prinsengrachtziekenhuis Amsterdam cultuurhistorische verkenning en opname
Henket & partners architecten
INGEKORTE VERSIE 31-03-2009
Prinsengrachtziekenhuis Amsterdam cultuurhistorische verkenning en opname
31-03-2009
Henket & partners architecten
1
Inhoudsopgave 2
Inleiding en identificatie
03
Ontstaansgeschiedenis
04
Gebruiksgeschiedenis
05
De Amsterdamse wijk Spiegelkwartier
07
De bebouwing
08
De nieuwbouw in 1857 De uitbreidingen in 1870-1890 De verbouwing in 1902 De uitbreiding in 1923 De uitbreiding in 1957 De binnentuin
09 12 15 18 20 21
De huidige bebouwing
22
Constructie Gevels Terrassen Daken Plafonds Vloerafwerking Trappenhuizen Hoogte verschillen Binnenwanden en wandafwerking Houten Binnendeuren
34 36 44 45 47 48 49 50 51 52
Waardestelling
53
Uitgangspunten herontwikkeling
54
Aanbevelingen voor verder onderzoek
55
Bronnen
56
Bijlagen
57
Bijlage monumentenomschrijving
57
In opdracht van het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis is er een Cultuurhistorische Verkenning gemaakt van het Prinsengrachtziekenhuis te Amsterdam. Het OLVG is voornemens het Prinsengrachtziekenhuis drastisch te renoveren en uit te breiden. Ter ondersteuning van deze planontwikkeling is deze rapportage gemaakt. Het rapport bestaat enerzijds uit de beschrijving van de historische opbouw en de opname van de huidige toestand en anderzijds uit een waardestelling. Identificatie Oorspronkelijke naam: ‘De Vereeniging voor Ziekenverpleging’ Adres: Prinsengracht 767, 769, Amsterdam Kadastrale gegevens: Gemeente Amsterdam Sectie I, nr. 7344 Eigenaar: Stichting Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Oorspronkelijk gebruik: Ziekenhuis Huidig gebruik: Ziekenhuis Opdrachtgever: Onze Lieve Vrouwe Gasthuis
Inleiding en identificatie
Inleiding
Architect: J.H. Leliman Stroming: Eclecticisme Gerealiseerd ontwerp: 1857 Architect: G. B. Salm Stroming: Hollandse Neo-Renaissance Uitbreidingen 1872, 1882 Architect: C.B. Posthumus Meyjes Sr. en Jr. Stroming: Eclecticisme, Hollandse Neo - Renaissance Verbouwingen 1902 en 1923 Prinsengracht ziekenhuis, 1971
Architect: C. de Geus & J.B. Ingwersen architecten Stroming: Modernisme Uitbreiding: 1957 Monumentstatus: Rijksmonument
3
Ontstaansgeschiedenis
Oprichting ‘de Vereeniging voor Ziekenverpleging’ In de eerste helft van de negentiende eeuw is ziekenhuisopname uitsluitend van toepassing voor armen. In verband met de stand van de medische wetenschap is het niet nodig om iemand vanwege medische gronden op te laten nemen. Een opname gebeurde op basis van de sociale omstandigheden (financiële situatie van de zieke). Iemand die niet in zijn levensonderhoud kon voorzien, kon natuurlijk onmogelijk zelf geneeskundige hulp bekostigen. Voor deze groep mensen worden de gasthuizen opgericht. Er wordt onderscheid gemaakt in religie. De meer welgestelden worden thuis van medische hulp voorzien. Naast primitieve geneeskundige zorg zijn er ook zeer beperkte mogelijkheden voor verpleegkundige zorg. Dit inspireerde particulieren om wijkverplegingen op te richten, voor de verpleging aan huis. Groepsfoto pleegzusters van ‘de Vereeniging’, met in het midden de hoofdzuster.
In 1839 wordt in Amsterdam de eerste particuliere wijkverpleging, ‘Zuster der liefde’ opricht door rooms-katholieken. De zusters verplegen bedlegerige patiënten aan huis. Het geloof van de patiënten speelde hierbij geen rol. De protestanten konden niet achterblijven; op initiatief van de arts, dichter en politicus J.P. Heije wordt op 25 juli 1843 ‘de Vereeniging voor Ziekenverpleging’ opgericht. De zusters van de ‘Vereeniging’ wonen onder andere samen in een zusterhuis aan de Binnen Amstel 332. Ze kregen de naam ‘pleegzusters’ en werden opgeleid voor deze taak, een unicum in Nederland. De opleiding van de verpleegsters is altijd van groot belang gebleven voor ‘de Vereeniging’.
J.P. Heije, oprichter van ‘de Vereeniging’ Pleegzusters van ‘de Vereeniging’ dragen de herkenbare Prinsengrachtmutsjes.
