontwerpen we een pakket van hulp voor de jongere in kwestie. Vertaling van de vraag: de taak van de professional Alle respondenten zijn het erover eens dat de professional een belangrijke taak heeft om de vraag die de jongere naar voren brengt te vertalen naar een passend aanbod van hulpverlening. 70
Het is de opdracht aan de professional om verder te kijken dan de vraag. Hij moet interpreteren en helpen om de vraag goed te analyseren. We moeten het vraaggericht werken niet te letterlijk nemen. Het is de kunst om achter de vraag van de cliënt te kunnen kijken. De hulpverlener moet zijn deskundigheid inzetten om tot een passend aanbod te komen, dat past binnen het tijdspad, bij de draagkracht van de cliënt, dat motiverend is en ook overeenstemt met eventuele andere hulpverlening die de cliënt ontvangt. Hardere eisen, beter geïnformeerd? De indruk van bijna alle respondenten is dat de jongeren tegenwoordig met hardere eisen komen. Ze zijn mondiger, rechtstreekser, soms brutaler. Jongeren redeneren meer als klant. 'Jij moet er voor mij zijn. Ik betaal ook voor jou belasting (via vakantiebaantje)’ Ook ouders leggen een grotere claim ‘Jullie horen dit probleem op te lossen. Jullie zijn er niet voor niets’. Drie respondenten herkennen dit niet, hiervan werkt een met allochtonen en een met verstandelijk gehandicapten. Maar de jongeren zijn niet beter geïnformeerd, ze weten niet beter wat ze kunnen verwachten. Ze komen met hardere eisen, maar niet omdat ze beter geïnformeerd zijn. Ook de ouders zijn mondiger, leggen soms een grotere claim. Sommige ouders zijn wel beter geïnformeerd, vooral als hun kind al langer met hulpverlening te maken heeft. Hulpverleners vinden dat prettig. Het kan ook voorkomen dat ouders veel informatie van internet halen. . Ouders halen soms heel veel van internet, en stellen soms zelf helemaal de verkeerde diagnose en blijven eindeloos in conflict. Dat is heel slecht. Ze zijn wel mondig. Het hangt ook wel van de problematiek af, en ook van de intelligentie. Ondersteuning van vraaggericht werken Vier respondenten, allen werkzaam in de jeugdhulpverlening, melden dat ze scholing hebben gehad op het gebied van vraaggericht werken. Andere manieren om vraaggericht werken te bevorderen zijn kennisuitwisseling, aantrekken van bepaalde disciplines, aanscherping van (intake)procedures. Al in een vroeg stadium wordt gekeken of de cliënt met zijn hulpvraag bij de instelling terecht kan. Er wordt naar gestreefd om de ouders en de context(school, huisarts, ambulante hulpverleners enzovoort. ) zo veel mogelijk eigen verantwoordelijkheid te laten behouden. In twee instellingen wordt gericht onderzoek gedaan naar veel voorkomende vragen, bijv. door middel van enquêtes onder verwijzers. Dit wordt vertaald in beleid, door bijv. nieuwe afdelingen op te richten, zoals crisisopvang, afdeling eetstoornissen. Activiteitenprogramma’s en zorgmodulen in relatie tot vraagsturing Naast het vraaggerichte werken staat in het agogische werkveld het ontwikkelen van zorgprogramma’s met kant en klare modulen en de roep om vaste activiteitenprogramma’s speelt in het werkveld ook zeer in de belangstelling. Hoe verhouden die twee stromingen zich tot elkaar? De acht geïnterviewden, werkzaam in de jeugdzorg, hebben allen op dit moment nog niet veel te maken met het werken met protocollen of zorgmodules, in drie instellingen was het nog niet aan de orde, in de andere instellingen speelt het wel een rol, maar is nog niet van de grond gekomen. Het is nog in ontwikkeling en veel protocollen moeten nog worden opgesteld. Er is wel sprake van geweest, maar dat is nooit van de grond gekomen. Het is op dit moment niet actueel. De respondenten zijn zich wel van bewust dat dit in de toekomst een grotere rol kan spelen en zien er een spanningsveld en problemen in relatie met vraaggericht werken. 71
Als kant en klare modulen echt niet worden aangepast aan de vraag dan staat dit haaks op vraaggericht werken. Maar bij ons is dat nog in ontwikkeling, die zorgmodulen …Zolang er nog getornd kan worden aan zorgmodulen, is er niets op tegen. . Er moet ruimte blijven voor op maat gesneden pakketten. Een geïnterviewde ziet een toenemend spanningsveld: Ja, dat is een spanningsveld waar we steeds meer inkomen en waar wij als therapeutenclub voor willen waken, dat we niet vervallen in protocollen, want dan zit je vooral aan de kant van de zorgverzekeraar. Die wil graag dat je heel duidelijk kan aangeven, wel product lever je, hoe lang gaat dat duren, wat is het effect, wat zijn de kosten. Voor sommige behandelingen kan dat…We willen vraaggestuurd werken. Als de vraag wat langer duurt, willen we dus ook wat langer kunnen werken. Men ziet wel iets positiefs in het schrijven van modules: Er wordt gesteld dat het wel handig is om wat modules in de kast te hebben. ‘Je kan je werk dan makkelijker aan anderen aanbieden. Je ziet sneller wat een andere instellingen te bieden heeft. Je hoeft niet voortdurend het wiel opnieuw uit te vinden. ’ Dit zijn uitspraken van respondenten over het voordeel van beschreven zorgmodulen of activiteitenprogramma's. Maar vooralsnog speelt bij de geïnterviewden vraaggericht werken een grotere rol dan het werken met beschreven pakketten en producten. Vraaggericht werken en resultaatgerichtheid In het jeugdwerk vindt men het moeilijk of onmogelijk om de resultaten meetbaar te maken. Verschillende respondenten gaven aan verschil te ervaren in wat zij belangrijk vinden: lange termijn werk, preventief werken en wat de opdrachtgever, de gemeente, wil zien aan korte termijn resultaten, zoals wegnemen van overlast in een bepaalde wijk of een meetbare hoeveelheid contacten: De gemeente wil onze resultaten kunnen vangen in streefcijfers en getallen die per jaar behaald moeten zijn. We moeten in getallen uitdrukken wat we doen, bijvoorbeeld aantallen ‘contacten’. …Met mijn jarenlange investering kan ik niet scoren in de resultaatbenadering van de gemeente. Een van de jeugdwerkers vindt zelfs dat het niet de taak van de werker is om resultaten aan te tonen, maar dat de opdrachtgever de buurt in moet gaan en buurtbewoners moet aanspreken over de resultaten. In de jeugdhulpverlening is het zichtbaar maken van resultaten in ontwikkeling, de ondervraagde jeugdhulpverleners staan er wel positief tegenover. De meeste respondenten hebben op de een of andere manier ermee te maken: er is sprake van cliënt tevredenheidonderzoek, kwaliteitsonderzoek, effectmeting, het goed formuleren van haalbare doelen, goede verslaglegging, waarin inzichtelijk wordt gemaakt waaraan en hoe men werkt. Met resultaatmeting zullen we in de toekomst meer en meer van doen krijgen, maar dat staat nog erg in de kinderschoenen. Je vraagt altijd in laatste instantie naar wat de cliënt van de hulpverlening vindt…Je moet altijd je doelen formuleren en als doelen bereikt zijn , dan is het goed. Resultaten moeten ook op lange termijn hun effect behouden en daar is nog weinig over bekend…. Dan zullen er voor kwaliteitstoetsing ook criteria bestaan. Goede verslaglegging draagt bij een de geloofwaardigheid van het vak. De zorgverzekeraar, de context, de plaatsende instantie het gezin hebben recht om van mij duidelijkheid te krijgen waar ik mee bezig ben. Vraaggericht werken wordt door de geïnterviewden als vanzelfsprekend en positief ervaren. 72
In het jeugdwerk worden de vragen achterhaald door met de jongeren in contact en in gesprek te gaan. Verder speelt signalering een rol: tonen individuele jongeren opvallend gedrag? Dit wordt opgepakt en iets mee gedaan. Ook de gemeente stelt zich op als 'vrager' in het sociaal culturele jeugdwerk. In het sociaal culturele jeugdwerk komt van resultaatmeting nog weinig terecht. Er wordt melding gemaakt van tegengestelde belangen. In de jeugdzorg formuleert de hulpverlener in samenwerking met de cliënt de hulpvraag, doel is het om tot een afstemming te komen van de vraag van de cliënt, de mogelijkheden van de instelling en andere factoren, zoals draagkracht, lengte van het hulpverleningscontact, mogelijkheden van het systeem en eventuele andere hulpverlening. De hulpverleners zien het als hun taak om als professional verder te kijken dan de vraag van de cliënt, om achter de vraag de eigenlijke vraag te zien en hierop het hulpaanbod af te stemmen. Cliënten komen zoals gezegd tegenwoordig met hardere eisen, maar ze zijn niet beter geïnformeerd. Ouders zijn soms wel beter geïnformeerd, vooral bij langdurige hulpcontacten. Dit heeft consequenties voor vraaggericht werken. In de jeugdzorg staan de professionals positief tegenover resultaatmeting, ook al moet nog veel worden ontwikkeld. Er wordt melding gemaakt van verschillende manieren, zoals inzichtelijke verslaglegging, tevredenheidonderzoek, effectmeting enzovoort.
6.6.3 Integraal werken en schaalvergroting
Over het algemeen wordt schaalvergroting beleefd als iets wat gebeurt omdat er nu eenmaal veel fusies plaatsvinden. Het is meer een kwestie van dit ondergaan, men is er zelf niet direct bij betrokken is. De gevolgen die het heeft, zoals meer bureaucratisering, afstemming enz. , worden daarentegen wel degelijk ervaren. Integraal werken ligt voor de respondenten dichterbij de directe werkuitvoering van de sociaalagogen en heeft in die zin direct met het agogisch handelen te maken. Effecten van schaalvergroting De belangrijkste onderwerpen, die uit de interviews naar voren komen bij de bespreking van effecten van schaalvergroting, zijn: • Communicatie; kan er binnen een grote organisatie effectief gecommuniceerd worden? • Meer keuze voor cliënten; is het zo dat een grote organisatie ook een groot activiteiten- of behandelaanbod heeft? • Mogelijkheden voor de sociaal-agoog; zijn de mogelijkheden voor de sociaal-agoog om van functie te veranderen toegenomen doordat er sprake is van een grotere arbeidsorganisatie? • Schaalvergroting en buurtgericht werken; wat is de verhouding tussen enerzijds een steeds groter wordende organisatie en anderzijds de nadruk willen leggen op buurtgericht werken? De meeste respondenten hebben geen duidelijke mening over schaalvergroting. Zij lijken het te beleven als een gegeven. Sommigen hebben echter heel nadrukkelijk een mening over dit thema. Één daarvan ervaart schaalvergroting als negatief. Het proces van schaalvergroting is het werk of de eigen deskundigheid niet ten goede gekomen. Het werk is er niet professioneler door geworden. Schaalvergroting heeft in sommige gevallen ook opgeleverd dat anderen je gingen vertellen hoe je moest gaan werken of dat mensen elkaar probeerden te overtreffen. De anderen uiten zich positief over schaalvergroting, omdat daardoor de organisatie zich beter kan profileren en doordat zij meer mogelijkheden zien met betrekking tot de uitvoering van het werk. 73
Schaalvergroting en communicatie Opvallend is hoe vaak het nut van schaalvergroting in verband wordt gebracht met het al dan niet hebben van goede communicatielijnen. Het gevaar van de grote organisatie is dat er geen of weinig communicatie is tussen de verschillende afdelingen. Een open communicatie en informatievoorziening maken dat men op de hoogte is van wat er gebeurt. De kwaliteiten van de gehele organisatie kunnen daardoor dan ook voluit benut worden. Om schaalvergroting positief te doen laten ervaren is er meer nodig dan alleen een aantal fusies. Het nut wordt gezien als men er positieve effecten van ondervindt, zoals goede samenwerking en afstemming, gebruikmaking van elkaars kwaliteiten binnen de organisatie en mogelijkheden voor deskundigheidsbevordering. Schaalvergroting en meer keuzen voor cliënten Nu organisaties groter zijn geworden is er ook meer aanbod voor de cliënt. Organisaties kunnen meer producten aanbieden. Het moet echter wel duidelijk zijn voor iedereen welke mogelijkheden er zijn. Dit geldt zowel voor de sociaal-agogen als ook voor de cliënten. Op welke manier communiceert een organisatie met haar medewerkers en met haar cliënten? Twee respondenten zien hier juist geen voordeel in en vrezen dat het voor jongeren alleen maar onoverzichtelijker is geworden. Een spanningsveld lijkt aanwezig tussen enerzijds schaalvergroting en anderzijds het steeds meer buurtgericht gaan werken. Wordt een organisatie niet te groot en staat deze niet te ver af van de cliënt? Bij de meeste respondenten is duidelijk dat zij voor een grote, gefuseerde instelling werken. Echter wel op één locatie in een bepaalde buurt, waardoor zij niet zo veel te maken hebben met die grote instelling. De vraag dient zich daarbij aan hoe de kwaliteiten van de gehele organisatie ingezet kunnen worden voor die gehele organisatie. Ik vind het jammer van schaalvergroting dat je zo’n grote organisatie wordt dat je elkaar niet meer weet te vinden. (………. ) Schaalvergroting is wel leuk, maar je werkt wel in je eigen wijk en daar kom ik eigenlijk niet uit. Ik kan geen mensen van deze wijk in een project van een andere wijk zetten. Wij werken echt per wijk. Incidenteel is er uitwisseling, maar dat is echt uitzondering. Schaalvergroting en mogelijkheden voor de werkers Het merendeel van de sociaal-agogen ziet voor zichzelf meer mogelijkheden met betrekking tot baansverandering als gevolg van schaalvergroting Het gaat daarbij echter om horizontale doorstroming en niet om verticale. Binnen de instelling zou je gemakkelijker iets anders kunnen doen, maar dan moeten ze er geen schijven of schalen tussenuit halen. (………) Het feit is dat je wel dwars door kunt schuiven, maar dat is iets anders dan klimmen Zowel de organisaties van het welzijnswerk als de jeugdhulpverlening zijn erg groot geworden en bieden veel activiteiten aan die veel verschillende functies vereisen zowel op het terrein van sociaal cultureel jeugdwerk als jeugdhulpverlening. Binnen de organisatie kan men dan gemakkelijker van baan veranderen die soms ook een andere werkuitvoering met zich meebrengt. Integraal werken Integraal werken roept veel associaties op. Enerzijds wordt gesproken over een integrale aanpak van bepaalde problemen en situaties waarbij dan verschillende disciplines worden betrokken. Anderzijds wordt integraal werken zodanig geïnterpreteerd dat je als werker breder inzetbaar bent en méér doet dan wat van oudsher tot de specifieke beroepsgroep hoort. Een uitzondering hierop vormen de respondenten die opgeleid en werkzaam zijn als 74
creatief therapeut. Zij richten zich sterk op de uitvoering van hun eigen vakgebied en lijken ook weinig bij anderen over de schutting te kijken. Men is bang voor beroepsvervaging. De andere thema’s die uit de interviews naar komen met betrekking tot integraal werken zijn: netwerken en afstemmen, toename en veranderde deskundigheid. Integraal werken en netwerken Opvallend is hoe vaak het thema 'netwerken' aan bod komt wanneer er wordt gesproken over schaalvergroting en integraal werken. Het merendeel van alle respondenten geeft aan dat netwerken een zeer belangrijke plaats innemen in de uitvoering van het werk. Dit gebeurt op wijkniveau, waar als gevolg van het buurtgericht werken overleg is tussen bijvoorbeeld algemeen maatschappelijk werk, schoolmaatschappelijk werk, sociaal cultureel werk, de leerplichtambtenaar enz. Samenwerking bijvoorbeeld in de genoemde netwerken werkt heel goed. Je beschikt als professional over veel meer informatie over ouders en/of kinderen. Je kunt sneller schakelen. Sneller problemen oplossen. Ook is er meer sprake van netwerken en integraal werken tussen de sociaal-agogen die werkzaam zijn binnen intramurale instellingen en ambulante werkers als gevolg van de vermaatschappelijking van zorg. Waren dat voorheen meer gescheiden werelden, nu komen deze twee dichter bij elkaar. Intramurale behandelingen zijn zo kort mogelijk geworden. Daarna treedt dan veelal een ambulant vervolgtraject op. Afstemming en overleg hierover zijn dan noodzakelijk om een goede behandeling of dienstverlening te kunnen bieden. Effecten op beroepsuitoefening Er wordt verschillend gereageerd door de respondenten op de vraag welk effect schaalvergroting en integraal werken nu hebben op de uitoefening van het beroep. De uitkomst hiervan heeft direct te maken met beroep waarvoor men opgeleid is. Creatief therapeuten hebben een sterke beroepsidentiteit en zijn bang dat door alle veranderingen die zich voordoen deze identiteit zal vervagen. Als het nodig is, werkt men met andere disciplines samen daar waar het gaat om afstemming. Ik vind, je moet duidelijk aansluiten bij je beroepsvereniging, je moet ervoor zorgen dat je herkenbaar blijft, en dat je door de ontschotting niet veel breder gaat werken, maar dat je je specialiseert in waar je goed in bent, wat je precies te bieden hebt. Het gevaar bestaat inderdaad dat je je beroepsidentiteit kwijtraakt omdat je meegaat met andere disciplines, maar het is juist de kunst dat je herkenbaar blijft als creatief therapeut. Sociaal culturele jongerenwerkers geven aan dat er nog veel te ontwikkelen is op het terrein van professionele netwerken en lijken daar ook voor open te staan. Schaalvergroting heeft ook binnen hun organisaties plaatsgevonden, maar vooralsnog lijkt dit weinig effect te hebben op hun directe beroepsuitoefening. Wel komen zij door de verschillende netwerken ook in contact met andere doelgroepen, die voorheen meer buiten het zicht waren. De scheiding tussen jeugd- en jongerenwerk en jeugdhulpverlening wordt als minder scherp ervaren. Voor maatschappelijk werkers en sociaal pedagogisch hulpverleners heeft schaalvergroting en integraal werken het meest effect op hun beroepsuitoefening. Natuurlijk hangt dit ook samen met vermaatschappelijking. Juist omdat zij met problematische situaties van jongeren werken is netwerken een voorwaarde om het hulpverleningsproces goed te doen slagen. Naast intensief netwerken wat zij doen, valt ook op dat zij een minder afgebakende taakopvatting hebben. Een aantal van hen pleit ook voor een bredere agogische opleiding.
