PASSEND ONDERWIJS: EVEN GEDULD A.U.B

Nr.7 | september 2016

MAGAZINE VOOR KATHOLIEK EN CHRISTELIJK ONDERWIJS

PASSEND ONDERWIJS: EVEN GEDULD A.U.B.

FOCUS: EEN BREDE BLIK OP BURGERSCHAP

Kan uw school verwoorden waar ze met burgerschap op uit is?

INTERVIEW GERT BIESTA

De onderwijs­ pedagoog over goed onderwijs

‘EEN BREDE BRUGKLAS IS BETER VOOR HET KIND’ De Rondvraag

PRAKTISCHER DAN BIESTA

Bestuurder maakt pedagogisch denken over onderwijs concreet

de klas van...

‘EEN LEUKE KLAS DOOR PERSOONLIJK CONTACT’ Tekst: Hester van de Kaa | Fotografie: Dianne de Goeijen

De klas van... NAAM: JOHAN

NIJZINK LEEFTIJD: 61 JAAR GEEFT: ALGEMEEN VORMENDE VAKKEN EN IS MENTOR MIDDENBOUW SCHOOL: PRO HARDENBERG – SCHOOL VOOR CHRISTELIJK PRAKTIJKONDERWIJS GROEP: M2 VRIJE TIJD: LEZEN, SPORTEN

2

“Dit is een héle leuke klas. ’t Zijn vriendelijke

iets wat je even in een lesje doet.

kinderen met gevoel voor humor en ze

In vier decennia kwam er in het onderwijs

kunnen goed met elkaar omgaan. Natuurlijk

een enorme papierkraam bij en kregen we

zijn er de nodige puberstrubbelingetjes,

allerlei maatschappelijke problemen over

maar ze zijn goed bezig met hun werk.

de schutting gegooid. Erbij, erbij, erbij… er

We lachen elke dag wel met elkaar.

gaat nooit wat af. Dankzij de decentralisatie

De leerlingen zijn 15, 16 jaar oud en ik ben

van de jeugdzorg kunnen we de kinderen

hun mentor. Twee dagen in de week geef

die de dagbesteding in zouden moeten

ik hen de algemeen vormende vakken:

op dit moment niet meer kwijt. We zijn nu

Nederlands, rekenen en maatschappijleer.

naarstig aan de slag om voor hen iets

Na 40 jaar in het onderwijs weet ik dat zo’n

zinvols te bedenken.

leuke klas voor een deel geluk is, maar zeker

Dit werk is intensiever dan het reguliere

ook het gevolg van persoonlijk contact.

onderwijs. Je moet bij allerhande problemen

Is het vertrouwen er, dan kun je veel van

bedenken hoe jij gaat reageren. Je moet

ze gedaan krijgen en luisteren ze ook heel

ook rust creëren in de groep. Orde houden

goed. Doen ze iets fout, dan maak ik

vind ik negatief klinken. Als je een persoon-

­duidelijk dat het me om hun gedrag op dát

lijke relatie opbouwt, heb je meer structuur.

moment gaat, dat ik hen niet als persoon

En je moet consequent zijn: merken ze dat

afkeur. Dat moet, net als de identiteit van de

je onzeker bent, dan gaan ze daar gebruik

school, terugkomen in de alledaagse dingen.

van maken. Je moet dit werk eigenlijk ook

Sociale vaardigheden en identiteit zijn niet

wel in je hebben.”

•

inhoud FOCUS: BURGERSCHAPSVORMING IN HET VO

4

16

18

24

28

16

IN DEZE EDITIE

PASSEND ­ONDERWIJS: EVEN GEDULD A.U.B. 4

FOCUS EEN BREDE BLIK OP BURGERSCHAP 16

21E-EEUWSE VAARDIGHEDEN: MEER DAN ECONOMIE EN ICT 28

Eén jaar passend onderwijs en

Verus onderzocht burgerschaps­

Is het een hype? Of zijn er goede

de kritiek is niet van de lucht.

vorming in het christelijk en

redenen om over 21e-eeuwse

Toch zijn er regio’s waar scholen

interconfessioneel voortgezet

vaardigheden te spreken?

flink aan de weg timmeren en

onderwijs. Scholen vinden het

Koen Vos en Pieter Baay betogen

goed op koers liggen.

niet gemakkelijk om goed te

dat laatste.

