Postkaarten van straattheater en circus. Yohann Floch. Inleiding

Postkaarten van straattheater en circus Yohann Floch Inleiding In de vaststelling dat professionelen uit de wereld van het straattheater en het circus weinig artistieke mobiliteit genieten en dat zij in het algemeen ondervertegenwoordigd zijn in de bestaande organismen, besloten vier organisaties zelf een initiatief voor mobiliteit in de sector uit te werken en uit te proberen. Het Britse Circus Development Agency, het Belgische Internationaal Straattheaterfestival, het Zweedse Subtopia en het Finse Sirkuksen tiedotuskeskus sloegen de handen in elkaar voor het project CasCas – experiment diversity with street arts and circus, een initiatief dat steun van het Cultuurprogramma van de Europese Commissie ontving voor de periode 2010-2011. Bedoeling van het project was een groep professionelen uit heel Europa – kunstenaars en artiesten, programmamakers, critici, leden van productieteams, technici, kostuumontwerpers, vertegenwoordigers van overheidsinstellingen enz. – naar één van de vier partnerlanden uit te nodigen voor een werkverblijf van telkens zes dagen. Elk bezoek werd minutieus voorbereid opdat deze heterogene groep de brede context in zijn volle verscheidenheid en complexiteit kon leren kennen. Met bezoeken aan creatieruimten, scholen, festivals en voorstellingen, ontmoetingen met artistieke gezelschappen, programmamakers, vertegenwoordigers van instellingen en organisaties zorgden de organisatoren ervoor dat de bezoekers een volledig overzicht kregen van de bestaande realiteit en de aan de gang zijnde evolutie. CasCas wilde vooral de ongelijke mobiliteit aanpakken en nam zich dus voor om op maat van elke begunstigde informatie te verstrekken over het straattheater en het circus in het algemeen, maar ook over mogelijkheden voor individuen (residenties, research, netwerking, specialisatie, distributie…). Het dient daarbij gezegd dat deze ongelijkheid veelal het gevolg is van een gebrek aan intellectuele en institutionele erkenning voor deze artistieke praktijk die overal op het Europese continent opgang maakt. Naast kennismaking met de realiteit van een ander land kregen de deelnemers ook gelegenheid voor interactie op een ander niveau. Het was immers de bedoeling de bezoeken samen te beleven met professionelen met andere geografische en professionele achtergronden, competenties en kennis samen te brengen en perspectieven te openen door de confrontatie met andere manieren van denken, werken en leren aan te gaan. De laatste doelstelling die werd vastgelegd was dat elke partner in het project op zijn beurt een bron van informatie zou worden en elk lid van zijn team zo in dit proces zou betrekken, zodat iedereen baat ondervindt bij een goede circulatie van kennis: in een permanent contact met lokaal straattheater en circus was het inderdaad belangrijk dat de deelnemers de informatie die zij tijdens hun bezoeken vergaard hadden, zouden doorgeven, en dat zij ze de mogelijkheden die in andere landen bestaan bekend zouden maken bij wie er gebruik van zou kunnen maken. Interculturele dialoog, peer to peer leren, het verwerven van competenties... allemaal begrippen waar Europese projecten gewoonlijk bol van staan. Maar CasCas heeft de uitdaging aangegaan ze ook in concrete acties om te zetten met uitwisselingsmomenten van hoge kwaliteit. En iedereen heeft de mogelijkheden die geboden werden om te groeien, inzicht te verwerven, een beeld van de toekomst te vormen – niet alleen voor ieder op zich, maar voor straattheater en circus op Europees niveau - gretig aangegrepen. Bovendien was het fascinerend te zien hoe de getoonde projecten en werken en de gesprekken stof leverden voor bezinning over alle mogelijke 1

wereldwijde – politieke, economische en sociale – uitdagingen waar onze samenlevingen mee geconfronteerd worden en over de onzekerheid of de hoop er het gevolg van is. Ik heb als toeschouwer het voorrecht gehad het project in zijn geheel te volgen en de vier groepen deelnemers op hun reisweg te vergezellen. Vermits ik opdracht kreeg onze reizen te documenteren, werkte ik een tekst uit waarin ik die reizen beschrijf in de vorm van fragmenten die telkens bepaalde initiatieven belichten om zo de rijkdom aan en diversiteit binnen de verschillende artistieke praktijken te belichten. Het gaat hier dus niet om een diepgaande studie van kunst in de openbare ruimte en artistiek circus in Europa, en evenmin om een exhaustief verslag van onze dagelijkse bezigheden. In de hier volgende bladzijden probeer ik alleen maar een idee te geven van een geweldige ervaring en laat ik de professionelen geregeld zelf aan het woord. Ziehier dus een paar postkaarten die ik onderweg naar verschillende bestemmelingen verzond. Op elk kaartje staat de uitnodiging die projectcoördinator Kiki Muukkonen lanceerde werd met de woorden: „Ik heb gedroomd dat „CasCas‟ een werkwoord was : “Laten we CasCassen!”

Postkaarten voor iedereen Eendracht maakt macht: het oude devies manifesteerde zich tijdens onze reizen in zijn volle betekenis en wij hebben het heel concreet ondervonden. Overal waar mensen uit het straattheater of circus bijeenkwamen om waarden te verdedigen of voorstellen aan de instellingen te formuleren, verbeterde de algemene situatie. In het zog van een politieke erkenning van deze opkomende praktijk als artistieke praktijk, werden specifieke voorzieningen in het leven geroepen, infrastructuur gecreëerd of verbeterd en kregen artistieke producties meer zichtbaarheid. Het bundelen van de gemeenschappelijke belangen gebeurde via het oprichten van gespecialiseerde centra (zoals het Circuscentrum of Sirkuksen tiedotuskeskus) of van verenigingen van professionelen (zoals Manegen of de National Association of Street Artists). Als informatiepunten werden zij bevoorrechte gesprekspartners bij de – lokale zowel als nationale politieke overheden en voedden zij reflectie en het debat bij diegenen die belangrijke beslissingen moeten nemen in het cultuurbeleid. “Uit de talrijke lessen die ik uit de tournee heb geleerd is de nood aan een sterke belangenbehartiger voor het circus in het Verenigd Koninkrijk veruit de belangrijkste. Wij hebben het Circus Development Agency, maar dat agentschap verloor twee jaar geleden zijn subsidies en is vandaag nog maar een skelet. Het Finse Sirkuksen tiedotuskeskus (circusinformatiecentrum) toonde duidelijk aan hoe belangrijk het voor een land is om belangenbehartiging op hoog niveau te hebben. In het VK zijn wij een verzameling individuen, gezelschappen en instellingen die elk op zich goed werk leveren, maar een overkoepelende structuur missen om de sector tot een samenhangend geheel te smeden. Wij leven teveel van project naar project, focussen op de lokale situatie en het overleven van het gezelschap, en bijgevolg wordt coördinatie tussen regio‟s, scholen, gezelschappen en projecten over het hoofd gezien. Dat verzwakt ons als sector in heel veel opzichten, zelfs al beschikken we over sterke artiesten, festivals, instellingen en zo voort.” Een Britse artiest (CasCas Finland)

Belangenbehartiging We noteren alvast dat de diverse actoren in dit proces hun eigen identiteit niet verliezen en hun eigen weg blijven volgen. Zij formuleren gezamenlijke voorstellen en spreken met één stem over onderwerpen die hen allen aanbelangen en bevorderen zo de cohesie en het professionalisme van de sector. Zweden biedt een mooi voorbeeld met Manegen, een promotieplatform voor circus, cabaret en straattheater: de organisatie groepeert opleidings- en distributie-initiatieven zowel als 2

onafhankelijke artiesten. Zoals overal bestonden er ook hier natuurlijk wrijvingen tussen structuren of personen, maar die vloeiden voort uit het zoeken naar eenheid en naar heldere boodschappen die de wereld ingestuurd konden worden. Af en toe verliep dit collectieve werk wat moeizamer dan anders, bij voorbeeld in het geval van Rezo, dat de vier centra voor straattheaterresidenties in Wallonië groepeerde. Door de concurrentie tussen de verschillende actoren in hun zoektocht naar overheidssubsidie en de soms grote verschillen in persoonlijkheid slaagde dit netwerk er niet in een echt collectief project uit te werken. “Ik vermoed dat het de solidariteit binnen de sector was die mij nog het diepst getroffen heeft. Iedereen lijkt zich betrokken te voelen bij de ontwikkeling van de sector in zijn geheel, jonge artiesten net zo goed als gevestigde waarden. Zij komen allemaal op voor een vooruitgang van de sector en hoewel de strijd om een breder publiek te bereiken moeizaam verloopt, toch had bijna iedereen die wij ontmoetten het gevoel dat het kon lukken en er dat er in Zweden veel te beleven viel.” Brits technicus (CasCas Zweden)

En die eendracht bestaat, dat vechten voor zaken die iedereen aanbelangen en pleitbezorging op Europees niveau. Het Circostrada Network verenigt als platform een zestigtal actoren van uiteenlopend profiel uit heel Europa, die samen werken aan het formuleren van aanbevelingen bij de Europese instellingen, de lidstaten en de burger in het algemeen. Samenwerking tussen verschillende landen bevorderen, „good practice‟ propageren en toepassen, artistieke gezelschappen uitrusten met praktische informatie … het platform is heel actief en boekt talrijke resultaten. Elk grensoverschrijdend samenwerkingproject steunt overigens op het delen van kennis en ervaring en CasCas is daar een mooie illustratie van. De actoren ondersteunen elkaar over de grenzen van hun eigen land heen en verhogen daarmee niet alleen de meerwaarde van hun projecten, maar helpen al wie tot die solidaire straattheater- en circusgemeenschap behoort. Er schiet mij een anekdote te binnen die deze solidariteit illustreert: tijdens de ontmoetingen met vertegenwoordigers van cultuurcommissies of ministers bevoegd voor cultuur deden de deelnemers veel meer dan alleen maar informatie vergaren. Vermits zij uit een ander land kwamen en dus niets te verliezen hadden, konden zij vrijuit het gebrek aan samenhang tussen de bestaande politieke strategieën met de vinger wijzen, het veelvoorkomend gebrek aan interne expertise om straattheater- en circusprojecten competent te evalueren hekelen, en een lans breken voor een erkenning van hun sector en voor het respecteren van een gelijke behandeling van hun discipline naast andere kunstdisciplines.

Openheid van geest “Om kennis te delen, netwerken tot stand te brengen en, belangrijker nog, een Pan-Europese dialoog te openen over de rol en de toekomst van de nieuwe circus- en straattheaterkunsten van de 21ste Eeuw, is openheid van geest van onschatbare waarde. Ik geloof dat wij, door in Europa een gemeenschapsgevoel tot stand te brengen dat niet alleen diversiteit huldigt en onderlinge verschillen respecteert, maar uiteindelijk ook samenwerking over de grenzen heen bevordert, zullen zien hoe dat heel opwindend werk zal opleveren, dat toegankelijk is voor om het even welk publiek, een geweldig artistiek en sociaal potentieel heeft, waarvan de performances inspirerend zullen zijn en uitdagen tot verandering.” (Een Britse kunstenaar en regisseur, CasCas Zweden)

De belangrijkste uitdaging voor de sector is en blijft openheid van geest, het uit de wereld helpen van vooroordelen (b.v. dat circus meer is dan het traditionele circus met dieren, dat straattheater veel meer is dan vuurspuwers en ballonnenmakers…). Er is nog een lange weg te gaan, maar er werden al resultaten geboekt. In Vlaanderen bij voorbeeld, bleven cultuurcentra grotendeels gesloten voor circus, omdat de programmatoren weinig of geen idee hadden van wat er allemaal gemaakt wordt en door wie. Toch lijkt er een evolutie op gang gekomen te zijn met het 3

programmeren van voorstellingen in hun jeugdprogramma. Dat is natuurlijk niet voldoende, maar de Vlamingen D‟Irque & Fien hebben al avondvoorstellingen gekregen en zo een lans kunnen breken voor Vlaamse gezelschappen. Hetzelfde zien we in Finland, waar een circuit van 57 onafhankelijke theaters altijd eigen producties programmeerde met acteurs die op jaarbasis betaald werden. Vandaag staan zij onder druk om hun werking meer open te stellen voor externe producties, met name voor circus, om Finse circustroepen de kans te geven hun voorstelling meer en beter in Finland te verspreiden. Dat is vandaag nog steeds niet het geval, vermits bepaalde producties maar een paar keer gebracht worden vóór zij naar het buitenland geëxporteerd worden, of al verdwijnen nog vóór zij goed en wel te zien waren. “Binnen de circusgemeenschap lijkt er een samenhang en een onderlinge bereidwilligheid te bestaan die er in het Verenigd Koninkrijk niet langer is. Ik geloof dat onze sector in die mate gegroeid is dat wij nu allemaal moeten vechten voor werk, en die competitiviteit geeft aanleiding tot een gebrek aan solidariteit.” Een Brits technicus (CasCas Zweden)