75
6.6.4 Vermaatschappelijking van zorg
Op welke manier en op welke wijze sociaal-agogen te maken hebben met het thema van vermaatschappelijking lijkt erg af te hangen van de beroepscontext waarin men werkt. Voor de jongerenwerkers onder de respondenten heeft het thema minder invloed op het werk dan voor de overigen. Sociaal-agogen die werkzaam zijn binnen jeugdzorg zeggen allemaal direct te maken te hebben met het thema vermaatschappelijking van zorg en de consequenties die dit heeft voor de uitvoering van het werk. Vermaatschappelijking en jeugdwerk Vermaatschappelijking van zorg is een thema dat invloed heeft op de hele maatschappij. Ook het sociaal cultureel jeugdwerk heeft er mee te maken, hoewel het thema binnen deze groep verschillend beleefd wordt. Niet voor alle respondenten leeft het thema. Jongerenwerkers hebben met vermaatschappelijking te maken in het licht van veranderingen in de jeugdzorg. De zogenaamde problematische jongeren, die voorheen eerder uithuis geplaatst werden, blijven tegenwoordig zo lang mogelijk in hun eigen buurt en doen ook een beroep op de buurtvoorzieningen die er zijn. Opvoeden wordt door jongerenwerkers gezien als een gezamenlijke verantwoordelijkheid van ouders en andere bij de jeugd betrokken volwassenen. Ook de politiek verwacht dat het sociaal cultureel jeugdwerk zich bezighoudt met bijvoorbeeld randgroepjongeren en dat de overlast die zij veroorzaken minder wordt. Eigenlijk word je alleen gesubsidieerd vanuit de aandacht voor probleemgroepen. De gemeente geeft geld met een taak erbij. Zorg dat de overlast vermindert. Zorg dat de criminaliteit daalt. Daarnaast speelt ook dat de werkers te maken krijgen met jongeren afkomstig uit de jeugdzorg, die in hun werkgebied komen wonen en die een andere manier van begeleiding vragen. De sportjongerenwerker signaleert dat andere doelgroepen, zoals gehandicapten, nu in de wijk worden opgevangen, maar die vooralsnog niet mee kunnen doen aan de verschillende activiteiten zoals sport. Dit vraagt een andere wijze van werken waar men nog niet op ingespeeld lijkt te zijn. Een ander geeft aan betrokken te zijn bij een buurtnetwerk in de wijk daar waar het gaat om de veranderingen die zich voordoen rondom en ten aanzien van de jongeren. Gisteren meldde een schooldirecteur in één van de netwerken dat het kindertehuis in Lunetten te maken krijgt met een behoorlijke uitbreiding van het aantal crisisopvangplekken. Op school van deze directeur moet dan ook voor deze nieuwe kinderen plaats ingeruimd worden. (………. ) In het gezondheidscentrum in de wijk moet nu snel een psychiatrisch verpleegkundige komen voor jongeren en volwassenen. Ik kom in de wijk veel psychiatrische patiënten tegen (aan de bar van het buurthuis, op straat, in het winkelcentrum) Soms bellen ze bij ons aan met de vraag of ze iets kunnen doen in ons centrum. Vermaatschappelijking en jeugdzorg Er zijn opmerkelijke overeenkomsten te bespeuren in de uitspraken van respondenten, die werkzaam zijn binnen de jeugdzorg met betrekking tot het thema vermaatschappelijking. • Men ervaart de problematiek waar men mee te maken heeft als zwaarder • Een toename van de decentralisatie van de zorg naar de eigen buurt • De rol van het netwerk • De invloed die dit alles heeft op het beroep. Deze veranderingen zullen nader toegelicht worden.
76
Verzwaring van de problematiek Zowel binnen de intramurale instellingen (24-uurszorg) als binnen het ambulante werk wordt unaniem gedeeld dat het werk door de vermaatschappelijking van zorg zwaarder is geworden. Voor de intramurale zorg geldt dat een opname echt het allerlaatste redmiddel is nadat er al van alles is geprobeerd. Het doel van vermaatschappelijking is dat de cliënt zoveel mogelijk in de eigen omgeving geholpen kan worden. Als dat echt niet meer kan omdat bijvoorbeeld de druk op het systeem te groot wordt, dan komt een uithuisplaatsing in beeld. Het is een visie en een opdracht van Bureau Jeugdzorg en van mijzelf trouwens ook, dat een kind pas in uiterste gevallen uit huis geplaatst moet worden, omdat een kind eigenlijk bijna altijd beter af is in de eigen omgeving. Ook de ambulante werkers ervaren dat door de vermaatschappelijking van zorg de problemen, waar zij mee te maken krijgen, groter en zwaarder worden. Natuurlijk heeft dit direct te maken met het voorgaande: het feit dat kinderen pas in een zeer laat stadium uithuis worden geplaatst. Anderzijds is er een ontwikkeling gaande dat er meer lagen zijn voor dat een kind bij de ambulante jeugdhulpverlener terechtkomt. Er wordt al eerder geprobeerd een kind ‘op de rails te houden’ door inzet van een mentor, schooldecaan, buurtwerker enz. Als dat allemaal niet helpt, dan wordt de hulpverlener ingeschakeld. Twee respondenten noemen ook veranderingen in de maatschappij en welke gevolgen die hebben voor jongeren: het natuurlijke netwerk van het ouderlijk gezin is minder vanzelfsprekend. Daarnaast wordt de maatschappij ook ingewikkelder. Decentralisatie van zorg naar de eigen buurt De tijd van grote internaten in de bossen is voorbij. Vermaatschappelijking van zorg heeft tot doel opvang, begeleiding enz. , zoveel mogelijk te laten plaatsvinden in de eigen omgeving. Om dit te doen slagen wordt veel uit de kast gehaald. Bij een aantal jeugdhulpverleners roept het ook de vraag op of het allemaal wel haalbaar is. Kinderen helpen in hun omgeving vraagt veel van het natuurlijke netwerk en dat is niet altijd meer zo duidelijk aanwezig. Daarnaast geeft een outreachend hulpverlener aan veel meer te willen en te kunnen doen maar dat zij wordt belemmerd door tijd- en geldgebrek. Als er niet meer zo snel uithuis geplaatst mag worden als voorheen, dan vraagt dat ook een intensiever en soms ook langdurig ambulant contact. Het feit dat dit niet mogelijk is baart de meeste hulpverleners ook zorg dat jongeren tussen de wal en het schip dreigen te raken. Er zijn natuurlijk altijd situaties waarin heel veel mensen op de hoogte zijn van een bepaalde situatie van een kind die niet goed is, maar dan is er niemand die op dat moment echt doortast. Er kunnen echt situaties zijn die niet kunnen, maar niemand neemt dan de verantwoordelijkheid. Met elkaar zou je dat moeten beslissen. (………) Al die verschillende hulpverleners kunnen ook situaties in stand houden , terwijl het dan beter zou zijn dat iemand uithuis zou worden geplaatst. De netwerkfunctie Vermaatschappelijking van zorg betekent voor alle geïnterviewde hulpverleners dat er veel met andere partijen samengewerkt wordt. Het sterkst komt dit aan bod bij een maatschappelijke werkster die iedere maand met alle betrokkenen bijeenkomt die te maken hebben met jongeren in een bepaalde wijk. Het professionele netwerk lijkt het natuurlijke netwerk te gaan vervangen. Het afstemmen op elkaar is belangrijk. Een aantal respondenten geeft aan dat een groot netwerk rondom een kind ook verwarring kan geven. Wie is verantwoordelijk en heeft de regiefunctie? Ook ouders zien daardoor soms door de bomen het bos niet meer. Het gevaar is aanwezig dat er veel hulpverleners om 77
een kind heen staan maar dat niemand weet wie nu uiteindelijk verantwoordelijk is. Het citaat hierboven geeft dat ook nadrukkelijk weer. De invloed op het beroep In de eerste plaats lijkt vermaatschappelijking het meest effect te hebben op die sociaalagogen die werken in de jeugdzorg. Zij ervaren allemaal dat de problematiek waar zij mee te maken krijgen zwaarder is geworden. Ja, bij ons wordt de problematiek zwaarder, omdat de wat lichtere problematiek veel meer in de eigen regio en op andere plekken opgevangen kan worden, omdat zij zich ook meer specialiseren in andere problematieken. Netwerken is een centraal thema geworden en vraagt om een speciale attitude en vaardigheden. Voor werkers binnen de intramurale voorzieningen betekent dit, dat zij moeten overleggen met zowel het voortraject van de intramurale behandeling als ook met het natraject. Als het echt niet anders kan, pas dan wordt een kind uithuis geplaatst. Zodra het weer mogelijk is wordt het kind verder behandeld in zijn eigen woonomgeving. Dit vraagt goed overleg en afstemming. Ik zie nu vaker een verwijzer, bijvoorbeeld een RIAGG medewerker bij een kindbespreking, omdat die straks weer verder moet gaan met het kind. Vroeger nam de instelling bij de opname de hele verantwoording voor het kind over. Nu is het zo dat de ouders een deel van de verantwoording houden, het kind houdt de eigen huisarts, de eigen tandarts. Allen wat nodig is neemt de instelling over. Het is meer een gedeelde verantwoordelijkheid. (………. . ) De lijntjes moeten nu zoveel mogelijk intact blijven. Een verandering met betrekking tot vermaatschappelijking is ook aanwezig bij sociaalagogen binnen het cultureel werk. Zij zien een verzwaring van het werk omdat zij met meer gecompliceerde problematiek van jongeren te maken krijgen. De zogenoemde moeilijkere jeugd behoort niet langer alleen tot het domein van de jeugdhulpverlening. Opvallend is wel dat sociaal cultureel jeugdwerkers in hun werk weinig contact hebben met jongeren die in instellingsverband in de wijk wonen, zoals verstandelijke gehandicapten en psychiatrische patiënten.
6.6.5 Samenvatting en conclusies van het 2e veldonderzoek
We vatten enkele van de belangrijkste inzichten samen en komen we een aantal voorlopige conclusies ten aanzien van de resultaten uit de 2e ronde in het veldonderzoek. Opvoeden en leren Beroepskrachten constateren een belangrijk verschil tussen 'opvoeden' en 'leren'. Met opvoeden wordt meer gedoeld op sturen en leiden, ook ingrijpen en interveniëren (m. n. bij maatschappelijk werkers die met leerplichtzaken te doen hebben). Accentverschillen hebben te maken met de functie die een beroepskracht uitoefent. Met leren bedoelen professionals eerder begeleiden, in contact staan en vertrouwen opbouwen en van daaruit helpen bij het maken van keuzen en bij het aangaan van verantwoordelijkheid voor zichzelf en anderen of de omgeving. Er lijkt overigens een tendens te zijn ingezet naar meer sturen en corrigerend optreden, ook met het oog op het directe netwerk van een jongere. Er wordt door respondenten gewezen op de taak die zij hebben om ook ouders op hun opvoedingsverantwoordelijkheid te wijzen en ze te ondersteunen bij het verwerven van de benodigde competenties bij opvoeding. Dit wordt als een zeer moeilijke en soms onmogelijke opgave ervaren. De vraag is of de verschillende beroepsinstanties deze problematiek voldoende onderkennen en daarbij genoeg ondersteuning bieden aan de werkers. Het lijkt er op dat de verschillende instanties die met opvoeding van jeugd en jongeren te maken hebben, niet voldoende op elkaar aansluiten, waardoor de vervulling van 78
de pedagogische opdracht van de sociaal-agogen bemoeilijkt wordt. De vraag is in hoeverre de sociaal-agogen in staat moeten zijn nieuwe verbindingen te slaan tussen verschillende opvoedingskaders. Verbindingen leggen tussen situaties van opvoeden en leren betekent dat beroepskrachten in het jeugdwerk en in de jeugdzorg functionele en effectieve netwerkrelaties onderhouden met buurtcentra, sportcentra, centra voor recreatie en vrije tijd en met politie bijvoorbeeld. Is het nodig om ten behoeve van deze veranderingen te werken aan vernieuwing van methodiek en specifieke deskundigheidsbevorderende maatregelen te treffen? De respondenten benadrukken dat een positieve benadering van jongeren in combinatie met het aanspreken van jongeren op eigen vermogens essentiële voorwaarden zijn in zowel processen van leiden als van begeleiden, van opvoeden als van leren. Dit kan echter alleen tot stand komen dankzij goede contacten met de jongere zelf en met zijn netwerk en door te werken aan vertrouwen, van beide zijden. Sommige respondenten stellen dat autochtone en allochtone jongeren op dezelfde manier moeten worden bejegend. Dit wordt beweerd met het oog op het leren functioneren in de Nederlandse samenleving. Een allochtone jongerenwerker echter schetst de voordelen van het werken vanuit het verschil, vanuit de opvatting dat een beroepskracht vooral vanuit zijn eigen achtergrond en identiteit moet kunnen werken. Een andere beroepskracht gebruikt hetzelfde argument om te zeggen dat een autochtone hulpverlener geen aparte benadering moet kiezen voor een allochtone cliënt. Veel respondenten geven aan het zeer te betreuren dat er vaak zo laat pas wordt ingegrepen. Bijsturen, in de zin van leren, zou in vele gevallen eerder moeten en eerder kunnen. Vanuit aanverwante professionals, zoals wijkagenten, leerplichtambtenaren, komt veel waardering voor de professionals, als jongerenwerkers en jeugdwerkers, die in nauw contact staan met de doelgroep, vanuit de preventiegedachte. De vertrouwensrelatie die jeugdwerkers opbouwen met kinderen is daar heel belangrijk bij. Of die voldoende uit de verf komt, wordt door de meeste respondenten betwijfeld. Sommigen zeggen dat de preventieve kracht van jongerenwerkers voor een belangrijk deel onbenut blijft. De druk van de overheid om met concreet meetbare en korte termijn resultaten te komen zet de mogelijkheden om preventief te werken zwaar onder druk. Vraaggericht werken Dit thema roept een sterke herkenning op bij beroepskrachten, net als in het eerste veldonderzoek. Vraaggericht werken past ook meer bij de geïndividualiseerde samenleving van vandaag. Ook het sterke belang dat in onze samenleving wordt gehecht aan autonomie wordt verbonden aan de noodzaak om anders of sterker vraaggericht te werken. Een spanningsveld ontstaat bij de vraag wie nu eigenlijk de opdrachtgever is: de overheid of de cliënt/burger? Een beroepskracht geeft duidelijk aan dat ook rekening gehouden moet worden met de vraag van de opdrachtgever. We zien in de antwoorden het spanningsveld duidelijk terug bij de discrepantie tussen de roep om korte termijn resultaten van de kant van de overheid ('haal die jongeren daar weg' en 'los dat probleem snel op') versus sociaalagogische doelen van de professionals op langere termijn: contactleggen, vertrouwen opbouwen en van daaruit invloed uitoefenen, opvoeden, werken aan preventie. Om goed vraaggericht te kunnen werken is een goed contact met de cliënt noodzakelijk. Ook wanneer er met vrijwilligers of met freelancers wordt gewerkt is dit een belangrijk aandachtspunt van de beroepskracht. De beroepskracht wil samen met de cliënt kunnen nadenken over de vraag. Vraaggericht werken is daarom ook een weg om een samenwerkingsrelatie op te bouwen en daarbij ieders verantwoordelijkheid bij het oplossen van problemen goed en helder te definiëren. De relatie met schaalvergroting wordt hier wel 79
duidelijk gelegd: door schaalvergroting ontstaat vaak een groter aanbod aan hulpmogelijkheden en kan een passender aanbod worden gegeven. Ook werd aangegeven dat de gemiddelde cliënt in het huidige kennistijdperk over meer informatie beschikt (met name de ouders), maar dat die informatie niet altijd leidt tot een beter begrip van wat er aan de hand is en wat er gedaan kan of moet worden. Cliënten zijn mondiger tegenwoordig in vergelijking met zo'n 10 jaar geleden. Soms zijn jongeren brutaler en veeleisender, en soms zijn jongeren door deze veranderingen betere gesprekspartners. De indruk bestaat dat die ontwikkeling ook gevolgen moet hebben voor de competenties van de beroepskracht. Al tijdens de opleiding moet ruimer aandacht besteed worden aan vaardigheden die de toekomstig professional in staat stellen adequaat met mondiger, beter geïnformeerde en soms brutaler en veeleisender wordende cliënten om te gaan. Ongeveer de helft van de ondervraagde beroepskrachten krijgt deskundigheidsbevordering op het gebied van vraaggericht werken en in twee instellingen wordt gericht onderzoek gedaan. Er wordt veel gewerkt met protocollen en daar wordt wisselend over gedacht. Sommigen vinden de protocollen te tijdrovend of te bureaucratisch, anderen vinden ze een houvast en gebruiken protocollen als richtsnoer voor moeilijke situaties en als instrument voor reflectie op het beroepshandelen en bij overdracht van informatie tussen collega's. De ontwikkeling en invoering van zorgmodulen en activiteitenprogramma's staat nog in de kinderschoenen. Sommige respondenten zien een tegenstelling in het ontstaan van kant en klare producten in de toenemende vraag naar zorg op maat en naar een vraaggerichte aanpak. De meeste respondenten echter zien voordelen van zorgpakketten en activiteitenbeschrijvingen: het wordt helder wat je andere instellingen kunt aanbieden. Alle ondervraagde beroepskrachten wijzen op de noodzaak van een flexibele hantering en praktische invulling van modulen, afgestemd op de werkelijke vraag, op de deelnemer, de cliënt, en op de situatie. Het zichtbaar maken van resultaten is in jeugdzorg en jeugdwerk nog niet voldoende ingevoerd. De werkers staan allemaal wel positief tegenover resultaatmeting en kwaliteitszorg. In de praktijk van de ondervraagden is sprake van onderzoeken naar cliënttevredenheid, van kwaliteitsonderzoek en van effectmeting. Onderstreept wordt dat het goed formuleren van haalbare doelen en een goede verslaglegging of rapportage, waarin inzichtelijk wordt gemaakt waaraan en hoe men werkt, daarbij hele essentiële zaken zijn. Een tweede belangrijk ingebracht punt is dat een respondent stelt dat goede verslaglegging bij kan dragen aan de geloofwaardigheid van het vak Schaalvergroting en integraal werken Schaalvergroting wordt gezien als een gevolg van fusiedrang en niet zozeer als een ontwikkeling vanuit een inhoudelijke achtergrond van beroepsvernieuwing. Toch komen er allerlei initiatieven van samenwerking en integraal werken als gevolg van schaalvergroting op gang. Creatief therapeuten zijn duidelijk meer defensief wanneer het gaat over samenwerking in grotere instellingen en met andere disciplines. Zij stellen zich beschermend op naar het eigen beroepsgebied. Jongerenwerkers staan open voor samenwerking en afstemming, vanuit de behoefte aan meer tastbare en snellere resultaten van het werk en vooral met het oog op preventie en vroegtijdig ingrijpen. Een van de hulpverleners verzucht eveneens dat samenwerking met jongerenwerkers en jeugdwerkers erg gewenst is. Het is duidelijk dat netwerken en samenwerking door iedereen als noodzakelijk wordt gezien in deze tijd, mede gezien het bereiken van resultaten en met het oog op de duurzaamheid van effecten. Het komt echter nog onvoldoende uit de verf. De vraag doet zich voor of het management van instellingen, beleidsmakers en de overheid dit 80
belang ook in voldoende mate inzien en zo ja, of er genoeg efficiënte ondersteuning is voor samenwerking en afstemming in het sociaal-agogisch werk. De belangrijkste dilemma's die zich voordoen bij het thema schaalvergroting en integraal werken zijn: • Een gebrekkige communicatie in de grotere instellingen • Is er nog voldoende herkenbaarheid voor de cliënt? • Hoe verhouden grote instellingen zich tot de tendens naar een buurtgerichte aanpak? Het is de vraag of schaalvergroting de kwaliteit en de deskundigheid van professionals wel voldoende ten goede komen. Blijkens een van de bovenstaande citaten zou dit te wensen over laten. Beroepskrachten zoeken het nut van schaalvergroting en integraal werken vooral in een grotere professionaliteit van werken, het gebruik maken van elkaars deskundigheid. Ook het kennisnemen van elkaars werk, ervaring en inzicht wordt als een verrijking gezien. Enkelen noemen een voordeel van schaalvergroting de toegenomen mogelijkheden van deskundigheidsbevorderende maatregelen (cursussen, lezingen, trainingen). Ook een horizontale doorstroming naar andere taken wordt gezien als een voordeel. Een opvallende interpretatie die gegeven wordt aan integraal werken is dat daardoor de professional breder inzetbaar zal worden. Iemand stelt dat je nu ook taken kunt doen die voorheen uitsluitend bestemd waren voor een specifieke beroepsgroep. Dit wordt als een verrijking van het beroep gezien. Creatief therapeuten hebben hierover overigens een lijnrecht tegengestelde mening. Die neigen sterk naar een afscherming van het eigen beroepsgebied. Netwerken blijkt als professionele bezigheid door de schaalvergroting en door een integrale aanpak vergemakkelijkt te worden en wordt gezien een passende ontwikkeling hierbij. De samenwerking met andere disciplines wordt ook gestimuleerd door de groei van allerlei ambulante vormen van hulpverlening en door buurtgebonden opvoedingsondersteuning. Vermaatschappelijking van zorg Dat de ontwikkeling van vermaatschappelijking van de zorg tot een verzwaring van het beroep leidt was al een conclusie uit de eerste ronde interviews. Dit wordt in de 2e ronde bevestigd. Jongeren worden pas in een uiterste noodzaak en dus in een laat stadium uit huis geplaatst. De beroepsuitoefening in het licht van hulpverlening aan deze jongeren wordt als zwaarder ervaren in vergelijking met vroeger. Er moet ook meer tijd en energie gestoken worden in het voortraject en het natraject rondom deze jongeren voor afstemming en overleg. Dat leidt mede tot een grotere werkdruk. Door de vermaatschappelijking van zorg worden jeugdwerkers en jongerenwerkers met nieuwe groepen jongeren geconfronteerd, waar zij niet goed raad mee weten. De beroepsbekwaamheden van deze professionals zijn nog niet voldoende gericht op deze andere doelgroepen. Denk aan kennis van medicijngebruik bijvoorbeeld of aan simpele, maar essentiële zaken als tiltechniek en verzorgingstaken. Bovendien zijn er moeilijk te verenigen belangen wanneer zeer verschillende doelgroepen tegelijkertijd op dezelfde locatie moeten worden opgevangen. Daar kunnen moeilijk te hanteren conflicten uit voortkomen. Het lijkt erop dat goed georganiseerde en ondersteunde samenwerking tussen verschillende beroepsdisciplines hier een geschikte antwoord op is. De nadruk op het oplossen van buurtproblemen door sociale professionals (zorgen dat de overlast vermindert en dat de criminaliteit daalt) lijkt een tegenspraak in te houden met het thema van vermaatschappelijking. De respondenten hebben geen antwoord op de vraag hoe de verantwoordelijkheid voor groepen die speciale aandacht behoeven geregeld moet worden. Wie is verantwoordelijk? De decentralisatie in instellingen en het plaatsen van hulpverlening in de buurt leidt tot veranderingen in de beroepsuitoefening, waar nog te 81
weinig aandacht aan wordt besteed. Een van de respondenten wees ons op een concrete verandering voor de beroepskracht als gevolg van vermaatschappelijking. Omdat er nu sprake is van kleinere hulpverleningsinstellingen in de buurt, kunnen professionals zich geïsoleerd voelen ten opzichte van collega's; er is minder gelegenheid voor intercollegiaal overleg en steun, omdat er in een kleinschalige instelling simpelweg minder beroepskrachten tegelijk aan het werk zijn. Ook speelt de vraag: ‘wie heeft de regie?’, bij een zekere versnippering van grote instellingen over kleine buurtgebonden vestigingen. We vragen ons ook af in hoeverre de sterkere individualisering in de samenleving en het verzwakken van traditionele netwerken op buurtniveau en rondom gezinnen haaks staat op de ontwikkeling van vermaatschappelijking. Zijn buurten en bewoners voldoende bereid om mee te gaan in de verschuiving van verantwoordelijkheid en betrokkenheid bij mensen die hulp nodig hebben? Ligt hier een pedagogische taak voor de buurtagoog en de hulpverlener om te zorgen voor voldoende draagvlak onder de gevolgen van vermaatschappelijking? Tot slot De verwachting is uitgekomen, dat we in een tweede ronde interviews met scherpere vragen en prikkelende stellingen de respondenten zouden kunnen uitnodigen tot het formuleren van meer uitgesproken meningen. Respondenten in deze 2e ronde gaven over het algemeen meer informatie en namen duidelijker stelling ten aanzien van de opgeworpen thema's, maar veel uitspraken komen ook overeen met de verkregen informatie uit de eerste ronde interviews. Zaken als verzwaring van problematiek, de verhouding tussen opvoeden en leren (leiden en begeleiden) komen in de tweede ronde prominenter aan de orde. Bij het thema Opvoeden en leren is veel nadruk komen te liggen op het belang van netwerken. Diverse respondenten benadrukken het belang van het natuurlijk systeem achter een jongere van ouders, gezin, vrienden, directe rolmodellen, en de buurt. De opvoedingstaak lijkt iets meer op te schuiven van het gezin naar het netwerk. Ook komt er meer informatie los over de betekenis van vraaggericht werken in relatie tot pakweg vijf jaar geleden. Bijvoorbeeld de noodzaak te komen tot vormen van 'samenspraak' met de cliënt wordt gezien als een essentiële voorwaarde voor vraaggericht werken. De indruk uit de 1e ronde dat schaalvergroting door beroepskrachten eerder gezien wordt als een bureaucratisch proces, dan als een zegening voor de beroepspraktijk wordt in de 2e ronde bevestigd. Integraal werken lijkt een thema dat voor veel veranderingen in de beroepsuitoefening zorgt en nog zal gaan zorgen. Integraal werken wordt wel als een verrijking van het beroep gezien. Creatief therapeuten spreken zich hierover minder uit. Dat het begrip vermaatschappelijking nog niet ingeburgerd is in het jeugdwerk, ontdekten we al in de eerste ronde en wordt nu bevestigd. De integratie van hulpafhankelijke groepen in de buurt verloopt nog moeizaam in het sociaal-culturele veld. Daarnaast voelen met name jongerenwerkers vermaatschappelijking als een noodzaak wanneer het gaat over de spreiding van verantwoordelijkheid van opvoedingstaken over de verschillende opvoedingskaders. Het stimuleren van het dragen van medeverantwoordelijkheid van burgers voor de ander en voor afwijkende buurtbewoners wordt gezien als een belangrijk doel voor de nabije toekomst. In de 2e ronde interviews zijn veel meer opmerkingen gemaakt die op de een of andere wijze iets te maken hebben met de professie, de opvattingen over het beroep, de betekenis van het werk en het werken in een professionele organisatie. Daardoor is dit extra thema in ons onderzoek zo belangrijk geworden dat we er bij de analyse een apart hoofdstuk aan wijden.