4
Verscheidene panden van ‘de Vereeniging’
Woonkamer in zusterhuis, datum onbekend.
In de tweede helft van de 19de eeuw maakt de medische wetenschap een aantal belangrijke ontwikkelingen door. Door de uitvinding van de narcose, antiseptische methoden (voorkomen van ontstekingen) en de röntgendiagnostiek kunnen niet meer alle operatieve handelingen aan huis worden uitgevoerd. Opname vindt daarom niet alleen plaats op sociale gronden maar nu ook op medische. Hierdoor ontstaat de behoefte aan ziekenhuizen. ‘De Vereeniging’ speelt een voortrekkersrol en opent het eerste particuliere ziekenhuis van Amsterdam in 1857. Het nieuwe ziekenhuis biedt enerzijds onderdak aan de pleegzusters en het opleidingsinstituut en fungeert anderzijds als ziekeninrichting. Het gehele ziekenhuiswezen groeit in die tijd enorm en zo ook ‘De Vereeniging’. In enkele decennia groeit het aantal verpleegsters van tien tot dertig. Het aantal opnames groeit van twintig naar al snel honderd per jaar. Dit is mogelijk door een aantal uitbreidingen van het ziekenhuis in de periode 1870-1890.
Gebruiksgeschiedenis
Het ziekenhuis
In 1902 wordt het gehele ziekenhuis gerenoveerd en nogmaals uitgebreid. Door de uitbreidingen en verbouwingen neemt de opnamecapaciteit van 235 in 1900 toe naar 719 patiënten in 1921. De stijging van het aantal opnames is een gevolg van de toenemende betekenis van de chirurgie. Het aantal operatiekamers wordt dan ook in 1923 uitgebreid. Door het toenemende aantal opnames in het ziekenhuis verminderen de verplegende werkzaamheden aan huis. In het jaar 1934 wordt de laatste patiënt thuis verzorgd. Binnen een eeuw is een kleine wijkverpleegkundige organisatie uitgegroeid tot een ziekenhuis. ‘De Vereeniging voor Ziekenverpleging’, rond 1870.
In 1886 wordt voor het eerst een echte operatiekamer ingericht.
Mannenzaal, bebouwing ontwerp 1902
Zusterkamer, bebouwing ontwerp 1902
5
nr.
nr.
4
Plek van bebouwing 1882, verbouwd in 1902
Bebouwing 1872
Het ontwerp voor het zusterhuis van G.B. Salm is het eerste van een reeks. Helaas ontbreken de geveltekeningen van de achterbouw die in verbinding staat met het Prinsengrachtgedeelte van het ziekenhuis.
Bebouwing 1902
Architectonische opbouw 1872, Kerkstraat nr. 124
nr. 126
In 1872 ontwerpt architect Gerlof Bartholomeus Salm het hoofdverblijf der zusters aan de Kerkstraat 124. Het nieuwe hoofdverblijf van de zusters bestond uit een eetzaal, 24 zuster-kamertjes en een keuken, die onmiddellijk met het hoofdgebouw verbonden was. Verder was er een ‘isoleer-inrichting’ voor besmettelijke zieken.
2
12
12
Functionele opbouw 1872, Kerkstraat nr. 124
Bebouwing 1882
De uitbreidingen in 1870-1890
‘De Vereeniging’ koopt enkele huizen aan de Kerkstraat achter het hoofdgebouw. Op die manier kunnen er in de toekomst eventuele uitbreidingen plaatsvinden en daarnaast komen de panden niet in handen van ‘minder ernstige personen’. Zo wordt er bijvoorbeeld ook na langdurig onderhandelen een stal aan de Kerkstraat, die grensde aan de tuin van het ziekenhuis, aangekocht. Uiteindelijk heeft het ziekenhuis de kavels van Kerkstraat nr. 110 tot nr. 128 in bezit. Architect G. B. Salm maakt een aantal ontwerpen voor het zusterhuis aan deze Kerkstraat.
Bebouwing van het Zusterhuis aan de Kerkstraat, 1872-1902
Het drie verdiepingen tellende gebouw met zolder is eenvoudig en praktisch opgezet. In de Kerkstraatgevel is een horizontale tweedeling aangebracht. Deze scheiding wordt gemaakt door een hardstenen waterslag met daaronder gedetailleerd uitgevoerd metselwerk. Verder bevindt er zich een houten boeiboord waarin aan de onderzijde een aantal details zijn aangebracht.