Ambachtelijkheid Een gebrek aan nieuwsgierigheid bij programmamakers, te weinig gelegenheid om werk te tonen, gebrekkige ondersteuning van distributienetwerken, gebrekkige ondersteuning van export van werk naar het buitenland, ontbreken van beurzen waarmee de sector kan professionaliseren, gebrekkige ondersteuning van jong, aanstormend talent… dat zijn de klachten die de deelnemers aan CasCas hebben laten horen of in andere landen hebben gehoord en die zij nu aan overheidsinstellingen voorleggen. Het zijn collectieve verzuchtingen, maar ook de actie is collectief! Het Stockholm Street Festival – we zullen het er verder in de tekst nog over hebben – werd gelanceerd om de inwoners van Stockholm te laten kennismaken met straattheater en circus, om het publiek smaak te doen krijgen in deze in Scandinavië weinig bekende kunstvormen. Laat ons ook niet vergeten dat de APCC, de beroepsvereniging voor circus van Catalonië, in hartje Barcelona een ruimte voor residenties opende om tegemoet te komen aan de noden van lokale gezelschappen. Volgens hetzelfde principe gaven pioniersgezelschappen zoals Cirkus Cirkör in Zweden, NoFit State in Wales of Circo Aereo in Finland jonge artiesten die bij hen kwamen aankloppen een steuntje in de rug. Zij stelden werkplaats ter beschikking, leverden mentoren of administratief en technisch advies, traden op als uitvoerend producent, of huisvestten artiesten of productiemedewerkers in opleiding en vulden zo de hiaten in het gebrekkige overheidsbeleid op. Zij speelden daarbij een structurerende rol – ook vandaag nog krijgen sommige van die gezelschappen de opdracht van de overheid om de rol van intermediaire organisatie te spelen. Circo Aereo kreeg bij voorbeeld steun van het Finse ministerie van Onderwijs en Cultuur en van de Kone Foundation voor het beheer van Hautomo, een soort „broedplaats‟. Jonge artiesten konden er hun projecten ontwikkelen doordat hen een kader geboden werd, zij artistiek advies kregen en gecoacht werden bij de productie, waardoor hun professionele loopbaan een sterke start kon nemen en zij coproducties en partnerships konden aangaan. In 2010-2011 kon Hautomo helpen bij de ontwikkeling van zes projecten: BJ van het gezelschap Chipmunk Forge; de performance O‟Baltimore van Petri Tuominen, medeoprichter van de Race Horse Company geïnspireerd door filmmaker John Waters; O‟DD van Rauli Kosonen, nog een lid van de Race Horse Company, met een atypische scenografie die terugkeert naar de circustent; Knit van Joona Kaakinen en Aino Hurri, een korte voorstelling voor jongeren bij hen thuis; Circles, een stuk voor figurentheater en animatiefilm van Kalle Lehto, en ten slotte HUHU van Ilmatila, een project waarin circus en digitale kunst in fasen verwerkt worden tot een animatiefilm. “Het fantastische gevoel dat je een band hebt met mensen met wie je dezelfde passie deelt, 4

en – veel belangrijker nog – dat je elkaar zoveel kunt helpen gewoon door ideeën, inzichten, kennis en contacten uit te wisselen. Ik kwam thuis met een hoofd vol nieuwe inspiratie en ik weet dat ik hetzelfde heb teweeggebracht bij op zijn minst een paar andere deelnemers.” Een Nederlandse programmator (CasCas Zweden)

Postkaarten van de toekomstige generaties Jongerencircus “Een andere overeenkomst is de populariteit van wijkcircus; overal in het land rijzen kleine scholen uit de grond of zijn er al een decennium of zo bezig. Alleen Berlijn heeft hierin een sterke culturele traditie door het Cabuwazicircus en andere circuscursussen die na school of na het werk in de wijk gegeven worden. (Ik heb altijd gevonden dat dit een heel sterke manier is om aan publieksopbouw te doen – als je kinderen of jijzelf circus doet, dan zal je makkelijker een circusvoorstelling bijwonen.)” Een in Duitsland wonende Australisch artiest en lesgever (CasCas België)

In al de landen die ik in het kader van CasCas bezocht is er een overvloed aan initiatieven rond vrijetijdscircus, vooral gericht naar jongeren, maar lang niet uitsluitend. Gwendolien Sabbe, programma-adviseur bij cultuurcentrum De Spil in Asse, bevestigde dat er veel scholen waren en dat zij het hele jaar door veel kinderen over de vloer kregen voor naschoolse cursussen, soms ononderbroken. Tijdens ons verblijf in Gent woonden wij trouwens het tiende Jeugdcircusfestival bij, een internationaal rendez-vous georganiseerd door het Circuscentrum. In het Verenigd Koninkrijk en de Ierse Republiek leek het of elk mogelijke creatieruimte de deuren opende voor dit soort activiteit – om financiële reden, zeker en vast, maar ook vanuit de bekommernis om toekomstige generaties (toeschouwers en soms ook artiesten) te vormen of op te leiden. “Ik plan op zekere dag ook een familievakantie in Wookey Hole met mijn zoon.” Een Zweeds artiest en regisseur (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

Op onze weg kwamen we op de gekste plaats die je maar kunt bedenken: Wookey Hole, een landelijk dorpje dat ingepalmd werd door Jerry Cottle, een van de Britse pausen van het traditionele circus. Hij besloot er zijn oude dag actief door te brengen door een hoeve te kopen, met de bijbehorende landerijen en archeologische grotten (aan de overkant van het Kanaal kan je zoiets inderdaad kopen!). Het hele domein werd omgebouwd tot een toeristische attractie rond het circus, met de bouw van een hotel en restaurants, een tentoonstelling van oude kermisobjecten, een speelterrein rond de legende van de heks van Wookey (en dinosaurussen – voor het waarom daarvan moet je met je eigen ogen gaan kijken)… Deze pudding van twijfelachtige smaak, die gastvrij en enthousiast geleid wordt door deze man, herbergt zowaar ook een school voor vrijetijdscircus waar de kinderen technisch op een verbluffend hoog niveau onderwezen worden. Het is zonder twijfel de beste school van het hele land: “Wat mij vooral opviel was het hoge technische niveau en professionalisme van het jeugdcircus. Eerlijk gezegd waren zij vakkundiger dan veel professionele voorstellingen die ik gezien heb.” Een Iers artiest en regisseur (CasCas Ierland & Groot-Brittannië) “En dat het vuur van de passie voor een performer het allerbelangrijkste is – de grootste belevenis van mijn tournee was de heel traditionele circusvoorstelling van het jeugdcircus van Wookey Hole.” Een Deens artiest en regisseur (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

Hét land van het jeugdcircus is echter zonder twijfel Finland. In 2011 leidde Circus Helsinki 800 mensen op en diversifieerde het zijn cursussen - volgens leeftijdsgroep, niveau, discipline – een ware circusfabriek voor kinderen en volwassenen (tot 70 uur les per week!), in de gebouwen van 5

een voormalig industrieterrein. Het werd in 2001 opgericht voor 12 leerlingen, maar het succes hield aan en de school verhuist binnenkort naar een locatie in de buurt van Cirko-kesku, het centrum voor hedendaags circus. Elk jaar volgen enkele leerlingen een intensieve opleiding om professional te worden. Toch worden zij door de directie niet speciaal in die richting geduwd, integendeel zelfs: de school waarschuwt hen voortdurend hoe onzeker het beroep van circusartiest is. “In België is er echter een diepe kloof tussen de scholen voor amateurs en de beroepsscholen. Dit lijkt in Finland niet het geval te zijn. In scholen voor amateurs is het circus blijkbaar van een heel hoog niveau. Die scholen lijken veeleer te functioneren als „voorbereidende opleidingen‟, en dat bestaat in België niet.” Belgisch dramaturg en cultuurjournalist (CasCas Finland)

Hetzelfde geldt voor de Sorin Sirkus school, die in 1985 werd gesticht in Tampere: een handjevol technisch hoogbekwame adolescenten waagden, vaak met succes, hun kans bij een aantal wereldwijd gerenommeerde hogescholen, waaronder de Ecole nationale supérieure van Montréal en de Ecole supérieure des arts du cirque in Brussel. De organisatie is overigens onafgebroken nauw betrokken bij Europese sectorale netwerken, zoals de FEDEC (Fédération Européenne des Ecoles de Cirque), NICE (Network International Circus Exchance) en Caravan (Youth Circus and Education Network). Maar vergis u niet: Sirkus Sorin is in de eerste plaats een bloeiende hobbyschool waar jaarlijks honderd tot zelfs tweehonderd voorstellingen gegeven worden om de vorderingen van de aankomende circusartiesten tijdens het jaar in de kijker te zetten. Directrice Taina Kopra let er nauwgezet op dat de ouderen de jongeren inspireren en de resultaten zijn ongelooflijk. De omstandigheden waarin de opleiding plaatsvindt zijn niet vreemd aan dat succes: drie repetitieruimten, 14 lesgevers, een kostuumafdeling en een atelier voor decors en accessoires, een volledig state of the art uitgeruste en aanpasbare zaal voor voorstellingen voor 480 toeschouwers (zonder twijfel de mooiste circuszaal van heel het land)… “De grote droom kan uitkomen! Sorin Circus zien was inspirerend, want wij dromen van een dynamische, multifunctionele circusruimte in het hartje van Newcastle, waar de jeugd en de lokale gemeenschap kunnen participeren. Het is ook hoopgevend te zien hoe een circus het middelpunt kan zijn van een cultuurwijk en van grootschalige stadsvernieuwing zoals Suvilahti. Er zijn dus plekken in Europa waar veel plaats gemaakt wordt voor het circus .” Een Brits artiest (CasCas Finland)

Alle scholen maakten gewag van een toenemend aantal vrouwelijke leerlingen, alsof de kleine meisjes nu niet meer naar de balletschool gaan. Dat lijkt er op te wijzen dat de jongens het circus steeds minder als een “mannelijke” of “viriele” bezigheid beschouwen, al waagde niemand van de ondervraagden zich aan een hypothese die dit veranderende imago en deze leegloop zou kunnen verklaren. We hadden dit onderwerp graag voorgelegd aan Tove Sahlin, activiste van Women in Swedish Performing Arts, die ik tijdens CasCas Zweden ontmoette en die blijk gaf van een heel heldere kijk op de plaats die het genre in de kunst krijgt.

Hogere opleiding “Op het vlak van kwaliteit en resultaat van het circusonderwijs is Zweden waarschijnlijk een van de beste plekken in de wereld – ik ben nog geen week terug in het VK, maar heb er al reclame voor gemaakt!” Een Brits artiest (CasCas Zweden)

Wij waren inderdaad sterk onder de indruk van de DOCH - Dans och Cirkushögskolans (Dans- en circushogeschool) in Stockholm, vooral dan van de luxueuze en moderne infrastructuur en de visionaire oriëntaties. Van alle landen die we bezochten lijkt dit ons het neusje van de zalm op het vlak van hogere opleiding voor circuskunsten – al moeten we wel even vermelden dat wij de 6

ESAC (Ecole Supérieure des Arts du Cirque) in Brussel niet hebben kunnen bezoeken omdat zij gesloten was tijdens de zomervakantie… Choreografe, docent en rector Efva Lilja verwelkomde ons met een vinnige en hekelende uiteenzetting over het Zweedse onderwijssysteem: over de toenemende nadruk op “cultural and creative industries” en over de exorbitante inschrijvingsgelden voor studenten van andere continenten (tienduizenden Euro per jaar). Zij tekende bondig een portret van een systeem dat wankelt door de crisis, en van de strijd om de erkenning van de plaats van de kunst in de samenleving. In een comfortabel auditorium luisterden wij ingetogen naar haar uiteenzetting over het artistiek onderzoek, de praktijk en de opleiding, de theorie en vooral de bruggen die geslagen worden met andere academische disciplines. “Op het vlak van circusopleiding, onderwijs en academisch onderzoek denk ik dat Zweden op kop loopt – nergens in Europa is de groei zo snel en bewust geweest. Het door de staat gefinancierde hoger onderwijs is buitengewoon vruchtbaar, veel meer dan in het VK. En het opendeur beleid, tenminste voor EU-burgers, zorgt voor een brede diversiteit onder de deelnemers, wat de kunstpraktijk alleen maar ten goede komt.” Een Brits artiest (CasCas Zweden)

Marie-Andrée Robitaille, artistiek directeur van de DOCH, gaf ons een rondleiding langs de werkruimten. Daar stoorden we een koorddanser op het slappe koord en een acrobaat die op zijn hoofd stond - ze trokken snel hun T-shirt weer aan en zetten de keiharde R&B muziek zachter. Robitaille, een in Zweden gevestigde Franstalige Canadese uit Québec die vroeger bij Cirque du Soleil en Cirkus Cirkör werkte, was talent scout bij Cirque du Soleil, wat in ons gezelschap hier en daar wenkbrauwen deed fronsen. De lessen, die in 2005 van start gingen, worden op dit ogenblik gevolgd door vijftien tot twintig studenten en leiden tot een licentiaatdiploma. De opleiding trekt ook veel buitenlanders, zowel bij studenten en mensen die aan hun proefschrift werken als bij professoren. In Finland biedt de faculteit toegepaste wetenschappen onderdak aan de Turku Arts Academy en de voortgezette cursus circus. Het pedagogisch team moedigt de studenten aan een universitair diploma te behalen, omdat dit meer kansen op een carrière biedt en hun omscholing vergemakkelijkt. Want – en dat is heel interessant – 60% van de studenten wil later les geven en niet zozeer zelf professioneel circusartiest worden. Na de graad van licentiaat specialiseren veel studenten zich voor master in de pedagogie en didactiek, waarmee zij meer kans op een job hebben – Scandinavisch pragmatisme... De licentiaatopleiding is bovendien technisch geen hoogstaande opleiding. Studenten die zich willen bekwamen tot professioneel circusartiest moeten dus vaak uitwijken naar het buitenland – naar Frankrijk, Oekraïne, België - of naar elders in Zweden. Daartegenover staat dat studenten die hun diploma willen homologeren, verplicht zijn een verhandeling te schrijven over een praktisch of theoretisch onderwerp van het circus – en wij ondertussen maar dromen van een databank waarin al deze documenten samengebracht worden, zodat de opgedane kennis beter kan circuleren… “Zonder aanmatigend te willen klinken (…) artiesten in Zweden wonen elke voorstelling bij die naar de stad komt. De hogere opleiding is (tenminste formeel gezien) een artistieke opleiding, en hier is een scoop: een volwaardig professioneel circusartiest leid je niet op in twee jaar. Drie jaar is genoeg ALS hij al enige ervaring heeft of opleiding genoot, maar 2 jaar zonder dat zeker niet.” Een Zweedse producent (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

Sociaal Circus … zelfvertrouwen verwerven, plezier beleven en respect winnen, onafhankelijk zijn en tolerant… projectverantwoordelijke Sofia-Charlotta Kakko en haar assistente Piia Karkkola werken op het 7

