PERANCANGAN KOMUNIKASI VISUAL BUKU PENGETAHUAN PROSESI ADAT JAWA PASCA KELAHIRAN BAYI
TIARA SEBASTIAN 09.13.0046
PROGRAM STUDI DESAIN KOMUNIKASI VISUAL FAKULTAS ARSITEKTUR DAN DESAIN UNIVERSITAS KATOLIK SOEGIJAPRANATA
SEMARANG 2014
i
PERNYATAAN ORISINALITAS Nama: Tiara Sebastian NIM: 09.13.0046 Program Studi: Desain Komunikasi Visual Fakultas: Arsitektur dan Desain Universitas: Universitas Katolik Soegijapranata
Judul Proyek Akhir: Perancangan Komunikasi Visual Buku Pengetahuan Prosesi Adat Jawa Pasca Kelahiaran Bayi
Menyatakan bahwa proyek akhir ini adalah hasil karya saya sendiri serta telah mengikuti peraturan akademik dalam melakukan kutipan. Apabila di kemudian hari ditemukan adanya bukti plagiasi, manipulasi, dan/atau pemalsuan data maupun bentuk-bentuk kecurangan yang lain, saya bersedia menerima sanksi dari Program Studi Desain Komunikasi Visual, Universitas Katolik Soegijapranata Semarang. Demi kepentingan akademis, maka saya bersedia dan menyetujui bentuk publikasi dari karya ilmiah ini.
Semarang, Juli 2014
Tiara Sebastian
ii
HALAMAN PENGESAHAN
Judul: PERANCANGAN KOMUNIKASI VISUAL BUKU PENGETAHUAN PROSESI ADAT JAWA PASCA KELAHIRAN BAYI
Nama: Tiara Sebastian NIM: 09.13.0046 Program Studi: Desain Komunikasi Visual Fakultas: Arsitektur dan Desain Universitas: Universitas Katolik Soegijapranata
Semarang, Juli 2014
Mengesahkan
Dekan Fakultas Arsitektur dan Desain
Ir. Tri Hesti Mulyani, MT. NIDN. 0611086201
Kaprogdi Desain Komunikasi Visual
Ir. Robert Rianto Widjaja, M.T. NIDN. 0627066701
iii
Koordinator Proyek Akhir DKV
Ir. Robert Rianto Widjaja, M.T. NIDN. 0627066701
HALAMAN PENGESAHAN Judul: PERANCANGAN KOMUNIKASI VISUAL BUKU PENGETAHUAN PROSESI ADAT JAWA PASCA KELAHIRAN BAYI
Nama: Tiara Sebastian NIM: 09.13.0046 Program Studi: Desain Komunikasi Visual Fakultas: Arsitektur dan Desain Universitas: Universitas Katolik Soegijapranata
Semarang, Juli 2014 Menyetujui Pembimbing I
Pembimbing II
Ir. Robert Rianto Widjaja, M.T. NIDN. 0627066701
Natalia Afnita, S.Sn. NPP. 058.5.2013.091
Penguji I
Penguji II
Ir. BPR. Gandhi, M.SA
Drs. Sumbo Tinarbuko, M.Sn.
NIDN. 0601035401
NIP. 19960404 1992031002
iv
Penguji III
Ir. Robert Rianto Widjaja, M.T. NIDN. 0627066701
KATA PENGANTAR Puji syukur penulis mengucapkan kepada Tuhan Yesus Kristus atas anugerah-Nya hingga penulis dapat menyelesaikan Proyek Akhir yang berjudul “Perancangan Komunikasi Visual Buku Pengetahuan Prosesi Adat Jawa Pasca Kelahiaran Bayi” dengan baik. Penyusunan proyek akhir ini dilakukan untuk memenuhi syarat guna memperoleh gelar Sarjana Desain di Fakultas Arsitektur dan Desain Unika Soegijapranata Semarang.
