Plukt de appel. Verwerk een appel. Inspiratiegids voor fruitverwerkingsinitiatieven. Velt, 2012

Plukt de appel

Verwerk een appel Inspiratiegids voor fruitverwerkingsinitiatieven. Velt, 2012.

2

Lang leve de appel

Waarom deze inspiratiegids? Tekst Emelie Heller

Augustus, september en oktober zijn de oogstmaanden bij uitstek. Mensen met een moestuin, boomgaard of fruitbedrijf weten wat dat betekent. Na het oogsten, moet het fruit een goede bewaarplaats krijgen. Het teveel aan vers fruit wordt verwerkt tot sap, appelmoes of ander lekkers. En je kan vrienden, buren en familie laten meesmullen van de appels uit de tuin. Daar tegenover staat dat er veel fruitbomen of boomgaarden bestaan die verwaarloosd worden; oogst blijft liggen omdat men niet weet wat er met het fruit moet gebeuren. Vooral in landelijke gebieden wordt op deze manier voedsel verspild. Tot 40% van de wereldwijde voedselproductie gaat verloren door verspilling en dat veroorzaakt veel afval en energieverlies. Gemeenten en lokale organisaties kunnen meewerken om deze trend te doorbreken. Door lokaal fruit in kaart te brengen, het te (laten) oogsten en het op een energie-arme manier te bewaren kan er heel wat voedsel gerecupereerd worden. Bovendien legt dit voedsel weinig kilometers af. Velt wil met het project ‘lang leve de appel’ consumenten sensibiliseren over het thema ‘voedselverspilling’ door te focussen op de appel. Velt werkte daarvoor een workshop ‘lang leve de appel uit’. Maar we willen ook met onze voeten in de boomgaard staan: op verschillende plaatsen kan je appels laten persen tot bewaarbaar sap. Dat aanbod is versnipperd en de. vraag naar lokale verwerking is groter dan het aanbod. Velt krijgt daar geregeld vragen over.

Deze gids bevat een concreet stappenplan voor gemeenten en lokale initiatiefnemers die een gezamenlijk fruitpersmoment of andere activiteit willen organiseren dat tot doel heeft voedselverspilling te reduceren. Velt wil deze ‘gezamenlijke aanpak’ promoten naar de buitenwereld toe. Door één of meerdere verwerkingsmomenten te organiseren, oogst en verwerk je samen met buren, inwoners van de gemeente,... Dit is ook een uitgelezen moment om die inwoners te bereiken die om economische en sociale redenen moeilijk te betrekken zijn. In deze gids vind je verschillende voorbeelden van mogelijke fruitactiviteiten. Je vindt er ook één uitgewerkte fruitactie ‘Bilzen de boom in’. Op 2 dagen tijd werd er in de landcommanderij in Alden-Biesen 4.500kg fruit geplukt. Dat is fruit dat anders was blijven liggen. We hopen dat deze gids je inspireert om zelf een actie te ondernemen voor een grotere appeloogst. Laat die appelteller aantikken! Dit project is tot stand gekomen dankzij de steun van het Fonds Duurzaam Materialen- en Energiebeheer, beheerd door de Koning Boudewijnstichting.”

Wat biedt Velt?

3

Appelbloesem Foto Tom & Katrien

Het is onze ambitie om op www.velt.be alle informatie over appeloogst en –verwerking te bundelen. Met de steun van de KBS hebben we een workshop georganiseerd, een website ontwikkeld en Bilzen De Boom in, mee uitgewerkt. Maar er is nog een lange weg te gaan en nog veel bomen te oogsten. Daar wil Velt mee zijn schouders onder zetten, samen met al wie een appeltje wil bijdragen. Heb je nog aanvullingen, opmerkingen of gerealiseerde ideeën, geef ze gerust door aan: [email protected]. Je kunt ons helpen om een klare kijk op de appel te geven.

4

Appelpers

Plantage met gratis appels na 36 uur leegeplukt - 05/11/2009 De appelplantage van fruitteler Bart Groven in Helshoven is helemaal leeggeplukt. En dat 36 uur nadat hij aankondigde in de kranten dat hij zijn plantage openstelde voor iedereen die gratis appels wou komen plukken. Door de lage prijs die hij voor zijn appels krijgt, was het niet rendabel om personeel in te zetten om ze te laten plukken

Toeristen kunnen appelboom adopteren in Limburg - 28/03/2009 Limburg maakt zich op voor een nieuw toeristisch seizoen. Hoewel de bloesems pas na Pasen worden verwacht, krijgen de uitbaters van de logies al volop boekingen voor de paasvakantie. Sinds kort kan je als toerist ook een appelboom uit een hoogstamboomgaard adopteren.

Fruitboer klaagt grootschalige fruitdiefstallen aan - 11/10/2007 Fruitkweker Filip De Coster betrapte een man die zijn wagen had volgeladen met gestolen appels. Volgens de boer gebeurt het steeds vaker dat er zonder toestemming fruit wordt geplukt. “Dat kinderen een appel aftrekken, daar kan ik mee leven. Maar die grootschalige diefstallen gaan mij te ver”, luidt het in Het Nieuwsblad. De boer overweegt om borden te plaatsen. Die moeten duidelijk maken dat wie fruit meeneemt zonder toestemming zich aan diefstal bezondigt en door de politie kan worden geverbaliseerd. Consumenten plukken zelf fruit in boomgaarden - 09/09/2005 “Het is moeilijk tegenwoordig nog goede plukkers te vinden. En als je ze vindt, moet je haast een secretaresse in dienst nemen om alle papieren in orde te brengen. Het is om onnozel van te worden”. Maar fruitteler Jan Verelst uit de Antwerpse gemeente Vremde heeft een originele manier bedacht om zijn fruit te verkopen: mensen mogen tot eind oktober zelf hun appels en peren bij hem komen plukken. Mobiele fruitpers trekt door Vlaamse gemeenten - 10/09/2010 De sapmobiel, een fruitpersmachine die gemonteerd is op een grote aanhangwagen, rijdt van dorp tot dorp in Haspengouw en Voeren. © Dietmut Teijgeman-Hansen

