Pelgrimsweg als metafoor voor de levensweg?

Pelgrimsweg als metafoor voor de levensweg?

Introductie

Hoe deze gids te gebruiken? Er is een geweldige anekdote die helder maakt wat deze tocht met je kan doen. Want misschien voel je jezelf zoals de blanke vrouw in de film ‘Out of Africa’. Zij rijdt in die film met een paar negers naar een ver afgelegen dorp. De negers vragen haar onderweg te stoppen: „Dit rijden gaat zo snel, dat kan onze ziel niet bijhouden. We moeten even wachten tot onze ziel weer bij ons gekomen is‟. Spreekt deze uitspraak tot de verbeelding, dat is de vraag! De auteur heeft deze gids samengesteld vanuit de wetenschap dat er belangstelling was voor een Nederlandse beschrijving van de weg van de Franken naar Rome. Uit eigen ervaringen bleek dat veel nog ontgonnen moet worden, maar dat het pelgrimeren als zoektocht natuurlijk niet te letterlijk moet worden opgevat. Met gidsen in het Italiaans, het Duits, Frans en niet te vergeten Engels kun je jezelf tenslotte ook goed redden. Het moest dus een boek met meerwaarde worden. Voor de prettige dingen zoals relaxed door het landschap wandelen, maar ook door het te combineren met nuttige zaken zoals waar te eten en te overnachten. En ook de vorm moet aanspreken: er is een creatieve oplossing gezocht voor het kaartmateriaal. Italië is nu eenmaal niet verwend met zo‟n Emmense topografische dienst. Daarnaast zijn alle (toekomstige) etappes door de auteur verwerkt in de OpenStreetMap op www.gpsies.com. Daar kun je onder de gebruikersnaam ‘pelgrimswegen’ meer

technische details over de tracks vinden. Ook zijn daar voor iPhone en Android de nodige app‟s te downloaden. De markering langs je paden in dit deel van de routebeschrijving kan niet tippen aan wat wij in Nederland gewend zijn. Natuurlijk is er een officieel merkteken

in de vorm van een kleine geel gekleurde pelgrim op een blauwe ondergrond, maar je kunt net zo makkelijk de letters VF of alleen F tegenkomen. Om het spannender te maken is er bijvoorbeeld ook SF, Sentiero dei Franchi gesignaleerd. Ach, sommigen vinden die grote, vaak slordig geschilderde gele pijlen van de Camino‟s in Spanje ook niks; anderen zoeken juist graag zelf hun weg met beperkte middelen. Hopelijk helpt deze gids je op je weg naar Rome.

9

De Weg van de Franken deel III

Via Francigena: de laatste etappes

Keuzes maken De keuze voor deze zestien etappes komt voort uit ervaring: enerzijds zijn er natuurlijk de in Toscane niet zo grote beperkingen van de overnachtingmoge-

lijkheden, anderzijds zijn routes af en toe zwaarder en kosten deze meer wandeltijd. Soms is gekozen voor korte(re) trajecten om meer tijd in een interessante stad te hebben!

1.Heuvels van Toscane [Miniato Basso-Gambassi Terme] 2.Zandpaden en torens [Gambassi Terme-San Gimignano] 3.Door het dal van de Elsa [San Gimignano-Monteriggioni] 4.Op weg naar de zeven heuvels [Monteriggioni-Siena] 5.Door het dal van de Arbia [Siena-Buonconvento] 6.Slingeren om de Cassia [Buonconvento-San Quirico d‟Orcia] 7.Wandelen door werelderfgoed [S.Quirico d‟Orcia-Radicofani] 8.Dalen en stijgen rond de Paglia [Radicofani-Acquapendente] 9.Over de Monti Volsini [Acquapendente-Bolsena] 10.Naar de berg van de kruik [Bolsena-Montefiascone] 11.Over de Via Cassia Antica [Montefiascone-Viterbo] 12.Op zoek naar de ‘Sasso’ [Viterbo-Vetralla] 13.Over de heuvels bij Matrino [Vetralla-Sutri] 14.De Via Cassia ontlopen [Sutri-Campagnano di Roma] 15.Door het Parco di Veio [Campagnano di Roma-La Storta] 16. Naar de Caput Mundi [La Storta-Roma] 10