Drie bestuurders over Haags

verwoorden waar ze met

ongeduld en succesfactoren.

burgerschapsvorming op uit zijn.

GERT BIESTA OVER GOED ­ONDERWIJS 10

En hoe maak je de resultaten inzichtelijk?

Gert Biesta is sinds kort als

DE PEDAGOGIEK VAN EEN BESTUURDER 18

wetenschappelijk adviseur aan

Het denken van Gert Biesta

Verus verbonden. Zij missie:

vindt gretig aftrek in scholen.

De bekende onderwijspedagoog

DE RONDVRAAG ‘EEN BREDE BRUGKLAS IS BETER VOOR HET KIND’ 34 Verus poneert een stelling. Betrokkenen uit (de omgeving van) het onderwijs reageren.

“pedagogische scherpte”

Maar bestuurder Jos de Mönnink

RUBRIEKEN

­brengen in het gesprek over

gaat verder. Hij maakt pedago-

DE KLAS VAN… 2

goed onderwijs.

gisch denken over onderwijs

NIEUWSPLEIN 8, 9, 30, 31

concreet bij Veldvest.

COLUMN WIM KUIPER 12

VERUS VERDIEPT DE BELOFTE VAN BREINLEREN 24

DIENSTVERLENING IN DE PRAKTIJK 13 MIJN VERHAAL 14 OPINIE 21

Stel je voor dat op iemands

WHAT’S IN A NAME? 22

hersenplaatje de aanknopings-

JURIDISCHE KWESTIE 32

punten voor de leraar te zien

LEDENVOORDEEL 33

zouden zijn. Zal straks alles veranderen dankzij de neurobiologie?

COLOFON

Nr.7 | september 2016 VERUS MAGAZINE VOOR KATHOLIEK EN CHRISTELIJK ONDERWIJS

REDACTIE Hester van de Kaa (redacteur) Guido de Bruin (hoofdredacteur) Corine de Reus (bladmanager, eind- en beeldredacteur)

VERUS is de vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs in Nederland. Ruim 4000 scholen in het basisonderwijs, voortgezet onderwijs, middelbaar beroepsonderwijs en hoger onderwijs zijn aangesloten. Vanuit het hart inspireert, begeleidt en ondersteunt Verus bestuurders, toezichthouders, schoolleiders, docenten en ouders, zodat de kwaliteit van het onderwijs en daarmee het welzijn van kinderen en studenten verbetert, als dienst aan onze samenleving.

REDACTIEADRES Houttuinlaan 5b, Postbus 381, 3440 AJ Woerden [email protected].

ISSN: 2352-5320

VERUS DIGITAAL Het magazine kan als pdf gedownload worden van www.verus.nl. VORMGEVING Ontwerpwerk, Den Haag DRUK Ten Brink, Meppel COVERFOTO Hollandse Hoogte

ABONNEMENTEN (excl. 6% btw) Verus Magazine verschijnt zes keer per jaar. Verus Magazine is voor leden gratis en kost voor niet-leden 50. Voor niet-leden wordt het abonnement zonder schriftelijke opzegging (per e-mail of post) na een jaar ­automatisch verlengd voor onbepaalde tijd. Er geldt een opzegtermijn van drie ­maanden. Voor informatie en losse nummers: 0348 74 44 44 of [email protected]. COPYRIGHT Voor overname van artikelen of gedeelten daarvan graag voorafgaand contact met de redactie. DISCLAIMER Aan de informatie in dit magazine kunnen geen rechten worden ontleend.

3

“Je moet in staat zijn om als organisatie over je eigen schaduw heen te springen."

4

coverstory

Tekst: Emmanuel Naaijkens | Fotografie: Hollandse Hoogte/Jos Lammers

PASSEND ONDERWIJS: EVEN GEDULD A.U.B. Sinds 1 augustus 2014 zijn scholen verplicht aan leerlingen een passende onderwijsplek te bieden. De kritiek is sindsdien niet van de lucht. Toch zijn er regio’s waar scholen, in weerwil van de negatieve beeldvorming, flink aan de weg timmeren en goed op koers liggen. Drie bestuurders maken een tussenbalans op.

