Plan voor een nieuw educatief cultuurhistorisch landschapspark
Beth Haim
400 jaar begraafplaats van de Portugees-Israëlietische gemeenschap
Beth Haim Beth Haim, oftewel Huis des Levens, is de begraafplaats van de Portugees-Israëlietische Gemeente in Ouderkerk aan de Amstel. Het eerste gemeentelid werd hier in 1614 begraven Het is de oudste nog in functie zijnde begraafplaats op het westelijke halfrond. Er zijn nu 28.000 graven op vier hectare land. Het is uniek dat deze begraafplaats als kernfunctie binnen de Joodse infrastructuur gedurende vier eeuwen actief in gebruik is voor de begrafenis, bijbehorende religieuze handelingen en het gedenken van overledenen. Vooral de graven van een aantal vooraanstaande Portugese Joden maken de dodenakker in Ouderkerk aan de Amstel zeldzaam en internationaal beroemd. Nergens ter wereld zijn zoveel fraai gebeeldhouwde figuratieve voorstellingen te vinden. De begraafplaats is afgebeeld door beroemde kunstenaars als Ruysdael, Romeijn de Hooghe, Blotelingh en Picart. Beth Haim is een rijksmonument en staat op de ‘Watch list’ van het World Monuments Fund.
Beth Haim
Begraafplaats van de Portugees-Israëlietische Gemeente in Ouderkerk aan de Amstel
noord
4 ha
De begraafplaats is afgebeeld door beroemde kunstenaars als Ruysdael, Romeijn de Hooghe, Blotelingh en Picart. Beth Haim is een rijksmonument en staat op de ‘Watch list’ van het World Monuments fund.
Plan voor een nieuw educatief cultuurhistorisch landschapspark Indachtig haar naam Huis des Levens wil Beth Haim een levendige rol spelen in de Nederlandse samenleving, en voor internationale bezoekers met interesse voor het Joodse leven, sterven en gedenken. Beth Haim wil het draagvlak voor de continuïteit van de Joodse gemeenschap versterken door het interesseren van kinderen, jongeren en groepen volwassenen voor de bijzondere geschiedenis, cultuur en religie van de Portugees-Joodse gemeenschap in Europa en met name in Nederland. Deze Europees-Joodse geschiedenis en de maatschappelijke bijdrage van deze groep aan Nederland door de eeuwen heen kan zichtbaar worden gemaakt door vanuit een nieuw te maken entreepaviljoen een aantal thematische landschapsroutes over de begraafplaats te realiseren, met rustplekken voor bezinning. Op de
thematische routes worden met behulp van innovatieve technologie (apps) en educatieve pakketten voor het onderwijs, cultuurhistorische en religieuze verhalen gevisualiseerd over markante personen en de tijd waarin zij leefden. Zoals de ouders van Spinoza, rabbijn Menasseh ben Israel, dr. Eliahu Montalto (lijfarts van Maria de Medici), arts en weldoener dr. Samuel Sarphati, kunstenaar Joseph Mendes da Costa, de familie van actrice Fien de la Mar, onroerend-goedmagnaat Maup Caransa en het grafveldje voor Portugees-Joodse kinderen, omgekomen in de Tweede Wereldoorlog. Iedere route voert langs het Rodeamentoshuis, of terwijl het Huis der Ommegangen uit 1705, waar de religieuze gebruiken bij de begrafenis worden toegelicht.
1
2
3 1. Bankier Francisco Lopes Suasso 1660-1710 2. Baruch Spinoza 1632-1677 3. Rabbijn Menasseh Ben Israel 1604-1657 4. Dr. Samuel Sarphati 1813-1866 5. Maup Caransa 1916-2009
4
5
Met nadruk moet worden gesteld dat in dit plan het oorspronkelijke monumentale karakter van Beth Haim geheel in tact blijft en haar kernfunctie als begraafplaats wordt geborgd en verbeterd door het uitvoeren van een aantal restauratieve en bodemverstevigende werkzaamheden. Sterker nog: het cultuurhistorisch landschapspark voegt een grote educatieve meerwaarde toe aan de samenleving. Het draagt bij aan het ontsluiten van de betekenis van de Joodse gemeenschap voor grote groepen mensen op een locatie die bij uitstek uitnodigt tot reflectie en bezinning. Het versterkt ook de identiteit van de gemeenschap door het beschouwen van haar eigen cultuurhistorische rol en kan zo aan het Joodse onderwijs een bijdrage leveren, evenals dienen als natuurlijke plek voor laagdrempelige ontmoetingen tussen generaties. Voor het vertellen van het volledige verhaal vormt Beth Haim een waardevolle toevoeging aan het Joods Historisch Museum, de Portugese Synagoge en Hollandsche Schouwburg. De ligging tussen A2 en A9 in de Amsterdamse regio, vlakbij Schiphol, zorgt voor een uitstekende bereikbaarheid, voor de nationale en internationale (Joodse) gemeenschap.