24 15 26 16 32 22 33 31 22 19 18 18 22 20 24 14

km km km km km km km km km km km km km km km km

Via Francigena in Toscane: eerste etappe

Miniato Alto

Waarom starten in Miniato Basso? Natuurlijk zou je de Via Francigena moeten oppakken in de kathedraal van Canterbury. Misschien heb je dat gedaan en gebruik je nu dit derde deel om het einddoel Rome te bereiken. De realiteit gebiedt te vermelden dat de Via Francigena startend vanuit Nederland vaak via België opgepakt wordt in de Noord-Franse stad Reims. Je moet dan natuurlijk veel tijd hebben en goede gidsen en kaarten bestuderen of bezitten om in Toscane te belanden. Aan dat laatste wordt met de serie De Weg der Franken I, II en III hard gewerkt. De Nederlandse mogelijkheden als het Pieterpad of het Pelgrimspad brengen je nu van haast alle hoeken in ons land naar Maastricht. De Weg van de Franken deel I zal van daar starten en je brengen naar de Sint Grand Bernhard in Zwitserland. Deel II verschijnt in het komende jaar en brengt je tot Lucca. Maar kies je nu al voor een bescheiden, maar kenmerkend deel van deze route dan kom je met deze etappes vanaf San Miniato Basso zeker aan je trekken. Vanuit Nederland zijn er voordelige en snelle verbindingen per vliegtuig naar Pisa. Overigens interessant om daar – bij gunstige reistijden – een halve dag te verblijven om een bezoek te brengen aan het Piazza dei Miracoli (plein van de wonderen) met de Santa Maria del Fiore (dom), het Baptisterium (doopkapel), de beroemde scheve Campanile (toren) en het Camposanto (bijzonder fraaie begraafplaats en museum). Van Pisa ga je dan per trein naar San Miniato-Fucecchio om met de eerste etappe te starten of je start in Lucca (meer daarover achterin dit boek). Tips over reizen per trein en/of bus vind je daar ook! ’s Ochtends opstaan in Nederland en ’s avonds als pelgrim je voettocht naar Rome starten in Toscane is een droom die hiermee 11

ETAPPE

Van Miniato Basso naar Gambassi Terme De eerste etappe in deze gids loopt door het golvende landschap van Toscane, vol restanten van de Etruskische en Romeinse kunst en geschiedenis. Onderweg treffen we op het platteland enkele kastelen en versterkte dorpen, symbolen van het geweld van de Middeleeuwen.

1

Heuvels van Toscane

ETAPPE

1

Van San Miniato Alto naar Gambassi Terme

12

13

ETAPPE

buigt. Nagenoeg rechtdoor loop je onverhard door tot Campriano. Na 500 m ga je rechtdoor slingerend naar Coiano. Genietend van het uitzicht op het dal van de rivier de Elsa steek je de Via Coianese over en vervolg je de onverharde weg. Uiteindelijk kom je weer op een verharde weg (Via dei Praticelli), waar je linksaf na 10 meter rechts je weg onverhard vervolgt. Je passeert diverse huizen o.a. Le Colline. Aangekomen bij de Via Barbieri ga je even links en dan onverhard weer verder naar Borgoforte waar je prima kunt eten. Je bent dan nog slechts een kilometer van het centrum van Gambassi Terme verwijderd. Bij binnenkomst zie je aan je linkerhand de in de twaalfde eeuw in Romeinse stijl gebouwde parochiekerk.