9. Ibu Maria Gorreti Rustini yang telah membantu serta memberikan dukungan serta doa kepada penulis 10. Teman – teman sekelompok bimbingan yang telah bersama – sama berjuang dan saling memberikan dukungan. 11. Resa Renjaya yang telah memberikan bantuan dan informasi kepada penulis
Penyelesaian Proyek Akhir ini tidak terlepas dari bantuan dan dukungan berbagai pihak. Oleh karena
12. Romi Jusepa yang telah membantu penulis dalam pembuatan karya desain.
itu, penulis mengucapkan terima kasih kepada:
13. Keluarga Maria Sri Wahyuni yang telah memberikan bantuan dan dukungan kepada penulis 1. Tuhan Yesus yang telah memberikan berkat dan anugerah kepada penulis.
dalam menyelesaikan Proyek Akhir
2. Kedua orangtua papa dan mama yang senantiasa memberikan dukungan baik secara moral dan
14. Teman – teman DKV Unika Soegijapranata 2010, yang sudah berjuang bersama.
materi .
15. Dan ucapan terima kasih untuk semua pihak yang tidak bisa disebutkan penulis satu per satu.
3. Kedua kakak saya mas pram dan mas aldi yang senantiasa memberikan dukungan kepada penulis. 4. Roosintan meiga dewanti yang telah memberikan bantuan dukungan dan doa kepada penulis.
Penulis menyadari Proyek Akhir ini kurang dari sempurna, maka penulis sangat mengharapkan
5. Ibu Natalia Afnita selaku Dosen Pembimbing yang memberikan bimbingan dan waktunya untuk
kritik dan saran yang membangun dari pembaca. Akhir kata semoga Proyek Akhir ini dapat berguna
penulis saat proses penyelesaian Proyek Akhir ini.
untuk generasi selanjutnya. Terima kasih.
6. Bapak Sumbo Tinarbuko selaku dosen penguji yang telah banyak memberikan masukan kepada penulis. 7. Segenap Dosen Pengajar Program Studi Desain Komunikasi Visual yang telah membimbing
Penulis
penulis saat menyelesaikan studi dan Proyek Akhir. 8. Ibu siti abash yang telah membantu memberikan informasi keperluan penyelesaian Proyek Akhir kepada penulis
v
DAFTAR ISI HALAMAN JUDUL............................................................................................... ................. HALAMAN PERNYATAAN ORISINALITAS ..................................................................... HALAMAN PENGESAHAN .................................................................................................. KATA PENGANTAR .............................................................................................................. ABSTRAK ............................................................................................................................... DAFTAR ISI ............................................................................................................................ DAFTAR TABEL .................................................................................................................... DAFTAR GAMBAR/ GRAFIK ............................................................................................... DAFTAR LAMPIRAN ............................................................................................................
i ii iii v vi vii ix x xi
BAB I PENDAHULUAN I.1. Latar Belakang Masalah ..................................................................................................... I.2. Identifikasi Masalah ........................................................................................................... I.3. Pembatasan Masalah .......................................................................................................... I.4. Perumusan Masalah ........................................................................................................... I.5. Tujuan Penelitian ............................................................................................................... I.5.1. Tujuan Umum .......................................................................................................... I.5.1. Tujuan Khusus ......................................................................................................... I.6. Manfaat Penelitian.............................................................................................................. I.7. Metode Penelitan ................................................................................................................ I.8. Sitematika Penulisan ..........................................................................................................
1 2 3 3 3 3 3 3 3 4
BAB II TINJAUAN UMUM II.1. Kerangka Berpikir ............................................................................................................. II.2. Landasan Teori.................................................................................................................. II.2.1. Kejawen ............................................................................................................. II.2.2. Betaljemur Adammakna .................................................................................... II.2.3. Prosesi Upacara Adat Pasca Kelahiran Bayi ..................................................... II.2.4. Modal Budaya .................................................................................................... II.2.5. Teori Psikologi Dewasa Awal ........................................................................... II.2.6. Media Promosi ................................................................................................... II.2.7. Teori AIDA ........................................................................................................ II.2.8. Tipografi ............................................................................................................ II.2.9. Warna ................................................................................................................. II.2.10. Ilustrasi ............................................................................................................. II.2.11. Fotografi ........................................................................................................... II.2.12. Semiotika .........................................................................................................