Er is op de kop af twee jaar ervaring met

Samenwerkingsverband VO Eindhoven-

tegenop zien. Daar hoor je oog voor te

Passend Onderwijs, een van de ingrijpendste

Kempenland, ziet ook dat door discussies

hebben. Ze moeten erop kunnen vertrouwen

veranderingen in de recente onderwijs­

over onder meer een hogere werkdruk, de

dat je als leiding achter hen staat.”

geschiedenis. Zachtjes uitgedrukt zijn de

buitenwereld de indruk kan krijgen dat het

Van den Born heeft wel een verklaring voor

berichten in de media tot nu toe weinig

helemaal fout loopt met passend onderwijs.

dat negatieve sentiment. “Er zijn hoge

hoopgevend. Er is vooral veel aandacht

“We zijn er nog niet, maar we zijn op de goede

verwachtingen gewekt met de invoering van

voor waar het (nog) niet goed loopt.

weg. En we moeten niet vergeten dat het

passend onderwijs, en het resultaat moet snel

“Nee, de beeld­vorming is niet goed”, erkent

gedachtegoed van passend onderwijs breed

zichtbaar zijn.” Men is ongeduldig – vooral in

Jacques van den Born, directeur van het

omarmd wordt door het gros van de leer-

de politiek – maar dat is niet reëel, stelt Van

Samenwerkings­verband PO Breda e.o.

krachten, ouders en bestuurders. Leerlingen

den Born. “Professor Dodde heeft ooit eens

“Maar wat ik vervelend vind is het wegzetten

van wie je vroeger zei dat ze met hun

onderzocht wat de volledige doorlooptijd

van verkeerde sentimenten.”

problemen in het speciaal onderwijs thuis-

van een onderwijsinnovatie is. Van idee tot

horen, die houd je nu in huis. En die krijgen

implementatie twintig jaar.”

de ondersteuning die ze nodig hebben.”

Alle drie de bestuurders zeggen dat ze met

Spookbeelden

de vormgeving van passend onderwijs op

Albert Weishaupt, bestuurder van het Roelof van Echten College in Hoogeveen,

Vertrouwen

koers liggen en dat ze zich niet van de wijs

kent ze ook, de spookbeelden. “Ouders die

Van der Zanden wil de toegenomen werkdruk

laten brengen door doemverhalen. De ambi-

hun zorgen uiten over probleemkinderen en

overigens niet bagatelliseren. “Dat is een feit.

ties zijn onverminderd groot. Van den Born

‘gewone’ kinderen die in één klas zitten. ‘Gaat

Steeds meer maatschappelijke problemen

geeft een concreet voorbeeld: “We gaan

dat niet ten koste van mijn kind?’. Die angsten

komen op het bordje van de leraar.” Daarom

het aantal leerlingen in het sbo minstens

moet je bespreekbaar maken, dan creëer je

ook is het belangrijk dat docenten intensief

halveren”, zegt de directeur. Luchtfietserij?

draagvlak en begrip, zo is onze ervaring.”

betrokken worden bij het proces, stelt

“Nee, toen ik directeur was van een klein

Niek van der Zanden, directeur van het

Weishaupt. “Er zijn altijd docenten die er

samenwerkingsverband is dat ook gelukt,

> 5

zelfs met twee derde. Zonder dat ten koste is

Nauwelijks thuiszitters

Criteria afgeschaft

gegaan van de ondersteuning van leerlingen.”

In het samenwerkingsverband Eindhoven-

In het RSV PO Breda e.o. zijn de traditionele

Kempenland zijn de inspanningen er ook op

criteria afgeschaft voor de beoordeling

Mixed is gewoon

gericht om elke leerling op de plek te krijgen

van een aanvraag voor ondersteuning. “Een

Op het Roelof van Echten College hebben

die bij hem of haar past. “Daar slagen we

directeur die kan onderbouwen waarom een

ze de lat eveneens hoog gelegd.

een heel eind in. Het klinkt misschien

bepaalde leerling ondersteuning nodig heeft,

Op 1 januari wordt het nieuwe gebouw

aanmatigend, maar we hebben nauwelijks

krijgt die. Ja, dat is voor sommigen wennen,

‘Eduwiek’ in gebruik genomen, waar leer­

echte thuiszitters”, aldus Van der Zanden.