82
7
Professie
Uitspraken over de professie in het 2e veldonderzoek
Uit de 1e ronde interviews kwam naar voren dat de beroepskrachten van mening zijn dat het sociaal-agogisch beroep zwaarder is in vergelijking met vroeger. Dit zou met verschillende veranderingen in het beroep samenhangen: de opkomst van ambulante vormen van hulpverlening, waardoor het aandachtsgebied van de professional zich noodzakelijk moet verbreden naar ouders en gezin en naar netwerken rondom een cliënt. Een andere verandering die met de verzwaring te maken zou kunnen hebben is de grotere gerichtheid op korte termijn resultaten en effecten. Een andere kant die na de analyse van de 1e ronde interviews om verdere bestudering vroeg, was de sterker wordende tendens om samen te werken. Verschillende beroepsdisciplines leken sterker van elkaars deskundigheid gebruik te maken door schaalvergroting en een integrale aanpak. We wilden in de 2e ronde interviews nagaan of deze ontwikkeling goed werd ingeschat en wat de mogelijke achtergronden zouden kunnen zijn. Dat creatief therapeuten enigszins anders in deze ontwikkeling staan werd al tijdens de interviews duidelijk. Zij worden vanuit hun specifieke deskundigheid eerder ingezet op langdurige trajecten met voldoende tijd voor de noodzakelijke relatievorming. Het belang van dit laatste punt, het opbouwen en onderhouden van duurzame relaties, wordt eveneens onderstreept door de jongerenwerkers uit ons veldonderzoek. Jongerenwerkers lijken het vertrouwenscontact met jongeren te beschouwen als een gespecialiseerde beroepstaak, waar nog onvoldoende waardering of aandacht voor bestaat bij met name de gemeentelijke overheid. Uit de proefinterviews bleek, dat vooral voor beroepskrachten met een opleiding SPH of MWD, de achtergrond geen belemmering vormt voor horizontale mobiliteit. We kwamen MWD-opgeleide professionals tegen in SPH-achtige werksettings en andersom. We wilden in de vervolgserie interviews onderzoeken of dat een vaker voorkomend verschijnsel is en we wilden zien in hoeverre jeugdwerk en jeugdzorg meer onderlinge afstemming en samenwerking nodig achten. We waren benieuwd naar meer uitspraken over opleidingsbehoeften en nieuwe of ander eisen die de moderne beroepspraktijk aan opleidingen stelt. In de eerste interviews werd daar slechts zijdelings naar verwezen. We wilden de 2e ronde interviews benutten om bovenstaande opvallende punten verder te onderzoeken en om de respondenten te prikkelen tot het doen van meer uitspraken over de betekenis van het werk. Bovendien waren we benieuwd naar praktijken van overlap en samenwerking tussen verschillende beroepsgebieden. Het zou ons tevens in staat kunnen stellen om meer zicht te krijgen op de vraag of die samenwerking de ontwikkelingen in de opleidingen naar een breed sociaal domein rechtvaardigen. Daarvoor leek het ons belangrijk om in de 2e ronde op verschillende manieren te vragen naar de zelfopvatting of beroepsidentiteit. In de analyse van alle uitspraken van de ondervraagden over het beroep, de professie, zullen eerst enkele algemene invloeden uit de samenleving aan de orde komen. Daarna worden zaken die met beroepsidentiteit te maken hebben besproken. Vervolgens zullen 83
enkele verwachtingen van de respondenten voor de toekomst van het beroep worden aangehaald. We sluiten dit hoofdstuk af met enkele algemene conclusies ten aanzien van het onderwerp professie in de 2e ronde interviews van het veldonderzoek.
7.1
Macro-invloeden op het beroep
Opvallend veel opmerkingen van respondenten verwijzen naar de snelle veranderingen die zich voltrekken in de beroepsuitoefening. Veranderingen in de organisatievormen, zoals schaalvergroting op instellingsniveau en een ontwikkeling naar een meer integrale manier van werken, waarbij meerdere disciplines pogen hun inspanningen op elkaar af te stemmen en van elkaars hulp gebruik te maken. Ook veranderingen in de samenleving hebben invloed op de uitvoering van het werk zoals uit het volgende citaat blijkt: De huren zijn veel hoger geworden, door meer te werken moet dit verdiend worden. Er is dus eenvoudig minder tijd en in sommige gezinnen gaat dit ten koste van de tijd voor de kinderen. Mensen zijn tegelijkertijd consumptiever geworden. En zo kijken ze ook naar ons: jullie zijn er voor om bepaalde problemen op te lossen. Het vrijwilligerswerk is afgenomen. De vrijwilligers die overblijven willen alleen nog maar een gerichte klus doen op een vast tijdstip. De interesse in ons centrum is afgenomen. Men koopt nu tijd van ons. Vroeger werd je betrokken bij bepaalde klachten en werd geprobeerd er samen uit te komen. Nu gaat er meteen een fax naar de gemeente met een bepaalde klacht. Of krijgen we via internet een brief met een klacht of dwingend verzoek en gaat er tegelijkertijd een kopietje naar de burgemeester. Voor veel zaken wordt niet meer de verantwoordelijkheid genomen, maar wordt deze afgeschoven op instanties, de politiek etc. . Wij worden vervolgens weer door de gemeente gepord om de klacht uit te zoeken, over welke jongeren gaat het, wat hebben wij ermee te maken, is het wel onze taak enz. . Een jongerenwerkster ziet een omslag in de opvoeding van streng en duidelijk naar wat losser met meer overleg en onderhandeling. De respondent kent kinderen van 8-9 jaar die na school niet thuis of elders opgevangen worden en pas weer na zes uur thuis terechtkunnen. Deze veranderingen in het opvoedingsmilieu hebben hun weerslag op het beroep gehad. Veranderingen in de samenleving worden ook toegeschreven aan hogere eisen die mensen stellen aan hun omgeving. Hierdoor ontstaan meer regels en worden de kwaliteitscriteria aan persoonlijke ontplooiing en leefomgeving steeds belangrijker en strenger. Deze eisen hebben direct invloed op het werken met jongeren. Onderling zullen professionals ook meer eisen aan elkaar en aan verwante beroepsgroepen stellen. Eén jeugdhulpverlener stelt bijvoorbeeld dat jongerenwerkers wel wat meer sturend op mogen treden en wat minder afwachtend en afhoudend zouden mogen zijn. Mensen lijken eerder ‘last te hebben’ van anderen, van mensen met problematisch gedrag. Of bepaald gedrag wordt eerder als problematisch gezien. Dat trekt een wissel op het beroep. Aan de andere kant laat één van de respondenten heel helder zien dat de professionals ook een algemene pedagogiserende taak heeft in de samenleving: Wij zoeken ze liever ambulant op waardoor het misschien op het eerste gezicht niet rustiger lijkt voor de buurt. Wij vinden dat jongeren ook gewoon op straat rond moeten kunnen lopen of hangen. We leren ze ook hoe je dan wel rustig op straat kunt hangen en spreken ze aan op hun gedrag. We hopen door veel op straat te zijn dat we ook iets kunnen doen aan de negatieve houding van veel buurtbewoners tegenover het rondhangen van jongeren. Het zou een te krappe benadering zijn om de taak van sociaal-agogen slechts af te meten aan jongeren met problemen. Zodra gedrag van de ene groep door andere groepen als problematisch wordt ervaren, hebben beide een kant van hetzelfde touw in handen: wie trekt dan het hardste? Dat geldt voor ouders van jongeren, maar ook voor buurtbewoners 84
bijvoorbeeld. Dit is onbetwist een visiebepalend element en een van de beroepskrachten stelt het zo: … tekent hierbij aan dat het toch erg belangrijk is wat volwassenen wensen te investeren in kinderen en jongeren met bepaalde gedragsmoeilijkheden. Willen buurten zich inzetten voor bepaalde 'moeilijke' groepen of is er eerder een afwerende houding? De recente ontwikkelingen in het beroep nopen tot een herijking van de visie op het beroep. Vaak doen respondenten hier uitspraken over. De samenwerking met andere disciplines vraagt een duidelijker profilering en een bepaling van de eigen positie en van de eigen vakdeskundigheid ten opzichte van anderen. Aan de ene kant zien veel respondenten in dat het meer gaat om functies en taken dan om de traditionele beroepsgebieden (SPH, MWD, CT, CMV) in het werk.
7.2
Beroepsidentiteit
Niet alle respondenten hebben een brede kijk op hun opdracht. Vooral creatief therapeuten hebben een sterk sectorale oriëntatie. Zij beleven actief de eigen beroepsidentiteit de eigen beroepsgrenzen en bezien ontwikkelingen van beroepsvervaging of overlap met argusogen. Het is juist de kunst dat je herkenbaar blijft als creatief therapeut. en je te onderscheiden van een afdeling diagnostiek bijvoorbeeld. Ik pas ervoor om diagnostische tests af te nemen in creatieve therapie…… Ik vindt het wel leuk allerlei andere opleidingen te doen, zoals de RET, Hypnotherapie, NLP, ik kan het heel goed gebruiken binnen mijn creatieve therapie. Maar het gevaar is groot dat het ten koste gaat van de creatieve therapie.
De meeste respondenten vinden inspiratie bij andere beroepsdisciplines. Uitwisseling en professionele mobiliteit zijn in hun ogen belangrijk dan de bescherming van een beroepsgebied. Persoonlijke ontwikkeling in verschillende beroepstaken wordt dan belangrijker gevonden dan de opleidingsachtergrond (MWD, SPH of CMV). Er wordt gesteld dat aandacht voor persoonlijke ontwikkeling in de opleiding belangrijker is dan de vestiging van een beroepsidentiteit tijdens de opleiding.
Ik denk dat het belangrijk is dat je ergens op terug kunt vallen: een basis die tijdens je jonge jaren is gelegd aan waarden en overtuigingen en aan flexibiliteit. … Ik denk dat beginnende beroepskrachten, net afgestudeerden, wel over een heleboel vaardigheden beschikken, maar de basisvaardigheid vind ik: positie hebben, autoriteit kunnen uitstralen. Alle andere vaardigheden zijn van geen betekenis wanneer je geen positie in kunt nemen (bedoelt gezag uitstralen en overwicht hebben).
Er worden leuke en belangwekkende uitspraken gedaan over beroepsidentiteit. Sommige mensen hebben nog steeds het idee dat we wereldverbeteraars zijn of dat we dit werk vrijwillig doen. Een respondent zegt dat welzijn duidelijk en herkenbaar moet zijn, zoals de politie, met één gezicht naar buiten tredend. Die uitspraak wijst op een profileringbehoefte. De beroepsidentiteit wordt voor een belangrijk deel gevoed vanuit het directe contact met cliënten. Veel respondenten leggen de nadruk op het belang voor de eigen waardering van het werk van het uitvoerende deel, waarin direct met jongeren wordt gewerkt. Over functies bij het Bureau Jeugdzorg (BJ) is men vaak niet zo positief, juist vanwege het gebrek aan deze dimensie. Iemand noemt het werk bij BJ ‘een klotebaan’, omdat het contact met de cliënt zo kort is. Een medewerker van BJ maakt zich zorgen over mogelijk de veranderingen in de manier van werken, waardoor haar mogelijkheden van ambulante, kortdurende hulp aan cliënten aan anderen zou kunnen worden overgedragen. Zij noemt dit: ‘de krenten in de pap’. Opleiding is niet meer allesbepalend voor de beleving van de beroepsidentiteit, afgezien van creatief therapeuten, die wel sterk aan de eigen professionele achtergrond hechten. Ik voel me wel maatschappelijk werker. Ik benoem mijzelf nooit als maatschappelijk werker maar ze moeten wel weten dat ik niet alleen repressief optreedt. De meeste collega's zijn als maatschappelijk werker opgeleid, maar er werken dus ook anders HBO opgeleiden. 85
Ook is het interessant te horen hoe beroepskrachten denken dat anderen hun werk waarderen: De functie die wij hebben wordt door andere beroepsgroepen waar we mee te maken hebben steeds meer gewaardeerd. Het belang van onze benadering wordt echt ingezien. Buurtbewoners is echt een ander verhaal. Bij een deel van hen bestaat er vaak weinig begrip voor de jongeren uit de wijk en wordt de specifieke deskundigheid en positie van de professionals ('buurtpedagogen' noemt de Winter ze) niet hoog gewaardeerd. 'Waarom denk jij wel dat je die groep kan verplaatsen, want het is mij ook niet gelukt. Als ik het niet kan, kun jij het ook niet hoor. ' Vaak zien die buurtbewoners jongeren al gauw als bedreigend en crimineel. Pas als ze eens komen kijken en horen wat er allemaal gebeurt komt de waardering…… De functie die wij hebben wordt door andere beroepsgroepen waar we mee te maken hebben steeds meer gewaardeerd. Het belang van onze benadering wordt echt ingezien. Steeds keert weer terug dat netwerkopbouw en netwerkondersteuning een belangrijk kernpunt is geworden in de missie van professionals en van organisaties. Uiteraard houdt dit verband met een snelle oplossing van problemen, maar meer misschien nog wel met preventie. Dit laatste is een taak waar professionals nog veel te weinig mee bezig kunnen zijn en dat kan aanleiding geven tot conflicten tussen de opvatting over wat zou moeten en de dagelijkse beroepspraktijk.