5

Over voedselverspilling Voedselverspilling, een probleem? Tekst Emelie Heller

Momenteel is voedselverspilling een hot item. Het wordt dan ook stilaan duidelijk hoe groot de verspilling is in België en over heel de wereld. Tot 40% van de wereldwijde voedselproductie gaat verloren door verspilling. In concrete cijfers gaat het over 1,3 miljard ton eten dat op de vuilnisbelt belandt. Voedsel dat perfect consumeerbaar is maar door omstandigheden niet opgegeten of verwerkt wordt. De productie van voeding kost veel energie en legt bijgevolg een zware druk op het milieu. Voedsel is voor 20 tot 30 % verantwoordelijk voor de totale milieuimpact. Hierbij gaat het niet enkel om de productie, maar ook om verwerking, distributie en consumptie. Als voedsel verloren gaat, gaan ook de geïnvesteerde energie en de grondstoffen die er voor nodig zijn verloren. Hoe later voedsel in de keten verloren gaat, hoe groter het verlies aan energie en (schaarse) grondstoffen des te groter de milieu-effecten. Als je kiest voor lokale en seizoensgebonden voeding, minder vlees en vis, biologische voeding maar je koopt er te veel van of je bewaart het niet goed, dan gaat het milieuvoordeel van die eco-producten de mist in. Bovendien kost verspilling veel geld en is het onaanvaardbaar dat er in een wereld met 925 miljoen hongerlijdende mensen goed voedsel wordt weg gegooid. Voedselverlies treedt op bij elke schakel in de keten. Door kwaliteitseisen gooien producenten kleinere of onregelmatig gevormde groenten weg. In de distributiesector is verspilling vaak een gevolg van een onnauwkeurig voorraadbeheer en esthetische overwegingen. Consumenten gooien voedsel weg door diverse redenen zoals een gebrek aan kennis en vaardig-

heden in de keuken en een verkeerde inschatting van houdbaarheid en van portiegrootte. Verspilling van appels Voedselverspilling binnen de appel- en fruitsector kunnen we opsplitsen in twee stromen, verspilling binnen de industriële fruitbouw en verspilling bij particulieren. Bij de industriële fruitbouw zijn er vier mogelijke verliesposten tussen oogst en verkoop: parasitair (o.a. vruchtrot, insecten), klimaat (o.a. hagel, wind, droogte), fysiologisch (inwendig bruin) en vogelschade. Rot is de belangrijkste reden van voedselverlies. Appels die minder goed

zijn, kunnen nog naar de verwerkende industrie, de allerlaagste kwaliteit kan nog dienen als veevoeder. Bij particulieren kan er naast deze vier verliesposten nog een vijfde reden zijn, namelijk onwetendheid. Mensen weten niet wat ze met hun appel- en perenoogst moeten doen, hoe ze deze kunnen verwerken. Hierdoor rot het fruit weg. Het is vooral deze laatste groep die we trachten te bereiken binnen het project. Volgens de Vlaamse Milieumaatschappij nemen privétuinen 8 à 9 % van de oppervlakte in Vlaanderen in. Ruim acht op de tien woningen heeft een tuin. Het grootste deel ervan is gazon en in de meeste gevallen neemt het gazon meer dan 50% van de totale tuin in beslag. In 72% van de tuinen worden groente, fruit, noten en eieren geproduceerd. In de gemeente Herent werden 25 tuinen onderzocht. In 5 van deze tuinen waren er één of meerdere appelbomen geproduceerd, goed voor 185 kilogram. Voedselproductie in privétuinen is niet onbelangrijk en er is zeker potentieel. Laten we die productie zeker niet verloren gaan. © Anneke van Beek

6

Workshops en infomateriaal Mogelijkheden en praktijkvoorbeelden Tekst Emelie Heller

Je kunt op verschillende manieren sensibiliseren over hoe voedselverspilling tegen gaan. We zetten enkele mogelijkheden op een rijtje: Organiseer ‘lang leve de appel’ Tijdens het eerste deel van deze workshop krijgen de deelnemers inzicht in de problematiek van voedselverspilling. Het tweede deel legt de focus op de appel en zijn mogelijke verwerkingen. Daarna gaan we effectief aan de slag in de keuken. Iedere deelnemer gaat naar huis met veel informatie en een potje zelfgemaakte appelmoes, appelsalsa, appelcrème of appeljam. → www.velt.be/langlevedeappel

Toon de film ’The Muffin Man’ The Muffin Man is een documentaire over voedsel’. Het is een productie van vzw Singeling. Deze documentaire is te koop via de website www.singeling.be. De film toont gedurende een 30-tal minuten hoe Steven De Geynst alias The Muffin Man veranderde van hongerlijdende tot verspillingsactivist. Een boeiende reportage die uitnodigt tot debat. Boek een vorming van de Gezinsbond Gezinsbond heeft een nieuwe workshop ontworpen over voedselverspilling specifiek gericht naar consumenten en gezinnen omdat zij de belangrijkste bron zijn van voedselverspilling. → www.gezinsbond.be

Organiseer een fruitsnoeicurusus Geen goede oogst zonder goed onderhouden fruitbomen. Je kan een fruitsnoeicursus organiseren met een lesgever van de Nationale Boomgaardenschtichting of van Velt.