Kerkstraat 124
De schuiframen zijn in een terugliggend gemetseld kader geplaatst, de onderste laag zijn rondboogramen. Op de tekening is in de rollaag boven deze ramen een verspringing aangebracht, die nu niet meer terug te vinden is. Verder waren er in de oorspronkelijke situatie in het metselwerk ook tussen de ramen horizontale details herkenbaar, die ook niet meer aanwezig zijn. Het stramien met de entree is uitgevoerd als risaliet, zowel in het metselwerk als boeiboord. De deur is in een hardstenen kader geplaatst. In deze oorspronkelijke tekening is geen tekst aangebracht boven de deur, in latere tekeningen is dit wel het geval. In het dak aan de Kerkstraat is een enkele dakkapel opgenomen met verscheidene houten versieringen.
Funderingsplan 12
Souterrain
Ontwerp 1872 voor Zusterhuis, Kerkstraat 124.
Begane grond
1e en 2e Verdieping
Aanzichten tuingevel en voorgevel, doorsneden
1857
J. H. Leliman
1872 G.B. Salm 1882 G.B. Salm 1902 Posthumus Meyjes sr. 1923 Posthumus Meyjes jr. na 1923
nieuwbouw 1957
De huidige bebouwing
Begane grond
serre uit 1886
23
De huidige bebouwing
Gevel 1 t/m 4
oorspronkelijk pannendak vervangen door shingles
oorspronkelijk pannendak vervangen door shingles
30
1857
J. H. Leliman
1872 G.B. Salm 1882 G.B. Salm 1902 Posthumus Meyjes sr. 1923 Posthumus Meyjes jr. nieuwbouw 1957
na 1923
De huidige bebouwing
Gevel 10, 15 en doorsnede OP
nieuwbouw 1957
33
Constructie
Fundering Alle bouwdelen van het ziekenhuis rusten op een houten paalfundering, zoals in het hoofdstuk Bebouwing is weergegeven in tekeningen. De dennen- of vurenhouten fundering bestaat uit heimasten, kespen, schuifribben en vloerplaten. Over het algemeen is er geen scheurvorming geconstateerd die duidt op ongelijkmatige zettingen. Wel is er in de gevel van het restaurant ter hoogte van de begane grond een horizontale scheur zichtbaar. Deze scheur kan het gevolg zijn van een lokale zetting van de begane grond / fundering. Een mogelijke uitzondering op de funderingswijze is de aanbouw van de serre die wel scheurvorming vertoont. In de constructieve opname van het ziekenhuis wordt hier verder op ingegaan. ‘Het gevelmetselwerk is op diverse plaatsen gescheurd. De aanbouw is niet gedilateerd van de bestaande bouw, wat een deel van de schade heeft veroorzaakt. Voor een eventueel herstel van de schade is een verder onderzoek aan de fundering noodzakelijk. Een mogelijke oorzaak kan zijn dat het op staal is gefundeerd.’
Vloerconstructie Vloerconstructie Prinsengracht De ondiepe keldervloeren zijn van steen, geplaatst op grondslag. De beganegrondvloeren zijn uitgevoerd als gewelven. Deze gewelven zijn gemetseld of van beton en steunen op een houten of stalen balklaag. De verdiepingsvloeren zijn opgebouwd uit een grenenhouten balklaag die overspant van gevel tot gangwand en zijn bevloerd met grenen- en vurenhouten vloerdelen 4 x 17 cm. In de gangzones bestaan de vloeren uit een gewelfde ‘monierwerk’ constructie.
schuifribbe kesp heimast
Van beneden naar boven, fundering, vloeropbouw en kapplan Prinsengracht, 1902.
Kelderplan anno 1923. De opbouw uit dat jaar wordt verstevigd door middel van kolommen. Het ontwerp van de beganegrondvloer is ook uit de tekening af te lezen.
Vloerconstructie Kerkstraat Onder alle keldervloeren zijn aardwulven gemetseld. De verdiepingsvloeren zijn opgebouwd uit grenenhouten balklagen en afgedekt met houten vloerdelen. De overspanningsrichting van de balken is evenwijdig aan de gevel, in de gangzone daarentegen lopen de balken van gangwand naar gangwand. De gangvloer van de begane grond is een gewelfde betonnen constructie. In de constructieve opname wordt aandacht besteed aan de doorbraak die in 1902 in de kelder is gemaakt door middel van een stalen ligger. ‘Bij de oplegging aan de gevelzijde is het staal vergaand gecorrodeerd en vertoont het metselwerk penant scheurvorming. Geadviseerd wordt de stalen ligger te vervangen door een raamportaal en de begane grond tijdelijk te onderstempelen. Verder onderzoek aan de fundering is nodig voor het metselwerk penant. Om corrosie c.q. te hoge vochtigheid in de kelder te voorkomen kan een injectie van het funderingsmetselwerk worden overwogen.’ 34
Gemetselde gewelven op stalen balken, PG
Houtenbalklaag Kerkstraat.