Centrum voor toegepast onderzoek in de theaterpraktijk aan de universiteit van Tampere. Deze professionelen stonden aan het hoofd van een onderzoeksproject rond sociaal circus dat wilde nagaan in welke zin het circus zich manifesteert als een waardevol instrument om met probleemgroepen te werken. Het Sosiaalinen Sirkus, dat tot stand kon komen dank zij de steun van het Europees Sociaal Fonds (ESF), is afgelopen. Niemand weet of het nog een vervolg zal krijgen. Al was de aanvankelijke doelstelling van dit project een handleiding voor sociale werkers op punt te stellen – ze wordt binnenkort in het Fins en Engels uitgegeven – dan moest het onderzoek ook zeven pilootprojecten op punt helpen stellen en een analyse maken van de resultaten van een aantal specifieke workshops die plaatsvonden tussen najaar 2009 en voorjaar 2011. De achterliggende gedachte was een zo helder en duidelijk mogelijke inschatting te maken van de impact op diverse bevolkingsgroepen – gehandicapten, bij voorbeeld – en om gemeentebesturen ertoe aan te zetten om duurzame acties te ondernemen en daarbij een beroep te doen op de knowhow van de circuswereld. En de zeven partners werden natuurlijk uitgenodigd om mee in dit avontuur te stappen. We zullen nog zien hoe de goedgemeente zich zal laten overtuigen door dit pakket nieuwe argumenten. De deelnemers aan “CasCas” noemden kleinschalige sociale circusprojecten in de vier uithoeken van Europa, projecten van korte duur die vooral steunden op sterk geëngageerde vrijwilligers. Agit Cirk in Lapland, bij voorbeeld, organiseerde workshops voor jonge pubers en adolescenten uit vluchtelingenkampen en wist hen weer aan het lachen te krijgen door hen acrobatie of touwklimmen te leren: de workshops vonden in het algemeen plaats in een cultureel centrum in Rovaniemi, waar de deelnemers op onregelmatige tijdstippen konden oefenen en waar kleine voorstellingen voor het lokale publiek georganiseerd werden – met stevige parka‟s en handschoenen aan als het in open lucht was! Opnieuw leren lachen, dat is wat Clowns Zonder Grenzen Zweden wilde bereiken tijdens de humanitaire missies in de vluchtelingenkampen, vooral in Afrika beneden de Sahara. Wij luisterden ontroerd naar de vreselijke getuigenissen en de overwinningen die hun vrijwilligers boekten. Zij hebben net een master “Year in Physical Theatre” op het conservatorium uitgeprobeerd - kwestie van de studenten te sensibiliseren voor andere artistieke praktijken dan die welke gebaseerd zijn op tekst… en hen uit te nodigen mee te gaan op hun verre missies. Meer algemeen bekeken is de actie gericht op bepaalde sociale groepen, i.e. de mensen van om de hoek, een courante, zelfs historische praktijk in het Verenigd Koninkrijk en de Ierse Republiek. De troep van Spraoi in Waterford brengt elk jaar trouwens een combinatie van een straattheaterfestival met workshops voor de inwoners ter voorbereiding van de grote stadsparade. Generaties lang al bouwen de inwoners vrijwillig decors, wagens en machinerie en maken zij kostuums voor het defilé, waar de hele stad aan deelneemt. Knowhow benutten, tijd voor iets maken, een moment samen met de buren doorbrengen – je beseft dadelijk in welke mate deze culturele werking met straattheater en circus bijdraagt tot de sociale cohesie, vooral als er een visie op lange termijn achter zit. Kunst van alledag inzetten als instrument, zonder wakker te liggen van economische of toeristische return, maar wel van het bevorderen van de kunst van het samenleven. Turku 2011, Europese culturele hoofdstad, lanceerde een opmerkelijke studie van de impact van cultuur op het welzijn. Levensvreugde, zeker en vast, maar het onderzoek wilde enerzijds vooral indicatoren definiëren en anderzijds de impact van kunst en cultuur op de gezondheid inschatten. Er bestond zelfs een programma over de geestelijke gezondheid van de allerjongsten, waaraan heel wat scholen meewerkten. Bovendien verzorgde de faculteit geneeskunde medische 8

begeleiding bij de bewoners: hun algemene conditie en hun bloeddruk werden gecontroleerd om de impact van Turku 2011 wetenschappelijk te meten… Misschien komen de onderzoekers er in de loop van hun studie wel achter dat het consumeren van cultuurproducten het risico op cardiovasculaire ziekten verlaagt... Getuigenis #1 “Ik zie een gebrek aan etnische diversiteit in het Britse circus en straattheater en vraag mij na mijn kort verblijf in Stockholm af of dat in Zweden ook het geval is. Laat mij dit eerst nuanceren door alvast te stellen dat er binnen de sector geen sprake is van opzet;, circus en straattheater zijn waarschijnlijk immers de meest populistische en democratische kunstvormen die bestaan. Ik denk dat de kwestie in sommige opzichten heel complex is. Verschillende etnische groepen hebben verschillende waarden en eigen culturele tradities, waarin misschien geen circus of straattheater bestaat. Er zijn ook genderaangelegenheden, sociale conventies, verschillende godsdiensten en feestdagen. Ali Williams van het NoFit State Circus vertelde me over de problemen waarmee zij geconfronteerd wordt als zij buurtprojecten uitwerkt, en wat uit dit gesprek alvast duidelijk werd, was hoe ingewikkeld de kwestie van etnische en culturele verschillen wel kan zijn. Op dit ogenblik zitten we in een vicieuze cirkel: er zijn heel weinig niet-westerse, niet-Europese gezichten en dat creëert de perceptie dat circus en straattheater 'blank' en „middle class‟ zijn. Zolang andere etnische en sociale groepen niet beter en meer zichtbaar worden in de professionele sector is er weinig hoop dat de aanwezigheid van deze groepen sterker zal worden (uitgaande van de simpele premisse van “soort zoekt soort” – mensen moeten eerst soortgenoten zien vooraleer zij zich tot iets aangetrokken voelen). Je kunt andere sociale groepen natuurlijk niet dwingen om deel te nemen – dat zou uiteraard volledig indruisen tegen het gelijkheidsbeginsel waarvan straattheater en circuskunsten doordrongen zijn. Maar zolang onze sector zelf geen actief en radicaal duwtje geeft, zal er weinig veranderen. Met beter onderwijs, dat ook op veel jongere leeftijd begint – door te kijken naar en/of deel te nemen aan circus en straattheater – effenen we het veld en verlagen we de drempel om andere etnische groepen dan blanke West-Europeanen de weg naar het circus en het straattheater en onze sector te helpen vinden. Ik geloof dat de vernieuwende kracht van kunst en cultuur van Europa een betere plaats zal maken, voor iedereen. In de buurt van Stratford Circus in Oost-London worden meer dan 200 talen gesproken, maar andere toeschouwers dan blanke Engelstaligen voor evenementen en voorstellingen zijn op één hand te tellen – wat ongelooflijk ironisch is, vermits het circus bovenal een non-verbale, niet tekstgebaseerde kunstvorm, en bijgevolg het perfecte interculturele werkinstrument is. Ik geloof dat de situatie misschien iets beter is bij Subtopia – en als dit inderdaad het geval is, dan zou ik graag willen weten hoe de organisatie banden wist te smeden met de grotendeels diverse lokale bevolking. Ik zou ook willen weten hoe de uitstekende educatieve en jongerenprogramma‟s van Cirkus Cirkör met etnische diversiteit omgaan. Dit soort dialoog over de grenzen tussen organisaties heen is geweldig opwindend en genereert vooruitzicht op échte verandering, heropleving en begrip.” Een artiest en regisseur uit het VK die deelnam aan het CasCasbezoek in Zweden

Postkaarten van de artiesten Op elke reis kregen we gelegenheid om talrijke voorstellingen bij te wonen en artiesten te ontmoeten, die ons inwijdden in hun creatieproces en lieten kennismaken met werk in wording of toekomstige projecten. Het is onbegonnen werk ze hier allemaal op te sommen. Subcase, Subtopia Circus Fair 2011 was een buitengewoon kader voor het ontdekken van de hedendaagse creatie en productie in Zweden. In Hangaren (“de hangar”), een nieuwe presentatieruimte die zo ingericht werd dat er tegelijk circusvoorstellingen gegeven en filmopnamen gemaakt kunnen worden, werden acht nieuwe voorstellingen getoond en 6 werken in wording. In een programma van amper twee dagen konden de deelnemers zich een precies idee vormen van de rijkgeschakeerde esthetiek van het Zweedse circus en kregen zij gelegenheid om de 9

gezelschappen, pisteregisseurs, aankomende artiesten en het grote historische gezelschap Cirkus Cirkör te ontmoeten. De deelnemers holden op dezelfde manier van voorstelling naar voorstelling op de Winchester Hat Fair, het Miramiro festival in Gent, Circus Plus in Brugge en zo voort. Allen woonden, al naargelang van het land dat zij bezochten, creaties en werk in wording bij, zoals Le Carroussel des Moutons van D‟Irque & Fien (Bel), Opus II van Circa Tsuïca (Fr), The Insect Circus Museum (UK), Hector Mann & de Fizzy Pop Limonadefabriek door SKaGeN (Bel), Magmanus (Zwe), Pokatukha van Teatr Licedei (Rus), Passage Désemboîté van Les Apostrophés (Fr), Barricade door NoFit State (UK) en Heartland door het Scarabeus Aerial Theatre & Candoco Dance Company (UK). Toch waren er veel „CasCassers‟ die graag nog meer gezien hadden, zowel artistiek circus als kunst in de openbare ruimte. “Ik had graag ook meer live voorstellingen van hedendaags circus gezien. Of zelfs misschien een repetitie of twee”; “Ik had tijdens de tournee graag meer voorstellingen hedendaags circus gezien. Hoewel traditioneel circus op cultureel en historisch vlak fascinerend is, liggen hedendaags circus, theater en fysiek theater en experimenteel circus dichter bij mijn eigen praktijk”; “Waar is het straattheater?”; “Ik had meer straatcircus en – theater verwacht (…). We kregen veel voorstellingen te zien die tamelijk klassiek en soms populistisch waren, met voorspelbare personages. (…) in de hoek van het straattheater zagen we veel verschillende en heel uiteenlopende voorbeelden van straatkunst, van film tot dans en bewegingstheater.” En het was interessant artiesten en cultuurwerkers zo‟n nieuwsgierigheid aan de dag te zien leggen, precies zij, mensen die zelden tijd (of de gewoonte) hebben om te gaan kijken naar werk van hun tijdgenoten. Er bestond een grote eetlust en dorst naar werk van artiesten uit andere landen en een verlangen te profiteren van deze tijdloze week, een week zonder werkstress en dagelijkse beslommeringen, een week van ontspanning waarin we ons te goed deden aan uiteenlopende artistieke expressievormen. We willen hier een paar voorstellingen die op dit ogenblik op tournee zijn nader aanstippen:

George Orange, The Man on the Moon (UK) George is een heel charmante man. Als hij de tas van een oude dame zou stelen, dan zou je de dame in zijn plaats naar de gevangenis sturen omdat zij het lef had om zich te beklagen. Er zijn mensen die over een enorm kapitaal aan sympathie beschikken en die er een vak van maken. En als u zo‟n charmante man ziet worstelen met een in panne gevallen micro of tevergeefs strijd ziet leveren tegen de kakofonie die zijn kameraden maken met hun eigen voorstellingen een paar meter verderop, dan wil je maar één ding: hem uitnodigen om mee een lekker kopje thee te gaan drinken. Het nieuwe werk dat clown – jongleur – acrobaat – koorddanser - evenwichtskunstenaar George Orange op de Hat Fair voorstelt, is niet nieuw, behalve dan dat we hier de neerslag krijgen van verschillende jaren knowhow en dat hij hier een vindingrijk toestelletje introduceert: een draad gespannen op een stalen maansikkel. Hij spreekt het publiek toe, zoals alle goede Britse goochelaars, gaat op lege flessen staan, manipuleert een paar zonderlinge voorwerpen, waaronder een stuk van een fiets… balanceert op zijn koord, samen met zijn constructie, en de magie is geboren: we krijgen zin om met deze Cyrano de Bergerac, de ouderwetse dichter, naar de maan te reizen. We zijn blij dat de micro niet werkt, want het is die nabijheid die we fijn vinden. Als je hem onder een honderd jaar oude boom achter in een groene tuin zet, dan zou je uren met hem kunnen doorbrengen, want zijn charme werkt alleen in de intimiteit. “Straattheater, daarin is Zweden heel klein en tamelijk onderontwikkeld – maar het is wel

10

rijp voor een explosieve groei. Ik vond hun perceptie van “straattheater” een beetje beperkt. Veel artiesten en festivaldirecteurs houden het bij de gelijkheid straatperformance = straatmuziek.” Een Britse artiest (CasCas Zweden)

Cirkus Cirkör, Ünderman (Zwed) Wij raakten helemaal in de ban van deze Ünderman (letterlijk “de ondermannen” - de term verwijst naar de mannen die in acrobatie hun partner met de handen vasthouden), geregisseerd door Olle Strandberg. Vier jongens, waarvan één muzikant, delen de ring en vertellen ons hun verhalen, verhalen van drie dragers die niet meer met hun respectieve trapezewerker samenwerken. Acrobatische solonummers, het optillen van zware voorwerpen en live muziek worden afgewisseld met publieke bekentenissen. Via anekdoten vertellen zij hoe hun respectieve carrière scheef liep en hoe zij hun dromen zagen vervliegen. Matias Salmenhado, Mattias Andersson, Peter Åberg en Andreas Tengblad proberen een antwoord te vinden op de vraag: wat wordt iemand als hij een partner heeft gesteund, gedragen en gered? Hun imposante brede schouders, hun machtsvertoon (b.v. gewichten optillen met de nek) of de rood en zwart geruite hemden contrasteren met de melancholie van hun verhalen. Ünderman wil aantonen dat deze drie “supermannen” ook maar gewone mensen zijn. Met hun ongeluk in de liefde en hun kubus van Rubik wekken zij het gevoel dat deze helden van de piste niet meer zijn dan drie grote sportkampioenen die vervroegd op rust gingen. Maar de voorstelling is ook grappig en vermakelijk en legt de toeschouwer een simpele vraag voor: mens zijn, wat is dat eigenlijk? Het antwoord op die vraag bestaat uit stereotiepen uit het circusgenre vermengd met een dosis politieke correctheid: de mens is tegelijk sterk en zwak. En daarmee is het publiek ingepalmd; welwillend slaat het de vriendschap tussen mannen gade, een vriendschap die fysieke of persoonlijke beproevingen doorstaat. Je trapezewerker verliezen betekent uiteindelijk dragers vinden. “Ik heb de indruk dat de stijl van het nieuwe circus daar erg op lijkt, misschien wel in een groot deel van Europa. De nieuwe circustraditie heeft veel te danken aan het Franse voorbeeld, dat natuurlijk een uitstekende bron van inspiratie is en een uitstekend sjabloon biedt. In Zweden heeft deze traditie volgens mij een Scandinavische stempel gekregen, een mooie eenvoud, spaarzaamheid in beweging, design en ideeën, waarin niets buiten of boven op de heldere lijnen van het concept wordt toegevoegd. In het VK is er een neiging naar een ietwat vrijere, minder scherp omlijnde vorm. Maar volgens mij zouden zowel Zweden als het VK er sterk mee gebaat zijn als zij wat meer afstand zouden nemen van het Franse voorbeeld, want anders riskeert datgene wat het “nieuwe circus” aanvankelijk zo boeiend maakte, een keurslijf te worden.” Een Britse artiest (CasCas Zweden)