Infomarkt Als je een sapdag organiseert kan je daarbij aansluitend een infostand of zelfs infomarkt organiseren. Die kan worden ingevuld door Regionale landschappen, de Nationale Boomgaardenstichting, producenten, kinderboerderijen,… Maar je kan breder gaan dan dat. Laat een kok demonstraties geven met lekkere recepten met appelen. Voor kinderen kan je een zoektocht in een boomgaard organiseren of laten proeven van een glaasje vers appelsap. Pim Pompoen weet veel van groenten en fruit van het seizoen. Bezoek hem op:

Fruitabonnement Introduceer een fruitabonnement op school. Je vindt adressen van bio-fruitboeren met bijhorend lesmateriaal op:

→ www.10op10.be

→ www.velt.be/appel

© Tom & Katrien (Flickr, cc)

→ http://bioforum.be/biofruit/index.html

Deel de Velt-bladwijzer uit Op www.velt.be/appel vind je informatie over de verschillende verwerkingsmogelijkheden in Vlaanderen en Nederland, met adressen van boomgaarden, appelrecepten, enz. De bladwijzers kunnen gratis besteld worden bij [email protected]

7

Praktijkvoorbeelden • Velt Pedevallei viert de appel Na de middag wordt er een workshop “Lang leve de Appel” aangeboden door een Velt-lesgeefster: Vertrekkende vanuit de bezorgdheid over voedselverspilling en het verloren gaan van kennis over de kwaliteiten van hoogstamfruit focust ze op de appel en zijn creatieve verwerkingsmogelijkheden. Er is een klein beetje theorie, maar er worden vooral recepten met appels uitproberen. Deelnemers brengen een schort, een snijplank, een mesje en enkele confituurpotjes mee. • Verwerk de oogst JNM organiseert ieder jaar een pluk en confituurweekend in zijn boomgaard te Jette. Meer info: www.jnm.be/brussel Velt-druivenstreek maakt appelwijn in samenwerking met de lokale wijngilde en met een dagcentrum voor personen met een mentale beperking. Meer info bij Veltgroep Druivenstreek of [email protected]

• Organiseer een oogstruilbeurs! Velt Damvallei heeft een origineel idee uitgewerkt namelijk een oogst-ruilbeurs waarbij iedereen de kans kreeg om zijn overtollig fruit, kruiden en groenten zowel vers als ingemaakt te ruilen of te verkopen. Meer info bij Velt-afdeling Damvallei – contactpersoon: Albert Van Loo – [email protected] • Nodig een sapmobiel uit! Het Regionaal Landschap Pajottenland & Zennevallei voorziet in samenwerking met de gemeente Ternat en Natuurpunt een mobiele fruitpers om het fruit te persen van de inwoners van Ternat. Waar vind je sapmobielen? Zie p. 16.

8

Stappenplan Van samenwerking tot evaluatie Tekst Emelie Heller Foto’s Michelle Tribe, AnneTanne, Peter Trimming, William Warby

Hieronder overlopen we een aantal stappen die je als organisator kan helpen om een geslaagde activiteit op te zetten. Elke stap wordt vertaald naar het praktijkvoorbeeld ‘Bilzen de boom in!’ dat het resultaat is van een samenwerking tussen Agentschap voor Natuur en Bosbeheer (ANB), Velt, het regionaal landschap Voeren en Haspengouw, de stad Bilzen, Oxfam Wereldwinkel, en de Nationale Boomgaardenstichting. Op 28 en 29 september vond er een groot oogstfeest plaats. Mensen kwamen van heinde en ver om samen appels te plukken en te verwerken in de prachtige boomgaard van Alden-Biesen. Stap 1: Samenwerking Voor je een oogstmoment organiseert, breng je in kaart wat er al bestaat in de regio en of er boomgaarden ongeplukt blijven. Regionale Landschappen en de Nationale Boomgaardenstichting zijn dè referenties voor het beheer van boomgaarden en de organisatie van sapdagen of oogstmomenten. Contacteer hen voor meer informatie over de lokale situatie. De Nationale Boomgaardenstichting De Nationale Boomgaardenstichting heeft als voornaamste doelstellingen de verwerving, het behoud en het beheer van waardevolle boomgaarden, hun flora en fauna, het genetisch behoud van het nationaal en lokaal fruitpatrimonium. NBS heeft in verschillende gemeente projecten lopen en organiseert regelmatig educatieve activiteiten. Daarnaast beschikt de zustervereniging van de NBS, de Natuur en Boomgaarden Sociale Werkplaats (NBSW) vzw een mobiele fruitpers, ‘De Sapmobiel’. Deze kan over gans Vlaanderen ingezet worden. → www.boomgaardenstichting.be → www.desapmobiel.be

De Regionale Landschappen Een regionaal landschap is een streek met een eigen identiteit en met belangrijke natuur- en landschapswaarden. Er worden activiteiten ontwikkeld rond duurzame streekontwikkeling op basis van de actuele en potentiële kwaliteiten van de natuur, het landschap en de streekidentiteit. In de meeste regionale landschappen heeft streekeigen fruit een plaats in de werking. Vlaanderen telt op dit moment zeventien regionale landschappen. Meer info over deze regionale landschappen vind je op: → www.regionalelandschappen.be