Ruimtelijke en functionele analyse Door de verschillende bestaande (infra)structurele lagen op de begraafplaats te verbeteren wordt de fysieke wandeling kwalitatief beter en de beleving sterk vergroot.
Beheerkaart, maaibeheer
26 x/jr Graspaden
2 x/jr
Bloemrijkgrasland
0 x/jr
6 x/jr
1 x/jr
Rietvegetatie
26 x/jr Reisdoelen
Grasvelden
Zeggevegetatie
15 x/jr Zichtassen
1 x/jr Bos/weide
Randen Het besloten karakter van de begraafplaats zal op een aantal plekken nog verder worden versterkt doormiddel van groen.
Hoofdpaden Het hoofdpadensysteem van Beth Haim bestaat uit een aantal kruisende beukhagenlanen. Door nieuwe koppelingen toe te voegen wordt de ontsluiting sterk verbeterd en kan de bezoeker gemakkelijker rondlopen.
Geënsceneerde blik Lopend over het hoofdpadensysteem zullen op interessante plekken zichtlijnen worden gecreëerd. Dit kan op eenvoudige wijze door in de beukhagen kleine ‘vensters’ te knippen.
zichtlijnen door ‘kleine vensters’ in de beukhaag te knippen
Informele routes Beth Haim kent een informeel padensysteem dat ontstaat door paden in het hoogstaande gras te maaien. Daar waar nodig zal dit graspadensysteem worden uitgebreid, waardoor nog meer plekken en graven voor het publiek bereikbaar worden.
introductiepaviljoen
Reisdoelen Door het ontbreken van een kaart of gids is het op dit moment voor de bezoeker niet makkelijk om een vooropgezette route uit te stippelen. Door het definiëren van de plekken die de moeite waard zijn om te bezoeken, ontstaan er als het ware wandelingen met verschillende reisdoelen. Zo kunnen er vele verschillende (thematische) wandelingen gemaakt worden. Als enige echte fysieke toevoeging aan de begraafplaats wordt gedacht aan een museaal informatiepaviljoentje aan het begin van de begraafplaats.
Introductiepaviljoentje Als enige echte fysieke toevoeging aan de begraafplaats wordt gedacht aan een museaal informatiepaviljoentje aan het begin van de begraafplaats. Een klein gebouwtje dat samen met de omsloten binnenplaats de nieuwe entree moet gaan vormen. Binnen kan de bezoeker een (audiovisuele) introductie krijgen alvorens de wandeling te beginnen. Een grote vitrine scheidt binnen en buiten. Aan de binnenzijde is een collectie tentoongesteld. Aan de buitenkant geeft deze vitrine ruimte voor Joodse gebruiken als het wassen van de handen, het opzetten van een keppeltje, het lezen van de gebeden en de reglementen van de begraafplaats. Op de binnenplaats staat een prachtige buitenmaquette die de bezoeker een goed beeld geeft van het gehele terrein.
Programma van eisen Programma van Eisen
verduisterd
omsloten intro-film 40 m2
kraan keppeltjes
+
gebeden & reglementen
vitrine 40 m2
topstukken app/kaartje
gebruiken open maar formeel entree binnenplaats + maquette 80 m2
tekst
mooi verwerende maquette uitzicht
aanraakbaar
centraal plein
De route 1. De bus parkeert op het centrale plein. 2. Het museumpaviljoen is meteen goed zichtbaar. 3. Een nieuw vormgegeven entree is onderdeel van het paviljoen. 4. Men betreedt de binnenplaats. Hier staat een grote maquette van de begraafplaats met een mooi uitzicht over Beth Haim. De app wordt geactiveerd en aan de hand van de maquette wordt de bezoeker verteld wat er op de begraafplaats te zien is (evt. kan een audiotour/kaart worden gehaald bij de plaatselijke bakker). 5. H et centrale element in het paviljoen is een grote vitrine. Aan de tuinzijde van de vitrine is ruimte voor de Joodse gebruiken: een kraan om de handen te wassen, het opzetten van een keppeltje en het lezen van de gebeden en de reglementen van de begraafplaats. 6. D e bezoekers die nabestaanden komen bezoeken betreden vervolgens de begraafplaats; zij die Beth Haim komen bekijken, lopen eerst langs de bijzondere objecten en topstukken die in de vitrine worden tentoongesteld. 7. In dit overdekte deel van het paviljoen wordt het verhaal van Beth Haim verder uitgelegd in een korte introductiefilm, evt. met aanvullende panelen langs de wanden. 8. De bezoekers betreden de begraafplaats. 9. V ia het lange pad tussen de heggen komt de bezoeker terug bij het paviljoen.
