V o o r w o o r d
5
Mijn vriend, de alien
12
weg van de mystiek twee maten en gewichten iedereen z’n uitleg op wie rij je?
12 12 13 15
A l s j e pa a r d k o n k i e z e n
17
het belangrijkste voor een paard is een ander paard waar ligt de gulden middenweg? wild vanbinnen kuddedier familiegroepen sociale relaties levensverwachting rangorde agressie een leven in beweging prooidier, vluchtdier grazer weinigslaper spel onderzoekend gedrag
18 18 18 18 20 21 21 23 24 24 25 25 26 27 27
W a t i s d e k l e u r va n d e w i n d ? 29 hoe het paard de wereld beleeft wat ziet een paard? wat zegt een paard? wat hoort een paard? wat ruikt een paard? wat proeft een paard? wat voelt een paard? thermoregulatie
30 30 33 33 34 34 34 35
6
Perpetuum mobile
37
gebouwd om te bewegen een energiecircuit in beweging paardenbenen: springveren en slingers de slagkracht van paardenhoeven skelet en spieren de motor zit in de achterhand van achter naar voor de staart het bekken de ruggengraat de lange rugspier de buikspieren schouder en voorbenen de hals de kaak conformatie 1 pk spieren samentrekken en loslaten energie is beweging bijverschijnselen de timing van rijhulpen gangen stap draf galop
38 38 39 41 42 45 45 45 45 47 48 49 49 50 52 54 56 56 56 57 58 58 58 60 60
Hersenkronkels
63
cognitief leren
102
anders slim wat is intelligentie? praten helpt wat weten we? the brain under the mane het paardenbrein hersencircuits het korte en langetermijngeheugen paardenhersenen angst, een emotie apart het motorische geheugen hormonen en leren signaalstoffen dopamine adrenaline cortisol serotonine endorfine wat drijft paarden? ‘drive’ het emotionele brein emoties zijn motivaties basisemoties actieve controle funktionslust
64 65 66 67 68 68 68 70 71 72 74 75 75 75 75 76 77 77 78 78 78 81 82 84 85
wat paarden kunnen leren is altijd cognitief comparatieve psychologie leerhiërarchie leren leren latent leren cognitieve kaarten bewegend leren fenomenaal lange termijngeheugen waar paarden minder goed in zijn werktuiggebruik het doolhof-probleem objectpermanentie haperend korte termijngeheugen? episodisch geheugen? rekenen afwezigheid van bewijs is geen bewijs van afwezigheid
102 102 102 103 105 105 106 107 107 108 108 108 109 109 110 111
L e r e n
87
weten wat je doet waarom doet je paard wat hij doet? wat is leren? nature versus nurture aangeboren, of geleerd? een beetje achtergrond fixed action patterns wat gebeurt er vanbinnen? leren in vijf delen van ongeleerd naar aangeleerd gedrag cognitief leren sociaal leren operant conditioneren klassiek conditioneren habituatie leerprocedures en leerprocessen methodes en methodieken leerprocedures leerprocessen training gebeurt niet in een lab
88 88 89 91 91 91 93 94 95 95 95 96 96 97 97 98 98 98 98 99
7
111
sociaal leren
113
een kuddedier, dus sociaal elkaar herkennen sociale facilitatie observationeel leren mimicry imitatie leren in groep kan een paard liegen? wat we niet weten, en misschien nooit gaan weten antropomorfisme theory of mind zelfbewustzijn een innerlijke wereld hebben plannen emoties van een ander oppikken empathie aandacht volgen en leiden het begrijpen van andermans intenties jaloezie en rechtvaardigheid samenwerking en altruïsme het gebruiken van taal humor geloof kennisoverdracht om van wakker te liggen?