Compagnie Beau Geste, Transports exceptionnels (FR) Op een kalm pleintje in Winchester, vlak bij de winkelstraten van deze oude Engelse hoofdstad, woonden wij een voorstelling bij die op geen enkele andere lijkt. Er komt een duo op: een danser en een graafmachine. Op een betegeld plein boven de witte trappen en tussen majestueuze façades, start een enorme metalen machine haar motor terwijl we klassieke muziek horen. De danser, Philippe Priasso, met handschoenen, in een zwarte pantalon en een wit hemd, maakt een paar danspassen naast de draaiende machine. In een brede pas de deux klampt de danser zich vast aan zijn mechanische danspartner en laat hij zich voortslepen, draaiend als een strohalm, als een jaloerse minnaar. Dit stuk, dat in 2004 gechoreografeerd werd door Dominique Boivin, krijgt een groeiende emotionele lading naarmate de machine “menselijk wordt” en Romeo met zijn sierlijke bewegingen een Juliet van haar maakt. De kwetsbaarheid van dans in open lucht en het gevaar dat het publiek sterk aanvoelt en onderstreept door telkens als er een risico genomen wordt te applaudisseren - de simpele poëzie van Transports exceptionnels toont aan hoe een goed 11

idee ook een goede voorstelling kan opleveren. “Een van de schitterende performances die ik op straat meemaakte was het meest magische moment in mijn rondreis… Toen ik door de schilderachtige oude straatjes van Winchester slenterde, sloeg ik een hoek om en stuitte ik op een allergekst tafereel: een vuile, groezelige bouwvakker met een vettige pet op zijn hoofd die vóór het stadhuis achter een metalen graafmachine aanzit. En dan begon hij een duet met deze machine te dansen.” Een Iers artiest en regisseur (CasCas Ierland & Groot Brittannië)

Fourth Shape, Objectify (Zwed) Deze voorstelling, die niemand onverschillig liet, is een werk van Jay Gilligan, een duizelingwekkende jongleur die eerder werkte bij internationale gezelschappen, waaronder Les 7 Doigts de la Main of Jérôme Thomas. Objectify is een performance voor een dertigtal toeschouwers die niet zou misstaan tussen de mobiles van Calder in een centrum voor hedendaagse kunst. In dit stuk, dat zich aandient als “instant hedendaagse jongleerkunst”, staat de performer tussen een aantal oranje, grijze of witte objecten, en voert hij zijn jongleernummers uit op live elektronische muziek. Op kubussen geplaatste kegels en ringen tekenen de skyline van een stad. Onze indruk wordt nog versterkt door de draagbare witte lampen die Jay Gilligan afdekt of doet oplichten bij de overgang van een sequentie naar een volgende. Zelfs de neofiet zal hier, zonder dat hij kan zeggen waarom, plezier beleven aan een waaier jongleerfiguren van overal ter wereld herkennen, en horen hoe de adem van de artiest versnelt, dan stokt op het moment van de krachttoer, en dan herneemt - terwijl op zijn gelaat een glimlach van voldoening, opluchting ook en trots speelt - en het lichaam de bewegingen herhaalt, een choreografie zonder „tour de force‟, nauwelijks merkbaar, geleid door de vliegende voorwerpen en de nerveuze ademhaling. De performance is zo kort dat je maar een paar minuten moet stoppen voor je verder wandelt, maar toch beklijft ze: een zoektocht naar nieuwe vormen, het genot dat de artiest in zijn hoogstandjes schept, de elektronische sfeer die Jay Gilligan met twee lichtgevende muziekdozen oproept – het verhaal van een onverstoorbare werker die zich niet stoort aan de wereld.

Circo Ripopolo, A Rovescio (BE) Een klein Belgisch gezelschap dat al heel lang geleden besloot dat het Italiaans de taal van het circus is. A Rovescio (“op zijn kop”) ligt helemaal in de lijn van het vroegere werk van het gezelschap: eenvoudig en gezellig als een pasta met basilicum. Met hun piepkleine circustent waarin je onmogelijk zou kunnen rechtstaan als decor nodigt het een veertigtal toeschouwers uit naar de coulissen van een klassiek circus. Terwijl de voorstelling in de tent zich afspeelt zien wij de twee stalknechten Giancarlo en Gabriele, die geacht worden druk in de weer te zijn in de coulissen, de ene lompe blunder na de andere maken. Dit gezelschap, dat in 2003 werd opgericht, verwierf vooral bekendheid met de voorstelling Fazzoletto. Ief Gilis en Stef Geers zijn heerlijke clowns, bescheiden ambachtslieden van het straattheater die aan het stuur van hun truck door heel Europa rijden. Zij beroepen zich op het traditionele circus – op wat daar vertrouwd en toegankelijk aan is - en weigeren het groot te zien of over het lot van de wereld na te denken. Zij brengen vermaak, en ondanks al die jaren op tournee lijken zij nog steeds een beetje verwonderd dat ze hier hun beroep van hebben kunnen maken. “Positief is dat er bij het Duitse publiek een sterke traditie bestaat van bezoek aan theater en podiumkunsten in het algemeen, maar ook van circus en straattheater. Het publiek is altijd in groten getale aanwezig, maar toch aarzelen de programmamakers risico‟s te nemen. Zij zullen in het algemeen voorstellingen tonen die al een internationale reputatie hebben, 12

voorstellingen die “veilige” investeringen zijn. Wat betekent dat de meeste nieuwe circuscreaties zelden in aanmerking komen.” Een in Duitsland gevestigde Australische artiest en lesgever (CasCas België)

Collectif Les Malunés, Sens Dessus Dessous (BE) Prijs van de jury én publieksprijs – chapeau! De vier jonge circusartiesten (zij hebben niet eens allemaal hun opleiding voltooid) van het collectief Les Malunés werden in de bloemetjes gezet na hun optreden op het MiramirO Festival. Het is een zomervoorstelling, voor de vakantie, in open lucht, bedoeld om een beetje bij te verdienen voor zij terug naar de hogeschool gaan... Heel fris en energiek, die drie jongens en dat meisje, die het grootste deel van de tijd in wit ondergoed rondspringen, dragen, balanceren, rennen... en dat ondanks de koude en een dreigende regen. Alles begint met een oude caravan en een wastouw, zoals zo vaak in bij dit soort jong circus dat ervan droomt rond te trekken. Het spektakel wordt begeleid door schitterende muziek en het publiek beleeft enkele heel mooie momenten, zoals bij voorbeeld evenwicht- en trapezenummers waarbij je de adem inhoudt en klamme handen krijgt. OK, het is niet echt innoverend, technisch is het nog een beetje aarzelend, het acteerwerk staat nog niet helemaal op punt, maar de vastberadenheid en het enthousiasme van het viertal werkt aanstekelijk. Het meisje brult in het Frans, de haren in de wind, vóór een parterre vol Vlaamse meisjes die vragende blikken naar hun ouders werpen – de volwassenen kijken met ongeloof toe hoe de jurk wordt uitgetrokken en een paar borsten ontbloot worden – een uiterst zeldzaam moment in het circus, waar naakt nog taboe is. “Het verraste mij dat er in België zo‟n sterke traditie van openluchtfestivals bestaat, ondanks het feit dat het weer daar niet vaak ideaal voor is. Dat de organisatoren risico‟s nemen zonder alternatieven te voorzien vind ik heel gedurfd.” Een criticus uit Kroatië, (CasCas België)

Postkaarten van creatieplekken Wij hadden heel vaak het gevoel dat wij door Alice in Wonderland aan het rondtrekken waren. De landen die we bezochten openden voor ons hun creatieruimten, hun opleidingscentra en constructieateliers en ieder van ons stond in bewondering van de mogelijkheden die artistieke equipes aangeboden kregen. We noteerden plichtsbewust en gewetensvol alle informatie in onze notitieboekjes, om die thuis dan door te geven. Een kijkje in de keuken nemen, dat is de te weten komen wat voor een kok ze daar hebben... Wat onmiddellijk in het oog sprong was de bezetting van de werkplaatsen: zij worden van ‟s ochtends vroeg tot ‟s avonds laat gebruikt: die van NoFit State in Cardiff, Circomedia in St.Paul‟s Church in Bristol, die van Cirko-keskus of de WHS Company in Helsinki, de Circus Space in London of Kaapeli. En met reden: overal in Europa is er een nijpend tekort aan werkruimte die uitgerust is met ophangpunten voor de circustoestellen of die hoog genoeg is om een decor te bouwen of om op de trampoline te oefenen. Wie huurt, deelt of onderhuurt betaalt zich vaak blauw aan huurgeld, en meestal maar heel kort. De groepen ter plaatse gaan gebukt onder twee lasten die constant op hen wegen: verhuizen en de kou, want grote ruimtes verwarmen kost een smak geld (als er al verwarming is!) “Dat er zoiets als Subtopia bestaat vind ik fascinerend. Ik ben behoorlijk jaloers dat wij in het VK niet over zo‟n nuttig werkinstrument beschikken.” Een Brits technicus (CasCas Zweden)

Maar de artiesten zijn heel solidair. Zij lossen problemen op door inkomsten te genereren uit businessavonden en overhalen eigenaars een leegstaand gebouw een paar maanden in gebruik te geven in ruil voor een schoonmaak en het vervangen van gebroken ruiten, in afwachting van 13

beter. Maar bestaat dat “beter” eigenlijk wel? Het probleem van de toenemende onbetaalbaarheid van onroerend goed raakt al wie culturele projecten ontwikkelt, en elke stad, regio of land, ongeacht hoe klein of groot het is en hoe welk cultuurbeleid er gevoerd wordt, kijkt aan tegen de wetten van een markt, die het voorwerp is van dolle speculatie. Artistieke straattheater- en circusgezelschappen doen er jaren, zoniet decennia, over om zich met enige zekerheid ergens te vestigen. Voor hun kameraden uit andere cultuursectoren is dat (iets) minder moeilijk. “In Engeland verkeert onze kunst in gevaar omdat er geen steun voor infrastructuur bestaat; in Zweden omdat de infrastructuur daar totaal of bijna totaal afhankelijk is van de lokale of nationale politiek. Maar het antwoord op die onzekerheid is daar hetzelfde als hier: de mensen vliegen erin, steken er al hun tijd in en hopen op meer erkenning, meer activiteit en succes.” Een Brits criticus (CasCas Zweden)

“Wie is de eigenaar van uw werkplaats?”, “Hoeveel huur betaalt u?”, “Hoe hoog is het plafond?”, “Hoeveel vierkante meter hebt u?”, “Hoeveel mensen kunt u logeren?” – het zijn allemaal vragen die wij tijdens onze bezoeken telkens opnieuw stelden. Onderweg zagen wij echter ook fantastische werkplaatsen, zowel qua mogelijkheden die zij boden als qua sfeer die er heerste bij diegenen die ze runnen. Ogen en oren wijd open, zucht van verlangen en een hoofd vol dromen…

De Expeditie, Gent (BE) Opgelet: werken! De Expeditie werd opgericht naar aanleiding van de toewijzing van een oud fabrieksgebouw vlak bij het historische stadscentrum van Gent aan een aantal culturele organisaties, waaronder het MiramirO festival, compagnie Cecilia en het Circuscentrum. De renovatie begon in 2006 en verliep in verschillende fasen, waarbij de plannen van architect Marie-Josée Van Hee werden vertaald naar een polyvalente structuur, met kantoren en repetitieruimten. De eerste fase – ter waarde van 2,5 miljoen Euro - werd ondertussen voltooid: een nieuw dak, nieuwe ramen, deuren, een atrium, schilderwerken. Ondertussen gaat de renovatie van de site verder en arriveren de nieuwe bewoners. Jammer genoeg werden de werken ondertussen stopgezet bij gebrek aan geld. Het gebouw telt nog twee andere ruimten, die nu al bruikbaar zijn, maar die alleen groen licht van de stad en het Vlaamse Gewest moeten krijgen om verder te worden gerestaureerd. Tijdens ons bezoek was net een groep dansers uit alle windstreken een werk voor openlucht aan het instuderen dat zal worden voorgesteld tijdens het MiramirO festival. Het gaat om een transnationale coproductie die mogelijk werd dank zij de steun van het Meridians netwerk en het cultuurprogramma van de Europese Commissie. Het Circuscentrum, een van de pilootprojecten in het kader van de opwaardering van de buurt, kondigde de komst aan van een aantal circusgezelschappen in het kader van het Europese project Jeunes Talents Cirque. Elke organisatie vond stap voor stap haar plaats binnen De Expeditie en dacht na over de talrijke mogelijkheden die de onderlinge verdeling van het gebouw voor hen zou openen. Het gebouw zal een dubbel informatiecentrum voor kunst in de openbare ruimte en circus huisvesten – we weten instinctief dat de studenten en onderzoekers er met alle plezier gebruik van zullen maken. Misschien vestigen zij zich wel in het woongedeelte dat het industrieel karakter van de site geleidelijk moet wegwerken.