want we denken in Nederland al gauw dat

lingen uit cluster 3 en 4 onderwijs volgen,

Het uitgangspunt is een plaats in het regulier

we niet zonder regels kunnen.” Maar criteria

evenals leerlingen van het vmbo en praktijk-

onderwijs, maar speciaal onderwijs blijft

leiden volgens Van den Born tot calculerend

onderwijs. Op deze manier komt er ook

mogelijk voor de leerling voor wie dat de

en soms zelfs pervers gedrag. Eén punt

fysiek een einde aan de drempels tussen

beste optie is. Of een leerling in aanmerking

verschil in een test kon een school in het

regulier en speciaal vo. De so-leerlingen

komt voor ondersteuning bepaalt een

verleden duizenden euro’s aan overheids-

krijgen arrangementen op maat zodat zij

­onafhankelijke commissie.

geld schelen.

(groten)deels ook onderwijs in de reguliere

Van der Zanden: “Die staat boven de scholen

Dat de drie regio’s erin slagen om passend

setting kunnen volgen.

en is objectief. En de commissie hoeft zich

onderwijs van een stevig fundament te

“Wij zeggen: mixed is gewoon, en speciaal

niet te laten leiden door beperkingen van

voorzien heeft, zo leggen de bestuurders uit,

als dat kan en wenselijk is”, zegt Weishaupt.

het budget. Het gaat om de best mogelijke

twee verklaringen. De eerste is dat er een

“Alle leerlingen die ondersteuning nodig

oplossing voor de leerling.” Wat ook anders

grote mate van commitment moet zijn.

hebben krijgen dat, dus bijvoorbeeld ook

is: de scholen moeten achteraf verantwoorden

“Je moet in staat zijn om als organisatie over

hoogbegaafde leerlingen. We willen een

hoe ze de middelen hebben ingezet en wat

je eigen schaduw heen te springen. Om je

school zijn waar ieder kind welkom is.”

het resultaat is. Want het is belangrijk dat

eigenbelang, als dat nodig is, ondergeschikt

Het gebouw biedt ook onderdak aan een

scholen reflecteren op hun werkwijze en er

te maken aan het belang van de leerlingen

expertisecentrum dat er is voor alle leer­

lering uit trekken.

in het samenwerkingsverband. Het gaat om

lingen, dus ook van havo en vwo.

6

solidariteit”, zegt Van den Born.

coverstory

Succesfactoren De geïnterviewde bestuurders zien twee essentiële succes­factoren voor passend onderwijs:

• Spring als bestuurder over je eigen schaduw heen. Offer het eigenbelang desnoods op voor het gemeenschappelijk belang: de leerling. Werk op basis van commitment, en bevestig dat voortdurend. Een schijnconsensus, omwille van collegiale ­ver­­houdingen bijvoorbeeld, werkt averechts.



• Het succes van passend onderwijs staat of valt met de leraar in de klas. Bestuurders zijn er om optimale condities te creëren. Dat betekent oog hebben voor zorgen bij leerkrachten. Hen door middel van scholing equiperen om hun taak – als kennisoverdrager én pedagoog – te volbrengen. Geef de docent het vertrouwen dat je achter hem of haar staat en extra ondersteuning regelt als dat

•

nodig is, bijvoorbeeld met de inzet van een klassenassistent. 

Vérgaand Albert Weishaupt, bestuurder van het Roelof van Echten, zegt het zo: “Als je als besturen dezelfde visie deelt moet je, indien nodig, tot het uiterste gaan. Al in 2008 hebben we gesprekken gevoerd over wat

samenwerkingsverband heb ik te maken

land evenveel snelwegen neer te leggen.

nu passend onderwijs is. Wij hebben toen

met 28 besturen en 150 scholen. En dan

Dan liggen er in de Randstad te weinig en

gezegd: als het in het belang van het kind is

heb ik het nog niet eens over de afstemming

op de Veluwe teveel.”

dat wij het Roelof van Echten opheffen, dan

met jeugdzorg, dat is helemaal complex

Van den Born daarentegen heeft er geen

doen we dat. Ja, dat was heel vérgaand.