114 114 115 115 116 117 117 118 118 118 119 120 122 122 123 124 124 126 127 128 129 129 130 130 131
operant conditioneren
133
hallo, mister Ed? 134 al doende leren 135 trainen is conditioneren 135 proberen en leren 135 aversief en attractief 136 bekrachtigen en straffen 137 positief en negatief 137 extinctie 138 de verwachting bepaalt het gedrag 139 contingentie 140 er gebeurt nooit maar één ding tegelijk 141 aversief is niet hetzelfde als gewelddadig 141 attractief is niet hetzelfde als vriendelijk 142 trainen en emoties loskoppelen 142 extrinsieke motivators 144 ongeconditioneerde bekrachtigers 144 geconditioneerde bekrachtigers 145 de ontvanger bepaalt 146 bekijk het altijd van de kant van het paard 147 van extrinsiek naar intrinsiek 148
positieve bekrachtiging dat heb je goed gedaan ...hier is je beloning een positieve trainingshouding van beloningscircuit naar zoekcircuit clickertraining de goodwill-bankrekening onbekend is onbemind vooroordelen niet voor watjes geen wondermiddel springen in het diepe emotie-management maar ik wil rijden! nieuwsgierig
151 152 152 153 155 156 156 158 158 162 162 163 165 167 168
8
n e g at i e v e b e k r a c h t i g i n g
171
het is het loslaten dat leert meest gebruikt, niet altijd begrepen aversief maak het goede antwoord makkelijk en het foute moeilijk druk als motivator is werken met druk altijd aversief? natuurlijk... voor mensen cue en motivator vallen samen instinctief onmiddellijk ingebouwde informatie vermijdingsleren van ontsnappen naar vermijden als de druk te groot wordt blijf weg van het angst-circuit altijd gelinkt aan positieve straf conflictgedrag zo weinig mogelijk, maar zoveel als nodig niet voldoende druk uiteindelijk gaat iedereen zitten voldoende beloning hoeveel is ‘genoeg’ en wat is ‘teveel’? timing is cruciaal niet loslaten is óók trainen ongewild loslaten is óók trainen je bent afhankelijk van de goodwill van je paard
172 172 173 174 175 176 178 178 179 179 180 181 181 183 183 183 185 187 187 187 188 189 190 191 192 193
positief straffen
197
klassiek conditioneren
horen, zien en zwijgen nee, natuurlijk straffen wij niet positief? meer dan je denkt de kostprijs van straf straffen gebeurt meestal om de verkeerde redenen straf leert niets aan, alleen maar af de straffer wordt een cue voor gestraft worden straffen lokt sterke tegenreacties uit straffen vermindert leren twee keer per jaar het is moeilijk om correct te straffen als het toch moet wat is ‘correct’ straffen? hoe weet je of je straf terecht was?
198 198 199 200 201
leren door associëren pavlov’s honden de essentie van klassiek conditioneren reflexen het verschil met operant conditioneren bewust en onbewust sign-tracking cues hulpen en cues voorspelling hogere orde contrast en voorkennis biologische voorbestemdheid counter-conditioning klassieke extinctie stimulusgeneralisatie stimulusdiscriminatie overshadowing blocking zorg dat je timing klopt pavlov zit altijd op je schouder het trainen van emoties gedrag is emoties, emoties is gedrag het shapen van emoties training is een contingentie
232 232 233 233 234 234 235 237 237 238 239 239 239 240 241 241 242 242 242 243 244 244 245 246 247
h a b i t u a t i e
249
je went aan alles... of niet? niet-associatief deshabituatie sensitisatie habituatie bij training doe het zelf-habituatie graduele habituatie flooding systematische desensitisatie en ‘approach & retreat’ dan?