parkeren
zichtbaar
sloot
vitrine
info-film
entree gebruiken bezinning nieuw hek
maquette
heg
huis beheerder
begraafplaats
N
begraafplaats
huis beheerder
info-film maquette vitrine gebruiken tekst op muur entree
info-film
vitrine
maquette
nieuwe entree
maquette
gebruiken
buitenvitrine
zitplekken
introductiefilm
Nieuwe reisdoelen Op grote delen van de begraafplaats zijn grafstenen overwoekerd door gras. Door deze weer zichtbaar te maken ontstaan nieuwe reisdoelen.
Rustplekken Het aantal bankjes op begraafplaats zal worden uitgebreid waardoor de bezoeker onderweg een aantal fijne en intieme rustpunten krijgt.
Verhalen Een van de belangrijkste toevoegingen wordt het ontsluiten van de vele verhalen die aan deze begraafplaats verbonden zijn. Cultuurhistorische en religieuze verhalen van bekende en onbekende personen die hier begraven liggen. Via ‘kleine’ verhalen van persoonlijke levens worden ook de grote verhalen verteld. Denk aan thema’s als inquisitie, verdraagzaamheid, Nederland in de Gouden eeuw, het Joodse leven in de 19e eeuw, maar ook het Joodse leven nu, in de Tweede Wereldoorlog, en de vele rituelen rondom de thema’s dood en leven. Deze bron van verhalen is schier onuitputtelijk en ongelofelijk interessant. Hiermee kunnen vele thematische wandelingen worden uitgewerkt en kan elk bezoek aan de begraafplaats weer een andere ervaring opleveren.
Beth Haim app Voor het ontsluiten van deze verhalen wordt een speciale app ontwikkeld die de bezoeker aan het begin van de wandeling kan downloaden op zijn mobiele telefoon. De verhalen zullen niet alleen te horen zijn maar ook door middel van vele afbeeldingen, filmpjes, geluiden en muziek worden verteld. Al wandelend kan de bezoeker bij een groot aantal verschillende graven of plekken deze verhalen tot leven wekken. De app zal in een groot aantal verschillende talen verkrijgbaar zijn. Gekozen wordt voor gps (global positioning system) om de app per verhaal op de juiste momenten te kunnen activeren.
Virtualiteit & werkelijkheid De mobiele telefoon met de Beth Haim-app zal gaan werken als een beeldscherm waardoor verhalen tot leven komen.
Beth Haim kaart
Er zijn natuurlijk altijd mensen die geen gebruik willen maken van techniek en liever analoge middelen willen gebruiken om hun weg te vinden. Hiervoor zal een speciale kaart gemaakt worden waar de belangrijkste routes met een korte beschrijving op aangegeven staan. Ook deze kaart zal in verschillende talen verkrijgbaar zijn.
Abraham Sagache 5445/1685 en zijn vrouw Sara 5431/1670
Abraham Sagache 5445/1685 en zijn vrouw Sara 5431/1670
Vergankelijkheid Vergankelijkheid is een belangrijk thema in de joodse religie en speelt ook letterlijk een belangrijke rol op deze begraafplaats. Doordat de grafstenen in weer en wind staan, verdwijnen langzaam alle opschriften, gebeeldhouwde ornamenten en afbeeldingen. Links een steen recent gefotografeerd, rechts een foto van dezelfde steen uit 1975. Beschermen van de stenen is cultureel, financieel en ook esthetisch geen optie. Het vastleggen van de geschiedenissen van de belangrijkste graven wordt daarmee steeds urgenter.