Betonnen gewelven op houten balken, PG.
Onderstempeling.
De buitendeuren van het Prinsengracht Ziekenhuis zijn over het algemeen nog geplaatst in de originele kozijnen. De houten deurkozijnen hebben hardstenen neuten en dorpels. De hoofdentree aan de Prinsengracht is voorzien van een automatische aluminium schuifdeur; het boogvormige bovenraam is nog origineel. Deze toegang is een belangrijk herkenningspunt van het ziekenhuis aan de gracht. Ook de toegang van het voormalig Zusterhuis is nog in originele staat aanwezig. De houten deur verkeert in een redelijk goede conditie. De deuren die naar de binnentuin leiden verkeren in slechte toestand, de deur uit het deel van Leliman is niet origineel en de bovenkant van het kozijn is vervuild en beschadigd. De toegangsdeuren naar de gaanderij en het balkon vertonen ernstige gebreken. De hardstenen onderdorpels zijn vaak gescheurd en het houtwerk dient vervangen te worden. Herkenbare entree Prinsengracht, anno 1857
Entreedeur Zusterhuis, 1872
Gevels
Buitendeuren en deurdorpels
Deuren aan de binnentuin verkeren in slechte staat, het houtwerk dient vervangen te worden.
Waterslagen Her ziekenhuis heeft een diversiteit aan raamkozijnen en zo ook waterslagen. Een groot gedeelte van de ramen heeft hardstenen waterslagen, deze zijn soms wit geschilderd. Ook zijn er houten waterslagen toegepast. De hardstenen waterslagen zijn nog in goede staat, de houten daarentegen zijn vaak rot en dienen vervangen te worden.
Hang en sluitwerk
Onderdorpel balkondeur, anno 1902.
Waterslag Kerkstraat, 1882.
Houten waterslag in slechte staat.
Hardstenen waterslag aan Prinsengracht en tuingevel.
Bediening en constructie klapramen.
Houten waterslag, binnentuin.
Deur met kantelaafscharnier.
Het hang- en sluitwerk is vaak nog origineel. Typisch zijn de bedieningen van de schuiframen en klapramen. Deze bedieningen zijn vaak nog functioneel. De scharnieren van de balkondeuren en serres zijn voorzien van karakteristieke scharnieren, namelijk een ‘kantelaafscharnier’ met vaasknop. Door middel van deze scharnieren kunnen de deuren geheel opengedraaid worden.
41
Terrassen
De tuin van het ziekenhuis heeft twee verharde terrassen. Eén ervan is een verhoogd terras. In 1951 is het ziekenhuis namelijk uitgebreid met een kelder die dienstdoet als ketelhuis. De kelder steekt ongeveer een meter boven het maaiveld uit, deze verhoging doet nu dienst als terras. Het terras wordt vaak gebruikt bij feestelijke gebeurtenissen en is een belangrijk onderdeel van de tuin. De staat van het metselwerk van de kelder is slecht, op verschillende plekken is er scheurvorming opgetreden en is het schilderwerk vervuild. Het tegelwerk van het terras zelf is in een redelijke staat. Het tweede terras sluit aan op de serre van het restaurant en wordt onder andere door het personeel gebruikt tijdens de pauze om buiten te lunchen. De natuurstenen bestrating past niet bij het ziekenhuis en de tuin.
Het metselwerk van het ketelhuis is in slechte staat.
Ketelhuis met verhoogd terras, anno 1951.
De tuin wordt bij gelegenheid gebruikt voor festiviteiten
44
Schoorsteen van het ketelhuis, anno 1951.
Het terras met natuurstenen bestrating sluit aan op het restaurant.
Oorspronkelijk waren de schuine kappen van het ziekenhuis bedekt met pannen, maar in de huidige situatie is het grootste gedeelte van de dakbedekking vervangen door bitumineuze shingles. De daken van het ziekenhuis zijn op enkele uitzonderingen na niet voorzien van thermische isolatie.
Dakbedekking Kerkstraat en operatieafdeling.
Dakbedekking Kerkstraat en boven de ‘tuinvleugel’ Het grote dakvlak van de Kerkstraat en van het restaurant zijn voorzien van bitumineuze shingles. Op termijn neemt de kans op lekkages toe door de sterk verminderde kwaliteit van het bitumen met de inlage. De zinken noken randafwerkingen zijn in redelijke staat. De shingles zijn aangebracht op een onregelmatige ondergrond waardoor deze onvoldoende vlak op elkaar aansluiten. Oorspronkelijk was dit dak uitgevoerd als een pannendak, zoals in het bestek van 1902 beschreven is. ‘De nieuwe dakvlakken te bedekken met verglaasde Woerdensche pannen geheel gelijk de bestaande, goed ineengedekt en aansluitende aan de bestaande. De nokken te bekleden met dito vorsten met portland specie aangestreken.’ Het kleinere dak, loodrecht op het grote dakvlak is nog wel bedekt met deze keramische pannen. Voor zover waar te nemen verkeren de dakpannen in een goede staat.