Voorjaar in Campriano

Routebeschrijving De wandeling start om praktische redenen (zie pagina 11) bij het station van de Italiaanse nationale spoorwegen (Ferrovie dello Stato of FS) van San Miniato-Fucecchio. Van daaruit loop je in zuidelijke richting over de Viale Guglielmo Marconi naar het kruispunt met de SS67 van Pisa naar Firenze. Je kunt rechtdoor lopen naar het Convento San Francisco in het hoger gelegen San Miniato Alto, maar linksaf is een alternatieve route die je langs de Misericordia di San Miniato Basso leidt. Wanneer je hier overnacht ga je de volgende dag ontspannen verder over de Via Torta en Via Pozzo naar San Miniato Alto. Pelgrims die in het klooster overnachten pikken hier de route op en nemen de Via Paolo Maioli richting Calenzano. Je blijft de Via Castelfiorentino volgen tot deze scherp linksaf

1

Via Francigena in Toscane: eerste etappe

Via Francigena in Toscane: zevende etappe

ETAPPE

Bagno Vignoni Rocca di Castiglione d‟Orcia Abbadia di Sant Antimo

Woonden er tachtig jaar geleden nog meer dan 5000 inwoners, nu is er nog minder dan de helft verzameld rond de Rocca van Tentennano. Al in de achtste eeuw werd Castiglione d'Orcia genoemd als bezit van een belangrijke familie, maar in de twaalfde eeuw was het een zogenaamde vrije gemeente. In die periode werden de Romaanse kerken van Santa Maria Maddalena en Santi Stefano en Degna gebouwd. Je kunt hier een prachtig polyptiek van een Madonna met Kind, geschilderd door Simone Martini bewonderen. Ook vind je er een schilderij van Pietro Lorenzetti. De invloed van Siena reikte echter ook tot hier en uit die tijd stammen de belangrijkste bezienswaardigheden: het kasteel of Rocca heeft daarbij een belangrijke invloed gehad. Toen in de negentiende eeuw dit gebied zich aansloot bij het verenigd Italië, kwam de klad er in. Een typisch stuk bebouwing bleef echter gespaard en wanneer je er even de tijd voor neemt, merk dat de tijd hier stil is blijven staan.

7

Castiglione d’Orcia

Radicofani Al van verre is de toren van La Fortezza zichtbaar. Dit oorspronkelijk karolingisch kasteel was al bekend in 978, dus bisschop Sigeric moet in het oorspronkelijk Abricula genoemde stadje haast dezelfde situatie hebben aangetroffen. Op de 896 m hoge heuvel tussen de rivieren de Paglia en Rigo werd in de middeleeuwen deze versterking gebouwd. Vulkanische basaltsteen was volop aanwezig en werd ook gebruikt als bouwma41

De Weg van de Franken deel III

bouw. Voor pausen werd het een plaats waar eenvoudig bouwmateriaal, inclusief het marmer, voor hun talrijke kerken en paleizen kon worden opgehaald. Pas in de achttiende eeuw werd de historische waarde van de ruïne opnieuw ontdekt. Paus Benedictus XIV wijdde het Colosseum als kerk, vooral omdat er zoveel christelijke martelaren werden geofferd. Er werden weer restauratiewerkzaamheden uitgevoerd, die er voor hebben gezorgd dat dagelijks duizenden toeristen dit imposante gebouw nog steeds kunnen bezoeken.

natuurlijk het hoogtepunt. Met de opkomst van het Christendom rond 400 ontstond er steeds meer verzet tegen de spelen. De laatste bekende voorstelling vond in 523 plaats. Diverse natuurrampen, waaronder aardbevingen verwoeste het ge-

Forum Romanum

Boog van Septimus Severus

Dit Romeinse marktplein was in de oudheid het politieke, juridische en religieuze centrum van Rome. We volgen de geschiedenis door enkele restanten te benoemen, die er voor kunnen zorgen dat je een voorstelling van de grootsheid van het Forum Romanum kunt maken. Overigens kun je voor weinig geld bij de stalletjes boekjes kopen, die met transparante afbeeldingen de huidige situatie

aanvullen met de verdwenen delen. Dat kan je dan nog een beter beeld geven van de romeinse bouwkunst. Vanaf de zesde eeuw voor Christus werd de Via Sacra, de belangrijkste 88

weg op het forum aangelegd. Daarlangs verrezen de tempel van Vesta met het huis van de Vestaalse maagden. In de geheel gerestaureerde Curia zetelde de senaat en vlakbij stond de Rostra, een podium waar de magistraten het volk konden toespreken. In de vijfde eeuw voor Christus werd de tempel van Saturnus opgericht. Al snel vestigden zich er winkels en kwamen er bankiers om te handelen. En enkele eeuwen later werden de eerste monumentale basilica‟s gebouwd. Basilica Aemilia was zo‟n overdekte hal waar handel kon worden gedreven en recht gesproken. Mede door de grote uitbreiding van het Romeinse rijk werden er op het forum ook grote overwinningssymbolen geplaatst. Zo kon er geparadeerd worden onder de boog van Septimus Severus en later bij de boog van Titus. Door de enorme groei van de stad besloten Caesar en later Vespanianus en Trajanus nieu-