Paintworks, Bristol (UK) Het Britse gezelschap The Invisible Circus vestigde zich in 2005 in Bristol en stelt sedertdien circusevenementen voor op verschillende plaatsen in de stad. Dit geëngageerde en contesterende gezelschap organiseerde festivals in Pro-Cathedral en The Island, voormalige hoofdkwartieren van 14

de politie en de brandweer. Zij maakten de plaats bruikbaar door ze met wat voorhanden was te rehabiliteren (duivenstront verwijderen, bij voorbeeld!) en bieden nu verblijf aan artiesten van overal ter wereld voor creatie. Nu het sinds kort in Paintworks gevestigd is, runt het gezelschap een werkplaats “à la française”, met een studio, een constructieatelier en een deel van de monumentale schuur, die heel erg bruikbaar is gezien haar hoogte, en waar plaats is voor kostuums en decors van jàren. Het is een soort privémuseum van het gezelschap geworden waar gerecupereerd en hergebruikt materiaal uit diverse producties verzameld werd. Paintworks, een typisch Engels groot gebouwencomplex in rode baksteen, wilde „creative and cultural industries‟ aantrekken zodat het een eigentijdse plek zou worden waar alle trendy initiatieven zich zouden vestigen. Maar de crisis sloeg ook daar toe en er zijn minder huurders komen opdagen dan voorzien. The Invisible Circus greep de gelegenheid wel aan en vestigde zich in deze voormalige verfabriek. Circusartiesten uit de omgeving kunnen er tussen 17 en 22u werkruimte gebruiken tegen het luttele bedrag van 2£ per uur. De organisatie betaalde de huur voor 2011 en verzekerde ons dat het geld voor het eerste trimester van 2012 al opzij gezet was. Wij zeiden dat wij hoopten dat zij het avontuur lang konden voortzetten en dat de artistieke gemeenschap van Bristol er wel bij zou varen. “Vermits ik al veel had horen praten over die geweldige Wim en Doug, vond ik het een eer hen eens te ontmoeten en hen uit te horen over wat zij dachten van het circus in het VK. Zij hadden het vooral over de ontwikkelingen van hun gezelschap, en het was boeiend om te horen hoe zij in de jaren tachtig als reactie op Thatcher begonnen waren als anarchistische krakers die grootschalige spektakels opvoerden waar de mensen van achterover vielen. En nu, jaren later, runnen zij deze ongelooflijke ruimte open en eerlijk en bieden zij de gemeenschap en de hele sector een hulpmiddel van onschatbare waarde: ruimte voor opleiding en creatie. Zij produceren nog altijd grootschalige werken en bieden platform aan artiesten om hun werk te tonen. Maar hun grote passie is unieke en ongewone plaatsen ombouwen tot plaatsen voor circus en kunst. Voor bouwbedrijven en vastgoedkantoren begint het interessanter te worden om dat te ondersteunen, vermits sinds het uitbreken van de economische crisis veel gebouwen leeg blijven. Als zij die ruimten beschikbaar maken voor kunsten- en wijkorganisaties, dan kunnen zij toch nog veel huur recupereren. Dit gebeurt ook al in Ierland en je kunt het een positief gevolg van de recessie noemen.” Een Iers artiest (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

Provinciaal Domein Dommelhof, Neerpelt (BE) Onze mond viel open toen wij de infrastructuur van het Provinciaal Domein Dommelhof zagen. Indrukwekkend gewoon. Deze instelling van de provincie Limburg, die tegelijk een sportcomplex in de vrije natuur, een theater, een culturele organisatie met Europese renommee, organisator van straattheater- en circusfestivals, productiecel en residentie is, lijkt al het nodige te bieden voor een bloeiende hedendaagse kunstcreatie. “Professionele artiesten hier verlangen evenveel naar het verleggen van de grenzen van het circus en een nieuw en eigentijds circus. Artiesten komen samen en vormen kleine gezelschappen die in financieel haalbare ruimtes kunnen creëren en trainen, vaak ruimten die voor andere partijen niet zo interessant zijn om te huren. Voor onafhankelijke artiesten is er gelegenheid te over om te oefenen, maar voor kleine gezelschappen is er minder gelegenheid om werk te creëren in een duidelijk gerichte creatieomgeving.” Een in Duitsland wonende Australische artiest en lesgever (CasCas België)

15

110 bedden, een restaurant, een atelier voor metaal- en houtconstructie, vier volledig uitgeruste zalen, waaronder één theaterzaal met 369 plaatsen, een park waar tegelijkertijd zeven circustenten kunnen staan (één grasperk is overigens gesloten voor een circustent die er lange tijd moet kunnen blijven staan – mobiele kantoorruimte inbegrepen)… Wij waren dan ook niet verrast toen we hoorden dat er jaarlijks talrijke aanvragen van straattheater- en circusgezelschappen binnenkomen en dat het voor het team van Dommelhof gezien die enorme toestroom steeds moeilijker wordt om een positief gevolg aan aanvragen te geven. Het budget is echter groot genoeg om jaarlijks tien tot vijftien gezelschappen gratis te huisvesten en als coproducer op te treden voor heel wat producties (met een inbreng van 2.500 tot 25.000€). Marc Celis, de legendarische directeur van het domein, is nu met pensioen gegaan na een heel leven te hebben gewijd aan het verwezenlijken van zijn droom en ontelbare artiesten te hebben geholpen ook de hunne te verwezenlijken: tijdens de komende weken wordt door de overheid een opvolger aangeduid. Wij hebben alvast een wens gedaan: dat hij of zij oog heeft voor de kunstensectoren, zoniet verliezen we een kostbaar juweel en een voorbeeld.

Subtopia, Botkyrka-Norsborg (SE) De directrice van Subtopia, Karin Lekberg, was in de wolken met ons bezoek, ook al lag er in de buitenwijken van Stockholm een dik pak sneeuw en vroor het 17 graden. Op onze rondleiding bezochten we zes gebouwen, met een totale oppervlakte van 40.000 (verwarmde) vierkante meter. Technici en productiemedewerkers waren druk in de weer met de voorbereiding van Subcase – Subtopia Circus Fair 2011, waarop de nieuwste Zweedse creaties vertoond werden voor lokale en internationale programmamakers. “Het was interessant een kijkje te nemen in een land waar de circusinfrastructuur verder gevorderd is dan de werken die er geproduceerd worden. Maar ik wist dat hierdoor een snelle groei in de sector mogelijk zal worden en dat artiesten in een positieve omgeving zullen kunnen werken, en dat is toch geweldig.” Een Britse creative producer (CasCas Zweden)

Dit Scandinavische centrum heeft een heel eigen profiel: het werd een paar jaar geleden ingeplant in een klein stadje van 80.000 inwoners, waarvan de helft van buitenlandse origine is en waarvan de gemiddelde leeftijd maar 36 jaar is. Een goede gok van het stadje dat in cultuur investeert om het samen leven te bevorderen en het veiligheidsprobleem op te lossen. Het was het legendarische gezelschap Cirkus Cirkör dat de weg naar Botkyrka opende door zijn intrek te nemen in oude schuren die door de gemeente aangeboden werden en tijdens de jaren negentig gerenoveerd werden. Sedertdien zijn er veel nieuwkomers neergestreken. Sinds 12 jaar wordt het centrum beheerd door een privébedrijf van de stad, Subtopia, en vinden er talrijke culturele activiteiten plaats die vooral te maken hebben met circus en cinema. Tegen een laag tarief onderverhuurt Subtopia kantoren, oefenruimte, ateliers en opleidingsruimte „op maat‟ aan een vijftigtal organisaties, waaronder Cirkus Cirkör. Er werken niet minder dan 300 mensen op de site. Sommige gezelschappen hebben er het hele jaar door hun kantoren, anderen vestigen er zich tijdelijk (voor de duur van een productie), en talloze anderen vinden er advies en hulp bij het ontwikkelen van hun projecten. De taak wordt wel bemoeilijkt door de verplichting jaarlijks 50% eigen middelen te genereren. Hoe trek je voldoende publiek? Hoe leid je educatieve artistieke acties? Moet er opnieuw met festivals begonnen worden? Heeft de sector wel nood aan een informatiecentrum? Kan je volledig onafhankelijk zijn als je onder toezicht staat van lokale mandatarissen? We weten het immers: de meest relevante activiteiten zijn niet noodzakelijk ook financieel de meest rendabele... “Ten slotte denk ik dat de attitude van de betrokkenen anders is. Zweden zijn leergierig en werken graag samen. In Malta bij voorbeeld is de wedijver binnen de podiumkunsten 16

tientallen keren groter, zelfs tot op het punt dat ze elkaar wantrouwen.” Een Maltezer artiest (CasCas Zweden)

In 2012 viert Subtopia zijn tiende verjaardag. Wij popelen van ongeduld om mee te gaan vieren.

The Briggait, Glasgow (UK) “Het mooie Briggait – dat was de droom van een ongelooflijke ruimte waar fantastische mensen van allerlei verschillende organisaties zouden samenkomen en -werken en van de gelegenheid gebruik maken om in deze adembenemende ruimte samen te leven. (…) Ik vond het fantastisch dat zij allemaal zo hard samenwerkten om de sector vooruit te helpen. Zij gaan in veel opzichten veel verder dan Ierland, en ik vond het bemoedigend te zien wat allemaal mogelijk werd en dat wij hier in Ierland niet de enigen zijn die met problemen te kampen hebben.” Een Ierse artiest (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

Hiermee is alles, of toch bijna alles, gezegd. Je staat gewoon paf van het gerenoveerde deel van de oude vismarkt van de stad: van de middenbeuk tot de studio‟s voor ontwerpers en de ateliers voor beeldende kunstenaars... alles is hagelwit en licht. De renovatie is halfweg helaas stopgezet… de hoge gedeelten, waar het straattheater en circus tegen een bescheiden bedrag kunnen intrekken, zijn nog niet afgewerkt. Er is geen verwarming voor de winter en het zal nog lang duren voor we weten wanneer de werken weer hervat worden. Conflux en een paar andere organisaties zijn druk in de weer om de plek, die permanent in gebruik is, leven in te blazen, want het gebrek aan ruimte is groot in Glasgow. Iets zegt ons dat wij The Briggait op een dag écht zullen mogen inwijden.

CAR, Centre des Arts de la Rue, Ath (BE) Het stadje Ath in Wallonië investeert al twintig jaar in straattheater, vertelde Alain Coulon, artistiek directeur van het CAR en kind van de streek, toen wij er arriveerden. De circus-, straattheater-, kermis- en paradegezelschappen kregen onderdak op voormalige industrieterreinen. Daarna werd het CAR, dat « officieel » tien jaar bestaat, zijn huidige adres aangeboden: het stadsbestuur stelde het gratis ter beschikking voor de twee vaste medewerkers. Wat niet belet dat het CAR ook andere ruimten gebruikt, al naargelang van de noden van de uitgenodigde kunstenaars. Met een klein jaarlijks budget van ongeveer €80.000 moeten de gezelschappen helemaal niets betalen voor het gebruik van de locatie; zij (tot 10 personen) krijgen logement en krijgen vaak ook nog een envelop van 500 Euro – want zij moeten toch kunnen eten. De twee vaste medewerkers zijn ingeschreven bij het cultureel centrum van de stad – zij zijn dus « terbeschikkinggestelde ». Dit is dus een verhaal van bescheiden middelen en grote vrijgevigheid. In 2011 verbleven er Fransen, Vlamingen en Franstalige Belgen in de vijftien gezelschappen die er één tot vier weken verbleven, afhankelijk van de mate waarin hun project gevorderd was. Bedoeling was een band te smeden tussen stad en kunst en in een gerenoveerd centrum interactie met de bewoners te bevorderen. Sinds twee jaar wordt speciaal aandacht geschonken aan straatmuziek en worden samenwerkingsverbanden gesmeed met fanfares van de streek – een as die CAR onderscheidt van de drie andere Waalse centra voor kunst in de openbare ruimte. Bij ons vertrek feliciteerden wij Alain Coulon en hekelden we de instellingen die geen steun geven aan de veldwerkers (de Franse Gemeenschap ondersteunt dit initiatief met slechts 21.000 Euro per jaar – hoeveel krijgt een theater – tien keer, twintig keer meer?). Wij scholden ons de buik vol: er was voor ons immers een maaltijd klaargemaakt – dankzij de gulheid van het straattheater… “Een heel belangrijk verschil is ook het bestaan van een paar interessante plekken voor 17

residenties van onafhankelijke makers van straat- en circus performances in België. In Polen bestaat zoiets gewoon niet. De situatie in België is voor circus en straattheater veel beter dan in Polen.” Een Pools artistiek directeur (CasCas België)

Buiten Ja, buiten… Want de open lucht is ook een werkplaats – en omdat de vier groepen niet alleen gebouwen in- en uitgelopen hebben maar ook straten en het veld verkend hebben, pleinen en groene ruimte ontdekt hebben en stadions en stationspleinen betreden hebben. Elke context was een gelegenheid om de gedachten vrij te laten gaan, om artistiek te investeren in onconventionele plaatsen voor kleine of grote virtuele evenementen. De artiesten die deelnamen aan de bezoeken, maar ook de programmamakers en andere actoren, plaatsten zich met gemak en goedgemutst in een andere context: “hier zou ik best eens willen spelen…”, “en als we nu eens een festival zouden organiseren hier aan de oever van deze vijver?” Ze bedachten allemaal een of andere voorstelling voor deze of gene plek. “En natuurlijk is dit geen eenrichtingsaangelegenheid. Het was interessant te zien hoe al die verschillende “niveaus” in interactie gaan en elkaar beïnvloeden. Ik denk dat dit een van de eerste keren was dat ik zo‟n volledig beeld kreeg van een (klein) landschap. Het hielp mij het belang van de – politieke, historische en geografische - omstandigheden in de ontwikkeling van een kunstvorm te begrijpen. En ik ben daar heel dankbaar om. Het hielp mij ogen en geest te openen.” Een Belgisch dramaturge en cultuurjournalist (CasCas Finland)