Houten gootconstructie, met zinken gootbekleding, Prinsengracht.
1 2
3
3
Dakbedekking Prinsengracht, bitumen, plat dak en Tuiles du Nord.
1
6
3 1
4
1
3
1 3
3
3 1 4
1 bitumineuze shingles 2 Woerdensche pannen 3 plat dak 4 bruin verglaasde Tuiles du Nord 5 zink Algengroei op bitumineuze shingles.
6 serre
Dakbedekking Prinsengracht Het dak aan de Prinsengrachtzijde is bedekt met bruin verglaasde keramische dakpannen, type ‘Tuile du Nord’. Een groot gedeelte van de dakpannen is in circa 1998 vervangen, in deze zelfde periode zijn ook de loden nok, zinken pinakels en goten vervangen. De achterzijdes van het pannendak en het zadeldak aan de tuinzijde zijn voorzien van bitumineuze shingles. Op deze shingles is een sterke mos- en algengroei aanwezig. Dit duidt erop dat de shingles poreus zijn. Op enkele plaatsen zijn reparaties verricht door middel van bitumineuze dakbanen. De loodslabben ter plaatse van het opgaande werk, loketten etcetera zijn oud en niet meer waterdicht. Op enkele plaatsen is het voetlood gerepareerd met bitumenstroken.
3
3
Daken
Dakbedekking
3 5
De platte daken zijn voorzien van een bitumineuze bedekking en een ballastlaag van grind. De kwaliteit is matig tot slecht. Er zijn dakreparaties verricht. Deze daken zijn waarschijnlijk minimaal 30 jaar oud. Gezien de leeftijd neemt de kans op lekkages toe door de sterk verminderde kwaliteit van het bitumen met de inlage.
4
Dakbedekking boven de operatiekamer Hiervan zijn de hellende dakvlakken bedekt met bruin verglaasde keramische dakpannen, eveneens type ‘Tuile du Nord’. Veel pannen zijn gebarsten of gebroken en vertonen vorstschade. Het zink en lood op de nokaansluiting met het platte dak en ter plaatse van de ontmoeting van de schuine dakvlakken zijn oud en niet goed waterdicht meer. Het platte dak is voorzien van een bitumineuze bedekking en een ballastlaag van grind, de kwaliteit is matig tot slecht. 45
Het overgrote deel van de binnenwandafwerking is wit stucwerk, uitgevoerd met stootplinten of stootborden. Dit ter voorkoming van beschadiging ten gevolge van het frequente beddenvervoer, met name in de gangen. Ondanks deze bescherming is het stucwerk vaak vervuild of beschadigd.
Huidige bepleistering
Pleisterwerk trappenhuis, 1857.
Pleisterwerk met buiklijstje.
Op een aantal plaatsen is pleisterwerk uit eerdere perioden nog zichtbaar. Zo is er in het trappenhuis van 1857 stucwerk zichtbaar met ingesneden voegen die een steenverband, gelijk aan de buitengevel, weergeven. Het stucwerk is in goede staat. Het stucwerk uit 1902 is op enkele plekken nog aanwezig, het aanbrengen ervan wordt beschreven in het bestek. ‘Langs alle wanden in gangen, portalen en langs de hoofdtrappen, op alle verdiepingen labris van stucco marmer te maken, ter hoogte van 1,20 M. Deze lambris allen af te dekken met een licht houten buiklijstje. Alle muren en metselwerken en rietplank-wanden in de nieuwe gebouwen, welk niet behangen worden, met kalkmortel te berapen, onder de rei te brengen en helder wit en vlak over te pleisteren. Rondom alle boogopeningen een profiel te trekken.’
Lambrisering In het ziekenhuis is nagenoeg geen lambrisering aanwezig, enkel in het bouwdeel van Leliman, aangebracht in 1902. ‘De wanden van de bestuurskamer en van de conversatiekamer zusters, rondom te betimmeren met een lambris bestaande uit geprofileerde schroten, plint, halslijstje, fries en deklijst en buiklijst onder de ramen.’
Binnenwanden en wandafwerking
Pleisterwerk
Vaste inventaris
Lambrisering conversatiekamer, 1902.
Stootborden in gangen hoofdgebouw.