7.2.1 Visie en missie
De interviews bevatten veel uitspraken, die met de visie op het beroep te maken hebben of met de missie die men zich stelt. Vaak lopen opmerkingen over de persoonlijke missie en die van de beroepsorganisatie door elkaar heen. Jongerenwerkers uit de sociaal-culturele hoek hechten veel belang aan het onderhouden van goede contacten en aan het opbouwen van een vertrouwensrelatie. Je kunt als buurtcentrum dit gat 'opvullen' door je positie als vertrouwenspersoon goed vorm te geven, het gevoel van veiligheid voor jongeren te versterken en een werkelijk steunpunt voor ze te zijn. De kunst is bij jongeren dit gevoel van veiligheid te versterken, mede door heel concrete aansprekende activiteiten. Dit stimuleert hen in hun ontwikkeling. Van daaruit zien zij een opdracht om jongeren te kunnen helpen bij het maken van de juiste keuzen en om preventief of corrigerend op te kunnen treden. Doordat wij er zijn kunnen we voor ouders van grote waarde zijn. Niet door ze kritiek te geven, want daar sluiten ze zich voor af. Maar door er gewoon te zijn en met ze in gesprek te blijven. We horen dan ook de verhalen van de ouders en soms ook dat ze het niet meer aankunnen. Dan geven we advies. Visie-uitspraken zeggen vaak ook iets over de richting waarin het werken met en voor jongeren zich zou kunnen bewegen. Samenwerking met scholen wordt bijvoorbeeld genoemd als mogelijkheid om doorstroom te bevorderen naar sociaal culturele activiteiten. Door sportieve en culturele activiteiten te programmeren kunnen jongerenwerkers een band opbouwen, van waaruit de ook later contact kunnen leggen in het kader van opvoeding, leren of interventie. Een respondent gelooft dat sociaal-agogen ook iets kunnen betekenen in het aanbieden van trainingen, waar kinderen met name op scholen iets aan kunnen hebben: Er komt een grotere vraag naar sociale vaardigheidstrainingen voor kinderen (10-13 jaar). Ouders zien dat hun zoon of dochter wat weerbaarder zou moeten worden, wat minder timide. Vaardigheden die hun kinderen op de grote scholen voor voortgezet onderwijs goed kunnen gebruiken. We willen hier zelf iets in gaan betekenen en daar ook de ouders bij betrekken. In het stedelijke gebied worden jongeren teveel vanuit problemen benaderd en er wordt te weinig structureel aandacht gegeven aan de ontwikkelingsbehoeften die bij opgroeiende jeugd horen. In de ogen van respondenten kan het sociaal-culturele domein hierin een rol 86
vervullen. Volgens één respondent is Utrecht teveel gericht op studenten en veel te weinig op jongeren. Zij benadrukt tevens dat van beroepskrachten meer gevraagd mag worden buiten de gebaande paden te treden en innovatief te denken. Ook moeten jongerenwerkers beschikken over een lange adem: Nieuwe initiatieven vergen altijd veel en lang overleg. (…) Hier in Utrecht zijn er wel allerlei potjes waaruit je geld zou kunnen halen voor dit soort jongerenactiviteiten. Je moet dan alleen graag de bureaucratische wegen willen bewandelen en een erg lange adem hebben. Een andere respondent zegt het aldus: Niet weer die hele professionele riedel, maar kom met nieuwe verfrissende ideeën over het benutten van de mogelijkheden en de aanpak. Vanuit de overheid wordt steeds meer de nadruk gelegd op korte termijn resultaten en worden jongerenwerkers gestimuleerd om zich te richten op probleemgevallen. De beroepskrachten vinden dat een te beperkte opdracht. Criminaliteitspreventie, haal die groep daar weg, reageer op klachten uit de buurt enz. . ' Daar worden we op afgerekend. Vaker incidenten, ad hoc kwesties want dat scoort hoog. De zaken waar wij mee bezig zijn spelen echter juist op de langere termijn. De gemeente wil onze resultaten kunnen vangen in streefcijfers en getallen die per jaar behaald moeten zijn. Een van de respondenten gelooft dat de omslag naar exclusieve aandacht voor specifieke probleemgroepen veel eerder voortkomt uit financiële overwegingen dan uit redeneringen van inhoudelijke aard. De jongerenwerker ‘met een jarenlange ervaring kan niet scoren in de resultaatbenadering van de gemeente’, zoals een respondent het uitdrukt. Zij zegt: Soms zijn twee contacten per week veel belangrijker en intensiever dan tweehonderd losse contacten op straat. Het rare is dat onze activiteiten – het bieden van een plezierige en leerzame vrijetijdsbesteding - geen deel uitmaken van de gemeentelijke prioriteiten. Wij zijn blij dat we ze hebben kunnen behouden, maar de gemeente gaat het alleen om de resultaten op het terrein van overlast, criminaliteit, spijbelen. Vooral jongerenwerkers onder de respondenten winden zich op over het gebrek aan inzicht bij de overheid in de praktische gang van zaken. Een vaak gehoorde verzuchting is ‘kom zelf eens kijken, loop eens een avondje mee!’ Soms kan een betere kijk op de praktijk veel schrijfwerk (gegevensregistratie) overbodig maken. Dat de visie van de professional sterk samenhangt met ontwikkelingen in de samenleving en met doelen die hij zich stelt, illustreren de volgende citaten: Ik vind ook dat die ene VWO-jongere uit Tuindorp die alleen maar negens en tienen scoort op school, moet leren opschieten met die Marokkaanse leeftijdgenoot die vooral goed kan voetballen. Kinderen van hoogopgeleide ouders moeten bijvoorbeeld leren van zich af te bijten. Het gebruikelijke beeld dat vooral jongens op de sportactiviteiten afkomen klopt niet. Wel is het moeilijk meisjes vanaf 13-14 jaar te blijven interesseren voor sport. We weten niet hoelang het gaat duren maar op een gegeven moment willen we dat deze vrouwen samen met niet-allochtone vrouwen deelnemen aan sportactiviteiten. In een later stadium kunnen ze wellicht deel uit gaan maken van verenigingen, maar deze opbouw hebben ze nodig
Hieruit blijkt dat deze jongerenwerker actief op zoek is naar de grenzen en rafelranden van zijn beroep in het licht van maatschappelijke veranderingen. De veranderingen hebben een sterke invloed op zijn visie op het beroep.
7.2.2 Dilemma
Een breed aanbod dat zich op alle jongeren richt is een voorwaarde voor preventief werken en heeft volgens de professionals op langere termijn veel meer waarde voor de samenleving. De noodzaak van doortastend optreden in probleemsituaties wordt erkend, maar levert een ingrijpend dilemma op, want korte termijn resultaten verhouden zich moeilijk met het 87
opbouwen van bestendige contacten en vertrouwensrelaties om te kunnen werken aan preventie. Veel visie-uitspraken zijn terug te voeren op preventief en vroegtijdig ingrijpen en bijsturen. Daarin zit voor veel professionals uit het onderzoek een zwaartepunt in het antwoord op de vraag wat hun werk er toe doet. Tegelijk wordt op vele momenten aangegeven dat er te weinig ruimte is om aan deze preventieve taak te kunnen werken. Op het moment dat ik in de picture kom is het vrij laat. Dat ingrijpen moet eerder, op jongere leeftijd. Veel respondenten beseffen dat bij de opdracht waar zij voor staan de hulp van ondersteunende netwerken achter de jongere heel hard nodig is. Vandaar dat zij het opbouwen en onderhouden van dergelijke buurtnetwerken en familienetwerken rondom probleemjongeren van groot belang achten. Er wordt echter ook een groot gemis ervaren aan handelingsmethodieken voor netwerkherstel en netwerkopbouw. Beroepskrachten beschouwen het als hun taak en expertise zich te mengen in netwerken van jongeren en om zich in het circuit van de jongeren zelf te begeven. We moeten nog meer 'de boer op', ons begeven op verschillende gebieden waar jongeren zich bevinden (bijv. jongerenwerk). Deze manier van netwerkondersteuning is een heel moeilijke opgave en daarom gebeurt het denk ik ook zo weinig. Het is bij wijze van spreken gemakkelijker om een diagnose als ADHD te stellen dan om de omgeving van het kind in te grijpen. Beroepskrachten achten preventief werken zo belangrijk, omdat de problemen in een vroeg stadium te nog te managen zijn, terwijl het veel moeilijker is er nog een vinger achter te krijgen, wanneer ‘de zaken al danig uit de klauwen zijn gelopen’. Vaak gaat het bij uitspraken over visie op het beroep tegenwoordig over kortdurende en ambulante vormen van hulpverlening. Uit de interviews blijkt overduidelijk dat kortdurende en ambulante vormen van hulp de laatste jaren een sterke opmars hebben gemaakt en dat deze ontwikkeling nog even door zal gaan lijkt een vanzelfsprekendheid. Sommige respondenten hebben een heel bescheiden kijk op de persoonlijke missie: In het begin had ik idealen dat ik mensen echt kon helpen en nu denk ik meer 'ik ben een klankbord, niets meer en niets minder’. En vaak zijn is de zelfopvatting van professionals nogal breed en ongrijpbaar geformuleerd, wat niet direct iets zegt over de waarde overigens: ‘ik zie dat ik bijdraag aan de ontwikkeling van hun zelfvertrouwen.’
7.2.3 Betekenis van het werk
We wilden met dit onderzoek graag aan de weet komen hoe professionals de betekenis van hun werk ervaren en wat ze beschouwen als de ‘beloning’ voor hun inspanningen. Eén van de respondenten zegt: Ik maak er geen geheim van dat we voor dit werk goed betaald worden. Toch kan gesteld worden dat de salarissen die in deze sector worden betaald niet erg hoog zijn. Wat is dan de ‘drive’ voor de beroepskrachten om door te gaan en van het werk te kunnen genieten. Heel duidelijk kwam naar voren dat het contact met de jongeren en het feit dat ze hen kunnen helpen heel zwaar meeweegt als beloning voor de inspanningen. De beloning voor het werk zit in de dynamiek van de omgang met jongeren zelf. De omgang tussen verschillende culturen maakt het heel dynamisch: wat kan ik van jou leren en wat kan jij van mij leren? De belangstelling voor mensen en wat er speelt in de samenleving (thema's als verharding, culturele tegenstellingen en discussies, bang zijn voor elkaar, onbegrip), daar moet je belangstelling wel naar uitgaan, dan kom je in dit beroep goed aan je trekken. 88
Er worden zaken genoemd als: een veilige plek bieden, vertrouwen geven, respect tonen. Het lijkt er wel op dat een zekere mate van stabiliteit en persoonlijke groei in een functie daaraan bijdragen. Ja, Ik heb mijn diploma maatschappelijk werk, en dat zal ik ook best wel zijn. Ik kan nl heel veel dingen doen en dat is ook het leuke, ik mag a. h. w. alles oppakken, maar ik denk, doordat je op een gegeven moment heel veel dingen oppakt, dat ik me afvraag: wat doe ik nu eigenlijk en wie ben ik nu eigenlijk? Een van de geïnterviewden vindt ‘het consulterende stuk’, zoals ze het zelf noemt ontzettend leuk aan haar werk. In een adviserende rol kan een beroepskracht blijkbaar prominent haar deskundigheid tonen en haar expertise en professionaliteit inzetten. Zij zegt dat het consulentschap van haar werk voor BJ (adviseren aan schoolteams, samenwerking met GGD) een heel aantrekkelijke kant van het werk is. Talent opsporen in zogenaamde kansarme groepen en dat uitbuiten, wordt door een van de professionals genoemd als een belangrijke drijfveer voor zijn inzet: …als kinderen een bepaald doel in het leven hebben dan bereiken ze dat toch. Ik zie ook bepaalde doelgroepen of kansarme jongeren, of ik weet niet hoe je het moet noemen of gewoon jongeren, die uit bepaalde gezinnen komen waarvan ik denk, goh die halen het helemaal niet. En dan zie je toch juist die kinderen, omdat ze graag iets willen of op een bepaalde manier krachtig zijn, daar bovenuit stijgen. Een andere interessante uitspraak is: Op zijn minst kan ik zeggen:'van de kinderen die op straat lopen hebben wij een verhaal. Hier spreekt iets uit van professioneel opgebouwde kennis en inzicht en de impliciete vraag: doen we daar wel voldoende mee? Deze vrouw zegt namelijk ook dat er te weinig preventief wordt gewerkt. Het zijn uitspraken die richting kunnen geven aan de verdere ontwikkeling van het beroep: profilering, versterking van de positie van het beroep, aanspraak doen om deskundigheid. Een ander verwoordt de beloning voor het werk aldus: De drive voor de sociaal-agoog zijn de kleine successen die hij behaald. Verder is het ook leuk werk. Het is sfeer, lachen en huilen. Het is eigenlijk het mooiste wat er is, maar om dat zo onder woorden te brengen, dat is toch anders. Je wordt al snel als 'softie' versleten. Dat zijn de beelden in de samenleving. Ik praat eigenlijk alleen met mensen over dit werk die er al iets van weten. Er lijkt achter deze formulering een lichte gêne schuil te gaan voor het zachte en verzorgende, het vormende en menselijke aandacht biedende, dat het beroep zo kenmerkend maakt. De maatschappij geeft misschien te weinig signalen van waardering af aan de beroepsgroep. Anderzijds vraagt het ook lef van professionals om naar buiten te treden en is het nodig om beter informatie te geven over de professie. Deuren en ramen open! Dezelfde beroepskracht geeft overigens aan hoe zwaar het vak is: Het is zwaar om met probleemjongeren te werken. Niet alleen theoretisch, maar ook het inleven en bereid zijn aan de belevingswereld van jongeren deel te nemen maakt het beroep zwaar… Je kunt dit beroep niet erg lang doen. Het komt wel voor dat mensen langer werkzaam blijven in dit werk maar de meeste houden na enkele jaren wel gezien. Je moet steeds iets nieuws kunnen ontdekken en nieuwe resultaten blijven zien, dan houd je het wel vol. Het zijn vooral jongerenwerkers en hulpverleners met managementtaken die een wat bredere visie op het beroep ten toon spreiden in de interviews. Hulpverleners die als creatief therapeut werken uiten vooral een visie op het eigen vakgebied. Een jongerenwerker met bijzonder veel ervaring en die met liefde over het eigen vak spreekt geeft aan dat het er bij het werk niet om gaat leuke programma’s te draaien, want dat kan een commerciële instelling ook. 89
Groepen iets aanbieden, ze van de straat houden, is op zich niet zo moeilijk. Dat kan de commerciële sector ook. In het betreffende interview is niet verder ingegaan op wat dan wel specifieke kenmerken zijn van het jongerenwerk, hoewel dat impliciet vaak in het interview aan de orde komt. Het lijkt ons belangrijk om dit verder uit te zoeken en het een prominente plaats te geven in de profilering van het beroep: wat maakt het beroep tot wat het ís?
7.2.4 Beroepsafbakening en beroepsvervaging
Vele uitspraken van respondenten verwijzen naar de afbakening van het eigen beroepsgebied of naar het overschrijden van traditionele beroepsgrenzen. Soms wordt gesproken van beroepsvervaging. Over het algemeen worden de veranderingen die betrekking hebben op het overschrijden van de traditionele beroepsafbakening als positief ervaren, zij het dat creatief therapeuten aanmerkelijk behoudender zijn. Door integraal werken vervaagt mijn beroepsidentiteit. Nou, dat is niet belangrijk. Ik vind het belangrijker om van alle markten thuis te zijn. Het is duidelijk een thema dat in beweging is; niet iedereen denkt er in dezelfde woorden over. Sommigen beweren dat het leggen van een eigen basis, van waaruit je andere beroepsgebieden kunt benaderen, heel belangrijk is: Ik vind het heel belangrijk dat, in de processen die gaande zijn, er een basis is voor de eigen beroepsidentiteit, die samenhangt met de vooropleiding. Je denkkader en uitgangspunten worden daardoor sterk gevormd. Voor mij is dat bijvoorbeeld het SPH denken (groepswerk) en het Mikojel-gedachtegoed en de aanpak die daarbij hoort Een ander herkent die eigen achtergrond of basis in de profielen van collega’s: MWD'ers hebben een heel sterke beroepsidentiteit, maar omdat ik niet die achtergrond qua opleiding heb, heb ik minder sterk die beroepsidentiteit. Het kan zijn dat MWD'ers door deze integrale aanpak minder aanspraak kunnen doen op bescherming van de eigen beroepsidentiteit. Je krijgt door integraal werken een team meer gemêleerd is dan voorheen. Tegenover de voordelen van integrale samenwerking, staat het gemak van communicatie tussen vakbroeders en –zusters: We zijn wel allemaal maatschappelijk werkers en dat is op zich wel prettig. Het praat gemakkelijk met elkaar, we weten snel waar het over gaat: bijvoorbeeld qua terminologie. Het meer en meer samengaan of de vergaande samenwerking tussen beroepsgebieden wordt over het algemeen positief ervaren en men erkent dat de samenleving dit vandaag de dag ook vraagt van de beroepsuitoefening. Het is voor professionals niet altijd even gemakkelijk om zich op te stellen voor deze ingrijpende wijzigingen in wat voorheel tamelijk gesloten beroepsgebieden waren. Een respondent zegt hierover het volgende: Het is voor veel SPH'ers best moeilijk geweest om ambulant te gaan werken. Sommigen trokken dat ook niet of zoiets hadden van dat wil ik niet; ik wil het leefgroepwerk. Bij SPH mag ook best wat meer nadruk komen op het ambulant werken. Opmerkelijk is de houding van CT’ers op dit vlak: zij houden veel meer vast aan de eigen beroepsidentiteit en lijken zich wat meer af te sluiten voor de integrale aanpak. Ik denk dat het vasthouden van de identiteit heel belangrijk is. En dat het medium heel centraal moet staan. Door verschillende CT’ers wordt benadrukt dat het eigen medium en het kunnen werken met een groot scala aan repertoire binnen het medium erg belangrijk is. Het werken vanuit het medium lijkt een doel op zich te zijn. Ik denk dat de student creatieve therapie (CT) veel meer de waarde moet leren zien van het eigen medium, hoe hij dat ten volle moet kunnen benutten,om te voorkomen dat je heel snel in de schaalvergroting meegaat met allerlei andere ontwikkelingen, en dus inderdaad beroepsvervaging zou kunnen krijgen. 90
Deze respondent zegt ook het volgende: Ik zie gebeuren dat het mediumspecifieke vaak te weinig aandacht krijgt, dat het langzamerhand een opleiding is waar je opgeleid wordt tot therapeut, met je medium als een soort specialisatie. Het positieve is dat je breder leert denken dan alleen je eigen medium, want ik merk dat als ik het alleen van de dramatherapie moet hebben, dan red ik het niet. Toch moet je niet te snel bij de buren gaan kijken, als niet duidelijk hebt wat de mogelijkheden zijn van je eigen medium. Dat het opnieuw definiëren van het beroep en het aftasten van beroepsgrenzen niet eenvoudig is, ondersteunen veel uitspraken. Voorkomen moet worden dat afbakeningen van specifieke beroepsdeskundigheid in het enthousiasme voor integraal werken te snel en ondoordacht worden afgebroken. De eigen beroepsidentiteit moet wel steeds bevestigd blijven worden. Ieder heeft zijn eigen rol en kennis of expertise en daar moet hij op worden aangesproken omdat dat al moeilijk genoeg is. Het werk is daarvoor te gecompliceerd. Je kunt het anders niet meer behappen. Ook een jongerenwerker erkent verschillen tussen beroepsgebieden en vindt ze belangrijk om vanuit verschillende posities jongeren te kunnen benaderen. Het is heel goed dat wij een profiel hebben dat niet alleen verbonden is met bepaalde problemen waaraan we werken ( al la een maatschappelijk werker). Wij doen ook leuke dingen. Anders zou je namelijk nooit meer onbevangen een praatje kunnen maken in de buurt met een ouder bijvoorbeeld. Er zou door anderen meteen iets van gedacht worden. 'Er zijn vast problemen in dat gezin. ' Gelukkig kan ik gewoon een pasje komen brengen voor de kinderdisco en vanuit die rol ook informatie vergaren.