Curia en Rostra

nieuwe fora te realiseren. Het is daarom dat je aan de linker- en rechterzijde van de door Mussolini in de jaren dertig aangelegde Via dei Fori Imperiali, restanten vindt van deze uitgebreide bouwwerken waar nog steeds archeologische onderzoeken worden uitgevoerd. Lang bleef de inrichting van de fora onveranderd tot in de derde en later in de vijfde eeuw na Christus grote branden veel beschadigingen aanrichtten. Na de val van het Romeinse rijk werden enkele tempels omgebouwd tot christelijke kerken. De Middeleeuwen

Reconstructie Forum

Basilica Julia

Toerist in Rome

deden de fora geen goed, veel bouwwerken vervielen tot ruïnes en vooral in de Renaissance was het een normaal gebruik geworden het kostbare marmer en complete zuilpartijen weg te halen voor de bouw van kerken elders in de stad. Een grote laag puin en aarde vormde zich over de restanten, die daarna geheel onder de grond verdwenen. Het forum veranderde langzaam in een weiland waarop boeren hun koeien tussen de laatste antieke

resten lieten grazen. Het kreeg destijds de bijnaam Campo Vaccino, het koeienveld. Pas na 1870 volgde er een algehele opgraving van het forum, dat nog goed te zien is aan het grote niveauverschil tussen de huidige stad en het opgravinggebied. Tegenwoordig vormen de restanten van het Forum Romanum een archeologisch park dat voor grote groepen toeristen (overigens voor burgers van de Europese Unie gratis) toegankelijk is.

Deze tempel is aan het begin van de tweede eeuw gebouwd en is oorspronkelijk gewijd aan alle goden. Op dit moment is het de basiliek Santa Maria ad Martyres, gewijd aan de Heilige Maria en alle martelaren. En dat is waarschijnlijk de reden waarom we dit staaltje van Romeinse koepelbouwkunst nog steeds

Piazza della Rotonda

Pantheon

89

De Weg van de Franken deel III

Pelgrimskerken Rome telt meer dan 350 kerkgebouwen. Een strenge keuze is dus gerechtvaardigd. Als pelgrim ligt die keuze voor de hand door je te beperken tot de zeven zogenaamde pelgrimskerken, die stammen uit de periode kort nadat keizer Constantijn in 312 de christenvervolgingen had laten stopzetten.

Pietà, Michelangelo, 1499

Het meest belangwekkende kerkgebouw van het christendom is natuurlijk de Basilica di San Pietro. Deze kerk werd tussen 1506 en 1626 gebouwd in een late renaissance en barokarchitectuur op de plaats waar het vroegere Circus van Nero (renbaan) zich bevond. Daar zou volgens de overlevering de apostel en eerste paus Petrus gekruisigd en begraven zijn. Omdat opgravingen dit rechtvaardigen - pelgrims mogen (onder begeleiding) een bezoek brengen aan de diep onder de Sint Pieter blootgelegde tombe van Petrus - had Constantijn er al een kerkgebouw opgericht om er in dit bedevaartsoord de eerste opvolger van Christus te gedenken. Wanneer je de kerk betreedt, zie je in de hal eerst de Heilige Deur. De geweldige indruk bij het betreden van het interieur wordt enigszins geweld aangedaan door de grote hoe-