Op verschillende plekken in het ziekenhuis zijn nog wandkasten terug te vinden, zowel in de gangen als in de kamers. De kasten zijn mogelijk nog in originele staat, naar ontwerp van Posthumus Meyjes sr., 1902. ‘In de verschillende lokalen op alle verdiepingen zullen de op de teekening aangegevene kasten moeten worden gemaakt van gipsrietplanken dik 5 cM., versterkt met de noodige stijl en regels zwaar 5 bij 7 cM. en behoorlijk onderlig met gipsspecie verbonden. In iedere kast zal een bodem en plafond moeten worden gemaakt en vijf stuks geploegde en gelijmde planken dik 3.2 cM. op vaste woutermannen of twee dito planken met kapstokken en dubbele ijzeren haken.’
Wandkasten in gangzone, anno 1902.
51
Houten binnendeuren
In het ziekenhuis zijn voornamelijk houten binnendeuren toegepast. Een enkeling is voorzien van een glazen raam, met name de deuren van de trappenhuizen uit 1857 en 1902. Het is moeilijk een indicatie te geven van het aantal authentieke deuren aangezien deze deuren vaak opgedekt zijn met plaatmateriaal. Er is een duidelijk verschil zichtbaar in de deurstijlen. De grotere stijlen met opdeklatten zijn waarschijnlijk uit eerdere perioden. Over het algemeen zijn de deuren in goede staat.
Deuren uit ontwerp 1857 Details Leliman in deuren gangzone, 1857
De deuren uit het ontwerp van Leliman zijn herkenbaar aan de cirkelvormige versiering. Deze decoraties komen ook voor in de verticale lijsten in de gangzone. Zo zijn de glazen deuren van het centrale trappenhuis aan de bovenkant voorzien van deze details. De dubbele deur op de eerste verdieping van het hoofdgebouw, die toegang verleent aan de voormalig conversatiezaal voor de zusters is eveneens monumentaal.
Deuren uit ontwerp 1902
Details Leliman in deuren trappenhuis, 1857
Toegangsdeur kelder in trappenhuis, 1857
Beglaasde deuren, trappenhuis 1857
Mogelijk originele deur.
Dubbele deur voormalig conversatiezaal, 1902
Schuifdeur serre restaurant, 1902
De schuifdeuren in de serre van het restaurant zijn naar origineel ontwerp van Posthumus Meyjes sr. De staat van deze deuren is op het eerste gezicht goed, de deuren zijn nog functioneel. De beglaasde deuren van het trappenhuis uit 1902 vertonen beschadigingen en achterstallig schilderwerk, zie tekst trappenhuis 1902.
52
Architectonische waarde
Interieur
De cultuurhistorische waarde van het ziekenhuis is van grote betekenis voor de binnenstad. Het OLVG Prinsengracht Ziekenhuis is het oudste nog functionerende ziekenhuis in de grachtengordel van Amsterdam. Het gebouw is in zijn 150jarig bestaan verscheidene keren uitgebreid en verbouwd. De aanpassingen aan de ontwikkelingen binnen de medische wetenschap en de daaruit voortvloeiende typologische eisen zijn goed afleesbaar aan het complex. Deze historische gelaagdheid is van bijzondere waarde. Dit impliceert echter niet dat alle onderdelen van even groot belang zijn.
Het oorspronkelijke ziekenhuis is door Leliman gebouwd (1857) en door Posthumus Meyjes Sr. (1902) uitgebreid. Ook het zusterhuis aan de Kerkstraat is stapsgewijs uitgebreid. Het oudste pand is ontworpen door G.B. Salm in 1872, de uitbreidingen respectievelijk uit 1882, 1889 en 1902. De opbouw en gevels van deze gebouwen zijn architectonisch van grote waarde. De gedetailleerde straatgevels zijn in baksteen gerealiseerd, de tuingevels zijn gestuct. De binnentuin is oorspronkelijk een ontwerp van Zocher, maar is later veranderd. De tuingevels zijn verlevendigd met een aantal balkons en de twee serres. De oriëntatie van het gebouw op de tuin is belangrijk.
Er zijn slechts weinig authentieke details terug te vinden in het interieur van het huidige ziekenhuis. Een uitzondering hierop vormen de twee trappenhuizen aan de Prinsengracht. De detaillering van de gangzones van het oorspronkelijke ontwerp van Leliman is plaatselijk nog aanwezig. Daarnaast zijn er in de ruimten aan de Prinsengracht, boven de hoofdingang, waarschijnlijk nog authentieke lambriseringen. De originele sobere detailleringen en afwerkingen van de plafonds, wanden en vloeren zijn waardevol en worden in een gedetailleerde opname in een later stadium nader onderzocht.