Memento Mori
De modieus geklede man, begeleid door zijn zwarte dienaar staat in een landschap van grafzerken kijkend naar een rottend, door insecten en vogels aangevreten lijk. Deze tekening over de vergankelijkheid van het leven bevat Spaanse en Hebreeuwse dichtregels over de dood. Zij werden geschreven door Moses ben Gideon Abudiente, in opdracht van Isaac, zoon van Matatya Aboab. In de achtergrond is vermoedelijk de Portugese begraafplaats te Ouderkerk aan de Amstel te zien. Dergelijke vanitasvoorstellingen waren in de 17e eeuw zeer geliefd en zijn voor ons een metafoor voor het omgaan met Beth Haim: alles zal langzaam verdwijnen behalve de verhalen.
Productie, research en ontwikkeling Voor het ontwikkelen van de vele verhalen zal een interdisciplinair team van specialisten worden gevormd, dat moet zorg dragen voor de benodigde content, historisch juiste teksten en het benodigde beeldmateriaal dat uit veel verschillende nationale archieven gehaald moet worden. Daarna zullen de verhalen op een bijzonder manier moeten worden vormgeven, zowel in beeld als geluid.
Educatieve programma’s Naast de inhoudelijke ontwikkeling van de Beth Haim-app zullen er ook speciale educatieve programma’s voor het onderwijs en specifiek groepsbezoek worden ontwikkeld.
Een aantal voorbeelden
Hoe de portugese Joden in Nederland terecht kwamen Als gevolg van de Spaanse Inquisitie (1492) werd de volledige Joodse bevolking van circa 200.000 man verdreven. Dit werd gevolgd door verbanningen in 1493 in Sicilië, en Portugal in 1496. Een aantal van de verdreven Spaanse Joden vluchtte naar Nederland.
Over de Esnoga De Joden die aan het eind van de vijftiende Amsterdam. Er moest een synagoge worden eeuw van het Iberisch schiereiland werden gebouwd en daarnaast moest er een plek verdreven, kwamen rond 1600 aan in de worden gevonden om de doden te begraven. tolerante noordelijke Lage Landen. Een grote groep vluchtelingen kwam naar
Een plek om de doden te begraven Amsterdam weigerde herhaaldelijk toestemming te geven voor de aanleg van een Joodse begraafplaats. De Joden werden gedwongen hun doden te begraven in Groet, in de buurt van Alkmaar, op ongeveer 50 kilometer afstand van Amsterdam. In 1614
werd het eerste stuk grond van de huidige begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel aangekocht. Dit kreeg de naam Beth Haim, Huis des Levens. Verdere grondaankopen werden in 1690 en 1691 gedaan.
Over begrafenisrituelen Bij de aanlegsteiger aan de Bullewijk staat achter de houten poort het metaarhuis (reinigingshuis) uit 1705, het zogeheten Rodeamentoshuis (Huis der Ommegang): hier brengt men de overledene binnen en hier lopen de mannen zevenmaal rond de kist van een mannelijke overledene. Omdat de priesters, of kohaniem, niet in aanraking mogen komen met de doden kregen zij een apart lokaal in het metaarhuis, en op de begraafplaats zelfs speciale paden. Biljet uit 1866 van de Portugees-Joods broederschap Hesed Weemet, of terwijl Oprechte liefde en waarheid. Wascollege dat overleden mannen waste en kistte.
Waarom de oude toegang van de begraafplaats aan het water ligt In 1614 wist de Portugees-Israëlietische Gemeente aan de Amstel een lap grond te kopen van een van de schepenen van Amsterdam. Die begraafplaats markeerde de eerste formele erkenning van de Portugees-Joodse gemeenschap
in Amsterdam. Voorwaarde van de gemeente Amsterdam was dat men de doden per schip (trekschuit) zou vervoeren.
Over de Tweede Wereldoorlog Veel gereserveerde graven bleven na de oorlog leeg. Gemeenteleden die familie hebben verloren in de Sjoa hebben gedenktekens geplaatst, zodat ze kunnen rouwen om degenen die zij verloren hebben.
Persoonlijke verhalen
Michael de Espinoza 5414/1654 de vader van Baruch Spinoza De Portugees-Joodse koopman Michael de Spinoza en diens vrouw Hanna Deborah d’Espinoza waren afstammelingen van zogenaamde Marranen of schijnchristenen die begin 17e eeuw naar Amsterdam waren getrokken om er openlijk tot het Jodendom te kunnen terugkeren. Zij waren de ouders van Baruch Spinoza. In Amsterdam was Spinoza’s grootvader, Emanuel Rodrigues Spinoza, een koopmansbedrijf begonnen dat Michael in 1632 overnam.