geworden. Dat is eigenlijk niet te behappen.

moeite mee dat zijn budget krimpt, ook al

Maar de organisatie is er voor het kind,

Maar Den Haag heeft nou eenmaal zo

gaat het om 2,1 miljoen euro. “Ik was inder-

niet andersom.”

beslist”, zegt Van den Born.

tijd ook faliekant tegen de manifestatie in de ArenA. Er was en is geen sprake van dat

Niek van Zanden, directeur van het Samenwerkingsverband VO Eindhoven-

Excuus om niets te doen

de overheid bezuinigt.” Het gaat volgens

Kempenland: “In het vo zijn scholen heel

En dan is er nog het geld. In vrijwel alle

Van den Borne om het terugdringen van

divers. Hun belangen staan soms haaks op

verhalen over passend onderwijs keert

overschrijdingen van de onderwijsbegroting.

elkaar, maar toch komen we tot consensus.

het terug. Dat heeft met de verevening

Ook voor Weishaupt staat het budget niet

Er is een cultuur van: we zetten er samen

te maken. Sommige verbanden krijgen in

op de eerste plaats, “al is meer geld altijd

de schouders onder. Er is veel meer

de toekomst meer geld, andere minder.

beter”. Maar hij bespeurt dat het in de

commitment dan in het verleden.”

Een operatie die volgens Van der Zanden

discussie over passend onderwijs “te vaak

De tweede verklaring is dat de drie regio’s

geen recht doet aan de specifieke situatie

over de centen gaat. Ik heb af en toe het

al jaren intensief en met overtuiging Weer

in zijn regio, hightech Eindhoven.

gevoel dat het vooral een excuus is om

Samen Naar School (WSNS) handen en

“Wij hebben relatief veel leerlingen met

niets te doen. Wij moeten als onderwijs

voeten gaven. Voor hen is passend onderwijs

autisme, dat is wetenschappelijk bewezen.

eerst aan de slag gaan, en daarna pas

doorgaan op hetzelfde pad, zij het in andere

Maar toch moeten we het met minder

onze stem verheffen.”

omstandigheden. Zoals een groter samen-

budget doen. Ik vergelijk het altijd met een

werkingsverband. “Als directeur van het

overheid die besloten heeft overal in het

•

7

NIEUWSPLEIN Nieuwe adviseur Marijn van den Berg Cultuur & Organisatie bij Verus. Marijn studeerde bedrijfs­

Kijk eens met de ogen van de ander

economie en werkte in het verleden bij Verus-voorloper VBKO

De Marnix Academie organiseert een

en tot voor kort als bestuurssecretaris bij Unicoz onderwijsgroep.

onderwijsparade ter gelegenheid van

“Ik ben even geïnteresseerd in de ontwikkeling van een organi­

de afronding van 12 jaar lectoraat

satie als in de mensen die er werken”, beschrijft de adviseur

Dynamische Identiteitsontwikkeling.

haar werkwijze. “Het is voor mij van belang om beiden goed

‘Kijken met de ogen van de ander’ is

te ondersteunen.” Dat herkent ze bij Verus. “Persoonlijke

een dag vol met lezingen, workshops,

Per 1 september is Marijn van den Berg adviseur Governance,

discussies, theater en films voor leraren,

interesse in de mens, dat spreekt mij aan.”

bestuurders, opleiders, studenten en alle anderen die het onderwijs een warm hart toedragen. Twee thema’s staan op de parade centraal: ‘Welkom in de veilige klas’ en ‘Verbindt religie of sluit religie uit?’ Woensdag 28 september 8.30-17.00 uur Marnix Academie – Utrecht. Meer informatie op www.marnixacademie.nl

Veerkracht en hoop op de Identiteitsdag Katholiek Onderwijs Fijn, zo’n lege agenda

Voor leerkrachten, docenten, medewerkers, schoolleiders, bestuurders én pabo-studenten, organiseert Verus op 9 november de Identiteitsdag Katholiek Onderwijs 2016. Het thema: Veerkracht en hoop, onmisbaar voor elke professional.

Aan het begin van het schooljaar zijn de meeste pagina’s nog leeg, dus blader even naar 18 mei 2017 en noteer: VERUS 2017. Tot op ons jaarlijkse event!