7.3
Beroepsontwikkelingen
Er worden opvallend weinig uitspraken gedaan over waar het beroep naar toe moet in de toekomst. Identiteitsgevoelige onderwerpen komen bijna vanzelf bovendrijven in de interviews, ook als er niet expliciet naar wordt gevraagd, maar dat gaat niet op voor de toekomstvisie op het beroep. Misschien weten de professionals ook niet zo goed waar het heen moet. Wanneer we de teksten van de interviews scannen op uitspraken die iets zeggen over mogelijke beroepsontwikkelingen dan komen vooral de behoefte aan een betere beroepsprofilering in de samenleving aan de orde. De samenleving moet de professionals zien staan en weten wat van hen verwacht kan worden en ook wat niet. De respondenten zien kwaliteitszorg en resultaatafspraken in de toekomst belangrijker worden en verwachten dat hun organisaties daarin verdere maatregelen zullen gaan nemen. Op dit moment is dit nog onvoldoende uitgewerkt. Verder verwacht men best veel van de integrale aanpak. Er is duidelijk behoefte aan meer preventie, maar vooral waar het beroep zich begeeft in het publieke domein, de straat. Naast acute probleemoplossingen en crisisinterventie, moet meer aandacht worden besteed aan doelen en investeringen op langere termijn. De huidige drang van de overheid om alles in cijfers en harde feiten te willen meten, is onvoldoende om alle mogelijke effecten in kaart te brengen. De respondenten geven aan veel belang te hechten aan opvoedingsondersteuning. Die zou ook gericht moeten zijn op de samenleving, op buurten, op netwerken en op ouders. Ieder moet zich zijn eigen verantwoordelijkheid realiseren. Netwerkopbouw en netwerkondersteuning zullen ongetwijfeld in de toekomst belangrijker worden. Er moet meer aandacht worden besteed aan de deskundigheidsontwikkeling op het terrein van netwerkopbouw en –ondersteuning, vindt men. 91
Ambulante vormen van hulpverlening zullen belangrijker worden en hulpverlening, waar mogelijk in het eigen milieu. Ook is verdere afstemming nodig tussen verschillende professionals en vooral tussen verschillende disciplines. Over de opleidingen worden ook regelmatig opmerkingen gemaakt. Door de integrale werkwijze komt men vaker op elkaars beroepsterrein, waardoor de noodzaak van een bredere kennis wordt ervaren. Voor de toenemende vraag naar kwaliteitszorg en effectmeting voelt men zich niet voldoende opgeleid, blijkt uit de interviews. Creatief therapeuten benadrukken dat de opleiding vooral voldoende specifiek moet zijn en blijven, terwijl maatschappelijk werkers en sociaal –pedagogische hulpverleners het meer zoeken in verbreding van kennis en de vormende waarde van de beroepsopleiding: 'het SPH denken (groepswerk) en het Mikojel gedachtegoed'. Er worden zaken genoemd als inzicht in maatschappelijke processen, opvoeden, normatief gedrag, corrigeren. Een professional, werkzaam in de residentiële hulpverlening, vindt ‘positie hebben en autoriteit kunnen uitstralen’ belangrijke basisvaardigheden. Hij noemt ook termen als ‘feeling’ en ‘vertrouwen hebben om iets met een groep te kunnen doen’. Het zijn bekwaamheden die ook voor andere beroepsvelden belangrijk gevonden worden. We hebben nauwelijks competenties horen noemen die werkelijk specifiek voor sociaal-agogische beroepskrachten opgaan. De vraag is hoe dat komt. Worden de eigen beroepscompetenties te weinig herkend, erkend en gewaardeerd? Er wordt geconstateerd dat er talloze projecten zijn in de zorg voor jongeren en het jeugdwerk. Vele projecten laten zien wat er mogelijk is in de sector en hebben uitstekende resultaten. Waarom delen we de succesvolle projecten niet veel meer met elkaar en proberen we daaruit niet te leren, zo vraagt een respondent zich in vertwijfeling af. Het lijkt een kwestie van: ‘go where the money is’, zonder de vraag of de resultaten wel voldoende worden benut. Er worden zoveel dingen tegelijk opgestart en het wordt ervaren als het niet of slecht stellen van prioriteiten. Ons project begint bij 16 jaar, maar jongeren kunnen maar beperkt worden opgevangen. Ze gaan al snel naar een satelliet (kamer begeleiding) maar moeten intensiever worden begeleid dan op die kamers mogelijk is. We proberen wel vrijwilligers daarbij in te zetten (maatjes). Er worden zoveel dingen opgestart en tegelijk. Het is vaak teveel om bijvoorbeeld ook nog dit probleem te behappen. Resultaten die op korte termijn geboekt worden en die vooral zichtbaar kunnen worden gemaakt scoren hoog bij beleidsmakers, maar beroepskrachten vragen meer aandacht voor langere termijn visie en resultaten die niet rechtstreeks met problemen samenhangen. Zij vragen meer aandacht voor resultaten op langere termijn. De professionals willen in de beroepsuitoefening meer aandacht voor preventief werken. Soms leidt de tegenstelling tussen langere termijn visie en korte termijn resultaten tot conflicten: Ik doe dan soms dingen die ik niet eens durf te zeggen omdat ik ze niet kan verantwoorden. Ik kan een hele dag met indirecte zaken bezig zijn om op die manier rust te creëren voor mij cliënt. Ik vind dat erbij horen maar ik kan me voorstellen dat de geldschieter denkt: moet dat nu? Resultaatgericht werken en verantwoording afleggen zijn onderwerpen waar tijdens de opleiding meer aandacht aan moet worden besteed. Verscheidene respondenten leggen nadruk op de ontwikkeling van professionals op het gebied van resultaatmeting en kwaliteitszorg. Eén van hen wijst op het belang medewerkers zelf te laten stoeien met het vormgeven van kwaliteitsbeleid. 92
Je moet de mentoren zelf met kwaliteitsmeting en effectmeting laten stoeien, want het is een instrument om ook hun eigen kwaliteit en deskundigheid te vergroten. Hij geeft ook aan dat tevredenheidonderzoeken nog niet goed in de organisatie geregeld zijn. Toetsing van effecten en van kwaliteit van de dienstverlening is meer nog een ambitie dan werkelijkheid. Met resultaatmeting zullen we in de toekomst meer en meer van doen krijgen, maar dat staan nog erg in de kinderschoenen. Bureaucratie als gevolg van schaalvergroting wordt als een ernstige belemmering genoemd. Ook wordt er hier en daar geklaagd over een teveel aan vergadertijd, waardoor de professional wordt afgeleid van zijn eigenlijke taken en het directe contact met cliënten. Het bespreken en het accepteren van nieuwe activiteiten vergen te veel tijd. Sommigen vinden teams en individuele professionals te weinig veranderingsbelust en vernieuwingsbereid. Aanmeldingsprocedures zijn te lang, waardoor problemen te ver uit de hand kunnen lopen. Ook de wachtlijstproblematiek draagt daaraan bij. Sommige beroepskrachten ervaren veel maatschappelijke kritiek op de hulpverlening. Bepaalde bureaus worden bijvoorbeeld als kil en afstandelijk ervaren. Afspraken worden niet altijd en overal goed nagekomen. Sommige instellingen kampen met veel uitval door ziekte en er is sprake van demotivatie, zegt men. Procedures in sommige instituten worden als te tijdrovend beschouwd. Ambulant werken zou tot snellere en betere resultaten moeten leiden, maar de ervaringen zijn nog te kort om er al conclusies aan te kunnen verbinden, volgens een van de respondenten.
7.4
2e
Ten slotte
De ronde interviews heeft ons veel meer gegevens opgeleverd over het onderwerp ‘professie’ dan de eerste ronde. Dit is het gevolg van het feit dat we nadrukkelijker zijn ingegaan op de zelfopvatting van de professional, op de beroepsbeleving en op zijn mening over verschillende invloeden op de beroepsuitoefening. Allereerst moeten we constateren dat de algemene indrukken uit de analyse van de interviews in de tweede ronde van het veldonderzoek niet worden tegengesproken, maar worden bevestigd. Met name op de aspecten verzwaring van het beroep en beroepsvervaging. De indruk dat creatief therapeuten daarin een wat andere rol aannemen wordt eveneens bevestigd. Opvoeden en leren is in de tweede ronde een nog belangrijker thema, dat allerlei reacties oproept: meer aandacht voor preventie, de gewenste verdeling van opvoedingstaken over meerdere betrokken partijen, inclusief ouders. Er zijn duidelijke uitspraken gedaan over de effecten van schaalvergroting. De integrale aanpak wordt door de respondenten genoemd als een wenselijke en effectieve ontwikkeling. De professionals hebben hier en daar belangrijke opmerkingen gemaakt voor de ontwikkeling en verbetering van opleidingsprogramma’s. De ondervraagde professionals beschikken over een sterk besef van de betekenis van het sociaal-agogisch werk. Uit hun persoonlijke visie op de beroepspraktijk spreekt veel inzicht, ervaring en vooral betrokkenheid. Zij geven aan dat de resultaten en effecten op langere termijn aanmerkelijk beter zouden moeten zijn, dan nu het geval is. Daarvoor lijkt het nodig de bureaucratisering van het werk aan te pakken en meer aandacht en ruimte te geven aan preventieve taken. De verschillende beroepsvelden bevinden zich nog midden in de ontwikkeling naar een bredere beroepsopvatting en naar verdergaande integrale werkwijzen. De opleidingen kunnen hierbij een belangrijke ondersteunende rol spelen door de ontwikkeling van 93
specifieke methodieken en door een vernieuwing van opleidingsprogramma’s, waarbij meer aandacht gegeven kan worden voor het bredere sociale domein. Zoals door de professionals is aangegeven, laat de profilering van het beroep in de samenleving te wensen over.
94
8
Samenvatting en conclusies
De belangrijkste uitkomsten en aanbevelingen
In de leefwereld van jongeren hebben zich de laatste jaren veranderingen voorgedaan die van invloed zijn op het werkgebied van sociaal-agogen. In hoofdstuk 2 zijn de belangrijkste maatschappelijke veranderingen en ontwikkelingen geschetst, zoals wijzigingen met betrekking tot het gezin, de komst van nieuwe bevolkingsgroepen, de veranderende rol van de overheid en nieuwe uitdagingen en risico’s in relatie tot de psychosociale ontwikkeling. Deze veranderingen zijn belicht tegen de achtergrond van zowel het sociaal cultureel jeugdwerk als de jeugdzorg. Veel aandacht is besteed aan actuele beleidsthema's als opvoeden en leren, vraaggericht werken, schaalvergroting en integraal werken en vermaatschappelijking. Achter deze thema's gaan actuele ontwikkelingen schuil, die regelmatig aan de orde komen in de vakliteratuur en vakbladen. Het gaat om ontwikkelingen als: • De toegenomen individualisering; • De toegenomen multiculturaliteit; • Een stijging van opleidingsniveau (permanente educatie) • De verzakelijking en marktgericht denken, klantgericht werken • Een terugtredende overheid en een verdere decentralisering van bevoegdheden • Effectievere samenwerking en kwaliteitsverbetering (RMO) In het veldonderzoek is duidelijk geworden dat deze maatschappelijke invloeden een grote rol spelen in de beroepsuitoefening. Ook hebben ontwikkelingen van decentralisering en lokaal sociaal beleid gevolgen voor de beroepsuitoefening. Voorbeelden hiervan zijn de zogenoemde 'ontkokering' van beroepsdisciplines, de vermaatschappelijking, integraal werken, interdisciplinariteit en projectmatig werken. De consequenties van deze ontwikkelingen voor de beroepspraktijk zijn in de interviews duidelijk naar voren gekomen. Ook zijn er ontwikkelingen gaande in de opleidingen. Het Social Work concept lijkt aan te sluiten bij de maatschappelijke ontwikkelingen zoals hierboven genoemd. Aan de ene kant wordt gepoogd tegemoet te komen aan de behoefte van de praktijk aan breed inzetbare, gekwalificeerde professionals. Aan de andere kant is er het streven om meer recht te kunnen doen aan de wensen tot specialisatie die aanwezig zijn in de praktijk, bij werkers en studenten. In ons onderzoek waren we onder meer benieuwd hoe beroepskrachten de ontwikkeling van de beroepenstructuur binnen het sociale domein zien. Tegen deze achtergrond is het doel van dit onderzoek als volgt geformuleerd: Ten eerste wilden we te weten komen of en hoe veranderingen op maatschappelijk en lokaal niveau en in de concrete uitvoeringspraktijk van de afgelopen jaren de beroepsidentiteit en het professioneel handelen van de sociaal-agogen hebben beïnvloed. Ten tweede was het relevant na te gaan welke gevolgen deze veranderingsprocessen hebben ten aanzien van de toekomstige beroepsuitoefening van de sociaal-agogen. De hieruit voortvloeiende vraagstellingen zijn als volgt geformuleerd: 1. Hoe manifesteert het evenwicht tussen opvoeden en leren zich ten aanzien van de beroepsidentiteit en het handelen van sociaal-agogen? 95
2. Op welke manier hebben veranderingen van aanbod- naar vraaggericht werken invloed op de beroepsidentiteit en het handelen van sociaal-agogen? 3. Op welke manier heeft schaalvergroting en integraal werken invloed op de beroepsidentiteit en het handelen van sociaal-agogen? 4. Op welke manier heeft vermaatschappelijking invloed op de beroepsidentiteit en het handelen van sociaal-agogen? 5. Wat zijn de gevolgen van deze veranderingsprocessen voor de professionalisering, de beroepsidentiteit en de beroepsuitoefening van sociaal-agogen? De belangrijkste inzichten, die uit de resultaten van het veldonderzoek naar voren komen, hebben te maken met: • Een nieuwe pedagogische opdracht. De sociaal-agoog ziet zijn aandachtsterrein en werkgebied verbreden naar netwerken waar jongeren in verkeren. Het kunnen balanceren tussen steun en toezicht wordt belangrijker. • Nieuwe eisen die aan de deskundigheid van sociaal-agogen worden gesteld als gevolg van integrale werkwijzen en samenwerking. Ook moet de beroepskracht anders omgaan met cliënten door nieuw beleid (lokaal, vraaggericht), doordat de cliënt mondiger is en vanwege een grotere diversiteit aan culturele achtergronden. Tevens speelt mee dat de problematiek rondom bepaalde groepen jongeren zwaarder is geworden. Daardoor zijn nieuwe methodische benaderingen en deskundigheden nodig. • De positie van de beroepskracht verandert als gevolg van nieuwe organisatievormen en besturingsfilosofieën. Deze hangen enerzijds samen met macro-economische en politieke ontwikkelingen, anderzijds verandert de positie van de professional ook vanwege nieuwe eisen aan de uitvoering van het werk. Deze hangen samen met schaalvergroting, integraal werken, vraaggericht werken en vermaatschappelijking. • Tenslotte is de ontwikkeling van de zelfopvatting, de beroepsidentiteit een interessegebied geweest in het onderzoek. Hier willen we ook enkele samenvattende conclusies over opnemen in dit hoofdstuk.
8.1
De bevindingen
Hoofdstuk 5 en hoofdstuk 6 geven wij de werkwijze en resultaten van het veldonderzoek weer. In de eerste ronde zijn negen interviews afgenomen en de tweede ronde beslaat 11 interviews. De vragen hiervoor kwamen voort uit de vier thema’s: opvoeden en leren, vraaggericht werken, schaalvergroting en integraal werken en vermaatschappelijking. In de interviews is vervolgens nagegaan welke invloed deze thema’s hebben op de drie segmenten van de beroepsuitoefening zoals deze zijn geformuleerd binnen de verschillende beroepsgroepen, te weten: • Segment 1: agogische dienstverlening, werken met cliënten • Segment 2: werken in een arbeidsomgeving • Segment 3: professionaliteit en professionalisering Naar aanleiding van de ervaringen en bevindingen uit de 1ste ronde zijn in de 2de ronde per thema stellingen ingebracht. De stellingen hadden de bedoeling de beroepskracht uit te dagen om tot uitspraken te komen. De bevindingen naar aanleiding van de interviews staan in het slot van hoofdstuk 5 en hoofdstuk 6 en worden toegespitst op de professie in hoofdstuk 7. De samenvatting en conclusies op basis van de onderzoeksresultaten worden hieronder weergegeven. We volgen daarbij dezelfde indeling in vier thema's. Aansluitend worden de gevolgen voor de beroepsidentiteit en de professie besproken. 96
8.1.1 Opvoeden en leren
Zowel binnen het jeugdwerk als binnen de jeugdzorg wordt de bijdrage van sociaal-agogen aan opvoeden en leren herkend. Onder opvoeden wordt veelal het leiden en sturen van jongeren verstaan, waarbij ook termen gehanteerd worden als ingrijpen en optreden. Leren wordt meestal geassocieerd met het stimuleren van ontwikkelingsprocessen en het begeleiden van jongeren om tot zelfstandigheid te komen los van drang en dwang. De maatschappelijke discussie die betrekking heeft op de grenzen van de tolerantie heeft invloed op zowel de agogen binnen het jeugdwerk als binnen de jeugdzorg. Binnen het jeugdwerk is een tendens zichtbaar waarin vooral probleembestrijding tot de taken van de jeugdwerkers gaat behoren. In de jeugdzorg lijkt een verschuiving gaande van het ontwikkelings- en groeimodel naar een begeleidingsvorm waarin waarden, normen en discipline een belangrijke rol spelen. Bepaalde vormen van jeugdhulpverlening richten zich sterker op duidelijk omschreven (gedrags)doelen die binnen een bepaalde termijn behaald moeten zijn. Toch geven alle respondenten aan dat zij de nadruk willen leggen op het leren waarbij het dan gaat om het leren dragen van verantwoordelijkheden en het maken van eigen keuzes. Het kan echter noodzakelijk zijn om eerst opvoedkundige kaders te stellen alvorens toe te komen aan het leren nemen van eigen verantwoordelijkheden. De sociaalagogische beroepen zoeken een nieuwe balans tussen steun en toezicht. ‘Het gat in de opvoeding’, waarover we in hoofdstuk 2 spraken, wordt door verschillende respondenten herkend. Voorheen vanzelfsprekende sociale kaders zoals gezin, school, buurt en jongerenvoorzieningen zijn niet meer zo duidelijk aanwezig in het leven van jongeren. Traditionele netwerken worden deels aangevuld of vervangen door een professioneel netwerk. De toegenomen betekenis van professionals stelt overigens vragen bij de mate waarin direct betrokkenen (ouders, leeftijdgenoten e.a.) betrokken worden bij deze opvoedings- en leerprocessen van en voor jongeren. De nadruk die nu meer op opvoeden en soms zelfs op disciplinering is komen liggen zal weinig resultaten boeken wanneer er alleen sprake is van eenrichtingsverkeer. Een goede vertrouwensrelatie met de jongere en zicht op de sociale context waaruit hij/zij afkomstig is, blijft noodzakelijk. Daarnaast is de onderlinge samenwerking en afstemming tussen professionals belangrijk. In zijn algemeenheid is de pedagogische functie van het werk dat sociaal-agogen verrichten meer in beeld gekomen. Wat opvalt is dat deze functie nog niet zo systematisch onderbouwd wordt. Zeker geldt dit voor het werken met en voor jongeren dat in buurtcontexten plaatsvindt. Hier wordt met veel inzet gewerkt, echter zonder dat er veel zicht is op de bereikte resultaten. Er is wel veel waardering voor dit werk bij allerlei verschillende beroepsgroepen, omdat hier een band met jongeren wordt aangegaan waar ook deze beroepsgroepen belang bij hebben. In zijn algemeenheid constateren we dat díe sociaal-agogen die uitvoerend met jeugd en jongeren werken veel waardering krijgen van andere beroepsgroepen. Overigens worden deze uitvoerende professionals voortdurend voor de keuze gesteld om niet met maar over jongeren te communiceren. Zij moeten sterk in hun schoenen staan om niet meegezogen te worden naar een overlegcircuit over jongeren. De waardering die de uitvoering krijgt van andere beroepsgroepen lijkt er minder te zijn van de kant van (lokale) beleidsmakers. Zij kijken sterk instrumenteel naar de inspanningen van deze uitvoerende werkers. Het geheel of gedeeltelijk verdwijnen van open en nabije voorzieningen voor jeugd en jongeren, voorzieningen die een breed bereik kennen en toegankelijk zijn voor ieder, bemoeilijkt het werken met specifieke groepen jongeren. Groepen met een bepaalde problematische achtergrond (risicojongeren, gehandicapten, ex-psychiatrie, e.d.) worden nu 97
eerder apart en exclusief benaderd en krijgen eerder het stempel van probleemgroep. De vraag is of door die aparte benadering hun problemen worden opgelost of juist worden versterkt. De invloed van andere leeftijdgenoten, mede om deze specifieke groepen te kunnen corrigeren en ondersteunen kan namelijk daardoor minder aangewend worden. De grotere gerichtheid vanuit het beleid op specifieke groepen jongeren is gepaard gegaan met het loslaten van een meer algemene (brede) benadering gericht op de hele jongerenpopulatie. De algemene infrastructuur van jeugdvoorzieningen is nu aangetast en in moeilijk vaarwater terechtgekomen. Deze nadruk in het beleid op specifieke jongerenvoorzieningen heeft verschillende ongewenste neveneffecten opgeleverd. Een ervan is dat het nu moeilijker is actuele beleidsdoelstellingen, (zoals vermaatschappelijking of de organisatie van interculturele jongerenactiviteiten) te realiseren.