Wij besteedden overigens ook aandacht aan de milieuproblematiek, die door veel geïnterviewde professionelen in hun initiatieven aan de orde komt. Als de natuur al een belangrijke plaats bekleedt in de discours, dat is dat misschien omdat deze creatieruimten en festivals zich vaak in landelijk gebied bevinden. De straattheater- en circussector integreren deze maatschappelijke kwestie steeds meer in hun werk, net zoals de andere cultuur- en kunstensectoren overigens. Eten en drinken dat biologisch geteeld werd, recyclage van afval, lege flessen, programma‟s op recyclagepapier, waarbij uitsluitend natuurlijk inkt gebruikt wordt, hergebruik van voorwerpen voor decoratie of het maken van meubilair voor kortstondig gebruik, collectief vervoer voor het publiek: de actoren wenden alternatieve oplossingen aan voor een duurzame ontwikkeling. MiramirO had in onze drukke agenda voorzien dat wij Gent ‟s ochtends vroeg samen met de vuilnismannen zouden bezoeken, om ons een idee te geven van de inspanningen die geleverd worden om de 40 ton afval die dagelijks tijdens de Gentse Feesten worden opgehaald te recycleren, hoe zij de lege plastic bekertjes recupereren en de straten reinigen met enzymen. Patrick De Groote van de Zomer van Antwerpen toonde ons hoe rigoureus zij oude voorwerpen recycleren voor het bouwen van tijdelijke festivalbars, mobiele ticketbureaus in opgelapte caravans, de onthaalruimtes voor het publiek en zo voort. De zomerbibliotheek van het Vlaamse theatergezelschap Marius, die helemaal in hout gemaakt is, kreeg natuurlijk een plaats in dit bric à brac – maar wel eigentijdse - landschap. Het festival had zelfs een „zero cost‟ hotel voor publiek op doorreis bedacht, in een oud gebouw met drie verdiepingen, met kamers die bemeubeld waren dank zij de hulp van opkopers. Van inspirerende initiatieven gesproken…

Hardware / Software Ondanks deze paar voorbeelden moeten wij toch toegeven dat wij na de bezoeken in het algemeen met het gevoel zaten dat de situatie voor onze sector uiterst precair blijft. Of om het met een Nederlandse programmamaker te zeggen: de subsidieverleners financieren wel infrastructuur maar kijken een andere kant op als het gaat om steun aan de ontwikkeling van culturele content, alsof het restaureren van een gebouw een project op zichzelf is, terwijl het

18

natuurlijk alleen maar een werkinstrument, een omhulsel is: “Regeringen en raden investeren liever in stenen en gebouwen dan in creatie en kunstenaars. Hardware wordt hoger aangeslagen dan software. Dit is iets dat in Zweden en in Nederland moet veranderen!”. Een artistiek directeur uit Noorwegen sloeg de spijker op de kop: “Je kunt wel geld vinden voor het herstellen van gebouwen zodat ze voor kunst gebruikt kunnen worden, maar overheidsgeld vinden om daarbinnen artistieke activiteit te ontwikkelen of duurzaam gaande te houden, dat is heel wat moeilijker.” Dank zij partnerships tussen de privésector en verschillende overheidsniveaus in de regio‟s kunnen wijken opgewaardeerd worden: alles wordt “mooi” gemaakt en de steden laten zich vaak verleiden tot stadsvernieuwingsprojecten waarin cultuur en cultuurindustrieën een (soms centrale) plaats krijgen. Maar wat met de „software‟, met de content die deze buurten leven moet inblazen? De druk van steeds hogere zelffinanciering verdraait het oorspronkelijke culturele project en leidt er vaak toe dat “niet-rendabele” doelstellingen niet langer aan de orde zijn, zoals het aanboren van nieuw publiek, kunsteducatie of tijd maken voor creatie. “Het was triestig te moeten toegeven dat er in het VK en de Ierse Republiek geen artistieke vooruitgang meer geboekt wordt. Vooral de scholen, die de drijvende kracht achter nieuwe artistieke ontwikkelingen zouden kunnen en moeten zijn, lijken helemaal niet meer geïnteresseerd hun studenten en toekomstige kunstenaars te tonen dat er aan de overkant van het Kanaal een wereld voor inspiratie ligt. Als je industriële decoratie onderwijst dan moet je niet verwonderd zijn dat je ten lange leste alleen maar industriële decoratie meer ziet. En kameraad, laat dat zweven en vliegen maar zitten: er is ook een vloer en die heeft geen ophangpunten nodig.” Een Zweedse producent (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

Getuigenis #2 “Een van de meest waardevolle gesprekken die ik had was mijn gesprek met Wille Christiani (…) Ik kon met hem praten over dingen waarover je met vrijwel niemand kunt praten - technische ontwikkelingen en gezondheid en veiligheid in het VK. In het VK zitten wij met een ongelooflijk strikt en vrijwel onwerkbaar systeem van massa‟s veiligheidsvoorschriften voor alle mogelijke uitrusting, want het optuigen van circusmateriaal valt onder de LOLER (Lifting Operations and Lifting Equipment Regulations) en PUWER (Provision and Use of Work Equipment Regulations), vermits veel dingen die wij gebruiken afkomstig zijn uit de hijsindustrie. En door de aard van werken in de hoogte vallen wij onder de categorie „hoogtewerkers‟. In het VK zijn wij verplicht alle zes maanden al ons materiaal te controleren en te loggen en een stapel papier in te vullen voor elk stukje gereedschap. Dat betekent o.m. elk onderdeeltje met een unieke ID identificeren, wat in de praktijk betekent dat wij ze allemaal moeten nummeren en het gebruik ervan in een logboek bijhouden. De bedoeling is vooral dat er, ingeval van een ongeval, kan worden achterhaald waar de oorzaak ligt: bij de leverancier, de monteur, de fabrikant of zelfs bij het metaal waarin het product gemaakt is. Dat neemt allemaal ontzettend veel tijd in beslag en kost heel wat geld. Ik heb de indruk dat het in Zweden allemaal wat minder stringent is, dat er voor gezondheid en veiligheid hier niet zo‟n onmogelijk systeem bestaat. Ik vond dat goed, omdat de circusindustrie hier nog een tamelijk jonge industrie is, en beetje zoals het twintig jaar geleden in het VK was, wat betekent dat het dezelfde kant kan opgaan als de industrie hier zou groeien. Maar met iemand als Wille in zulke vooraanstaande positie, bestaat de kans dat er lessen getrokken zullen worden uit de fouten die in het VK gemaakt werden en dat er een meer redelijke aanpak komt, met een systeem dat je niet het gevoel geeft langs alle kanten beperkt te worden en dat wat meer vooruitkijkt.” Een monteur uit het VK die deelnam aan het CasCasbezoek aan Zweden

Festivals: postkaarten die nog verzonden zullen worden “Ik vond het heel interessant om festivals en cultuurcentra te bezoeken en om mensen te 19

kunnen ontmoeten die op festivals en in circussen werken. Mensen uit andere landen ontmoeten, vergelijkingen maken en nadenken over hoe zij met circus omgaan, festivals organiseren was allemaal heel inspirerend voor mijn eigen professionele ervaring en inzichten.” Een Finse producent (CasCas België)

Het ging er niet alleen om dat de deelnemers aan de vier « tournees » festivals bijwoonden, maar ook dat zij zouden horen spreken over innoverende festivals, die een beetje anders zijn, of ze nu al lang bestaan of nieuw zijn. Elke organisator wilde graag zijn horizonten verbreden en zoveel mogelijk vergelijkingspunten zoeken: welke motivaties, welke doelstellingen, welke context moeten er zijn opdat een individu, behalve dat hij door de nodige passie gedreven is, bergen verzet om voorstellingen en workshops te geven waar het publiek goede herinneringen aan over houdt? Het was een opluchting te zien dat er in deze tijden van crisis en drastische besnoeiingen in cultuur toch koppigaards bestaan die druk in de weer blijven om kunst en cultuur toegankelijk te houden. Tijdens onze gesprekken vermeldden de professionelen die wij ontmoetten enkele evenementen, en hun beschrijving was voor ons genoeg om ze in onze agenda voor de komende maanden op te nemen:

Stockholm Street Festival (SE) De eerste editie, in 2010, was een gok: Thorsten Andreassen wilde de inwoners van de Zweedse hoofdstad laten ontdekken wat een ontmoetingsplek zou kunnen worden met straatkunstenaars, die bij een hoed spelen. De uitdagingen voor de organisator waren legio: aantonen dat het innemen van de publieke ruimte doenbaar is, internationale artiesten naar Stockholm laten overkomen, de Zweden de ogen openen door hen openluchtvoorstellingen aan te bieden in het stadscentrum, in het hartje van het Koninklijk park (Kungsträdgården). En ze moesten vooral “opgevoed” worden, zij moesten leren een paar muntjes in de hoed te werpen om “waardering te tonen”. In Stockholm werd een groot spel georganiseerd met 200 hoeden die overal in de stad verstopt werden. De bewoners moesten die vinden en konden dan een prijs van een of andere sponsor winnen. “Als liefhebber en beoefenaar van straattheater vond ik het bedroevend dat het Stockholm Street Festival zo weinig steun van de stad kreeg: amper 3.000 Euro. Ik hoop dat daar verbetering in zal komen.” Een Britse artiest (CasCas Zweden)

Een eerste editie van drie dagen zonder geld op poten zetten vergde, behalve de bereidwilligheid van de straatartiesten, een flinke dosis vindingrijkheid. Een voorbeeld: in plaats van overal affiches te plakken en een grote, dure, publiciteitscampagne te voeren, maakte de kleine festivalploeg de zebrapaden van de stad schoon met sjablonen van het logo van het festival, om zo gratis publiciteit in de stad te maken. De voorbijgangers zagen zo het logo en de datums van het festival, en de politie durfde die mafkezen die per slot van rekening de straten aan het schoonmaken waren, niet arresteren. Het festival werd in 2011 opnieuw georganiseerd, ditmaal met wat meer financiële steun, maar jammer genoeg nog altijd in precaire omstandigheden. Het publiek miste de afspraak niet en applaudisseerde enthousiast voor de internationale artiesten, onder wie Clowns Zonder Grenzen Zweden en groepen uit Rwanda, Libië en Birma die ze in hun koffers hadden meegebracht. De inventiviteit van dit jonge festival heeft ons bekoord en ieder van ons is ongetwijfeld naar huis gegaan met een paar goeie ideeën voor “goedkope marketing”.

Chassepierre, festival international des arts de la rue (BE) Tijdens ons bezoek was Alain Schmitz volop bezig met de voorbereidingen van de 38e editie van 20

het Festival de Chassepierre, dat hij al 36 jaar met zichtbaar plezier leidt. Voor dit festival zakken tussen de 27.000 en 30.000 bezoeker af naar het kleine Waalse dorp, dat 200 inwoners telt en vlak bij de grens met Frankrijk en Luxemburg ligt. Die toeschouwers komen zowel uit Franstalig België als uit Vlaanderen en het Duitstalige landsgedeelte en uit de buurlanden. Het festival werd gesticht in 1966 in het kader van de strijd tegen de aanleg van een stuwdam die het dorp helemaal onder water zou zetten. Typisch voor Chassepierre is dat het een “gesloten” festival is; je mag er alleen maar in als je een dagkaart of een kaart voor de twee dagen van het festival koopt. Ook typisch is dat al het technische materiaal naar het dorp gebracht moet worden: er zijn twee opleggers nodig om alle projectors, kabels en ander materiaal naar de 15 tot 20 vertoningsites te brengen. Alain Schmitz programmeert niet zozeer een festival, hij componeert het, waarbij hij heel veel zorg besteedt aan de scenografie (misschien omdat hij ook een centrum voor hedendaagse kunst leidt): “Het publiek komt hierheen omdat we hier op het platteland zijn en we moeten de toeschouwers ook het gevoel geven dat zij zich werkelijk “op de buiten” bevinden. Het gaat er niet om kunst op de hoeken van de straat te zetten. De landwegen en het dorp moeten blijven zoals ze zijn. Wij bouwen dus een passerelle over de Semois waarlangs het publiek naar het terrein moet komen en waar het kan gaan zitten zoals op een familiepicknick. Open ruimte maken en laten, dat maakt deel uit van het uittekenen van een festival.” Met een budget van ongeveer 530 000 Euro stelt het festival sinds 2007 een thematisch programma, of liever “een reisweg doorheen de voorstellingen” voor. En die reis wordt lang op voorhand voorbereid – er zijn drie weken nodig om het uurschema van de voorstellingen ineen te steken, zodat het lijkt alsof je in een vloeiend ballet van treinen naar een onbekende bestemming rijdt…

Hiljaisuus festivaali / Silence festival (FI) Was het vóór of na ons bezoek aan de Kerstman? Vóór of na de sauna? Wij waren in elk geval in Rovaniemi in Lapland toen projectverantwoordelijke Joonas Martikainen ons het Silence festival voorstelde, dat sinds twee jaar plaatsvindt in het hoge noorden van Finland. Het dorp Kaukonen, waar het festival plaatsvindt, is ongetwijfeld een van de weinige dorpen die in 1945 door de Duitsers bij hun vertrek niet met de grond gelijk gemaakt werden. En het is precies daar waar onze groep volgend jaar afspraak heeft, midden in de stille uitgestrekte natuur die bevolkt wordt door rendieren en waar wij de “spanning tussen stilte en podiumkunst zullen voelen”, om de beschrijving van zijn medestichter Agit Cirk te citeren. Vijf dagen artistieke workshops, creaties, publieke repetities en werk in wording, waar het isolement (er mogen slechts 200 gelukkigen deelnemen, organisatoren en artiesten inbegrepen) uitwisseling, multidisciplinair denken en werken, creativiteit en artistiek experiment stimuleert. Het festival wordt niet georganiseerd opdat een bende kosmopolieten die geen inspiratie en innerlijke rust meer hebben, kortstondig een feestje kunnen bouwen (alweer een!). Het is bestemd voor de bewoners van deze afgelegen dorpen, om hen te laten kennismaken met kunst en hen hedendaagse creaties te tonen. Joonas Martikainen en zijn ploeg stelde ons zijn talrijke projecten voor, waaronder lange rondritten doorheen Lapland om in de afgelegen dorpen te gaan spelen. Zijn micro-publiek bekende hem soms dat zij in geen 25 jaar nog een artiest aan het werk had gezien…

Futures Cirque (UK) Zo frustrerend het CasCasbezoek aan de Ierse Republiek en het Verenigd Koninkrijk was, zo bomvol zat de agenda met afspraken. Dit was een mooie gelegenheid om terug te keren naar 21

Bristol en de discussie met de bruisende straattheater- en circusgemeenschap voor te zetten. “Een ander punt is de totale focus op luchtacrobatie overal waar wij kwamen. Het gaat hier alleen maar om zweefnummers, veel meer dan andere disciplines, en netten. Ik heb dat in Zweden in geen jaren nog iemand zien doen en ineens zie je het overal. Ook interessant.... in Zweden zie ik het alleen als ik les geef of bij kindervoorstellingen.” Een Zweedse artiest en regisseur (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

Futures Cirque, niet te verwarren met het Future Circus Festival dat plaatsvond in het kader van Turku, Europese culturele hoofdstad 2011, is meer een uitstalraam dan een festival. Het is bestemd voor Europese programmatoren en toont zowel werk van jonge gezelschappen als meer experimenteel werk dat beschikbaar is voor 2012. Het festival is opgevat als een geprivilegieerd moment voor discussie met de artiesten, voor reflectie tijdens een conferentie (plenaire meetings en thematische werkgroepen). Het is een “showcase waarvoor de gezelschappen betaald worden zodat zij gelijke kansen krijgen”. Want de drie producenten selecteren inderdaad gezelschappen uit Engeland, Schotland, Wales en Noord-Ierland en de Ierse Republiek op basis van dossiers. Zij nodigen zelfs drie gezelschappen uit voor een residentie om hen te steunen bij de realisatie van hun project. Initiatiefneemster Verena Cornwall had in 2006 een eerste editie voorzien, maar zij moest het werk staken bij gebrek aan overheidssteun. Het zou nog vijf jaar duren voor er een tweede Futures Cirque kwam. De aanhouder wint dus!