Zo spreekt Bert Roebben, theoloog en hoogleraar in Dortmund, over het ontwikkelen van veerkracht vanúit hoop. En zorgt Rinka van Zundert (die teams van leerkrachten helpt veerkracht te ontwikkelen en dit ook mee te geven aan kinderen) voor praktische inspiratie zodat je het thema ook in de onderwijspraktijk toe kunt passen. Daarnaast zijn er tien workshops om uit te kiezen. De uitnodiging ploft eind september op de mat, maar aanmelden kan al via www.verus.nl/ identiteitsdag of door een mail naar [email protected]. Locatie is Landgoed de Horst in Driebergen.

8

nieuwsplein

Uw identiteitsproject in de kijker Krijg een belevenis cadeau Verus @VerusNL Doorzettingsmacht #passendonderwijs komt er (nog) niet.

Alfonso Aguiló @aaguilo Interesante encuentro esta tarde en Deil hablando de educación con Wim Kuiper, Director General de @VerusNL

Ontwikkelde jouw schoolteam een identiteitsproject en ben je daar trots op? En ben je er zo enthousiast over dat je dit met ons wilt delen? Vertel het ons en wie weet zetten we jouw school en het project in de kijker op de Identiteitsdag Katholiek Onderwijs op 9 november a.s. en winnen jullie een kloostermiddag voor het hele team rond inspiratie en bezieling.

Hoe gaat het in z’n werk? Een team (van een PO- of VO-school, maximum 20 personen) kan zichzelf opgeven. Ze sturen een good practice op rond katholieke identiteit en beargumenteren waarom zij vinden dat zij als team op basis daarvan ‘in de kijker’ mag staan. Lees alles over de voorwaarden en wat er te winnen valt op www.verus.nl en stuur jouw good practice voor 30 oktober 2016 naar [email protected].

Lekker roken voor de klas Twee aan twee schuiven zijn leerlingen

Bekijk Verus’ jaarverslag online!

in hun houten bankjes. Terwijl ze kliederen met kroontjespennen, steekt

4420 scholen waren vorig jaar

meester Janus nog ’ns zo’n lekkere

lid van Verus, onze juridische

Schimmelpenninck-sigaar op. Nonnen

helpdesk beantwoordde 2758

geven breiles met stug katoenen

vragen, ­deel­nemers aan onze

garen. Wie niet braaf mee doet,

cursussen en leergangen gaven

verdwijnt tijdelijk in het kolenhok.

als gemiddeld waarderingscijfer een 8 en Verus kwam 55 keer

Vijftig jaar later zijn de krijtjes vervangen

in kranten, op websites,

door digipennen, werkboekjes

radio en tv.

­geweken voor iPads. En wordt van

Deze cijfers en nog veel meer

elke scheet die leerlingen laten, een

informatie vindt u in ons jaar­

verslag gemaakt.

verslag uit 2015 (periode na fusie, 18 mei – 31 december).

Mark van der Werf (Meester Mark)

Voor het eerst bracht Verus het

sprak tientallen onderwijzers in hart

jaarverslag niet meer op papier

en nieren over hoe hun beroep in ruim

of als PDF uit, maar via een

een halve eeuw is veranderd en schreef

website. Wij nodigen u uit

er een boek over: Meester Mark

de ­activiteiten van Verus te

graaft door. Meer info op

­bekijken via:

www.meestermarkgraaftdoor.nl.

jaarverslag2015.verus.nl/.

Tycho Wassenaar Retweeted Verus @VerusNL We belden @arieslob over adviescommissie Prestatieafspraken hoger onderwijs die hij voor @Ver_Hogescholen voorzit.

VOS/ABB @VOSABB @VerusNL voert mede namens ons overleg met @Belastingdienst voor goedkeuring modelovereenkomsten van opdracht.

Hanneke de Frel @hannekedefrel Goed initiatief om te kunnen melden. Verus @VerusNL 24/7 kan pesten of een onveilige situatie worden gemeld via een knop op de website van de school. @EgbertSchilstra.

Laatste tweets?

www.twitter.com/ VerusNL

Laatste nieuws?