Bilzen de boom in! Alden Biesen is een landcommanderij in Bilzen met een enorme boomgaard van ongeveer 40 ha groot. Nu is dit kasteelcomplex een cultuurcentrum van de Vlaamse Overheid. Voor het beheer van de boomgaarden sloot de overheid (ANB) een samenwerkingsovereenkomst met de NBS. De NBS onderhoudt de boomgaard maar de oogst wordt voor slechts 10% opgeraapt en verwerkt. ANB wil die 10% optrekken naar 50%.Een deel van de oogst blijft liggen voor het in stand houden van de biodiversiteit (o.a. vogels). Tijd om actie te ondernemen. ANB en NBS namen contact op met Velt, de stad Bilzen, Oxfam, het regionaal landschap Voeren en Haspengouw. Alle partners werden samen gebracht in een overleg en dat leidde tot de organisatie van een groot oogstmoment op 28 en 29 september 2012. Elke partner was op de één of andere manier vragende partij voor deze samenwerking: voor Velt paste dit oogstfeest perfect in de doelstelling om voedselverspilling tegen te gaan. De stad Bilzen zocht in samenwerking met het Regionaal Landschap Haspengouw een goed evenement om haar ‘project leeuwerik’ een hoogtepunt te geven. Om dit oogstfeest waar te maken werden er drie overlegmomenten georganiseerd met de samenwerkende partners.

9

Stap 2: Behoeftebepaling Breng samen met je partners de behoeften in kaart Op zoek naar verwerking van fruit? Is er vraag van mensen met één of meerdere fruitbomen in de tuin naar manieren om hun oogst te verwerken en zijn er geen soortgelijke activiteiten in de regio, dan kan je aan de slag. Zijn er al activiteit(en) dan kan je ervoor kiezen om samen te werken met andere lokale organisaties zoals een regionaal landschap, Velt-afdelingen … . Gebundelde krachten zorgen voor meer uitstraling en een groter bereik. Op zoek naar ongeoogst fruit? Je kan als initiatiefnemer zelf op zoek gaan naar ongeoogst fruit voor mensen die geen eigen fruitproductie hebben. Door deze doelgroep te laten deelnemen aan een lokale oogst breng je ze dichter bij de oorsprong van ons voedsel. Zelf oogsten en verwerken creëert genoegen want je weet waar je appelsap vandaan komt en hoe het is verwerkt. Door samen te oogsten en te verwerken creëer je verbondenheid met buurtbewoners. Bij deze vraag zal je allicht meer voorbereidingstijd nodig hebben.

Bilzen de boom in! Behoeftebepaling: De behoeftebepaling is snel duidelijk: er gaan te veel appels verloren. Maar is er ook een publiek om samen mee te oogsten? Daar hebben we geen zicht op. We beslissen om de activiteit niet te groots aan te pakken en houden het oogstmoment beperkt.

Naast de regionale landschappen zijn er tal van organisaties en bedrijven (zie zoals Velt (www.velt.be), Natuurpunt (www.natuurpunt.be) en JNM, (www. jnm.be). Volkstuinen (www.volkstuinen.be) en KVLV (www.kvlv.be) die activiteiten met betrekking tot fruit organiseren.

Hoe ja je op zoek naar ongeoogst fruit? Er zijn in elke gemeente wel bomen en boomgaarden die niet worden geoogst en zelfs verwaarloosd worden. Je kan een inventaris opmaken. Bij deze inventarisatie zijn volgende gegevens van belang: • wie is de eigenaar van de boomgaard? • hoe groot is deze boomgaard? • hoeveel fruitbomen staan erin? • welke fruitbomen en eventueel welke rassen? • gaat het om hoogstam, laagstam of halfstam? • zijn het oude rassen of nieuwe rassen? • welke toestemming is nodig indien er geplukt en verwerkt gaat worden? … Via een eenvoudige vragenlijst kunnen deze gegevens verzameld worden of kan er een oproep worden gedaan. Inwoners kunnen gestimuleerd worden om actief op zoek te gaan naar verwaarloosde boomgaarden en deze gegevens aan de organisator doorspelen.

Je kunt de oproep ook lanceren via bestaande kanalen (gemeentelijk infoblad, nieuwsbrieven van diverse organisaties,…) en misschien krijg je wel spontaan het aanbod van een eigenaar die geen blijf weet met zijn oogst. Van welk uitgangspunt je ook vertrekt, het zal meestal uitmonden in een gezamenlijk oogst- en verwerkingsmoment dat je zelf zo ludiek aankleedt als je wilt. Aan de hand van de overzichtskaart op www.velt.be/appel kun je een aantal bestaande boomgaarden van bedrijven en particulieren zien. Indien er veel boomgaarden zijn in jouw gemeente, zal de nood om fruit te verwerken groter zijn dan wanneer er weinig zijn. Dit kaartje wordt regelmatig aangevuld zodat gemeenten en inwoners zicht krijgen op het aantal boomgaarden in de buurt. In landelijke gebieden zoals het Pajottenland, Haspengouw, Hageland en Sint-Truiden zal de vraag naar verwerking van fruit groot zijn. Maar toch krijgt Velt ook vanuit steden vragen naar fruitverwerking. De oogstmaanden September en oktober zijn de oogstmaanden bij uitstek Met uitzondering van kersen wordt het meeste grootfruit tijdens deze 2 maanden geplukt. Start tijdig met de organisatie. Zeker als er wordt samengewerkt met verschillende partners is het nodig om voldoende overlegmomenten te plannen. Bekijk de overzichtskaart op: → www.velt.be/appel