Sortilèges, rue et vous ! (BE) Sortilèges, dat al 23 jaar bestaat, is sinds drie jaar volledig gewijd aan straattheater, kermiskunsten en circus in open lucht. Het Centre des Arts de la Rue (zie p. xx) organiseert dit jaarlijkse rendez-vous in nauwe samenwerking met het cultureel centrum van Ath en wordt gevoed door het begeleidend werk van het residentieoord en zijn artistieke oriëntering : straatmuzikanten. De organisatie groeit van drie tot dertig mensen om het programma voor te bereiden, dat bestaat uit een veertigtal voorstellingen in twee dagen. Daar dit festival in Wallonië het eerste van het seizoen is, bevinden zich onder de tien- tot twaalfduizend bezoekers ook veel programmatoren om werk te scouten dat zij dan later aan hun eigen publiek kunnen tonen. De professionelen hebben vooral oog voor de « Springplank » sectie waar jonge gezelschappen hun eerste productie, of een werk in wording voorstellen. Zelfs al worden die jongeren niet vergoed voor hun prestaties, dan krijgen ze toch kosten terugbetaald, worden zij gecoacht en krijgen zij in situ technische bijstand zodat zij op de best geschikte plaatsen in comfortabele omstandigheden kunnen spelen. Artistiek directeur Alain Coulon weet dat hij niet over fenomenale middelen beschikt, verre van zelfs - maar hij illustreert het oude spreekwoord dat zegt dat de rijken geven en de armen delen. “Er zijn echt veel circus- en straattheaterfestivals in België, maar toch verdienen beide genres meer waardering. Circus wordt beschouwd als amusement voor kinderen en straattheater wordt meer als een soort hobby beschouwd, niet als een “serieuze kunst”. Hoe het ook zij, ik vind dat er voor deze kunstvormen op alle niveaus in Vlaanderen meer geld en betere structuren beschikbaar gemaakt worden dan bij voorbeeld in Finland.” Een Fins producent (CasCas België)

Circus Ruska (FI) “Wij willen niet vet worden” kondigde Petteri Jakobsson, verantwoordelijke voor het oudste festival voor hedendaags circus in Finland, bij de opening aan. Toch lijkt de manifestatie in Tampere elk jaar in januari de volledige circusgemeenschap één weekend lang bijeen te brengen. 22

Zij komen kijken naar premières, beloftevolle jonge gezelschappen ondersteunen, voorstellingen uit de Scandinavische landen toejuichen… en wat menselijke warmte zoeken in die mooie Scandinavische winter. Kitte Klemettilä, kostuumontwerpster aan de school voor amateurcircus Sorin Sirkus, die de hand aan de ploeg slaat, bevestigde dit enthousiast. “De circuskunsten staan in Nederland nog in de kinderschoenen. Wij hebben twee goede festivals : Circusstad Festival Rotterdam en Circo Circolo Circus Theaterfestival - maar in het algemeen is circustheater bij ons nog maar weinig bekend. Ze kennen alleen Cirque du Soleil, omdat ze dat op televisie gezien hebben.” Een Nederlands programmator (CasCas Zweden)

De vertoningplaatsen zijn geconcentreerd, de toegangsprijzen zijn beperkt en de dagen worden besloten met “nieuw burlesk cabaret” en muziek. De datums voor het festival liggen al vast tot 2015. Er is dus geen enkel excuus om er niet heen te gaan.

Postkaarten aan politieke besluitvormers “De politiek is belangrijk – ministers, burgemeesters en andere politieke decision makers – en heeft een grote impact op kunst en cultuur, niet alleen op grote gezelschappen en instellingen, maar net zo goed op de onafhankelijke performer en een klein, beginnend gezelschap. Het smeden van individuele, persoonlijke relaties met die beslissers is een integraal onderdeel van het welslagen van culturele projecten.” Een in Duitsland wonend Australisch artiest en lesgever (CasCas België)

Actoren uit de cultuursector zijn bijzonder wantrouwig geworden tegenover vertegenwoordigers van cultuurraden of ministeries bevoegd voor cultuur, vooral nu er gesnoeid moet worden in de budgetten en het vrijmaken van belastinggeld voor kunst en cultuur als gevolg van de crisis her en der opnieuw in vraag gesteld wordt. Tijdens de CasCasbezoeken hadden de deelnemers een mooie gelegenheid om daar eens over te praten met zulke – lokale en nationale - politieke verantwoordelijken. Het was een gelegenheid om vragen te stellen over hun kennis en hun beleid inzake steun aan straattheater en circus. Die officiële vertegenwoordigers hebben ons te woord gestaan en tijd vrijgemaakt om ons te vertellen hoe het met hun cultuurbeleid gesteld is, en om met ons van gedachten te wisselen over het al dan niet goed onderbouwd zijn van bepaalde maatregelen. Zij hebben proberen antwoorden op onze – soms erg uiteenlopende – vragen, hoe ver de standpunten soms ook uit elkaar lagen. Die verscheidenheid, gevolg van verschillende culturele tradities van de deelnemers, hielp ons bepaalde problemen vanuit een andere hoek te bekijken en was bijzonder verrijkend. De decision makers gingen met ons mee op stap, deelden de maaltijden, de drukke agenda en gingen met ons mee op verplaatsing om langer te kunnen discussiëren. De gesprekken met Marie-Anne Van Hijfte en Machteld De Smedt van de Vlaamse Gemeenschap (Volksontwikkeling en Lokaal Cultuurbeleid), David Parnell van de Ierse Arts Council (An Chomhairle Ealaíon), Peter Gregory en Sally Lewis van de Welsh Arts Council, Lieven Decaluwe, schepen van cultuur, toerisme en feestelijkheden van de stad Gent, Jaine Lumsden van Creative Scotland, Amélia Franck van het Ministerie van de Franse Gemeenschap, Elin Norquist van de Zweedse Kulturrådet, Katri Santtila van het Finse ministerie van onderwijs en cultuur en Marianna Kajantie van het departement cultuurbeleid van de stad Helsinki, deden ons uiteindelijk beseffen dat die mensen geen tegenstanders van ons zijn, maar evengoed professionelen die zich ook voluit voor de cultuursector inzetten. “Ik vond die ontmoetingen met die dame van het stadsbestuur van Helsinki en van het ministerie van onderwijs en cultuur heel interessant. Dit soort ontmoetingen komen in mijn

23

land niet vaak voor.” Een Tsjechisch artiest (CasCas Finland)

Tijdens die gesprekken toonden deze vertegenwoordigers dat zij zich ten volle bewust waren van de onvolkomenheden van hun beleid inzake onze sectoren. Zij zijn nu eenmaal afhankelijk van weer andere decision makers, ofwel omdat die anderen meer gewicht in de schaal werpen of omdat zij zelf afhankelijk zijn van de politieke macht. Hun speelruimte is dus blijkbaar heel beperkt. De economische crisis in Europa en de soms zware besnoeiingen in de cultuurbudgetten zijn niet bepaald gunstig voor een nieuw elan in het begeleiden, structureren en professionaliseren van de artistieke praktijk. En al werden straattheater en circus in het cultuurbeleid al vóór de crisis jammer genoeg al stiefmoederlijk behandeld, toch is er ondertussen in een mum van tijd nog eens flink met de grove borstel door hun budgetten gegaan.

Nood aan erkenning In Europa wordt in het cultuurbeleid in het algemeen weinig aandacht geschonken aan straattheater en circus en bestaan er weinig instellingen die inspelen op hun specifieke noden. Vandaag nog krijgen zij vaak alleen maar steun via transversale fondsen voor podiumkunsten. In de landen die we met het CasCasproject bezochten hebben beide disciplines wel een nationale erkenning gekregen, behalve bij Creative Scotland en de Zweedse Kulturrådet, die hen niet vermelden in hun officiële documenten. Toch proberen die instellingen beide sectoren te laten genieten van de bestaande voorzieningen, uitgaande van het standpunt dat er op dit ogenblik geen voldoende grote kritische massa bestaat om een specifiek beleid voor beide sectoren te overwegen. Dat schept natuurlijk een vicieuze cirkel, want de verschillende praktijken kunnen maar met moeite overleven en de initiatieven kunnen zonder actieve overheidssteun niet duurzaam worden. Op lokaal niveau bestaat zulke erkenning om zo te zeggen nergens, zelfs al schenken bepaalde steden veel aandacht aan onze sectoren – wij denken bij voorbeeld aan Ath in België, maar er zijn er zeker nog een paar andere elders in Europa. Wordt er op nationaal niveau steeds meer rekening gehouden met het circus, dan krijgt het straattheater steeds meer actieve steun op lokaal niveau. Overal waar wij kwamen constateerden wij een reëel onevenwicht in hoe de sectoren behandeld worden. “Het straattheater en het circus lijken in het Verenigd Koninkrijk min of meer ingeburgerde sectoren te zijn. Ierland mist eerst en vooral een sterk netwerk van professionelen, maar in tweede instantie ook een aantal andere necessaires (ruimte en opleiding, bij voorbeeld), al is er meer overheidssteun in zoverre circus en straattheater door de Irish Arts Council erkend worden als kunstvormen.” Een Iers artiest die in Italië woont (CasCas Ierland & GrootBrittannië)

Het is een feit dat institutionele erkenning noodzakelijk is om een cultuurbeleid te ontwerpen waarin beleidsstrategieën op maat van de circus- en straattheaterpraktijk uitgewerkt kunnen worden. Benoemen is zingeven, het is een dialoog aangaan met vertegenwoordigers van de cultuursector, oor hebben voor de problemen op de werkvloer en er antwoorden op geven, zonder dat er daarom noodzakelijkerwijs sprake moet zijn van gevoelige verhoging van financiële steun. De vertegenwoordigers die we ontmoetten voeren nu aan dat erkenning een stroom van subsidieaanvragen op gang zal brengen en bijkomende uitgaven zal veroorzaken, terwijl de actoren zelf, bewust van de problemen waarmee onze huidige samenleving te kampen heeft, nadenken aan nieuwe ontwikkelingsmodellen.

Lokaal niveau De Gentse schepen van cultuur en zijn medewerkers heetten ons hartelijk welkom op het 24

stadhuis. Patrimonium, universiteit… met een vermoeide maar joviale blik wees hij naar een grote kaart waarop alle culturele infrastructuur van zijn ambtsgebied staat en hij hield zijn vinger stil op een gebouw waarvan de renovatie binnenkort moet beginnen. Het oude wintercircus, al jarenlang in verval, bood na de oorlog onderdak aan een autogarage en werd nadien gesloten. Er werd een vraag gesteld over de nieuwe bestemming. Nee, het wordt niet opnieuw een circus. Veel te duur. Over de politiek van de stad werd transversaal gesproken, want er werd binnen de cultuursector nog geen sectorale actie ontwikkeld. Straattheater? Wel, wij hebben MiramirO. Circus? Wel, wij hebben De Expeditie. Een wat bondig antwoord als je weet dat deze organisaties al jarenlang om werkruimte vragen, dat zij nog steeds met een nijpend tekort aan creatie- en oefenruimte zitten, hier in deze stad, maar ook elders – we komen er later nog op terug. Ja, voor dans en theater bestaat er infrastructuur, maar de stad voelt zich niet geroepen om iedereen tevreden te maken: zij wordt druk en continu aangesproken, maar heeft daar de middelen niet voor... Straattheater en circus worden “in de marge” geholpen. “In Kroatië is het onmogelijk te praten over passende financiële steun voor creatie-, oefen- en voorstellingsruimte of opleiding en vorming voor circus of straattheater. Er bestaat nog geen reguliere circusscène in Kroatië. Circus wordt bijna uitsluitend opgevoerd tijdens het festivalseizoen (Nieuw Circusfestival in Zagreb en talloze kleinere straattheaterfestivals in Porec, Varazdin, Zadar, Samobor, Split). Volgens mij wordt het circus nog niet erkend als een belangrijke poot in de culturele sector.” Een Kroatische criticus (CasCas België)

De toon van ons gesprek met de vertegenwoordigster van de dienst cultuur van de stad Helsinki was tamelijk verschillend. Het trefwoord dat in het gesprek telkens weer terugkwam was “flexibiliteit”. Wij moesten immers begrijpen dat de stad, die met handen en voeten gebonden zit aan budgettaire enveloppen voor de grote lokale culturele instellingen, het hele jaar door projecten ondersteunt. Er bestaan hier geen vervaldata voor het indienen van subsidieaanvragen: op regelmatige basis kent een comité van verkozenen kleine sommen toe en het circus wordt dus op die manier ondersteund. Straattheater bestaat niet in Finland – het werd ons voortdurend gezegd – maar toch heeft de stad een programma „culturele activiteiten extra muros‟ gelanceerd, om kunst toegankelijker te maken en om zo alle culturele instellingen en organisaties van de stad aan te moedigen om innoverende publiekgerichte projecten te bedenken. Nogmaals: geen cultuurbeleid dat op onze sectoren gericht is, nog minder voorzieningen, maar wel gegarandeerde toegang tot de beschikbare fondsen. Het is dus geen commissie van experts of van peers die deze subsidies toekent. Zelfs als de mensen van de administratie elk dossier met veel zorg voorbereiden, dan blijft een gevolg van de procedure toch dat er geen selectiecriteria bekendgemaakt worden – en dus vaag zijn. We zijn niet te weten gekomen hoeveel van de 40 miljoen Euro van het fonds uiteindelijk bij onze sector beland zijn. “Het grootste verschil is dat er in België subsidies specifiek voor circuskunsten bestaan, wat in Berlijn jammer genoeg niet het geval is. Er is wat geld voor hybride kunstvormen en hedendaagse dans, maar circus wordt niet voldoende als kunst beschouwd om gesubsidieerd te worden.” Een in Duitsland wonende Australische artiest en lesgever (CasCas België)

Het is interessant te constateren dat de lokale politiek in beide gevallen geen rekening houdt met nationale strategieën. De actieradius is weliswaar beperkt, maar er lijken geen formele raadplegingen te gebeuren of enig strategisch overleg te bestaan om de overheidssteun aan circus en straattheater duidelijk te omlijnen. Deze twee gesprekken tonen ook aan in welke mate de overheden open staan voor onze sectoren en dat zij er tezelfdertijd niet van wakker liggen om er achter te komen of de transversale voorzieningen tegemoet komen aan de specifieke problemen van de verschillende actoren. In dit systeem moet wat functioneert voor theater of muziek dus ook maar functioneren voor circus of straattheater. Een heleboel vragen blijven onbeantwoord: 25

houden de politieke verantwoordelijken rekening met het seizoensgebonden karakter van het straattheater? Wat betekent spelen in de publieke ruimte eigenlijk? Wat betekent het geen kaartenverkoop te hebben? Houden zij er, als zij over het beleid nadenken, rekening mee dat het veel tijd vraagt om een circusnummer op punt te stellen en dat fysieke en technische training een doorslaggevende rol spelen, waardoor het langer duurt om een productie op het getouw te zetten?