Een verhaal over hun beroemde zoon Baruch Spinoza 1632- 1677
In veel verhalen kan heden en verleden op een eenvoudige wijze aan elkaar worden gekoppeld.
Verzakkende grafstenen In de 19de eeuw is de begraafplaats door David Henriques de Castro, een vooraanstaand lid van de gemeente, in kaart gebracht en deels gerestaureerd. Hij haalde de verzakte grafstenen omhoog en stutte de belangrijkste en mooiste stenen met bakstenen om verder wegzakken te voorkomen. In totaal zijn door hem 6.000 grafstenen en tomben opgegraven en in kaart gebracht. De Castro heeft veertien jaar gewerkt aan de restauratie van deze grafstenen.
Samuel Sarphati In 1866 heeft de arts en weldoener Samuel Sarphati hier zijn laatste rustplaats gevonden. Hij was een onvermoeibaar strijder tegen ziekte en armoede. Zo nam hij het initiatief voor de oprichting van de eerste broodfabriek in Amsterdam die goedkoop en gezond brood voor de armen bakte. De eerste woorden van het boek Job sieren zijn graf: Hij was een man, vroom en oprecht, godvrezend en wijkende van het kwaad.
Het verhaal van Samuel Sarphati is goed te koppelen aan plekken in Amsterdam: het Sarphatipark en de Sarphatistraat
Maup Caransa 1916 - 2009 - ondernemer
De bekende ondernemer en onroerendgoedhandelaar Caransa groeide op in het vooroorlogse Joods Amsterdam. Zijn vader was kolenhandelaar. Als tiener moest hij aan het werk en verkocht hij olie, kolen en bloemen op straat. Aan het einde van de jaren dertig werkte hij in de wasserette van de Joodsche Invalide en was hij in dienst bij een autosloperij. In de Tweede wereldoorlog was hij korte tijd geïnterneerd in kamp Westerbork, maar zijn huwelijk met de katholieke Rika Heijsteeg en zijn niet-Joodse uiterlijk redden hem van deportatie. Zowel zijn ouders als zijn drie broers zijn vermoord. Caransa en zijn zus Femma waren de enigen van het gezin die de oorlog overleefden. Na de oorlog startte Caransa een handel in dumpgoederen en tweedehands auto-onderdelen. Hij kocht diverse panden en werd eigenaar van een groot aantal Amsterdamse hotels en diverse uitgaansgelegenheden. In 1964 richtte Caransa zijn handelsonderneming M. Caransa bv op. Hij leidde het bedrijf tot op hoge leeftijd en droeg het vervolgens aan zijn twee kleinzonen over.
En dan... de vele verhalen op de grafstenen zelf
David Da Rocha 5469/1708
Een harp spelende David siert de zerk van David da Rocha, maar getuige het opschrift moet deze David ook zelf muzikant zijn geweest: Na terra a gloria do canto - no ceo o canto da gloria. Op aarde de roem van het lied - in de hemel het lied van de roem.
Ribca Levy Ximenes 5454/1694 en dochter Esther Ximenes Marques In de steen van Rebekka Ribca is te zien hoe een afbeelding van ‘Rebekka bij de bron’ is uitgehouwen.
Grafsteen uit de 18e eeuw, met familiehuis en scheepjes aan de Boompjes in Rotterdam.
Het op veel graven voorkomende vanitas-motief van een doodshoofd. Waarmee de tijdelijkheid van het leven gesymboliseerd wordt.
colofon opdrachtgever: David Henriques de Castrofonds comité van aanbeveling 400 jaar Beth Haim: Haham dr. P. B. Toledano Burgemeester Mieke Blankers(gemeente Ouder-Amstel) Burgemeester Eberhard van der Laan (gemeente Amsterdam) Burgemeester Jan van Zanen (gemeente Amstelveen) Ernst Hirsch Ballin Familie Caransa Job Cohen Jeroen Krabbé Neelie Kroes Peter Sieradzki Tom de Swaan Ed van Thijn Max Vorst concept en ontwerp: Kossmann.dejong inhoudsontwikkeling: Edward van Voolen schetsontwerp intropaviljoen: Jan Loerakker publiciteit en fondsenwerving: Peter Rijntjes Voor meer informatie: Géke Beek, David Henriques de Castrofonds e-mailadres:
[email protected] website: www.bethhaim.nl Postbus 160, 1190 AD Ouderkerk aan de Amstel