Beeld Sint Petrus, Arnolfo di Cambio, 13e eeuw

San Pietro

96

hoeveelheid bezoekers (of toeristen). Rechts daarvan zie je de Pietà, een beeld dat door Michelangelo is geschapen. Let op de gedetailleerde uitwerking van de huidoppervlakte. Helaas achter glas om het te beschermen tegen vandalen. Bij het altaar staat het beeld van Petrus, waarbij het voor pelgrims gebruikelijk is zijn voet aan te raken. Je bent dan vlak bij het graf van Petrus, waarvan je niets te zien krijgt behalve een kelderruimte en een groots baldakijn, dat door Bernini is ontworpen. Bijzondere details bevinden zich in de vier voetstukken ervan. Wanneer je linksom de ornamenten van de

zuilen volgt, zie je onder de wapenschilden met enige fantasie de geboorte uitgebeeld. Gynaecologen herken-nen in de combinatie van de groter wordende zwelling van de schilden met de vervormingen van het aan een vrouwelijk geslachtsdeel denkende motief, een sterke en herkenbare verwijzing naar de bron van alle leven. Gedurfd, maar een logische keuze van een Barok kunstenaar die zijn opdrachtgever wilde behagen. Achter het altaar bevindt zich onder het glas-in-lood met een voorstelling van de Heilige Geest in de vorm van en duif, de cathedra. Deze staat symbool voor de stoel van Petrus en maakt de kerk tot een kathedrale kerk. Er zijn vele graven te vinden in de kerk zelf, maar ook in de crypten die eveneens te bezoeken zijn. Natuurlijk ga je ook in de rij voor een beklimming van de koepel. Dit meesterwerk van barokke bouwkunst is niet al-

Baldakijn, Bernini, 1633

Pelgrimskerken in Rome

leen bijzonder door de plek direct boven het graf van Petrus, maar ook door de technische realisering ervan. Een tip: neem je adresboekje mee, koop een kaart met Vaticaanse postzegel (francobollo) in het winkeltje van de zusters op het dak van de Sint Pieter en post deze kaart ook daar in deze wel heel dicht bij de hemel gelegen brievenbus. Voor pelgrims die een poging willen doen om hun testimonium te verkrijgen in de sacristie, zijn er bij etappe in het kort al adviezen gegeven.

Santa Maria Maggiore beweerde deze hetzelfde te hebben gedroomd. Ze gingen samen

Barokke voorgevel Santa Maria Maggiore

Op de heuvel van het Esquilijn bevindt zich een van de vier pauselijke basilieken, de grote basilica di Santa Maria Maggiore. Rond 350 na Christus bekeerde het merendeel van inwoners van het voormalige Romeinse rijk tot het christendom. In een legende wordt verteld dat in de maand augustus een zekere Johannes een ongewone droom had. Daarin zou Maria opdracht hebben gegeven op een van de zeven heuvels een kerk te stichten. Maria had in die droom aangegeven dat de exacte plaats duidelijk zou worden door sneeuw. Toen het verhaal bij de paus terecht kwam,

97

De Weg van de Franken deel III

Omdat van deze serie boeken over de Via Francigena de gidsen Weg van de Franken deel I (Maastricht - Reims - Grote Sint -Bernhard) en deel II (Grote Sint -Bernhard - San Miniato Basso) later zullen verschijnen, blijft de startplaats San Miniato Basso in deze gids natuurlijk punt van discussie. Je kunt er namelijk ook voor kiezen te (eindigen en/ of te) starten in Lucca. Praktische redenen geven bij de eerste etappebeschrijving hiervoor een verdere verklaring. Je kunt dit boek bijvoorbeeld poste restante laten afleveren bij het Ostello della Gioventù San Frediano in Lucca; dan heb je je natuurlijk met behulp van dit boek thuis al voorbereid op wat de tocht zal brengen. Of je hebt dit gidsje alsnog aangeschaft in de boekhandel Libreria Cenami, Via Cenami Angelo in Lucca; maar dan moet je wellicht nog wennen aan de stijl van deze gids. Om je wellicht in jouw ogen geen valse start te laten maken volgen hier korte aanwijzingen voor de etappes tussen Lucca, Altopascio en San Miniato Bas-

104

Campanile Pisa

Een valse start?