250 250 251 252 253 253 253 254 255 255
201 203 203 204 205 208 208 209 210 211
n e g at i e f s t r a f f e n
215
de pijn van verlies een boete betalen ‘neem het mij niet af!’ time-outs liever niet
216 216 217 218 218
e x t i n c t i e
221
uitdoving 222 niet beloond, niet gestraft 222 iets anders dan habituatie 222 het wordt eerst erger voor het beter wordt 223 spontaan herstel 224 weerstand tegen extinctie 224 gewenst gedrag verliezen door extinctie 225 van ongewenst gedrag afraken door extinctie 226
9
231
markeersignalen
s h a p i n g
255
jetlag 256 ondersteboven 256 het gaat niet om het voer 257 dat heb je goed gedaan 259 de bridge 259 hier komt je beloning 261 einde oefening 261 overbruggingssignaal 261 opvallend 262 the pursuit of happiness 263 een bridge werkt beter dan een wortelschijfje alleen 263 het oplossen van het raadsel 263 de bridge in training 265 hoe gebruik je een bridge? 265 precisie 265 wat komt er na de bridge? 266 hoe verminder je het gebruik van de bridge? 267 beloningsgedrag 268 feedback 269 feedback 269 feed back 269 terug naar start 269 met de precisie van een scalpel 271 stem versus clicker 271 bridge versus gebaar 272 de bridge en jij 273 de bridge dwingt je om goed op te letten 273 de bridge is je instructeur 273 de bridge leert je beter zien en voelen 274 de bridge verbetert je timing 274 de bridge helpt je leren op je eigen tempo 275 de bridge geeft je meer inzicht in hoe het beloningsproces werkt 275 de bridge leert je trainingsplannen maken 275 de bridge maakt trainen makkelijker 276 de bridge maakt je training meer fun 276 andere markeersignalen 277 ga zo door-signaal 277 intermediate bridge 278 delta 279
van ruiter naar trainer gedrag uitlokken shaping microshaping molding freeshaping targetten lokken mimicry knipperdeknip simpel, simpeler, simpelst zet je paard op voor succes criteria train één ding tegelijk bijschaven het bepalen van je criteria zo klein en specifiek als mogelijk steeds wat meer leerplateau’s en leersprongen relax een oud criterium als je met een nieuw criterium begint je krijgt wat je beloont elvis presley in las vegas wees een entertainer ga traag, maar snel genoeg praktisch hoe lang duurt een trainingssessie? het beëindigen van een trainingssessie fouten zijn informatie je paard is zoals hij is train het paard van vandaag, niet dat van gisteren train zonder conflict train helder train voor ontspanning fouten, daar leer je van fouten zijn uitdagingen oefen alleen het juiste gedrag vertrouw op het leerproces
10
281 282 283 283 285 285 287 288 290 290 291 291 292 294 294 295 296 297 297 298 299 299 301 301 302 303 304 305 305 306 306 307 308 308 309 310 310
meer voor minder
met je hart in je handen
313
kruiwagens vol wortelen? 314 hoeveel moet/mag ik belonen? 314 beloningswaarde 315 beloningsratio’s 315 stimuluscontrole 315 lussen en kettingen 315 ratio’s 316 bekrachtigings-schema’s 316 continue bekrachtiging 317 partiële bekrachtiging 317 beloningsschema’s kiezen 319 gemengde motivators, gemengde ratio’s 320 van een vaste naar een variabele ratio 320 stimuluscontrole 322 wanneer gaat het goed? 322 aan de hulpen 322 beloon het niet-doen 323 betrouwbaarheid, geen dwang 324 nu even niet, schat 325 expecto patronum! 326 rider’s high 326 in lussen trainen 326 belonen is een evenwaardig onderdeel van elke lus 327 lussen en het aanleren van basis-rijhulpen 328 schakelen 330 losse en vaste kettingen 330 een ketting is zo goed als z’n motivator 331 groen licht-cues 332 lateraal denken 332 bevelen versus cues 332 mag ik? 334 de cue als markeersignaal 335 de cue als bekrachtiger 335 doe het nog eens 336 cue na cue na cue 336 een ketting opbouwen 338 je ketting ankeren 338 premack 338 gedragshiërarchie 339 backchaining 340 forward chaining 341 complexe kettingen 342 een ketting is zo sterk als zijn zwakste schakel 342
347
walk the talk 348 ja met het hart, nee met de handen 348 combineren 349 wat werkt het best? 350 optimisten en pessimisten 351 druk als veranderingscue 353 de vergiftigde cue 354 de stress van de (negatieve) verwachting 354 corrigeren wat je paard nog niet kent 355 de vergiftigde bridge 357 hoe voorkom je een vergiftigde cue? 357 hoe kom je van een vergiftigde cue af? 359 afleren zonder straffen 360 differentieel bekrachtigen 360 meer wow zonder druk 363 de helft spel... 363 ...de helft techniek 364
denk. plan. doe.
369
je kan je paard alles leren wat je wil denken voor je doet het trainingsplan denk plan doe
370 370 371 372 375 376
g e v o e l
379 380
en waar blijf je dan met gevoel?
11