8.1.2 Vraaggericht werken
In eerste instantie reageren de respondenten positief ten aanzien van het begrip vraaggericht werken. Vraaggericht werken wordt door alle respondenten beschouwd als een vanzelfsprekende en wenselijke manier van werken, de vraag van de cliënt hoort centraal te staan. Vraaggericht werken sluit aan bij de geïndividualiseerde samenleving. Ook ligt er een verband met de toegenomen mondigheid van de cliënt. Veel respondenten merken op dat de welzijnsconsument tegenwoordig met harder eisen komt. Er is meer informatie beschikbaar en toegankelijk, hiervan maken vooral de ouders gebruik, de jongeren zijn over het algemeen niet beter geïnformeerd. In tweede instantie geven de respondenten weer dat het niet gaat om ‘u vraagt en wij draaien’, maar om in onderling overleg te komen tot afstemming tussen vraag en aanbod. In het sociaal culturele jeugdwerk is niet altijd sprake van een directe vraag. Door in contact te zijn met (groepen) jongeren krijgt de jeugdwerker een beeld van de vragen die leven. Ook kan het voorkomen dat de vraag moet worden afgeleid uit het gedrag van jongeren. In samenspraak met de jongeren wordt een passend aanbod samengesteld of verwezen naar mogelijkheden elders. Om zo te kunnen werken is een vertrouwensrelatie met de jongeren nodig. Het opbouwen en instandhouden van deze vertrouwensrelatie wordt dan ook door de jeugdwerkers als heel belangrijk gezien. Verder wordt de signaleringsfunctie van het sociaal culturele jeugdwerk als belangrijk genoemd. Door met jongeren in contact te zijn en in samenwerking met andere medewerkers kunnen problemen en hulpvragen worden gesignaleerd en kan de jeugdwerker in actie komen. In de jeugdzorg wordt vraaggericht werken als belangrijke vaardigheid, zelfs als kerncompetentie gezien. Hieronder wordt verstaan om samen met de cliënt te komen tot het formuleren van de hulpvraag. De jongere, en eventueel het gezin, moet vaak hierbij worden geholpen. Het gaat om een gezamenlijk zoekproces, waarin het gesprek tussen hulpverlener en jongere, en eventueel het gezin, de hoofdrol speelt. Een belangrijk onderdeel van dit gesprek kan zijn om de jongere te informeren over de verschillende mogelijkheden van hulpverlening. Alle respondenten zijn het erover eens dat de professional een belangrijke taak en ook de verantwoordelijkheid heeft om de vraag die de jongere in eerste instantie naar voren brengt te vertalen naar een passend aanbod van hulpverlening. Er lijkt ook een ondergrens te zijn aan vraaggericht werken, bijv. bij multiprobleemgezinnen. In dergelijke gevallen moet een instelling de verantwoordelijkheid nemen om hulpvragen te (helpen) formuleren. Een discrepantie rond vraaggericht werken lijkt aanwezig wanneer het gaat om de discussie wie nu eigenlijk de vraag stelt. Het gebeurt regelmatig dat meerdere partijen rondom een jongere vragen hebben, die niet altijd met elkaar overeenkomen. De jeugdhulpverlener kan bijvoorbeeld ook van de psychiater of de groepsleiding een geformuleerde hulpvraag 98
krijgen, of de ouders hebben een andere hulpvraag dan de jongere zelf. Het is dan belangrijk om de hulpvragen met elkaar af te stemmen en niet tegen elkaar in te werken. In het sociaal culturele jeugdwerk kan de werkgever, de gemeente of de politie als vragende partij optreden, en deze vragen kunnen botsen aan de ene kant met het (directe) belang van de jongeren en aan de andere kant met de missie en taakopvatting van de jeugdwerker. Een dilemma bij vraaggericht werken is het ontstaan van zorgmodules en protocollen. Ook al wordt volgens onze respondenten nog niet veel met modules gewerkt, toch zien sommige respondenten hier in de toekomst een spanningsveld: hoe kan de individuele hulpvraag ingepast worden in het werken met kant en klare modules? De ondervraagden vinden zondermeer dat bij het werken met zorgmodulen en activiteitenpakketten de prioriteit altijd moet liggen bij de hulpvraag van de cliënt. Vraaggericht werken wordt door de respondenten in verband gebracht met een sterker wordende noodzaak om resultaten te laten zien. In het jeugdwerk vindt men dit nog moeilijk, onder andere vanwege tegengestelde belangen tussen de werker en opdrachtgever en moeilijk aantoonbare lange termijn resultaten. De ondervraagde jeugdhulpverleners staan doorgaans positief tegenover het aantonen van resultaten, ook al geven zij aan dat nog veel moet worden ontwikkeld. Ze zien hierin onder ander ook de mogelijkheid om de geloofwaardigheid van hun vak te vergroten.
8.1.3 Schaalvergroting en integraal werken
Schaalvergroting heeft zich de laatste jaren op allerlei terreinen voorgedaan zowel binnen de jeugdzorg als binnen sociaal cultureel jongeren werk. Zo telt bijvoorbeeld de Utrechtse welzijnsinstelling Cumulus in de telefoongids 67 vermeldingen! Unaniem wordt schaalvergroting beleefd als een gegeven waar men weinig of geen greep op heeft. Het doel van schaalvergroting is: meer efficiency, de juiste zorg op de juiste plaats, meer productvernieuwing, meer keuzemogelijkheden voor cliënten, betere informatievoorziening, beter kunnen inspelen op de vraag van de cliënt en komen tot een samenhangende zorgketen. Deze samenhangende zorgketen wordt ook omschreven als een integrale benadering. Verreweg de meeste respondenten zijn door allerlei fusies in grootschaliger instellingen terechtgekomen. Het werken in een grote organisatie kan leiden tot veel bureaucratische rompslomp en een slechte interne communicatie. Dit grote nadeel kan de voordelen behoorlijk overschaduwen. Nieuwe uitdagingen, die schaalvergroting en integraal werken met zich meebrengen, zijn er ook. Samenwerken met andere beroepsgroepen komt veel voor en wordt als positief beleefd. Overleg en samenwerking lijken sleutelbegrippen geworden te zijn en wordt zichtbaar in allerlei buurtnetwerken waaraan buurtwerkers, jeugdhulpverleners, politie enz. samenwerken. Het doel van samenwerking en integraal werken om tot een samenhangende zorgketen te komen lijkt te slagen Een concreet voorbeeld is ook dat bureaus voor maatschappelijk werk in hetzelfde pand gehuisvest zijn als het buurthuiswerk waardoor er ook meer en sneller afgestemd kan worden. Een aandachtspunt hierbij is dat wel duidelijk moet zijn wie waar voor verantwoordelijk is met betrekking tot de cliënt wanneer er zoveel professionals rondom een cliënt zijn betrokken. Dit geldt met name wanneer het gaat om de hulpverlening binnen de jeugdzorg, maar ook binnen andere netwerken. Zeker wanneer opvoedkundige aspecten een grotere rol gaan spelen, lijkt dat van wezensbelang. Een goede afstemming van het werk tussen verschillende beroepsgroepen en organisaties wordt belangrijk gevonden naast een effectieve communicatie binnen de organisatie zelf. 99
Over het algemeen geven de respondenten aan dat schaalvergroting heeft geleid tot meer begeleidingsmogelijkheden en een groter aanbod aan activiteiten. Een grote organisatie moet voor de cliënt echter wel herkenbaar zijn. De cliënt moet weten waar hij met zijn vraag naar toe kan. De juiste zorg op de juiste plaats vraagt om een goede informatievoorziening zowel voor werkers als voor cliënten. Een paar agogen maken zich hier zorgen over en lijken zelf door de bomen het bos niet meer te zien. Hoe moet het dan wel niet zijn voor de cliënt? Naast dat integraal werken wordt geïnterpreteerd als intensief samenwerken rondom een cliënt vanuit de eigen beroepsdeskundigheid is er ook een tendens zichtbaar waarin de sociaal-agogisch werker breder inzetbaar wordt als het gaat om bepaalde taakuitoefeningen. Een aantal noemt dat hun deskundigheid is toegenomen en dat zij van meer markten thuis zijn dan voorheen. Een onderscheid tussen de verschillende beroepsgroepen lijkt minder zichtbaar. Het meest opvallend is dat bij maatschappelijk werkers en sociaal pedagogisch hulpverleners. In mindere mate is dit waarneembaar bij sociaal cultureel werkers. Creatief therapeuten zijn het meest beschermend ten aanzien van hun eigen beroepsgroep. Zij hechten het meest aan de eigen beroepsidentiteit. Zij werken ook het minst met ander beroepsgroepen samen. Als voordeel van de schaalvergroting ziet het merendeel van de respondenten meer mogelijkheden voor zichzelf om zich te ontwikkelen binnen de organisatie. Enerzijds doordat er meer vormen van deskundigheidsbevordering worden aangeboden, anderzijds doordat een grote organisatie meer mogelijkheden biedt om door te stromen naar andere functies.
8.1.4 Vermaatschappelijking van zorg
Vermaatschappelijking van zorg betekent dat mensen zoveel mogelijk en zolang mogelijk in de eigen omgeving begeleid en/of geholpen worden. Dit geldt ook voor jongeren met bijvoorbeeld sterk afwijkend gedrag. Het betekent dat de zorg aansluit bij de behoefte van de jeugdigen en de ouders. Het begrip vermaatschappelijking van zorg was niet altijd bij alle respondenten bekend. Na uitleg werd het verschijnsel door iedereen wel herkend. Zowel in de eerste als in de tweede ronde interviews is aangegeven dat door vermaatschappelijking het werk zwaarder is geworden. Aanleiding hiertoe is dat de problematiek van de jongeren als zwaarder wordt beleefd. Dit heeft betrekking op de verschillende beroepsgroepen: • Voor ambulante hulpverleners (jeugdzorg) is de cliëntenpopulatie zwaarder geworden omdat cliënten minder snel uithuisgeplaatst worden dan voorheen; • Jeugdwerkers worden geconfronteerd met nieuwe doelgroepen als gevolg van vermaatschappelijking van zorg; ; • Intramurale werkers, waaronder ook creatief therapeuten worden geconfronteerd met zwaardere problematiek. Iemand wordt pas opgenomen als het echt niet anders kan en als er al van alles is geprobeerd. Vermaatschappelijking van zorg betekent vaak dat verschillende professionals tegelijk rondom één jongere betrokken zijn. Het spreekt voor zich dat bij een integrale benadering en interdisciplinaire samenwerking een goede afstemming van groot belang is. Ook moet duidelijk zijn wie er in die situaties de regie voert. Een aantal respondenten geeft aan dat door het ontbreken hiervan mensen tussen de wal en het schip dreigen te vallen. Het feit dat jeugdwerkers worden geconfronteerd worden met nieuwe doelgroepen roept ook spanningen op. Het ideale streven om kwetsbare groepen te laten integreren in de samenleving lijkt praktisch niet altijd uitvoerbaar. Een aantal jeugdwerkers geeft dat nadrukkelijk aan. Één van hen geeft zelfs aan dat het thema vermaatschappelijking en de gevolgen die dat heeft nooit ter sprake komt. 100
Bovengenoemd aansluitingsprobleem doet zich ook breder voor in de samenleving. Verschillende respondenten vragen zich af of er wel voldoende draagvlak is om de vermaatschappelijking van zorg te doen slagen. Vermaatschappelijking van zorg veronderstelt systemen of netwerken die het zwakkere individu of groep kunnen ondersteunen. Staat dit niet haaks op een geïndividualiseerde samenleving waarin traditionele verbanden meer en meer verdwijnen? Moet er naast het ‘push-plan waarbij de instellingen de cliënten als het ware de samenleving in duwen geen ‘pull-plan komen waarbij de deze cliënten door de lokale gemeenschappen in de samenleving worden getrokken en verwelkomd. (Van Vliet en Plemper, 2002) Voor agogen werkzaam in het jeugdwerk en in de jeugdzorg lijkt hier een taak weggelegd. In de organisaties waar sommige van onze respondenten werken wordt dit aandachtspunt inderdaad opgepakt.
8.1.5 Gevolgen voor de beroepsidentiteit en de professie
De vier thema’s opvoeden en leren, vraaggericht werken, schaalvergroting en integratie en vermaatschappelijking vormden een goede keuze voor het onderzoek, omdat hun effecten op de beleving van het beroep, het zelfbeeld, duidelijk naar voren zijn gekomen. De onderzochte thema’s oefenen een sterke invloed uit op de directe beroepspraktijk van de door ons ondervraagde praktijkmensen. Deze beïnvloeding is nog volop gaande. We zullen de belangrijkste conclusies uit het onderzoek voor het accent professie hier bij elkaar zetten. Verzwaring De door ons ondervraagde beroepskrachten ervaren een toename van de zwaarte van het beroep. Enerzijds heeft die toegenomen druk op het beroep te maken met veranderingen in de samenleving (mondiger cliënten, minder tolerantie ten aanzien van afwijkend of storend gedrag), anderzijds wordt er meer deskundigheid gevraagd van de professional, vanwege de toegenomen samenwerking met andere disciplines. Er wordt tegenwoordig meer kennis verondersteld van andere en aanverwante beroepsgebieden dan vroeger. De verbreding en openheid van de verschillende beroepsinstellingen met het oog op een integrale aanpak en ook als gevolg van de vermaatschappelijking van zorg maken dat de beroepskracht van meer markten thuis moet zijn. De groei van ambulante vormen van hulp- en dienstverlening maakt dat de scheidslijnen tussen verschillende beroepsgebieden, met name tussen die van SPH en MWD vager worden. Met name beroepskrachten in de intramurale jeugdzorg ervaren een verzwaring van de beroepsuitvoering doordat jongeren thans pas relatief laat uit huis worden geplaatst. Het blijkt dat actuele maatschappelijke veranderingen een impact hebben op de rolopvatting en de beleving van de beroepsidentiteit van sociaal-agogische professionals. Er wordt gewezen op de toenemende individualisering en de hogere eisen die mensen tegenwoordig stellen aan de eigen leefomgeving. De samenleving is complexer, drukker, dynamischer en de culturele diversiteit is enorm toegenomen. De cliënten stellen zich op als mondige en kritische welzijnsconsumenten. De positie beroepskracht – cliënt is gelijkwaardiger geworden. Is de beroepskracht nog wel opgewassen tegen de verwachtingen die gesteld worden? Preventie Er lijkt een conflict te bestaan tussen wat beroepskrachten als belangrijk en wezenlijk beschouwen ten aanzien van de eigen missie, namelijk preventief werken, en wat de samenleving, bij monde van de lokale overheid, van hen lijkt te verlangen, namelijk snelle resultaten en crisisinterventie. Deze tegenstelling kan ernstige consequenties hebben voor de zelfopvatting van de professional en uiteindelijk voor de resultaten en effecten van de hele sector. Dit geldt voor zowel voor professionals uit het jeugdwerk als uit de jeugdzorg. Hier wordt op diverse plaatsen in de interviews gewezen op het belang van netwerkopbouw en 101
netwerkondersteuning rondom een jongere, die in problemen dreigt te raken of al is geraakt. Samenwerking met ouders en andere opvoedingskaders wordt als enorm belangrijk ervaren bij het preventief werken en bij het voorkomen dat situaties te ver uit de hand lopen. De parallel komt tot uitdrukking in het gedeelde inzicht dat preventie een hoger belang dient dan probleembestrijding en crisisinterventie. Sociaal-agogen in zowel het jeugdwerk als de jeugdzorg spreken zich uit voor meer aandacht voor preventie en voor opvoeden en leren. Het preventief werken past volgens de professionals goed bij wat wel genoemd wordt ‘de pedagogisering van de samenleving’. Uit het onderzoek blijkt dat de ondervraagde beroepskrachten deze nieuwe pedagogische opdracht als een grote en belangrijke uitdaging beschouwen voor het beroep. Hieraan ontlenen ze voor een belangrijk deel hun beroepsidentiteit. De ondervraagde sociaal-agogische professionals beschouwen het bevorderen van de afstemming tussen verschillende opvoedingskaders ter verbetering van het opvoedingsklimaat als een belangrijke taak en geloven dat deze taak goed aansluit bij de eigen professionaliteit. Zelfopvatting Vraaggericht werken is in de zelfopvatting van beroepskrachten geen nieuw item. Toch heeft de discussie over de verhouding en wederzijdse beïnvloeding van vraag en aanbod gezorgd voor nieuwe dilemma's. De beroepskracht wordt soms heen en weer getrokken tussen de overheid en de cliënt, die beiden als vrager optreden. Het blijkt moeilijk te zijn het evenwicht op te zoeken tussen beheersen en interveniëren aan de ene kant en het stimuleren van zelfregulering aan de andere kant. Dergelijke dilemma's dragen niet bij aan een versterking of ondersteuning van de beroepsidentiteit. Dat zou echter wel moeten. Beroepskrachten zouden vanuit een duidelijke positie moeten leren ondernemersgericht te onderhandelen met verschillende partijen over wat wel en wat niet kan verwacht. Veranderingen in de vraag maken in feite correcties in het aanbod noodzakelijk en die zouden gelijk op moeten gaan met een ontwikkeling en mogelijk een versterking van de positie die het beroep inneemt in het totale sociaal-agogische speelveld. Uit de resultaten van ons onderzoek blijkt dat daarvan echter nog geen sprake is. De sociaal-agoog voelt zich nog teveel speelbal van veranderingen en is nog onvoldoende in staat om de rol van ondernemer op zich te nemen. Over het algemeen voelen de beroepskrachten zich afdoende gesteund door de professionele organisatie en is er voldoende aandacht aan deskundigheidsbevordering in de instellingen, waar onze respondenten werkzaam zijn. Het werken in steeds groter wordende instellingen kan een positieve invloed hebben op de kansen op horizontale carrièremobiliteit. Toch ervaren de beroepskrachten schaalvergroting niet als een inhoudelijke noodzakelijkheid voor de verdere professionalisering. Grotere instellingen blijken een grotere en gedeeltelijk als ballast ervaren bureaucratisering met zich mee te brengen. Wanneer binnen een groter wordende instelling gewerkt wordt aan het stimuleren van meer eigen verantwoordelijkheid en ondernemingszin, leidt dat bij de meeste professionals tot een grotere tevredenheid over schaalvergroting. De nog steeds toenemende integrale aanpak wordt ervaren als een positieve vooruitgang. De samenwerking tussen verschillende disciplines werkt op de meeste beroepskrachten inspirerend. De deskundigheid wordt vergroot door samenwerkingsvormen, vanwege de kans ‘bij elkaar in de keuken’ te kijken. Beroepskrachten geven duidelijk aan dat beroepsafbakening en profilering van verschillende specialismen niet veronachtzaamd mogen worden. Dit zou gevolgen moeten hebben voor de ontwikkeling van het brede opleidingsdomein van Social Work. Sociaal-agogen moeten breed worden opgeleid, maar wel met voldoende mogelijkheden om zich te specialiseren. De respondenten zeggen dat de professional de eigen expertise en 102
specialiteit goed moet kennen om vanuit een sterke eigen positie samen te kunnen werken in het brede sociale domein. Creatief therapeuten overigens schermen het eigen beroepsgebied meer af van andere disciplines, dan bijvoorbeeld maatschappelijk werkers en sociaalpedagogische hulpverleners. Profilering We constateren dat de professional de laatste jaren geconfronteerd wordt met een aantal uitersten in de beroepsuitoefening. Welke positie kiest een professional op de glijdende schalen van ingrijpen en opvoeden, van aanbod- en vraaggericht werken, van leiden en zelfregulering, van repressie en preventie, van algemeen en specifiek werken en van een smalle en een brede beroepsopvatting. Tussen dergelijke (vermeende) tegenstellingen kunnen zich gemakkelijk dilemma's voordoen, maar zeker is dat de beroepskracht zoekende is naar een nieuw evenwicht. Deze zoektocht heeft invloed op de beleving van de eigen beroepspositie en beroepsidentiteit. Het toenemend samengaan van traditioneel nogal gescheiden beroepsvelden vraagt eveneens om een herdefiniëring van de positie. De ontkokering werkt stimulerend, maar vraagt volgens onze respondenten ook om een duidelijke standpuntbepaling: de eigen vakdeskundigheid mag niet verloren gaan. Het kunnen werken vanuit een eigen basis wordt als noodzakelijk geacht om snel en effectief te kunnen opereren. Zo gaf iemand aan dat de communicatie onder professionals met dezelfde opleidingsachtergrond vergemakkelijkt wordt, dankzij een eigen herkenbaar professioneel idioom. Verschillen in opdracht, deskundigheid en aanpak hebben blijkbaar wel een functie en een nut. We constateren twee bewegingen in de beroepspraktijk: de eerste beweging gaat over de behoefte aan een sterke beroepsidentiteit en de ander laat zien dat er bij de aanstelling van professionals niet meer automatisch wordt vastgehouden aan de opleidingsachtergrond. Dat geldt vooral voor beroepskrachten met een opleiding SPH of MWD. Beroepskrachten geven duidelijk aan dat de profilering van het beroep in de samenleving te wensen over laat. Er is sprake van een imagoprobleem: beroepskrachten geloven dat de overheid en de samenleving geen goed beeld hebben van de betekenis van het werk dat zij doen. Enerzijds roept dat de vraag op of het beroep wel voldoende herkend wordt en erkenning en waardering krijgt. Anderzijds kan zeker gesteld worden dat er een profileringstaak ligt voor de sector zelf. Beroepskrachten geven aan dat er in het sociale domein behoefte bestaan aan één duidelijk gezicht naar buiten toe. Dat betekent dat de beroepssector duidelijk moet kunnen maken waar zij voor staat, wat de beroepseigen expertise precies inhoudt en welke effecten en resultaten er verwacht mogen worden. Ondersteuning bij een verbetering van de profilering van het beroep is zeer gewenst. Die ondersteuning kan geboden worden door toegepast praktijkonderzoek, waarbij wetenschappelijke inzichten worden ingezet en door het vernieuwen van methodieken en het beter naar buiten brengen van goede praktijken. De beroepskrachten geven zelf aan dat er hele interessante projectresultaten worden geboekt, maar die te weinig worden benut ter versterking van het beroep. Er lijkt behoefte te bestaan aan nieuw elan en nieuwe inspiratie. Het beroep moet meer uitstraling krijgen en aantrekkelijker worden. Volgens de onderraagde beroepskrachten zijn er meer dan voldoende ‘krenten in de pap’ te vinden. Vooral het contact met jongeren wordt gezien als een motiverende factor in de beroepsuitoefening. De beloning wordt vaak gezien in het persoonlijke contact, de adviserende taken, het begeleiden en de kleine successen, die de jongere behaalt en waar een professional aan heeft kunnen bijdragen. Beroepskrachten geven aan dat erkenning en waardering van de eigen sociaal-agogische deskundigheid als 103
belangrijkste motiverende factor in de beroepsbeleving gelden. Voorbeelden hiervan worden gegeven in het kader van samenwerking met andere disciplines. De sociaal-agogen die wij hebben ondervraagd vinden het voor een positief zelfbeeld belangrijk dat ze een eigen verantwoordelijkheid voor resultaten behouden en vanuit een eigen deskundigheid kunnen blijven opereren. Als basisvoorwaarden om het beroep uit te kunnen oefenen worden genoemd: geduld hebben (een lange adem hebben), innovatief denken en handelen (frisse nieuwe ideeën). Er wordt gewezen op enkele deficiënties aan de opleidingskant. De opleidingen zouden meer aandacht moeten besteden aan integrale werkvormen en aan de vernieuwing van methodiek. Ook wordt op verschillende plaatsen in de interviews gezegd dat er in de opleiding meer aandacht besteed zou moeten worden aan kwaliteitszorg en effectmeting.