Stedenbouwkundige waarde Het huidige ziekenhuis met binnentuin is ingesloten tussen de Prinsengracht en de Kerkstraat, twee straten met een verschillend karakter. Dit onderscheid is terug te zien in de hoofdstructuur van het complex. De Prinsengracht is de representatieve kant van het ziekenhuis. Aan de Kerkstraat bevinden zich van oorsprong de meer utilitaire functies. Deze zijde is veel kleinschaliger van karakter. De representativiteit van de Prinsengracht is in het oorspronkelijke symmetrische ontwerp van Leliman goed zichtbaar. Posthumus Meyjes Sr. heeft door het verlengen en kopiëren van de gevels in 1902 het bouwblok consequent vergroot. De kloeke, langgerekte gevel, evenwijdig aan het water, is uitzonderlijk voor de grachtengordel en maakt het ziekenhuis een opvallend gebouw. De uitbreiding van de architecten de Geus & Ingwersen uit 1957 is geen continuering van het ontwerp van Leliman en Posthumus Meyes, maar is ontworpen als een contrasterende uitbreiding. De gevel van dit gebouw aan de straat op de begane grond is zeer gesloten van karakter. Aan de Kerkstaat is het Zusterhuis pandsgewijs gegroeid, wat goed past bij de schaal van de straat. Het gevelbeeld van de Kerkstraat wordt momenteel storend onderbroken ter plaatse van de parkeerplaats van het ziekenhuis. Het binnengebied van het bouwblok heeft de bestemming tuinen en erven. Met name de tuin en de grote rode beuk is van grote waarde. Daarnaast zijn in de jaren 20 en daarna weinig karaktervolle uitbreidingen in het binnengebied gerealiseerd.
De uitbreiding uit 1923 van Posthumus Meyjes Jr., die bestaat uit het verhogen van de kap aan de Prinsengracht en de tuinvleugel, vormt een inbreuk op het gevelbeeld. De door hem aangebrachte raamindeling van de gevel aan de binnentuin sluit niet aan op de oudere gevelopeningen, waardoor aan de tuinzijde een enigszins chaotisch gevelbeeld ontstaat. De constructieve betonnen penanten aan de binnentuin, die de vloer van de operatiekamers ondersteunen, passen niet bij de architectuur van de rest. Daarnaast is de bouwkundige afwerking en materiaalgebruik van mindere kwaliteit. In 1957 heeft het architectenduo De Geus en Ingwersen het ontwerp gemaakt voor de uitbreiding van het ziekenhuis aan de Prinsengracht. De voorgevel van het blok staat architectonisch op zichzelf en voegt zich niet in het historische straatbeeld, wat kenmerkend is voor de architectuur van dit bureau. De plint op de begane grond is vrij gesloten. Met uitzondering van de gevels is dit gebouwdeel in de loop van de twintigste eeuw totaal vernieuwd, waarbij de trap naar de voorzijde is verplaatst, direct achter de façade. Mede vanwege deze verbouwingen en aantastingen mist het gebouw aan de Prinsengracht de architectonische kwaliteit van andere werken uit het oeuvre van De Geus en Ingwersen.
Waardestelling
Cultuurhistorische waarde
In het Zusterhuis aan de Kerkstraat zijn, voor zover dat kon worden waargenomen, geen interieurwaarden (historische wand- en plafondafwerkingen en vloeren) meer aanwezig. De trappenhuizen zijn niet meer origineel. De oorspronkelijke plattegrond is nog goed afleesbaar, net als de oorspronkelijke pandgewijze opbouw, die aan de binnenzijde herkenbaar is door middel van hoogteverschillen. In tegenstelling tot het exterieur heeft het interieur van de uitbreiding uit 1923 oorspronkelijk een bijzonder karakter gehad. Posthumus Meyjes Jr. heeft de operatieafdeling voornamelijk van binnen uit ontworpen. Waardevol zijn de glas in lood daklichten in de gangzone en het daklicht boven het trappenhuis. Daarnaast waren er oorspronkelijk twee bijzondere grote ramen aanwezig in de operatiekamers. Deze zijn nu dichtgezet.