5 5 5 5 6 10 11 11 11 12 12 12 13 13
II.3. Kajian Pustaka ................................................................................................................... II.3.1. Kejawen dan Modernisasi....................................................................................... II.3.2. Kajian Upacara Adat Jawa Pasca Kelahiran .......................................................... III.4. Studi Komparasi ..............................................................................................................
vii
14 14 14 15
BAB III STRATEGI KOMUNIKASI III.1. Analisis ............................................................................................................................... III.1.1. Hasil Kuesioner.................................................................................................... III.1.2. Analisa Teori........................................................................................................ III.1.2. Analisa SWOT ..................................................................................................... III.2. Sasaran Khalayak ................................................................................................................ III.3. Strategi Komunikasi ........................................................................................................... III.3.1. Creative Brief ........................................................................................................ III.3.2. Strategi Penyampaian ............................................................................................ III.4. Konsep Kreatif Produk ....................................................................................................... III.4.1. Gaya Ilustrasi ......................................................................................................... III.4.2. Gaya Bahasa .......................................................................................................... III.4.3. Gaya Layout .......................................................................................................... III.4.4. Perancangan Buku ................................................................................................. III.4.5. Media Promosi ......................................................................................................
16 16 17 17 18 18 18 19 19 20 20 20 20 20
BAB IV STRATEGI KREATIF IV.1. Konsep Visual..................................................................................................................... IV.1.1. Warna .................................................................................................................... IV.1.2. Tipografi................................................................................................................ IV.1.3. Gaya Ilustrasi ........................................................................................................ IV.1.3.1. Karikatur .................................................................................................. IV.1.3..2. Fotografi ................................................................................................. IV.1.4. Penokohan ............................................................................................................. IV.2. Konsep Verbal .................................................................................................................... IV.2.1. Nama Produk Desain ............................................................................................ IV.2.2. Isi Produk Desain .................................................................................................. IV.2.3. Teknis Buku .......................................................................................................... IV.2.4. Menghitung Biaya Cetak ...................................................................................... IV.3. Visualisasi Desain............................................................................................................... IV.3.1. Buku “Mbabar Putra”............................................................................................ IV.3.1.1. Cover Buku .............................................................................................. IV.3.1.2. Isi Buku.................................................................................................... IV.3.1.3. Kemasan Buku ......................................................................................... IV.3.1.4. POP Buku ................................................................................................ IV.3.2. Media Promosi ...................................................................................................... IV.3.2.1. Poster ....................................................................................................... IV.3.2.2. Brosur ...................................................................................................... IV.3.2.3. X-banner ..................................................................................................
21 21 22 22 22 23 23 24 24 24 24 25 27 27 27 27 29 29 30 30 30 31
IV.3.3. Merchandise .......................................................................................................... IV.3.3.1. Kaos ......................................................................................................... IV.3.3.2. Notes ........................................................................................................ IV.3.3.3. Stiker ....................................................................................................... IV.3.3.4. Pin............................................................................................................ IV.3.3.5. Pembatas Buku ........................................................................................
31 31 32 32 33 33
BAB V KESIMPULAN DAN SARAN V.1. Kesimpulan ......................................................................................................... ……….. V.2. Saran ......................................................................................................................... ……
34 34
DAFTAR PUSTAKA ...............................................................................................................
35
LAMPIRAN
viii
DAFTAR TABEL
Tabel II.2.2.1 Tata cara Upacara dan sarana ............................................................................
6
Tabel III.1.1.1 Hasil kuesioner .................................................................................................