8.2
Methodologische reflectie
In dit hoofdstuk zullen wij terugkijken op de door ons gebruikte onderzoeksmethoden en deze kritisch tegen het licht houden. Welke weg zijn we gegaan, welke beslissingen hebben we genomen, en hebben deze beslissingen tot het gewenste effect geleid? Vanaf het begin waren wij van plan onze onderzoeksvraag door middel van praktijkonderzoek te beantwoorden. Het houden van interviews met sociaal-agogen leek ons een geschikte methode. We verzamelden thema’s en onderwerpen die mogelijk zouden kunnen leiden tot een onderzoeksvraag. Om tot een gefundeerde vragenlijst voor de interviews te komen, werden twee voorbereidende onderzoeksstrategieën gehanteerd: een literatuuronderzoek en een inhoudsanalyse van vakbladen. Het literatuuronderzoek In het literatuuronderzoek hebben wij nadere informatie vergaard met betrekking tot de thema’s die ons voor ogen stonden. Wij hebben vakliteratuur bestudeerd over de historische context en recente ontwikkelingen met betrekking tot de maatschappelijke positie van jongeren. Het literatuuronderzoek leverde voldoende informatie op en kon onze keuze van de gekozen thema’s voldoende onderbouwen. Analyse van vakbladen Er werd gekozen voor een tweede voorbereidende stap. Door onderzoek te doen naar het discours in de vakbladen, uitgegeven door beroepsverenigingen van sociaal-agogen, wilden wij dichter bij de beroepsrealiteit van de sociaal-agogen komen. De inhoudsanalyse van vakbladen bleek een geschikt middel om zicht te krijgen op veranderingen in de beroepsuitvoering en de beroepsidentiteit van de sociaal-agogische professionals in de afgelopen jaren. Door onderzoek naar de in de artikelen behandelde thema’s konden wij checken of de thema’s die ons voor ogen stonden relevant waren. Dit bleek het geval. Door literatuuronderzoek en inhoudsanalyse konden wij een gefundeerde keuze maken voor de vier thema’s die de basis vormen voor de samenstelling van de vragenlijst voor de interviews. Het praktijkonderzoek bestaat uit tweemaal een ronde interviews, het 1ste veldonderzoek en het 2de veldonderzoek. Het 1ste veldonderzoek Uitgaande van de resultaten van het literatuuronderzoek en de inhoudsanalyse werd een lijst met 55 vragen opgesteld, verdeeld over de vier thema’s en de drie segmenten. De werkwijze, zoals uitgelegd hoofdstuk 5 werd gevolgd. Het eerste veldonderzoek liet voldoende resultaat zien om te besluiten tot een tweede en grotere ronde interviews. 104
Het 2de veldonderzoek: De tevredenheid over de gevolgde onderzoeksmethode bij het 1ste veldonderzoek deed ons besluiten om met deze onderzoeksmethode door te gaan. Ons eerdere plan om het 1ste veldonderzoek te beschouwen als pilot voor een grootschalige enquête, werd verlaten. We waren van mening dat een enquête minder geschikt was om alle aspecten van ons onderzoek, met name persoonlijke meningen en beleving van de beroepsidentiteit van onze respondenten naar boven te krijgen. We vreesden kwalitatief verlies op dat punt bij overstappen op een gestandaardiseerde enquête. We kozen voor een tweede ronde met interviews. De vragenlijst werd aangescherpt en er werden prikkelende stellingen toegevoegd. Onze verwachting was dat dit de respondenten zou uit nodigen tot het formuleren van meer uitgesproken meningen. Deze verwachting is uitgekomen. Vanaf het begin is er gekozen voor een meer indirecte benadering van het onderzoek naar de beleving van de beroepsidentiteit. Via vragen over de thema’s en over het beroepshandelen hoopten wij ‘zijdelings’ informatie in te winnen over de beroepsidentiteit. In de tweede ronde waren de vragen wat meer ook op de beroepsidentiteit toegespitst, wel uitgaande van de thema’s. Deze werkwijze leverde veel materiaal op over de beroepsopvatting en beroepsidentiteit van onze respondenten, zodat deze onderzoeksvraag goed kon worden beantwoord. De onderzoeksmethode in relatie tot de respondenten. De vorm van het interview was semi-gestructureerd. Dit bleek van groot voordeel, op deze manier was de vragenlijst bruikbaar voor sociaal-agogische werkers met verschillende opleidingsachtergronden, werkzaam in het brede werkveld van de sociaal-agogische beroepen. De vragenlijst kon enigszins worden aangepast aan de betreffende respondent. De keuze om uitsluitend sociaal-agogen te bevragen die met jongeren werkten had het gewenste effect: ondanks de breedte van het werkveld en de opleidingsachtergrond kon op deze wijze enige eenheid worden bereikt. De respondenten waren immers vaak werkzaam in dezelfde werkomgeving, wel in verschillende functies. Dit maakte vergelijkingen en het trekken van conclusies mogelijk. Bij de werving van de respondenten werd gebruik gemaakt van het eigen netwerk van de onderzoekers. Dit leverde relatief veel respondenten op die op de een of andere manier een relatie hebben met de HvU ( zoals oud-studenten, praktijkbegeleiders, supervisoren) Voordeel hiervan was een grote bereidheid van de benaderde personen om mee te doen aan de interviews. Nadeel is dat de antwoorden kunnen zijn gekleurd door een 'wijgevoel' en door veel overeenkomst in de achtergrond. Het zwaartepunt van de werkomgevingen ligt in de omgeving van Utrecht, hierdoor is bij het generaliseren van de resultaten enige voorzichtigheid geboden. Dezelfde omstandigheden maken het juist weer bijzonder geschikt om de resultaten te gebruiken bij de onderwijsontwikkeling bij de Faculteit Sociaalagogische Opleidingen van de HvU. De onderzoeksmethode in relatie tot de onderzoekers De vier onderzoekers, werkzaam bij verschillende sociaal-agogische opleidingen aan de Hogeschool, hadden ieder hun specifieke voorkennis. Er is gebruik gemaakt van elkaars expertise. Mede hierdoor kon een brede en gevarieerde vragenlijst worden samengesteld. Bij de afname van de interviews, waarbij enige mate van flexibiliteit was afgesproken, bleken persoonlijke voorkeur en voorkennis, samen met de gekozen respondenten uit het professionele netwerk van de onderzoekers tot een kwalitatieve verscheidenheid te leiden bij de eerste interviews. Door elkaars interviews te lezen en te bespreken vond onderlinge kennisuitwisseling plaats, waardoor de kennis van en inzicht in de thema’s en werkvelden 105
toenam tijdens het onderzoek en tenslotte gelijkwaardiger was verdeeld over de onderzoekers. Door het gevolgde stappenmodel kon gebruik worden gemaakt van het leerproces tijdens het onderzoek. We ervoeren de gevolgde methode als zeer passend, zowel passend bij het onderwerp als passend bij ons zelf. De drie onderzoeksmethoden in relatie tot elkaar. Er werd gebruik gemaakt van drie verschillende onderzoeksmethoden, literatuuronderzoek, inhoudsanalyse, interviews. Het literatuuronderzoek en de inhoudsanalyse hadden deels de functie om tot gefundeerde interviewvragen te komen, maar leverden elk ook eigen onderzoeksresultaten met betrekking tot de vraagstelling. De keuze van verschillende onderzoeksmethoden stelden ons in staat om onze vragen vanuit verschillende gezichtspunten te bestuderen, dit wordt ook wel triangulatie genoemd. ('t Hart, .ea.) Hierdoor kon de tekortkoming van de ene methode worden gecompenseerd door de pluspunten van een andere methode. Zo komt in een individueel interview de concrete werksituatie van de betreffende persoon goed naar voren, terwijl het standpunt van de gehele beroepsgroep beter in een vakblad kan worden teruggevonden. De standpunten van de beroepskrachten konden worden vergeleken met visie die naar voren komt in recente vakliteratuur. In ons onderzoek bleken de verschillende onderzoeksmethoden elkaar aan te vullen. Alle drie onderzoeken leverden resultaten op, en voor zoveer de gevonden resultaten elkaar overlapten, kwamen de resultaten met elkaar overeen. Zo toonden de uitspraken van de respondenten over vraaggericht werken grote overeenkomst met hetgeen in het literatuuronderzoek over dit thema naar voren kwam. Door de combinatie van de verschillende onderzoeksresultaten kregen wij een betrouwbaar en valide beeld van ons onderzoeksveld. Reikwijdte onderzoeksmethode De resultaten van het literatuurgedeelte en de inhoudsanalyse gelden in feite voor de gehele beroepsgroep. Op grond van de 20 interviews kunnen we vooral uitspraken doen die meer lokaal gebonden zijn (de interviews waren hoofdzakelijk in Utrecht afgenomen). Statistisch gezien kunnen we deze resultaten niet generaliseren naar de gehele beroepsgroep. We kunnen echter wel via analogieredenering aannemelijk maken dat kwesties die voor de onderzochten gelden ook elders in het land min of meer op vergelijkbare wijze aan de orde zijn. Maatschappelijke ontwikkelingen doen zich landelijk voor en er is vooralsnog geen reden om aan te nemen dat problemen en dilemma's waar de beroepsgroep in een bepaalde regio mee worstelt ook niet in een andere regio aan de orde zijn. Willen we dit echter grootschalig onderzoeken dan zou een enquête meer op zijn plaats zijn. Slotconclusie: We zijn tevreden over de gevolgde onderzoeksmethoden. Het literatuuronderzoek en de inhoudsanalyse leverde een goede basis om tot geschikte thema’s en interviewvragen te komen. In 20 diepte interviews konden we een schat aan informatie verzamelen. De combinatie van literatuuronderzoek, inhoudsanalyse en interviews stelde ons in staat om de onderzoeksvragen te beantwoorden.
106
8.2
Aanbevelingen
Het onderzoek sluiten we af met aanbevelingen voor de beroepspraktijk en aanbevelingen voor de sociaal-agogische beroepsopleidingen. In eerste instantie richten we ons op de opleidingen van de sociaal-agogische faculteit van de Hogeschool van Utrecht. Dit sluit aan bij hoofdstuk 3. Daarnaast is de tendens van een veranderend beroeps- en opleidingsprofiel ook landelijke gaande. In die zin kunnen de aanbevelingen ook breder geïnterpreteerd worden. Ten aanzien van de beroepspraktijk 1. Binnen de veelal grote (gefuseerde) instellingen is het van belang te zorgen voor een goede communicatiestructuur zodat medewerkers en cliënten op de hoogte zijn van de mogelijkheden van de organisatie. 2. Sociaal-agogen moeten leren actief te zijn in lokale netwerken met het oog op de vraag van de cliënt. Dit veronderstelt dat zij vaardigheden beschikken op het terrein van samenwerking. 3. Resultaatgericht werken. Het systematisch ontwikkelen en leren inzetten van instrumenten om resultaten van sociaal-agogisch handelen zichtbaar of meetbaar te maken is gewenst. Juist ook wat betreft 'moeilijk meetbare' resultaten, zoals bij preventie en lange termijn doelen. 4. Vermaatschappelijking van zorg: ontwikkeling van nieuwe methodieken. De vermaatschappelijking stelt nieuwe opdracht aan de methodiekontwikkeling ten behoeve van het werken met jeugd en jongeren in het brede sociale en culturele domein. Toepassingsgericht onderzoek kan hierin een rol spelen. 5. Naast de nadruk op kortdurend werken met jongeren, mag de noodzakelijkheid van langlopende trajecten niet uit het oog verloren worden. Het is bovendien nodig om te investeren in duurzame vertrouwensrelaties met jongeren binnen hun alledaagse leefomgeving. 6. De sociaal-agogisch werker vormt een belangrijke schakel in het maatschappelijke krachtenveld tussen enerzijds de vraag van de cliënt(en) en anderzijds de vraag van de werk- of opdrachtgever. Het is van belang om vanuit de eigen beroepsidentiteit een duidelijk positie te kiezen. 7. Arbeidsorganisaties moeten zich bewust zijn van de verzwaring van het werk en welk effect dit heeft op de sociaal-agoog. Arbeidsvoorwaarden zouden hieraan aangepast moeten worden. Vormen van deskundigheidsbevordering en supervisie of intervisie zijn eveneens noodzakelijk. Ten aanzien van de sociaal-agogische opleidingen 1. Aangezien vraaggericht werken een belangrijke plaats inneemt in het sociaal-agogische werkveld, is het noodzakelijk dat dit uitgangspunt in alle sociaal-agogische opleidingen (SPH, MWD, CMV,CT), en in toekomst bij een Social Work concept voldoende aan de orde komt. 2. Voor de sociaal-agogische opleiding is het van belang aandacht te besteden aan actuele, brede, sociale thema's, die vanuit agogisch perspectief van belang zijn. Dit vraagt dat sociale vraagstukken meer betekenisvol en in onderlinge samenhang in opleidingsprogramma's een plaats moeten krijgen. Bovendien kan een verdere ontschotting bijdragen aan een betere voorbereiding op de beroepspraktijk.