Functionele/typologische waarde De heldere organisatorische opzet van het ziekenhuis was één van de kwaliteiten van het ontwerp van Leliman uit 1857. Na een periode van onsamenhangende groei, bracht Posthumus Meyjes Sr. in 1902 opnieuw structuur aan in het complex. Het belang van gezonde buitenlucht voor de patiënten blijkt uit het ontwerp van ruime balkons in de dwarsvleugel, een onderdeel dat Posthumus Meyjes jr in 1923 handhaafde. Om ruimte te geven voor de veranderingen in de organisatie van het ziekenhuis zijn hierna steeds weer veranderingen in de gebouwen aangebracht. De routing is door een aaneenschakeling van verbouwingen plaatselijk niet helder meer. Met name de routing in de tuinvleugel, die de verbinding vormt tussen de vleugels van het Zusterhuis en Prinsengracht, is na de ingrepen van 1923 en daarna onoverzichtelijk geworden. Henket & Partners architecten 12 november 2008
53
Uitgangspunten herontwikkeling
De functionele opzet van het gebouw en met name de routing is door een aaneenschakeling van verbouwingen niet helder meer. Hierbij zorgen de vele smalle gangen en hoogte verschillen voor grote logistieke problemen in het ziekenhuis. Met name de routing in de tuinvleugel, die de verbinding vormt tussen de vleugels van het Zusterhuis en Prinsengracht, is na de ingrepen van 1923 en daarna onoverzichtelijk geworden. De vele hoogteverschillen en de zeer kleine afmetingen van de kamers zorgen voor een beperkte bruikbaarheid van het voormalige zusterhuis. De gebouwinstallaties zijn ondermaats voor een hedendaags ziekenhuis. De plaatselijk beperkte verdiepingshoogte voldoet niet aan de huidige eisen voor ziekenhuizen.
1. Alleen door middel van een drastische renovatie en nieuwbouw kan het oudste ziekenhuis van Amsterdam op deze locatie ge handhaafd blijven en ruimte bieden voor functionele vereisten en bezoekersstromen. 2. De relatie tussen de bebouwing en binnentuin is belangrijk voor het karakter van het ziekenhuis. Deze wordt versterkt door het afbreken van bebouwing en het toevoegen van een tweede binnenplaats met een groen karakter. 3. De historische gelaagdheid van het complex zal afleesbaar blijven in het gebouwencomplex. 4. De authentieke details die nog in het interieur en exterieur aanwezig zijn blijven behouden en worden zonodig hersteld. Hiervoor zal kleuronderzoek en ander aanvullend onderzoek worden gedaan. 5. De hoofdstructuur van het ziekenhuis moet verbeterd worden. Hierbij vormen de rommelige tuinvleugel, de smalle gang van het zusterhuis en de vele hoogteverschillen een obstakel. 6. Het bouwdeel uit 1957 wordt afgebroken en vervangen door een nieuwe invulling. 7. De straatwand aan de Kerkstraat wordt weer gesloten door toevoeging van nieuwe bebouwing. 8. De hoofdentree van het ziekenhuis blijft aan de Prinsengracht gesitueerd. Aan de Kerkstraat worden secundaire entrees gesitueerd. 9. De gewenste herontwikkeling en de daarbij horende verbouw en nieuwbouw dienen, inclusief het behoud van de authentieke kenmerken, te passen binnen de verantwoorde bedrijfseconomische kaders van het ziekenhuisbedrijf (inclusief toekomstige kapitaalslasten).
Henket & Partners architecten 31 maart 2009
54
- Opname van de zolders die niet bereikbaar zijn in verband met asbest. - Na het strippen van het gebouw onderzoek verrichten naar vloerafwerkingen en originele plafonds.
Zusterhuis aan Kerkstraat, anno 1956
Aanbevelingen voor verder onderzoek
- Kleurenonderzoek
55
Bronnen
Boeken H.W.J. de Boer, De eerste pleegzusters, in: Nederlandse Historiën, 1986 H.W.J. de Boer, De Prinsengracht de gracht in, in: Nederlandse Historiën, 1987 D3BN Amsterdam, Constructieve opname, OLVG Prinsengracht Ziekenhuis, Prinsengracht 769 & Kerkstraat 126 Amsterdam, 2001 C.C. Delprat, Toespraak ter gelegenheid van de inwijding der nieuwe operatie-afdeling, 1925 A. de Hingh, T. van den Hurk, J. Koelewijn, Zevenhonderdnegenenzeventig, Gezichten van het Prinsengrachtziekenhuis, 2008 Sigrid de Jong, J.H. Leliman (1828-1910), Eclecticisme als ontwerpmethode voor een nieuwe bouwkunst, 2001 L. Ode, Amsterdamse Grachtentuinen, Prinsengracht, datum onbekend C.B. Posthumus Meyjes, Bestek en voorwaarden, 1902 Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Monumentenregistratie, 2004 J.C. van Wensveen, F.H. van de Berg, Prinsengracht ziekenhuis te Amsterdam, bouwkundig inspectierapport, 2001 H.J. Zantkuijl, Bouwen in Amsterdam, 2007 Websites www.beeldbank.amsterdam.nl, 25 april 2008 www.maps.live.com, 17 april 2008 www.nai.nl, 17 april 2008 www.spiegelkwartier.nl, 17 april 2008
56
Henket & partners architecten Hal 13a, den Eikenhorst Esch (N.-Br.) Postbus 2126 5260 CC Vught NL T +31 (0)411-601618 F +31 (0)411-601887 E
[email protected]