so, die respectievelijk 16 km en 20 km lang zijn. Wanneer je (na een eerder traject) start via het vliegveld van Pisa of de trein vanuit Firenze, kun je per trein heel makkelijk in Lucca (of San Miniato/Fucheccio) geraken. Zie voor het reizen per trein bij Tips. Achterin zijn bij de Adressen gedetailleerde suggesties voor onderdak in de vier hieronder genoemde plaatsen te vinden. Lucca is volgens velen een heel bijzondere stad: dat komt enerzijds door de ligging op een heuvel met een vrij gave verdedigingswal. Maar ook de binnenstad roept nog de oorspronkelijke sfeer op met een stra-

San Martino, Lucca

Een valse start?

tenplan uit de tweede eeuw voor Christus, met het Piazza del Mercato als overblijfsel van een amfitheater, met de San Michele in Foro, de kathedraal San Martino en prachtige middeleeuwse details zoals in de Torre dei Guinigi. Deze middeleeuwse toren zie je al wandelend van verre door de steeneiken die er bovenuit groeien. Een beklimming moet je jezelf als „wandelende bezitter van het landschap in de omgeving‟ natuurlijk gunnen. Een stad die ook een pauzedag zeker rechtvaardigt. Altopascio is na 16 km een mogelijke trajectplaats en bekend om zijn hospitium met een poort waarboven het beeld van San Giacomo (Jacob) is geplaatst. Dit bouwwerk werd al in de middeleeuwen vermeld in Boccaccio‟s Decamerone, maar was vooral

bekend door de broederorde van de Tau, die het ziekenhuis leidde. Het centrum van deze stad biedt meer middeleeuwse herkenningstekens zoals de Torre Campanaria en een interessant archeologisch museum. Ponte a Cappiano is na 10 km een bijzondere plek. Je steekt daar het kanaal Usciana over via een brug-gebouw dat oorspronkelijk gebouwd werd voor Sint Jacob, maar later ook dienst

105

De Weg van de Franken deel III

ADRESSEN

Istitutio Figlie del Sacro Cuore, Via Cassia 1826, La Storta , 39 06 30890863, [email protected] Hotel Cassia, Via Cassia 1736, 39 06 30891510, www.booking.com

Roma Romeinse „VVV‟ of APT (Azienda Provinciale del Turismo),Via Parigi 5, 39 6 82059127, www. romaturismo.it Spedale della Provvidenza, Via Galvani 51, 39 338 4340072/39 327 2319312, [email protected] Centro Diffusione Spiritualità [Casa per Ferie], Via dei Reiri 43, 39 6 68806122, traveldk.com/rome/dk/centro-diffusionespiritualita Casa d’Accoglienza Santo Spirito, Borgo S.Spirito, 41/21, 39 6 6861076, [email protected] Casa di Accoglienza Tabor, Via Paolo III, 9, 39 6 632264, [email protected] Ancelle del Santuario [Casa per Ferie], Via David Salinieri 5, 39 3489900631, www.casaperferie.org S.Maria delle Fornaci dei Padri Trinitari [Casa per Ferie], Piazza S. Maria delle Fornaci 27, 39 6 39367632, [email protected] Villa Maria [Casa per Ferie], Largo Giovanni Berchet 4,

39 6 5852031, www.villamaria.pcn.net Pensione Barrett Via Torre Argentina 47, 39 6 6868481 of 39 6 6892971, [email protected] Casa Suore di Lourdes, Via Sistina 113, 39 6 4745324, www.romefile.com Figlie dei Sacri Cuori di Gesù e Maria, Via Pio VIII 28, 39 6 636825 of 39 393 75805, [email protected] Istituto Madre del Divin Pastore, Via Pio VIII 16, 39 6 39366582, [email protected] Istituto S. Giuseppe della Montagna (delle Madri degli Abbandonati), Viale Vaticano 88, 39 6 39723807 Istituto Suore dell’Addolorata, Borgo S. Spirito, 39 6 6861076, [email protected] Madonna Cenacolo, Via Vincenzo Ambrosio 9, 39 6 35401142, [email protected] Casa Vacanze ai Gracchi, Via dei Gracchi 60, 39 3331316704, [email protected] Ostello per la Gioventù ‘Foro Italico’, Viale delle Olimpiadi 61, [postcode]00194 Roma, 39 6 3236267, [email protected] Hotels, Bed & Breakfast, www.booking.com 120

Colofon

Deze uitgave is met de meeste zorg samengesteld. De juistheid van de gegevens is mede afhankelijk van informatie die de auteur is verstrekt door derden. Indien die informatie onjuistheden blijkt te bevatten, kan de auteur daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden.