Meld u aan voor de digitale nieuwsbrief: www.verus.nl 9

Tekst: Guido de Bruin | Fotografie: Werry Crone

Gert Biesta over goed onderwijs

“Ik zal vaak de pedagogische vraag stellen” De bekende onderwijspedagoog Gert Biesta is sinds kort als wetenschap­ pelijk adviseur aan Verus verbonden. Hij ziet het vooral als zijn missie om “pedagogische scherpte” te brengen in het gesprek over goed onderwijs.

In het huidige debat over onderwijs wordt

– het inleiden van leerlingen in bepaalde

socialisatiewerk of juist in het helpen van de

‘de drieslag van Biesta’ te pas maar vaak

opvattingen van goed mens-zijn. Het kan zijn

leerling om uit te vinden wat het betekent

ook te onpas aangehaald. De drie doelen

dat er minder aandacht is besteed aan het

om op een volwassen manier vrij te zijn?”

van onderwijs zijn volgens Biesta kwalificatie,

oefenen van subject-zijn – leerlingen helpen

socialisatie en persoonsvorming (zelf spreek

om “op een volwassen manier vrij te zijn”.

hij liever van ‘subjectificatie’). Hoezeer soms

Volwassen-in-de-wereld Om dat laatste is het wat Biesta betreft

verkeerd gebruikt, de drieslag heeft er

Engageren en emanciperen

uiteindelijk te doen: volwassen-in-de-wereld-

volgens de bedenker zelf in ieder geval toe

Leerlingen helpen om antwoord te geven op

zijn. Waar onderwijsdoelen vaak worden

bijgedragen “dat we op een andere manier

de vraag ‘wie ben ik?’ hoort volgens Biesta

beschreven in termen als (talent)ontwikkeling

over onderwijs zijn gaan praten”.

thuis in het domein van de socialisatie.

en keuzes leren maken, benadrukt Biesta

Bij persoonsvorming gaat het over de vraag

keer op keer dat scholen altijd een richting

Persoonsvorming mislukt?

‘hoe ben ik’: hoe verschijnt de leerling na

voor ogen moeten hebben, een beeld

Een anekdote uit een recent gesprek over

jaren onderwijs als autonoom, kritisch en

van wat de juiste keuzes zijn en wat de

goed onderwijs met excellente scholen die

verantwoordelijk subject in de wereld?

gewenste ontwikkeling is.

bij Verus zijn aangesloten, illustreert de

Dat is ook de paradox van onderwijs: scholen

Bij leraren en schoolleiders bespeurt hij een

verwarring, maar ook het “prachtige risico

willen leerlingen iets meegeven over het

zekere “taalarmoede” als het om de richting

van onderwijs”, zoals de titel van een van

goede leven (socialisatie) maar willen tegelijker­

van onderwijs en vorming gaat. “Als adviseur

Biesta’s bekendste boeken luidt.

tijd ook dat ze dat niet zo maar slikken en

van Verus zal ik dan ook vaak de peda­

Een schoolleider toonde zich ontzet over het

zelf keuzes leren maken, met alle dilemma’s

gogische vraag stellen: wat is de juiste en

feit dat eindexamenleerlingen, in wier

van dien (persoonsvorming). In de woorden

gewenste ontwikkeling van kinderen, en hoe

persoonsvorming de school zes jaar lang zo

van Biesta’s Franse collega Philippe Meirieu:

creëren we onderwijs dat de volgende gene-

veel had geïnvesteerd, het vertrouwen van

onderwijs is engageren én emanciperen. Het

ratie helpt om met die vraag om te gaan?”

de school misbruikten door bij het eindfeest

risico is dat dat niet ‘oplevert’ wat de school

Zelf beschrijft hij die richting als ‘volwassen-

alcohol de school binnen te smokkelen.

ervan verwacht had. Wat is er bijvoorbeeld

in-de-wereld-zijn’. Scholen moeten hun

In feite, zo analyseert Biesta, heeft deze

misgegaan als een leerling een Syriëganger

leerlingen volgens hem leren om zich steeds

school vooral geïnvesteerd in socialisatie

wordt? “Heeft de school dan gefaald in haar

af te vragen of hun wensen en verlangens

10

interview

Wie is Gert Biesta? Prof. dr. Gert Biesta is hoogleraar onderwijs­ pedagogiek aan de Brunel University in Londen en bijzonder hoogleraar op de NIVOZ-leerstoel ‘Pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming’ aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Verder is hij lid van de Onderwijsraad en van de raad van toezicht van Hogeschool Thomas More in Rotterdam.