107
3. In het kader van de veranderende context van de sociaal-agoog moet de opleiding aandacht schenken aan de positie van de toekomstige agoog als onderhandelaar tussen verschillende partijen. Studenten moeten zich bewust zijn van het krachtenveld waarin zij zich bevinden. 4. Werken met afspraken en resultaten moet in de opleidingen meer aan bod komen zodat de toekomstige professional beter in staat is zich te verantwoorden met betrekking tot zijn beroepsuitoefening. 5. Netwerken is een sleutelbegrip geworden in het jeugdwerk en in de jeugdzorg. Het bewust zijn van eigen identiteit en eigen deskundigheid is voor deze afstemming van taken en verantwoordelijkheden van groot belang. 6. Nader onderzoek is nodig naar de positie van creatief therapeuten in het sociaalagogische werkveld. Het gaat vooral om creatief therapeuten die werkzaam zijn buiten de klassieke creatieve therapie setting. Te denken valt aan een onderzoek onder alumni. Dit kan een bijdrage leveren aan de discussie rondom de positie van creatieve therapie in het Social Work concept. 7. De verdere legitimering en profilering van de sociale beroepen kunnen worden ondersteund door praktijkgericht onderzoek en de toepassing van wetenschappelijke inzichten in het beroepshandelen. 8. Onderzoeksvaardigheden van studenten moeten sterker worden ontwikkeld. In de beroepspraktijk moet meer aandacht en ruimte komen voor het uitvoeren van onderzoek. (vraag, resultaat, effect, kwaliteit)
108
Literatuur Bois-Reymond, M. du, Y. te Poel en J. Ravesloot (1998), Jongeren en hun keuzes, Bussum: Coutinho Broekman, H.(red.) (1999), De vraag centraal. Aanwijzingen voor vraaggericht werken in de wijk, Utrecht: NIZW Centraal Bureau voor de Statistiek (2001), Jeugd 2001. Cijfers en feiten. Voorburg/Heerlen: CBS Commissie Dagarrangementen (2002), Advies van de Commissie Dagarrangementen, Den Haag: Commissie Dagarrangementen Dieleman, A.J. en J. van der Lans (red.) (1999), Heft in eigen handen. Zelfsturing en sociale betrokkenheid bij jongeren, Den Haag: VWS/Van Gorcum Engbersen, R. en R. Gabriëls (1997), ‘Grenzen van vermaatschappelijking’, Tijdschrift voor de Sociale Sector 51 (9), 12-17 Ewijk, H. van (2003), Onder een nieuw gesternte: pleidooi voor een sterk lokaal sociaal beleid en een brede sociale professie, in: R. Hortulanus en J. Machielse (red.), Beschouwingen over de sociale sector (Het Sociaal Debat, deel 9), Den Haag: Elsevier Overheid, 63-74 Ewijk, H. van (2003), Naar een brede professie, Maatwerk jaargang 2003 (1), 5-8 Hart, H. ‘t, J. van Dijk, M. de Goede e.a. (2001), Onderzoeksmethoden, Amsterdam: Boom Hogeschool van Utrecht/Faculteit Sociaal-Agogische Opleidingen (2002), Studiegids Social Work 2002-2003 Hogeschool van Utrecht/Faculteit Sociaal-Agogische Opleidingen (2003), Profiel Social work: Het Utrechtse Model (interne notitie Hogeschool van Utrecht) Kal, D. (2001), Kwartiermaken. Werken aan ruimte voor mensen met een psychiatrische achtergrond, Amsterdam: Boom Matthijs, M. en M. Vincken (1997), De zorg voor de jeugd. Jeugdzorg in vogelvlucht, Utrecht: NIZW Nievers, E. (2003), We moeten haar koesteren. Over de relatie tussen ouders en de betaalde kinderoppas aan huis, Utrecht: Uitgeverij de Graaff Noorda, J, M. van Schijndel en H. Spies (2002), Jongerenwerk: hobbyisme of professie? Over de noodzaak van verdere professionalisering, in: R. Hortulanus en J. Machielse (red.), Ontmoeting, ontspanning en ontplooiing (Het Sociaal Debat, deel 8), Den Haag: Elsevier Overheid, 77-90 Pels, T. (1998), Opvoeding in Marokkaanse gezinnen in Nederland, Assen: Van Gorcum 109
Phalet, K., C. van Lotringen en H. Entzinger (2000), Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam, Utrecht: Universiteit Utrecht Poel, Y. te (1997), De volwassenheid voorbij. Professionalisering van het jeugdwerk en de crisis in de pedagogische verhouding 1945-1975, Leiden: DSWO Press, Rijksuniversiteit Leiden Prakken, J. (2001) Van Tribune naar Speelveld. Vraaggericht werken in de praktijk, NIZW: Utrecht Prinsen, B. en W. Koch (2001), Vragen staat vrij: naar een vraaggerichte opvoedingsondersteuning in de jeugdgezondheidszorg, Utrecht : NIZW Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2001), Aansprekend opvoeden. Balanceren tussen steun en toezicht. Den Haag: RMO Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2002), Geen woorden maar daden. Bijdrage aan het normen-en-waardendebat, Den Haag: RMO Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2003), Bevrijdende kaders. Sturen op verantwoordelijkheid. Den Haag: RMO Schnabel, P. (2002), We laten mensen leven in een sociale isoleercel, Psy 7 (12), 6-10 Sociaal en Cultureel Planbureau (2002), De werkelijkheid van de welzijnswet, Den Haag: SCP Sociaal en Cultureel Planbureau (2003), Rapportage jeugd 2002, Den Haag: SCP Taskforce vermaatschappelijking geestelijke gezondheidszorg. Den Haag: ministerie van VWS, januari 2002. Veenman, J. (red.) (1999), Maatschappelijke tweedeling en sociale cohesie. Toekomstperspectief voor jeugd. Assen: Van Gorcum Veldheer, V. e.a. (1999), Handboek Lokaal Sociaal Beleid, Den Haag: Elsevier Verbeek, G. en K. Tiemersma (1998), Het samenspel tussen cliënt en zorgverlener in een vraaggerichte zorg, Utrecht: NIZW Vliet, K van (2002), Vraaggericht werken, in: Open Deuren. Sleutelwoorden van lokaal sociaal beleid, Utrecht: NIZW/VJI, 227-234 Vliet, K. van en E. Pemper, Vermaatschappelijking, in: Open deuren. Sleutelwoorden van lokaal sociaal beleid, Utrecht: NIZW/VJI, 219-226 VWS (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en sport) (1997), Zicht op jeugd: jeugd op weg naar de toekomst, Rijswijk: VWS Waal, V. de (2001), Uitdagend leren. Culturele en maatschappelijke activiteiten als leeromgeving. Bussum: Coutinho 110
Weterings R. en P. Tops (2002), Interactief en integraal, in: Open deuren. Sleutelwoorden van lokaal sociaal beleid. NIZW/VJI: Utrecht, 2002, 59-66. Winkelaar, P.(red.) (2002), Eén kloppend hart? Sociaal agoog in opleiding en werkveld, Amsterdam: SWP Winter, M. de (2001), Jeugdwelzijnswerk, het aanmerkelijk wijzere alternatief (lezing), aangehaald in: P. Winkelaar (2002), Eén kloppend hart? Sociaal agoog in opleiding en werkveld, Amsterdam: SWP Zande, I. van der (1990), De jongerenwerker als cultureel erflater; het practisch en theoretisch leerrendement van een handelingsonderzoek, Amersfoort/Leuven: Acco --------------------------------www.provincie-utrecht.nl. Quickscan: • •
• •
Maatwerk; vakblad voor maatschappelijk werk Tijdschrift voor Creatieve Therapie, tijdschrift van de vereniging van creatieve Therapie SPH; tijdschrift voor en van Sociaal Pedagogisch Hulpverleners Zorg en welzijn; 14 daags opinie magazine
•
Jaargang 1991, 1996 en 2001/2002
•
Jaargang 1992, 1997 en 2001/2002
•
Jaargang 1997 en 2002
•
Jaargang 1995, 1998 en 2002
Opleidingsprofielen: Landelijk opleidingsoverleg SPH (1999), De creatieve professional. Opleidingsprofiel en opleidingskwalificaties Sociaal Pedagogische Hulpverlening Landelijk opleidingsoverleg CMV (1999), Alert en ondernemend. Opleidingsprofiel Culturele en Maatschappelijke Vorming Landelijk Overleg Opleidingen CT (1999), Opleidingsprofiel Creatieve Therapie Landelijk opleidingsoverleg MWD (2000), Opleidingsprofiel Maatschappelijk Werk en Dienstverlening
111
112
Bijlage 1: interviewvragen van het 1ste veldonderzoek Inleidende vragen:
Wat is je functie? Het gaat hierbij om een omschrijving van het werkkader. Hoelang werk je in deze functie? Hoe ziet je werkomgeving eruit? Alleen of met anderen? Overlegsituaties met wie? Hoe ziet je werkweek eruit?
Segment 1: Agogische dienstverlening, werken met cliënten Thema: Opvoeden en leren
• • • • •
Waar doe je het als professional allemaal voor (missie )? Komt je persoonlijke missie (de ‘zin’ in het werk in zijn dubbele betekenis) overeen met die van je organisatie/bedrijf? Welke processen wil je versterken? Welke resultaten wil je boeken met je werk? Welke competenties wil je versterken bij mensen?
Thema: Vraaggericht werken
•
•
• •
Is het beeld van de vragen en behoeften van de cliënt in je beroepspraktijk duidelijk genoeg? Kun je dat beeld globaal beschrijven? Zijn de wensen en verwachtingen van de cliënt altijd duidelijk genoeg of moet je vertalingen maken? Hoe doe je dat en wat zijn daarvan de resultaten? In hoeverre speelt een vraaggerichte aanpak een concrete rol bij je dagelijkse werk met jongeren? Wat doe je om bij vraaggericht werken aan te sluiten bij de mogelijkheden van de organisatie? Welke problemen kom je daarbij tegen? Hoe los je die op? Heb je de indruk dat je ook aan vraagsturing doet bij een vraaggerichte aanpak? Wat doe je dan precies? Welke effecten merk je daarbij op? Hoe gaat dat in de praktijk? Beschouw je je competent genoeg om vraaggericht te werken en om vraagsturing te bevorderen? Welke competenties heb je daarbij nodig en welke mis je nog? Hoe kun je die verwerven?
Thema: Vermaatschappelijking
• • •
Is er een verschuiving geweest van soorten cliënten waarmee je werkt, zijn er groepen bijgekomen of verdwenen? Welke? Heeft vermaatschappelijking invloed op je dagelijkse werk? Heeft vermaatschappelijking tot veranderingen geleid in het professionele handelen van jou, of verwacht je dit in de nabije toekomst?
Thema: Schaalvergroting en integraal werken
• • • •
Heeft er schaalvergroting plaats gevonden binnen je werk en heeft dat invloed op je werk in relatie tot de doelgroep? Welke? Als er schaalvergroting heeft plaatsgevonden: ben je daardoor met een andere doelgroep in contact gekomen? Leg uit! Vind je dat er op je werk meer sprake is van een integrale samenhangende aanpak naar de doelgroep toe? Vind je dat er door schaalvergroting meer integraal wordt gewerkt? 113
•
Kun je aangeven wat bovenstaande veranderingen voor jou betekenen als werker met de doelgroep en wat je denkt dat het voor de doelgroep betekent?
Segment 2:Werken in een arbeidsomgeving Thema: Opvoeden en leren
• • • •
• •
•
(Ped)agogisch handelen heet doelgericht te zijn. Zijn er korte termijn doelen en welke dan? Zijn er middellange of lange termijn doelen en welke dan? Welke samenhang is er tussen doelen op individueel niveau, sociale doelen en maatschappelijke doelen? Welke doelen hangen met name samen met de eigen professie en beroepsidentiteit en waarin verschillen deze met doelen vanuit andere beroepsgroepen? Ook hier: is er samenhang en overeenstemming daarover? Heb je enig zicht op de maatschappelijke plaatsbepaling van deze doelen? Herken je in je werk van nu dat deze doelen aan verandering onderhevig zijn (historische context)? Speelt in het werk met en voor jongeren het aspect van zelfsturing, het stimuleren tot zelfstandigheid en zelfwerkzaamheid (maar ook: sociale competenties, keuzes kunnen maken, kunnen omgaan met normen en waarden etc.) een grotere rol? Heeft er op dit terrein de verschuiving voltrokken –in het verlengde van de individualisering- die we genoemd hebben ‘van leiden naar begeleiden’ of ‘van opvoeden naar coachen/stimuleren’? Als deze verschuiving herkenbaar is in de beroepspraktijk wat vindt je hier (zelf) van en doet dit een appèl op nieuwe of bijzondere kwaliteiten bij professionals?
Thema:Vraaggericht werken
•
•
• •
Hoe komt het programma van activiteiten en diensten tot stand. Hoe worden inhoudelijke keuzen gemaakt en werkvormen vastgesteld? Speelt de cliënt een rol bij de vaststelling daarvan? Sluit het aanbod van de organisatie voldoende aan op de vragen en wensen van de cliënten? Speelt het thema vraaggericht werken een rol binnen de organisatie? In welke zin? Komt het thema tot uiting in visie of beleid? Wat is de achtergrond of legitimering van vraaggericht werken in jouw organisatie? Hoe gaat de organisatie concreet om met de afstemming van vragen en behoeften op haar eigen deskundigheden, capaciteiten en mogelijkheden? Biedt de instelling voldoende ondersteuning om op verantwoorde wijze vraaggericht te werk te gaan?
Thema:Vermaatschappelijking
• •
Heeft de vermaatschappelijking tot verandering in de organisatie van je werk geleid, zoals verplaatsing werkplek, fusies, andere collega’s of leidinggevenden? Verwacht je in de nabije toekomst veranderingen in je werkorganisatie, of verwacht je dat niet veel verandert?
Thema: Schaalvergroting en integraal werken
•
Welke veranderingen hebben zich in je werk voorgedaan m.b.t. je directe werkomgeving en de organisatie in zijn geheel? Probeer dit zo concreet mogelijk te krijgen!
114
•
Heb je door alle veranderingen die zich voordoen meer of minder verantwoordelijkheid en invloed gekregen op de besluitvorming binnen de organisatie? Hoe vrij ben je in de keuzes van je handelen en is daarin verandering gekomen?
Segment 3: Professionaliteit en professionalisering Thema: Opvoeden en leren
•
•
Wordt er onderzoek gedaan naar de vraag van klanten (klantenonderzoek) en naar het gegeven of gestelde doelen worden bereikt (effectmeting, evaluatie-onderzoek)? Zijn er kenmerkende uitkomsten binnen je werk? Worden de uitkomsten van dit materiaal gebruikt om nieuwe producten of diensten te ontwikkelen en/of de sector te innoveren? Zo ja, in welke richting?
Thema: Vraaggericht werken
• •
•
Wat betekent vraaggericht werken voor het beroep? Is vraaggericht werken nieuw in het beroep? In hoeverre wel of in hoeverre niet? Zie je veranderingen in het beroep onder invloed van dit thema? Welke veranderingen? Hoe spelen deze veranderingen in het beroep? In hoeverre verandert vraaggericht werken het beroep? Is de beroepsagoog voldoende toegerust om effectief vraaggericht te kunnen werken? Welke competenties zijn er voor nodig?
Thema: Vermaatschappelijking
• • • • •
Heeft vermaatschappelijking invloed op de ontwikkeling van jou vakgebied? Zijn er in verband met vermaatschappelijking bijscholingen die jij hebt gevolgd/wilt volgen/moet volgen? Hebben veranderingen in het kader van vermaatschappelijking invloed op hoe jij je eigen vak of beroep ziet? Heeft vermaatschappelijking invloed op je werk als beroepskracht? Noem veranderingen van de laatste tijd die van invloed zijn op je werk.
Thema: Schaalvergroting en integraal werken
• • • •
Vind je dat er van jou als beroepskracht andere dingen gevraagd worden m.b.t. je werk? Vind je dat je beroep inhoudelijk aan het veranderen is door een integrale aanpak van werken? Zo ja, wat vind je van deze ontwikkeling? Kun je als professional de maatschappelijke ontwikkelingen bijhouden of heb je door alle verandering ook extra bijscholing nodig? Hoe denk je dat je beroep er over 10 jaar uit zal zien?
115
116
Bijlage 2: interviewvragen en stellingen van het 2de veldonderzoek Inleidende vragen: • • • •
Wat is je functie? Het gaat hierbij om een omschrijving van het werkkader. Hoelang werk je in deze functie? Hoe ziet je werkomgeving eruit? Alleen of met anderen? Overlegsituaties met wie? Hoe ziet je werkweek eruit?
Thema: Opvoeden en leren Segment 1
•
Vraag: Wat is jouw bijdrage aan de ontwikkeling van de jongeren waar je mee werkt?
•
Stelling: Als (ped)agogisch werker ben je t.a.v. jongeren meer sturend (grenzen stellen, normen en waarden bijbrengen,correcties op gedrag e.d.), dan ondersteunend (het stimuleren tot zelfsturing en zelfstandigheid).
•
Stelling: Allochtone jongeren hebben een andere (ped)agogische benadering nodig dan autochtone jongeren.
•
Stelling: Als (ped)agogisch werker ben je er alleen voor de zogenoemde risicojongeren.
Segment 1 en 3
•
Vraag: Deel je de opvatting dat er sprake is van een ‘gat in de opvoeding’, d.w.z. dat belangrijke opvoedingskaders (gezin, school, buurt, vrije tijd) niet meer vanzelfsprekend op elkaar aansluiten en dat een bepaalde categorie jongeren hiervan de dupe is?
•
Vraag: Is er binnen jouw organisatie voldoende waardering en aandacht voor de (ped)agogische taken van professionals ten aanzien van jongeren?
Segment 3
Thema: Vraaggericht werken Segment 1
•
Vraag: Wat is er veranderd aan vraagsturing of vraaggericht werken in vergelijking met vroeger?
•
Vraag: Wat doe je concreet om vraag en aanbod goed op elkaar af te stemmen?
•
Stelling: Vraaggericht werken betekent een voortdurende afstemming van vraag en aanbod.
•
Stelling: Cliënten weten beter wat ze mogen verwachten van de beroepsinstelling en komen tegenwoordig met hardere eisen.
117
Segment 2
•
Vraag: Wat doet de instelling om vraag en aanbod zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen?
•
Vraag: Op welke manier ondersteunt de instelling doelbewuste vraagsturing?
•
Stelling: De instelling ondersteunt beroepskrachten om vraaggericht te kunnen werken
•
Stelling: De instelling doet bewust aan vraagsturing.
•
Vraag: In hoeverre draag je bij aan een heldere definiëring van diensten en activiteiten?
•
Stelling: De ontwikkeling van zorgmodulen en klant en klare activiteiten- of dienstenprogramma's staat haaks op professionele vraagsturing.
•
Stelling: De veeleisende moderne burger maakt de uitoefening van het beroep steeds zwaarder.
•
Vraag: Is het beroep nog wel opgewassen tegen de toenemende roep om resultaten en effecten?
Segment 3
Thema: Schaalvergroting en integraal werken Segment 1
•
Vraag: Moet je door een integrale aanpak van meer markten thuis zijn, en welke invloed heeft dat op de directe uitvoering met de klanten?
•
Stelling: Het gaat in het werk alleen nog om het uitvoeren van protocollen en voor eigen visie en creativiteit is er geen ruimte meer.
•
Stelling: Door schaalvergroting sta je dichter bij de cliënt.
Segment 2
•
Vraag: Werk je door schaalvergroting en integraal werken met andere disciplines samen?
•
Stelling: Door schaalvergroting kan de organisatie meer kwaliteit bieden.
•
Stelling: Schaalvergroting biedt meer carrièremogelijkheden!
Segment 3 •
Vraag: Heeft schaalvergroting en integraal werken effect op je eigen deskundigheid?
•
Stelling: Door integraal werken vervaagt mijn beroepsidentiteit.
118
Thema: Vermaatschappelijking Segment 1en 2
•
Vraag: Is de doelgroep waarmee je werkt de afgelopen 5 jaar veranderd, bijv. andere soort cliënten, lichtere of zwaardere gevallen? Zo ja, wat is de oorzaak van de verandering, volgens jou?
•
Stelling : Vergeleken met vroeger heb ik te maken met moeilijkere en zwaardere cliënten.
•
Vraag : Maak je nu, vergeleken met vroeger (ca.5 jaar geleden), gebruik van andere werkwijzen? Indien ja: Wat houdt de verandering in? Kan je iets zeggen over de oorzaak van deze veranderingen
•
Stelling: Jongeren worden nu veel minder snel en minder lang uit huis geplaatst. Dit leidt tot andere en nieuwe werkwijzen (zoals kortdurende behandeling, intensief ambulant, agogisch intensief) , meer samenwerking tussen verschillend instanties en andere eisen aan de werker.
Segment 2 en 3
Segment 3
•
Vraag: Het is een goede zaak om jongeren zo lang mogelijk thuis te helpen en te behandelen, maar vallen er niet veel jongeren tussen wal en schip, omdat de nodige sociale steun ontoereikend is?
•
Stelling: Jongeren worden nu zoveel mogelijk in het eigen gezin en de eigen buurt geholpen. Dit stelt hogere en soms wel onhaalbare eisen aan het gezin en het sociale netwerk van de jongere.
•
119
120
Bijlage 3: codelijst Bij de tekstanalyse met behulp van het programma WinMAX pro 97 Uitleg bij de codes, bijvoorbeeld 48:175 Het eerste getal - 48 - is het aantal malen dat de code is ingevoerd in de totale teksten. Het tweede getal - 175 - is het aantal regels dat in totaal aan deze code is gewijd
Respondent gegevens [16:70]
Ervaring/leeftijd [14:37] Andere werkervaringen [4:11] Functie en taken [9:24] Exacte werkzaamheden [15:87] Nevenwerkzaamheden [9:31] Opleiding [9:19] Sfeer en locatie interview [7:20]
Leren en opvoeden [48:175]
Allochtonen [21:65] Concrete bijdrage prof. [17:67] Sturen of zelfsturen [11:33]
Vraaggericht werken [70:216]
Allochtonen [9:38] Concreet vraaggericht werken [15:59] De instelling [13:48] Verschillen m.b.t. J/m [1:8] Reacties Cliënten [4:19] Allochtonen [4:12] Behoeften [6:27] Signaleren [14:54] Vertalen van vraag [10:33] Zorgmodulen [17:51]
Schaalvergroting / integratie [50:173]
Deskundigheid / carrière [28:81] Klantgerichtheid [10:33] Samenwerking [37:126] Binnen eigen organisatie [10:36]
Vermaatschappelijking [48:188]
Andere methodiek [18:83] Zwaardere problematiek [19:50]
121
Professie [26:90]
Betekenis werk [20:58] In contact staan [17:48] Grenzen & Rafelranden [7:23] Jongeren [11:47] Allochtone jongeren [1:6] Opleidingen [19:59] Professional: zelfopvatting [22:67] Carrièreperspectief [5:21] Persoonlijk missie [6:26] Visie [46:139] Professionele Organisatie [23:106] Financiën [12:44] Resultaatgerichtheid [30:120] Marktgerichtheid [2:10] Visie Beroepsinstelling [33:119] Bedrijfsmissie [12:45] Innovatie [4:8] Veranderingen [26:142]
122