16
ix
DAFTAR GAMBAR/GRAFIK Gambar I.1.1. Bagan 5 komponen religi .................................................................................. Gambar I.1.2. Buku mutiara adat jawa, Nanik Herawati ......................................................... Gambar II.1.1 Kerangka berpikir ............................................................................................. Gambar II.2.9.1 Ilustrasi karya ilmiah ...................................................................................... Gambar II.2.9.3 Ilustrasi karya komik ...................................................................................... Gambar II.2.9.4 Ilustrasi karya karikatur ................................................................................. Gambar II.4.1 Buku mutiara adat jawa, Nanik Herawati ......................................................... Gambar II.4.2 Buku Upacara Tradisional Masyarakat Jawa, Thomas W.Bratawijaya ............ Gambar II.4.3 Buku Keraton Jogja, Sejarah dan Warisan Budaya .......................................... Gambar III.1.1.1 Hasil Statistik Kuesioner .............................................................................. Gambar IV.1.1.1 Warna-warna nuansa jawa ............................................................................ Gambar IV.1.1.2 Palet warna yang digunakan ......................................................................... Gambar IV.1.2 Gambar jenis huruf yang digunakan ............................................................... Gambar IV.1.3.1.1 Kumpulan gambar kartun politik .............................................................. Gambar IV.1.3.1.2 contoh gambar ilustrasi buku .................................................................... Gambar IV.1.3.2.1 Foto gula (kiri) dan garam (kanan) ............................................................ Gambar IV.1.4.1 Gambar tokoh isi buku ................................................................................. Gambar IV.2.3.1 Teknis buku .................................................................................................. Gambar IV.2.3.2 Logo penerbit kompas .................................................................................. Gambar IV.3.1.1 Cover buku ................................................................................................... Gambar IV.3.1.2.1 Isi buku ...................................................................................................... Gambar IV.3.1.2.2 Lift a flap pada buku .................................................................................. Gambar IV.3.1.2.3 Tampilan isi buku ...................................................................................... Gambar IV.3.1.3 Kemasan buku .............................................................................................. Gambar IV.3.1.4 POP buku ...................................................................................................... Gambar IV.3.2.1 Poster ............................................................................................................ Gambar IV.3.2.2 Brosur ........................................................................................................... Gambar IV.3.2.3 X-banner ....................................................................................................... Gambar IV.3.3.1 Kaos .............................................................................................................. Gambar IV.3.3.2 Notes ............................................................................................................. Gambar IV.3.3.3 Stiker ............................................................................................................ Gambar IV.3.3.4 Pin ................................................................................................................. Gambar IV.3.3.5 Pembatas Buku .............................................................................................
1 2 5 13 13 13 15 15 15 17 21 21 22 22 23 23 24 25 25 27 27 28 28 29 29 30 30 31 31 32 32 33 33
x
DAFTAR LAMPIRAN Lampiran 1
Narasumber
Lampiran 2
Kuesioner
Lampiran 3
Gambaran umum responden
xi
ABSTRAK
Pelestarian adat jawa serta budayanya perlu tindakan atau poros baru untuk mempertahankan
Javanese traditional and cultural preservation action required or a new shaft to maintain its
keberadaannya. Budaya upacara kelahiran bayi merupakan salah satu adat jawa yang hampir sulit untuk
existence. Cultural childbirth ceremony is one of the most difficult custom Java to be found this is due to
ditemui hal ini dikarenakan berkembangnya era globalisasi. Penulis ingin kembali mengangkat budaya
the growing age of globalization. The author would like to re-elevate the culture to remain conserved,
tersebut untuk tetap dilestarikan , mengenalkan dengan pembuatan buku pengetahuan mengenai upacara
with the making of the book introduces the knowledge about birth ceremonies designed with illustrations,
kelahiran bayi yang didesain dengan ilustrasi, bentuk menarik dan mudah dipahami masyarakat. Buku
interesting and easy to understand form of society. Book of knowledge is expected to help the Indonesian
pengetahuan ini diharapkan mampu membantu masyarkat Indonesia mengenal dan mempertahankan
people recognize and maintain the culture.
kebudayaan.
keywords: The traditional ceremony childbirth, book of knowledge, Illustration, Cultural preservation kata kunci: Upacara adat kelahiran bayi , Buku pengetahuan, Ilustrasi, Pelestarian budaya
vi