10

Praktijkvoorbeeld Samenwerking Hof ter Saksen en de gemeente Beveren Het gemeentebestuur maakte in samenwerking met de Nationale Boomgaardenstichting vzw in 1996 een grondige studie omtrent het voorkomen van welbepaalde fruitrassen in hun gemeente. Het resultaat is een verzameling van 234 hoogstamfruitbomen, 77 verschillende rassen. Uiteraard diende zulke verzameling landschappelijk ingepast te worden: deze boomgaard is omgeven door een 450 m gemengde, inheemse, haagaanplanting. Om tot een volledig landschapsherstel te komen sloot het gemeentebestuur een overeenkomst met een lokale schaapherder en koos voor een extensieve begrazing door schapen. Sinds vorige zomer heeft de Wase Imkersbond in de boomgaard een uitvalsbasis met 6 bijenkasten. Elk jaar vindt hier een oogstfeest plaats in samenwerking met Hortus ter Saksen, de Nationale Boomgaardenstichting en de gemeente Beveren. Bron: Het Nieuwsblad

Stap 3: Bepaling van het soort activiteit Wanneer de behoefte duidelijk is en mogelijke trekkers/partners gevonden zijn, moet de locatie en de aard van de activiteit bepaald worden. Enkele mogelijkheden: • Aansluiten bij een bestaande activiteit Er moet duidelijk een verantwoordelijke zijn binnen het hele traject. Bepaal goed de rol van de verschillende partners en voorzie enkele overlegmomenten. Maak verslagen met duidelijke afspraken. • Opstarten van een nieuwe activiteit In een eerste samenkomst organiseer je een kennismakingsronde en een brainstormsessie met de partners. Breng in kaart wat het doel is van elke partner zodat er een goede afstemming is. Hoe sneller het doel van de activiteiten, budget, opties binnen het budget, voorwaarden, noodzakelijkheden, enz. duidelijk zijn, hoe sneller je kan starten met de praktische uitwerking. Er moet duidelijk een verantwoordelijke zijn binnen het hele traject. Hou er rekening mee dat de opstart van een nieuwe activiteit een grotere inspanning vraagt. Bepaal goed de rol van de verschillende partners .

Praktijkvoorbeeld Fruithappening Het Regionaal Landschap Houtland heeft een fruithappening georganiseerd in samenwerking met de stad Brugge, die hen logistieke steun geeft, en de Nationale Boomgaardenstichting. Mensen konden kennismaken met en proeven van verschillende appel- en perensoorten. Wie meer dan 75kg appels had, kon deze laten persen door de sapmobiel van de NBS. Meer info: http://www.rlhoutland.be – Dieter Willems, Natuur- en Milieueducatie, Regionaal Landschap Houtland. Tel: 050/40 70 21 of gsm 0476 53 70 02 Het Regionaal Landschap Rivierenland heeft een samenwerkingsovereenkomst met zijn gemeentes. De gemeentes ondersteunen hen bij de zoektocht naar een locatie om de fruitpers te installeren. In 2012 is deze persing zelf doorgegaan in het landbouwbedrijf van de schepen van Willebroek, daarvoor stond deze in de magazijnen van de gemeentelijke uitvoeringsdienst van Lier. Het regionaal landschap Rivierenland zoekt zelf naar locaties maar schakelen hier wel meestal de gemeente mee in. Meer info: www.rlrl.be – [email protected]

Hou rekening met de praktische organisatie: De locatie wordt bepaald door de aard van de activiteit en als er een fruitpers komt, moet je elektriciteit en toegang tot water voorzien. Auto’s moeten gemakkelijk af en aan kunnen rijden en er moet een opslagplaats voorzien worden voor het afval ( fruitpulp).

De locatie Is de locatie voor de activiteit publiek of privaat eigendom? Welke toestemming is er nodig? Er dient altijd toestemming gevraagd te worden aan de eigenaar van de bomen, ook al is dat een openbaar bestuur. Plukken zonder toestemming is diefstal en kan aangeklaagd worden.

Stap 4: De doelgroep bepalen

Tijdstip Op welk tijdstip gaat de activiteit door? Hoelang duurt de activiteit?

Niet alleen de particulieren met fruitbomen zijn een potentiële doelgroep. Je kan ook scholen uitnodigen. Vooral voor lagere scholen is een oogstmoment een kans om te leren over natuur en voedselproductie. Denk ook aan andere doelgroepen: inwoners van zorginstellingen, de bewoners van een flatgebouw, de leden van een vereniging… Stap 5: Praktische uitwerking van de activiteit Op dit moment is het duidelijk welke activiteit er georganiseerd zal worden op basis van de behoefte, wie de partners zijn en waar de activiteit zal doorgaan. Een volgende stap is de praktische uitwerking van de activiteit.

Faciliteiten Voorzieningen: welke voorzieningen zijn er nodig voor het slagen van de activiteit? Wordt er eten en drank voorzien? Is er een overdekte ruimte nodig? Is er sanitaire voorziening? Moet er elektriciteiten watervoorziening worden voorzien? Wat hebben de partnerorganisaties nodig? Enz. Veiligheid: indien het om een publieke activiteit gaat, dient de veiligheid een vanzelfsprekendheid te zijn. Wanneer er bijvoorbeeld fruitbomen geschud worden om het fruit te doen vallen, dienen de schudders verzekerd te zijn. Er moeten voldoende maatregelen genomen worden zodat de deelnemers en medewerkers geen risico lopen op blessures. Infrastructuur: is de locatie autovrij of dienen er auto’s af en aan te rijden ( fruit-