Nationaal niveau “Ik kreeg inzicht in het Belgische circusveld. Ik besefte ook dat de Belgische samenleving, ondanks de steun aan de circuskunsten, met een cultureel probleem zit, en dat financiering en subsidiëring afhankelijk zijn van het samengaan/leven van verschillende nationaliteiten in één zelfde land.” Kroatische criticus (CasCas België)

De opmerking van deze Kroatische deelnemer zou ook kunnen gelden voor het Verenigd Koninkrijk en Ierland: voor de deelnemers was het een grote verrassing dat zij te maken hadden met vijf verschillende landen, die elk een Arts Council hebben en een eigen politiek voeren en strategieën volgen. Deze landen, die geïsoleerd liggen van het Europese continent, gaven ook de indruk gescheiden te zijn van elkaar, hoewel zij geografisch en cultureel heel dicht bijeen liggen. Dat de Schotten niet wisten hoe het met artiesten in Engeland gesteld is, wekte verbazing. De deelnemers hebben deze duik in die verschillende systemen van hen zeer gewaardeerd, en in de meeste commentaren kunnen we lezen dat ze dit onderzoek naar de verschillen en overeenkomsten heel verrijkend vonden. “Jammer genoeg zal de economische situatie en het ontbreken van een duidelijke beleidsstrategie de sector in Catalonië dwingen zelf een dringend ontwikkelingsplan op te stellen en in handen te nemen om een vooruitgang en verbetering van de kunsten in open lucht te garanderen, zowel op het vlak van werkomstandigheden en de artistieke kwaliteit van de creaties.” Een Spaanse producent (CasCas Zweden)

Hoe kan je onvergelijkbare situaties na de CasCasbezoeken met elkaar vergelijken? Er zijn zoveel verschillende elementen – historiek, aantal inwoners, aantal artistieke gezelschappen, financiering, economische modellen, klimaat, esthetische ontwikkeling en definities - en het zou dus waanzin zijn gegevens die zo van elkaar verschillen te gaan vergelijken of analyseren. Toch tekenen zich, als je al die verschillende realiteiten naast elkaar legt, bepaalde krachtlijnen af: ten eerste dat er ongeveer overal een politiek van ondersteuning van het circus gevoerd wordt (wat duidelijk minder het geval is voor straattheater). Maar de sectoren blijven verontrustend kwetsbaar. Vervolgens dat deze politiek geënt is op een beleid inzake andere artistieke sectoren. En ten slotte dat het Franse model een referentie- en vergelijkingspunt blijft, dat luxueus geacht wordt qua middelen en dat soms kritiek krijgt om de esthetiserende producties die er gemaakt worden. Frankrijk geldt (maar hoelang nog?) als een plaats waar het comfortabel werken is en waar veel mogelijkheden bestaan: residenties voor straattheater en circus, het principe van “tijdelijke onderbreking”, werkingssubsidies, steun aan creatie en distributie… Liggen de budgetten in dit land hoger dan elders, dan is dat ook – weinigen zijn zich daarvan bewust omdat het ongeveer 450 circusgezelschappen en 1100 straattheatergezelschappen ondersteunt. “Mijn festival trekt ongeveer evenveel mensen in drie dagen (25.000 - 30.000) als een middelgroot theater in één seizoen. En toch krijgt dat theater gemakkelijk tien keer meer geld van de lokale overheid.” Een Nederlandse programmator (CasCas Zweden)

Een nationaal ondersteuningsbeleid is meestal van vrij recente datum. De vertegenwoordigster van de Franse Gemeenschap wees erop dat de steun gestadig toenam, van nul tot 1.117.000 Euro 26

in tien jaar – zij vergat te preciseren dat projecten vroeger, toen er nog geen specifiek beleid bestond, subsidies kregen uit andere fondsen. Zij leek evenwel te beseffen dat het budget nog altijd heel laag ligt, niet alleen in vergelijking tot dat van het theater (net boven 39 miljoen Euro), maar vooral in verhouding tot de noden van de actoren willen ze hun professionele praktijk verankeren. In 2011 werden 310.000 Euro verdeeld over negen festivals, terwijl elk van hen eigenlijk een bedrag had moeten krijgen dat even groot was als het volledige beschikbare budget… Laten we maar eventjes dromen. In Finland is de snelle uitwerking van een beleid inzake het circus van heel recente datum. We spreken over amper vijf jaar. En toch bleek de strategie doeltreffend en vooruitstrevend: steun aan projecten, werkingssubsidies en ondersteuning van internationale promotie en distributie. De werkingssubsidie voor organisaties is, bij voorbeeld, in twee jaar verviervoudigd en bedraagt nu 400.000 Euro. Wat een van de deelnemers aan CasCas deed zeggen: “In Finland durven cultuurbeleidmakers tenminste risico‟s nemen.” Zoals bij de Arts Council van Wales wordt de nadruk gelegd op de persoonlijke ontwikkeling van de kunstenaars, met individuele beurzen voor levenslang leren, kennisverwerving, mobiliteit, netwerking en mentorschap. De instellingen blijven daarentegen doof voor de vraag naar werkingssubsidies voor gezelschappen. Beseffen zij dan niet dat al die gezelschappen daardoor verplicht zijn jaarlijks een groot aantal werken te produceren om te kunnen overleven? Dit beleid tast de kwaliteit van de voorstellingen en producties aan. Begin 2011 kondigden de grote circusgezelschappen elk niet minder dan vijf tot tien premières aan… en probeerden voor hun artiesten regelmatige inkomsten te verzekeren. “Steun aan export van de kunst, zelfs als de productie niet in Finland zelf werd voorgesteld. In het VK moet belastinggeld besteed worden in het VK zelf. De meeste gezelschappen zijn niet in staat om projecten te ontwikkelen met belastinggeld dat ze gewoon aannemen, om ze nadien commercieel in het buitenland te gaan verkopen.” Een Britse artiest (CasCas Finland)

12 november 2008 was een politiek keerpunt in Vlaanderen vermits het parlement een decreet op circuskunsten goedkeurde dat een “optimale ontwikkeling” van de sector als doelstelling vastlegt. De tekst tekende een beleidskader voor de voorzieningen bestemd voor hulp aan kunstenaars en gezelschappen, zowel voor traditioneel circus als voor artistiek circus, een betere decentralisatie en internationale uitstraling. Geschraagd door een budget van 2.253.000 Euro in 2010 kon Vlaanderen het Circuscentrum oprichten, dat kon starten met een budget van 686.000 Euro voor 2010 en een subsidieovereenkomst voor vijf jaar. Dit circusdecreet kwam tot stand nadat in 2006 het Kunstendecreet de subsidies aan de andere kunstensectoren regelde. De Vlamingen hebben altijd de positieve kant van dit decreet onderstreept: circus wordt erkend als kunstvorm, het kan werken met duidelijke en identificeerbare budgetten, die van de recentste besnoeiingen bespaard bleven – maar het circus komt toch niet op gelijke voet met de andere kunsten en zijn pluridisciplinaire karakter werd niet onderstreept. Hebben alle circusactoren de sprong gewaagd om zich achter de vlag van het circusdecreet te scharen, dan zijn de actoren uit het straattheater verdeeld. Het straattheater MiramirO is overgestapt naar het Circusdecreet, terwijl de Zomer van Antwerpen nog onder het Kunstendecreet ressorteert. De straattheaterartiesten zijn een beetje in de war: moeten zij van decreet veranderen, of toch maar onder het Kunstendecreet blijven? Verschillende gezelschappen zwichten niet helemaal voor de verleiding om over te stappen, omdat de algemene beoordelingscommissies hun werk kennen, soms zelfs al jarenlang... Zij zijn dus bang de relaties met de overheid weer van nul opnieuw te moeten beginnen en alles wat ze nu bezitten te verliezen. Toen wij aan de Vlaamse vertegenwoordigers vroegen of het opportuun was ook een decreet op 27

het straattheater te schrijven, bleven zij niet op de zijlijn staan: er wordt met de sector blijkbaar een consultatieronde belegd, zolang er geen sprake is van urgenties. Het huidige decreet kan misschien ook evolueren, met name om expliciet plaats te bieden aan straattheater. De sector leek bereid te wachten op een eerste evaluatie en dan correcties in de aanvankelijke tekst aan te brengen. “Italië is totaal gedesorganiseerd en ik zie niet de minste beweging naar een samenhangend en één gemaakt nationaal circus of straattheater in de nabije toekomst. Misschien kunnen verschillende mensen op eigen houtje beginnen met het leveren van diensten, ruimte of festivals waaraan zo‟n nijpend tekort bestaat en zo de omgeving creëren die noodzakelijk is voor een gezonde circus- en straattheatersector. Maar het zou een zuiver toeval zijn als dat lukte.” Een Ierse kunstenaar die in Italië woont (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

Tot besluit Voor elke reis bevond een groep professionelen uit het straattheater en circus zich een week lang ver weg van hun dagelijkse omgeving, van dagelijkse taken, beslommeringen en projecten, en konden zij intens ervaren wat mobiliteit is. Het was intens, niet alleen als gevolg van een drukke agenda - met bezoeken, afspraken en voorstellingen - maar ook gezien de kwantiteit en kwaliteit van de informatie die zij in korte tijd te verwerken kregen. Bovendien waren zij, zonder dat ze zelf in een werksituatie zaten, volkomen gefocust op hun vak, hun carrière en op zichzelf. “Het was een heel positieve, nuttige en verhelderende reis en het is voordelig voor veel mensen te weten te komen hoe het er in andere landen aan toe gaat (en op verschillende niveaus ook) via gesprekken en kennismaking met verschillende mensen, verschillende ervaringen en praktijken.” Een Brits artistiek directeur (CasCas België)

CasCas hielp hen niet alleen artistieke projecten en de sleutelfiguren in andere landen in kaart te brengen, of erachter te komen welke mensen van pas zouden komen om hen in een paar maanden of jaren te helpen aan het uitbouwen van een internationale carrière. Het project heeft hen in vraag gesteld, hun praktijk bevraagd, hen vrede doen nemen met hun keuzes in het leven of hen aangemoedigd andere perspectieven te openen. Het was een intieme ervaring die in de volste betekenis van het woord Europees was. “Tja, dat netwerken dat erbij komt is schitterend: de kennis die je vergaart (van de andere deelnemers aan de tournee en tijdens de bezoeken) is zo nuttig, zowel voor je eigen praktijk als voor een inzicht in het Europese circuit.” Een Zweeds communicatieverantwoordelijke (CasCas Ierland & Groot-Brittannië)

En de deelnemers zijn van nu af klaar om de nieuw verworven kennis en hun nieuwe contacten te gebruiken: een van hen is al begonnen met het uitwerken van een Vlaams-Engels samenwerkingsproject, een ander stuurt residentiedossiers naar Scandinavië, terwijl een derde zijn vrienden van CasCas uitnodigt om naar zijn festival in Catalonië te komen. Er is er ook een die nu een stage volgt om zich vertrouwd te maken met het Europese cultuurbeleid. De voordelen van het project zijn talrijk. Zij zijn zichtbaar en beloftevol. “In de gesprekken die we voerden met artiesten, docenten of mensen uit de administratie, was het leuk dat er vanuit onze groep zoveel verschillende soorten vragen gesteld werden, telkens vanuit onze eigen achtergrond en in een ander perspectief. Dat is zeker een meerwaarde, zoniet een basisvoorwaarde voor een interessant en geschakeerd beeld van het veld. Veel ogen samen geven een breed zicht.” Een Belgisch dramaturg en criticus (CasCas Finland)

28

De professionelen die deelnamen aan het project waren en zijn nog steeds gemotiveerd. Er is daardoor een nieuw soort solidariteit tussen actoren uit verschillende landen voelbaar geworden, een elan dat verder gaat dan alleen maar een wederzijds inzicht in verschillende realiteiten: elk van hen is thuisgekomen met de wil om een bijdrage te leveren aan het nog zwakke bouwsel van het straattheater en het circus, om het algemeen belang te verzoenen met particuliere belangen. Op het ogenblik dat de plaats van de kunst in diverse samenlevingen weer in vraag gesteld wordt, verdedigen zij elk op hun manier de fundamentele waarden en maken zij samen ruimte voor kunst en cultuur in Europa. “Er is in Europa een rijke verscheidenheid in hoe circus, landschappen, cultuur en gewoontes benaderd worden en elk land heeft iets unieks dat uiteindelijk een neerslag kan en zal vinden in zijn artistieke output. Verschillende nationaliteiten samenbrengen maakt iedereen dus rijker en meer gemotiveerd.” Een Italiaanse hoofdredacteur (CasCas Finland)

29