Tekening: Jos Hoogerhoud

Over de auteur: Ben Teunissen, geboren in 1950, studeerde beeldende kunst aan de Academie voor beeldende kunsten te Arnhem. Als docent Kunstvakken begeleidde hij vele studiereizen naar o.a. Italië. Zijn passie voor wandelen blijkt o.a. uit de 2700 km lange tocht naar Santiago de Compostela in 2003. Daarover schreef hij het boek „Van droom tot werkelijkheid‟, ISBN 90-901871-5-4. In 2008 ondernam hij voor de eerste maal de tocht naar Rome. Als bestuurslid van de Vereniging Pelgrimswegen naar Rome is hij actief voor de werkgroep Publicaties. In die hoedanigheid is hij verantwoordelijk voor de eindredactie van het handboek Op pelgrimstocht naar Rome, ISBN 978-90-5877-879-6, dat in 2010 bij uitgevrij Forte is verschenen. Als padcoördinator bij het wandelplatform-LAW doet hij zijn ervaring op met het uitzetten, beschrijven en markeren van een van de vele Nederlandse wandelroutes.

De informatie in deze wandelgids is aan verandering onderhevig. Het kan dus gebeuren dat je ter plaatse een andere situatie aantreft dan de auteur. Is de tekst niet helemaal meer correct, laat dit dan weten. In een vernieuwde uitgave worden noodzakelijke verbeteringen aangebracht en op de ondersteunende website www.dewegvandefranken.nl zullen tips en actuele wijzigingen worden vermeld. Graag hulde en dank aan iedereen die op een of andere wijze geholpen heeft deze gids te kunnen samenstellen; speciaal wil ik Carla en Jasper noemen, anders was het allemaal nooit gelukt! 121

De Weg van de Franken deel III

Inhoud 5 6 8 9 11 15 19 24 29 33 36 43 47 51 56 62 67 71 76 81 87 94 96 102 104 106 108 110 114 116 121 122

Voettocht of pelgrimstocht? Een stukje geschiedenis Pelgrimsroutes als cultuurgoed Hoe deze gids te gebruiken? 1. Heuvels van Toscane [Miniato Basso – Gambassi Terme] 2. Zandpaden en torens [Gambassi Terme – San Gimignano] 3. Door het dal van de Elsa [San Gimignano – Monteriggioni] 4. Op weg naar de zeven heuvels [Monteriggioni – Siena] 5. Door het dal van de Arbia [Siena – Buonconvento] 6. Slingeren om de Cassia [Buonconvento – San Quirico d‟Orcia] 7. Wandelen door werelderfgoed [San Quirico d‟Orcia – Radicofani] 8. Dalen en stijgen rond de Paglia [Radicofani – Acquapendente] 9. Over de Monti Volsini [Acquapendente – Bolsena] 10. Naar de berg van de kruik [Bolsena – Montefiascone] 11. Over de Via Cassia Antica [Montefiascone – Viterbo] 12. Op zoek naar de ‘Sasso’ [Viterbo – Vetralla] 13. Over de heuvels bij Matrino [Vetralla – Sutri] 14. De Via Cassia ontlopen [Sutri – Campagnano di Roma] 15. Door het Parco di Veio [Campagnano di Roma – La Storta] 16. Naar de Caput Mundi [La Storta – Roma] Toerist in Rome Wie, wat, waar in Rome? Pelgrimskerken Reizen Een valse start? Handige tips Pelgrimsbrief Italiaans Literatuur Adressen Colofon

24 km 15 km 26 km 16 km 32 km 22 km 33 km 31 km 22 km 19 km 18 km 18 km 22 km 20 km 24 km 14 km