11

pers)? Worden er hekken geplaatst om het domein af te sluiten? Is er plaats voor een container om fruitpulp in te stockeren? Is er parking voorzien? Nevenactiviteiten: recreatie, educatie, animatie, enz. Naast de hoofdactiviteit is het belangrijk dat er enkele nevenactiviteiten worden voorzien, zoals een kraampje met drank en een hapje. Daarnaast kunnen er infostandjes voorzien worden van partnerorganisaties, lokale middenstand, culturele organisaties, enz. Is er kinderopvang nodig? Is het nodig om educatieve- of culturele nevenactiviteiten te voorzien? Bijvoorbeeld een rondleiding doorheen een boomgaard, een optreden van een lokale muziekgroep, een zoektocht doorheen de boomgaard voor kinderen? Enz. Bereikbaarheid Is deze activiteit gemakkelijk te bereiken, ook voor mensen die te voet komen of met de fiets? Hou ook hier weer rekening met de aard van de activiteit. Als mensen appels meenemen naar huis, zal de auto niet te ver weg mogen staan. Dit geldt eveneens voor het persen van eigen fruit. Voorzie eventueel kruiwagens voor het transport van de boomgaard tot de parking. Budget Is er een budget voorzien? Heeft bijvoorbeeld de gemeente een budget of wordt er van de verschillende partners een bijdrage verwacht? Moeten deelnemers een bijdrage betalen? Aanspreekpunt Zorg dat er een aanspreekpunt is tijdens de activiteit waar je terecht kan voor (praktische) vragen en mogelijke onvoorziene problemen. Maak een checklist van zaken die moeten gebeuren bij de organisatie van een evenement.

12 Wanneer duidelijk is wat de behoefte is, wie de spelers zijn, welke locatie gebruikt wordt en de inrichting van de activiteit op punt staat, dient de activiteit gepromoot te worden. Stap 5: Communicatie Hiervoor kan iemand aangesteld worden binnen de gemeente en/of de partnerorganisaties. Meestal wordt er een persbericht gemaakt door de verantwoordelijke en wordt dit gedeeld met de partnerorganisaties. Zij nemen dit op in hun mailing en hun ledenblad en brengen hun achterban op de hoogte. Daarnaast kan er een artikel of aankondiging verschijnen in het gemeentelijk infoblad. Zorg ervoor dat de aankondiging/persartikel duidelijk is en dat de zaken zoals locatie, tijdstip, datum, voorwaarden, het meenemen van kisten of zakken om de appelen in te vervoeren,…vermeld worden. Werk je met inschrijvingen, zorg er dan voor dat er iemand (of een organisatie) verantwoordelijk is voor de registratie en dat dit ook duidelijk in de uitnodiging/persartikel staat. Afronden en evalueren Als de activiteit achter de rug is en alles schoon is gemaakt, evalueer je de activiteit om een volgende editie nog beter te maken. Enkele vragen die in de evaluatie aan bod komen: • beantwoordde de activiteit aan de verwachtingen? • was de activiteit goed georganiseerd? • was de samenwerking met de partners goed? • was er een duidelijke taakverdeling? • was de communicatie goed? • hoe waren de reacties van de aanwezigen? • hoeveel fruit is er geplukt en verwerkt? • heb je de hoeveelheden ingegeven in de appelteller (www.velt.be/appel)

Bilzen de boom in! – communicatie Het evenement werd aan de hand van een persbericht (zie verder), verspreid naar de achterban van de partnerorganisaties en de (lokale)pers in juni 2012De scholen werden per brief uitgenodigd in juni om deel te nemen aan de workshops. Op vrijdag 28 september om 10u was er een persmoment voor de lokale pers. Dit persmoment vond plaats in de boomgaard. De definitieve persmededeling werd op maandag 24 september naar de perscontacten van de verschillende partners verstuurd. Op het persmoment waren verschillende sprekers aanwezig waaronder de burgemeester van de stad Bilzen, de directrice van Alden Biesen en de coördinator van de NBS. Bilzen de boom in! – afronden en evalueren Elke partner heeft zijn workshop/stand opgeruimd. Het ANB was eindverantwoordelijke voor de opkuis. De stadsdiensten hebben de weide opgeruimd, het ging voornamelijk over restafval van de nestkastjes en bijenhotelletjes. Het pulp van de perser werd door de NBS weggewerkt. Zowel de stad Bilzen als de andere partners hebben al laten weten dat er volgend jaar weer zulk evenement zal doorgaan. De eindevaluatie vindt plaats in december 2012 met de aanwezige partners. Praktijkvoorbeeld Organiseer een open boomgaarddag De Regionale Landschappen Zuid- en Noord-Hageland organiseerden samen met tal van lokale liefhebbers een open boomgaarddag. Inwoners en toeristen konden kennismaken met de geheimen van het Hagelandse hoogstamfruit. Er stonden tal van activiteiten op het programma, gaande van wandelingen doorheen de boomgaard, workshop rond bewaren van fruit, proeven van verschillende rassen, persen van appels, enz. Deze activiteit was een samenwerking tussen Natuurlijk Tuinieren, Fructus, Jeugdbond voor Natuur en Milieu, B & B Nokernote, pomoloog Jan Dermauw, Pomarium, Natuurpunt Afdelingen Landen en Gete-Velpe, de bakkersgilde van Velpeleven, Velt Tienen, Ilse De Ruyter en de familie Es. Meer info: Katrien Schulz - Regionaal Landschap Zuid-Hageland vzw katrien. [email protected]

13

Praktijkvoorbeeld Bilzen de boom in - praktische uitgewerking Tekst Emelie Heller

Voor Bilzen de boom in zijn twee oogstmomenten uitgewerkt, een voor scholen en een voor particulieren.

ber 2012. Op vrijdag zijn we gestart vanaf 9u ’s morgens tot 11u45 en van 12u50 tot 15u15. Op zaterdag werd er vanaf 9u tot 17u geperst. Mensen konden zelf komen plukken en persen vanaf 13u. Hiervoor moest men zich op voorhand inschrijven bij de NBS.

Het concept bestaat uit 2 activiteiten: • Oogstmoment voor scholen: Er is plaats voor 12 klassen van de derde graad, goed voor 250 kinderen. De kinderen krijgen via een doorschuifsysteem een rondleiding in de boomgaard, ze spelen het Pim pompoenspel en maken een nestkastje. Elke klas krijgt 5 liter sap mee naar huis. In totaal worden 62 boxen van 5 liter verdeeld. De stad Bilzen en het Regionaal Landschap zijn de trekkers van dit evenement en ondersteunen financieel. • Oogstmoment voor particulieren: ANB coördineert het evenement i.s.m. Velt. 60 particulieren kunnen zich inschrijven en per particulier kan 50 kg appelen worden geperst. Als randanimatie worden infostanden voorzien. De locatie: Het domein is eigendom van ANB. Normaal gezien staan er koeien op de weide, de landbouwers moesten op de hoogte gebracht worden zodat de koeien verplaatst konden worden. De oogstmomenten op vrijdag en zaterdag zullen doorgaan op de grasparking en de boomgaard piramidenweide. Hier was de toestemming van Alden Biesen nodig. De parkwachter werd op de hoogte gebracht en liet de verzinkbare paaltjes naar beneden. Tijd: De activiteiten werden gespreid over twee dagen, vrijdag 28 en zaterdag 29 septem-

Faciliteiten: Op vrijdag en zaterdag werden er kleine tentjes en een grote schuur voorzien bij slecht weer. Op vrijdag werden er nestkastjes en bijenhoteltjes gemaakt, het materiaal hiervoor werd voorzien door het Regionaal landschap en het ANB. Voor de verdere logistiek (tafels, stoelen, zakken om appels in te steken, sanitair, enz.) heeft het ANB gezorgd. De elektriciteit werd voorzien via de stroommobiel van de NBS. De stad Bilzen zorgde voor de aansluiting op het waternet, NBS zorgde voor de watertoevoer van het aansluitingspunt naar de locatie van de sapmobiel. Voor de verzekering voor boomschudders en deelnemers zorgde het ANB. De sapmobiel stond op de parking waar er ook nog plaats was voor andere auto’ s. Het domein met de fruitbomen was afgesloten van de baan zodat er geen kinderen op de openbare weg konden. Nevenactiviteiten: De hoofdactiviteit was het plukken en persen van appels zodat het fruit niet verloren zou gaan. Op vrijdag zijn er nog twee workshops bijgekomen voor de 12 klassen (250-tal kinderen). Het was een roulatiesysteem voor de verschillende klassen. De activiteiten bestonden uit drie workshops ‘appels persen en plukken’, ‘vogelnestjes en bijenhotelletjes bouwen’ en een ‘zoektocht en estafettespel’ doorheen de boomgaard. Op zaterdag waren er verschillende partnerorganisaties met een

standje. Oxfam was aanwezig met drank en hapjes, Natuurpunt en het Regionaal landschap met informatie en Velt stelde het project van ‘lang leve de appel voor’ en verwerkte appels tot appelbeignets en gesuikerde appels. Op de parking werd geperst en konden mensen sap kopen. Om de appels diezelfde dag te plukken en te laten persen, moest men zich inschrijven. Deze inschrijvingen zaten snel vol. Mensen konden daarnaast appels komen plukken die ze tegen een prijs konden meenemen. Bereikbaarheid: Alden Biesen is gemakkelijk te bereiken met de auto. Het openbaar vervoer is in het weekend sporadisch waardoor je er langer over doet. Alden Biesen is een gekende locatie die ook al aangegeven wordt op de autosnelweg. Op vrijdag zijn de schoolkinderen uit de nabij gelegen scholen met de fiets gekomen. De stad Bilzen zorgde voor een tijdelijke fietsenstalling. Voor de scholen die van verder kwamen, zijn schoolbussen ingelegd. Dit werd door de stad Bilzen georganiseerd en gefinancierd. Toegankelijkheid: Er waren geen wegwijzers/posters van het evenement voorzien. Aan het begin van de boomgaard stond een persoon van ANB die bezoekers een woordje uitleg gaf over het opzet van de activiteit. Diegenen die zich hadden ingeschreven, meldden zich bij de NBS. Budget: De stad Bilzen, ANB en het Regionaal Landschap financierde het vrijdaggedeelte. Elke school kreeg een 5l vat appelsap mee naar school, voor deze financiering kwam de NBS en de stad Bilzen tussen.

14

Zaterdag zorgde ANB en de stad Bilzen voor het budget. De deelnemers die kwamen plukken en persen betaalden 5 euro voor een 5l box appelsap in plaats van 8 euro. Het verschil werd bijgepast door de stad Bilzen. Om genoeg sap te voorzien moesten er al appels vooraf geraapt en geplukt worden. De NBS heeft in totaal 4500 kg appels uit de bomen geschud, aan een prijs van 0,20euro/kg. Deze totale kost (600 euro) werd gedragen door ANB. Velt heeft gratis appelbeignets uitgedeeld, deze kost werd door het project gefinancierd. Verantwoordelijk: Voor vrijdag was het Regionaal Landschap en de stad Bilzen verantwoordelijk.

Voor zaterdag lag de grootste verantwoordelijkheid bij het ANB. De aanvragen voor beide activiteiten lopen vloeiend binnen. Al gauw zijn alle vrije plaatsen ingenomen en is er een wachtrij van meer dan 60 particulieren. We zijn in totaal drie keer samengekomen waarbij vanaf het eerste overleg duidelijk was welke rol elke partner zal opnemen. De locatie leent zich tot het opstellen van standen (partnerorganisaties), installeren van een sapmobiel, organiseren van nevenactiviteiten, enz.

15

Fruitpersen Van sap tot stroop

Er zijn een aantal fruitpersen in het land, al dan niet mobiel. Tijdens de maanden september en oktober zitten zij, afhankelijk van de oogst, al snel volgeboekt. Reserveer op tijd! Het gepasteuriseerde sap krijg je per 5 liter bag-in-box en is minstens 1 jaar houdbaar. Bij een aantal bedrijven kan je het sap in glazen flessen (al dan niet zelf meegebracht) laten verwerken. Op www. velt.be vind je de verwerkingsbedrijven, van sappersen tot stroopbedrijven. Wat opvalt is dat er in de provincie Antwerpen en West-Vlaanderen het aanbod beperkt blijft. Wil je als particulier, groep of organisatie een sapmobiel inschakelen, dan reserveer je best tijdig op voorhand en zorg je ervoor dat je in orde bent met de noodzakelijke vereisten zoals energie- en watervoorziening maar ook een plek waar je de appelpulp kwijt kunt. Elke sappers heeft zijn specifieke voorwaarden, deze vind je op hun website. Hieronder vind je de verschillende fruitperser met hun website. Mobiele persen Op afspraak komt een mobiele pers naar je toe. Reserveer tijdig en hou rekening met volgende voorwaarden: • een verhard terrein met voldoende werkruimte. • drinkwateraansluiting met voldoende druk (2bar). • stroomvoorziening • afvoer voor de pulp. • afvoerput voor het spoelwater. • minimum hoeveelheid: 75kg per persing.

• het fruit moet vrij zijn van schimmel en rotte plekken - De Houtlandse Tuinsappen van Thijs Thange – Oedelem www.houtlandsetuinsappen.be - Mobiele Fruitpers Zevergem www.mobielefruitpers.com - Sapmobiel van de Natuur en Boomgaarden Sociale Werkplaats www.desapmobiel.be Vaste persen - Tuinsappen Lombart Calville www.tuinsappen.be - Verhofstede – fruitsappen www.fruitsappenverhofstede.com - De Fruitburcht – Bever www.kijkboerderijen.be - Fructus BVBA – www.fructus.be De Sappentrapper – www.sappentrapper.be - Mobiele Fruitpers (Truilingen) http://truilingen.be/ - Sweettap – www.sweettap.be Persen in Nederland - Mobipers – www.mobipers.nl vast - De Fruitmobiel – www.fruitmobiel.nl - Welsumse Sap Mobiel (Nederland) – [email protected] - Verger de la Chise – www.hesbayebrabanconne.be Stroop - Gebroeders Blues – Loonse stroop www.gebroedersbleus.be/loonstoken.htm Bij de gebroeders Blues kan je grote en kleine hoeveelheden fruit laten stoken tot stroop. Er zijn verschillende formules mogelijk, al dan niet in eigen verpakking. De sappentapper De sappentrapper is een bakfiets waar-

mee je smoothies kunt trappen. Je plaatst de fiets op zijn staander en begint te trappen. Jouw energie zorgt ervoor dat de blender werkt. Je kunt deze sappentrapper gemakkelijk zelf bedienen. Je huurt deze voor een halve of volledige dag, gratis af te halen in Antwerpen. Meer info: [email protected] of www.sappentrapper.be Aankoop Daarnaast kun je zelf een kleine of grote, amateur of professionele fruitpers aanschaffen: brouwland of brouwmarkt, Aveve. Het regionaal landschap Zuid Hageland heeft een document gemaakt voor welk ras zich het best tot verwerking leent: http://www.rlzh.be/sites/www.rlzh.be/ files/pagina/bestanden/oogstperiode_appelpeer_def_2012.pdf Ook de Nationale Boomgaarden Stichting bezit veel informatie over rassen en hun gebruik.

Bronnen • Dewaelheyns, V. & Gulinck, H. (2008). Input en output in privétuinen. Studie uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, MIRA, MIRA/2008/02, Afdeling Bos, Natuur en Landschap, K.U.Leuven • Roels K. & Van Gijseghem D. (2011) Verlies en verspilling in de voedselketen. Departement Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie, Brussel.) • Wille, D., Voedselverspilling: literatuurstudie. OVAM, juli 2011. • Vilt, Reportage Vlees en duurzaamheid, 19 september 2011 (http://www.vilt.be/Vlees_en_duurzaamheid_ Met_plantaardige_of_dierlijke_voeding_de_wereld_ voeden?print=1) • Hanegreefs, G, e.a. Handleiding voor gemeenten. Over de aanleg van volkstuinpark. De Vlaamse Volkstuin (te vinden op www.samentuin.org).

Lang leve de oogst Plukt de appel Inspiratiegids Velt vzw, 2012 Tekst: Emelie Heller Coverfoto: Stefan Jacobs Contact: [email protected] Uitbreidingstraat 392c, 2600 Berchem T 03 281 74 75 F 03 281 74 76 → www.velt.be/appel