Verus en goed onderwijs Met het traject ‘Goed onderwijs en kwaliteit’ helpt Verus zijn leden om een eigen visie op goed onderwijs te ontwikkelen en deze visie herkenbaar en inzichtelijk te maken in de school zelf én naar buiten toe. We onder­ steunen scholen om een kwaliteits­ cultuur te ontwikkelen die verder gaat dan indicatoren en afvinklijstjes en die aansluit bij het hart van het onderwijs en de passie van docenten. Meer weten? wenselijk zijn met het oog op het samen­

leven, in de ander, in een nieuwe generatie.

Neem contact op met coördinator

leven met anderen op deze aarde.

Zo wordt geloof iets waarbij iets op het spel

Janine van Drieënhuizen,

staat. Je riskeert jezelf door te geloven in

[email protected].

Vertrouwen

een kind, door tegen een ander mens te

Wat Biesta aanspreekt in katholiek en

zeggen: ik vertrouw je. Dat kan namelijk

­christelijk onderwijs, is dat het is geworteld in

ook mis gaan.”

een traditie die ruime ervaring heeft met het

Onderwijs leeft van vertrouwen, en dat

“worstelen” met de vraag wat het betekent

maakt het inzichtelijk maken van wat de

leerling zegt: je moet bewijzen wat je hebt

om een goed mens te zijn. “Tegenover de

leerling in brede zin heeft geleerd zo precair

geleerd. Terwijl het vaak niet meer is dan

onvolwassen reflex om alle tradities over-

– Biesta schreef mee aan een Onderwijs­

een blik van verstandhouding waaruit blijkt

boord te gooien, wil dit soort onderwijs zich

raadadvies daarover. Hij heeft niet zo veel

dat er iets is geleerd. Om met Gerard Reve

juist bewust met de traditie verhouden.

op met kwalitatieve ‘meetinstrumenten’ als

te spreken in de slotzin van De avonden:

Het mooie van geloofstradities is ook dat ze

portfolio’s. “In feite maken die de vertrouwens­

‘Het is gezien. Het is niet onopgemerkt

het moeten hebben van vertrouwen: in het

relatie kapot, doordat je als docent tegen de

gebleven.’”

•

11

column rubriek

“HET BESTE

UIT JEZELF?” Heel veel sport is er de afgelopen weken over ons uitgestort. Voor de liefhebbers vormen de Olympische Spelen een vierjaarlijks hoogtepunt. Ik moet eerlijk bekennen dat ik het wel wat veel vind. Maar natuurlijk kan ik ergens ook blij zijn met al die medailles van landgenoten en het enthousiasme dat er mee samenhangt. Ik hoop dat het weer veel kinderen zal inspireren om actief deel te nemen aan sportactiviteiten. Toch bekruipt mij ook wel enig ongemak bij dit alles. Er zitten schaduw­ kanten aan chauvinisme en nationalisme. Talent en inzet zijn belangrijk, maar jammer genoeg hangt een deel van de medailles nauw samen met de hoeveelheid geïnvesteerd geld, en speelt commercie een heel grote rol in het geheel. De eenzijdige focus op de winnaars voelt ongemakkelijk. Als je het net niet of helemaal niet hebt gehaald, dan word je al gauw als ‘loser’ weggezet. Voor de terugvlucht van uitgeschakelde sporters kwam de pijnlijke bijnaam ‘loservlucht’ in zwang. Misschien zit vooral in dat aspect mijn moeite met ‘het beste uit jezelf halen’ als dé slogan in het onderwijs, en het gretige gebruik van sportmetaforen, ook op school. We leven in een prestatiemaatschappij, maar gelukkig draait het in het onderwijs niet alleen maar om de ­beste cijfermatige prestaties in de harde vakken en de hoogste scores van de school op de ranglijstjes. Als dat wel zo is, gaat er echt iets mis. Goed je best doen is natuurlijk prima, maar het vormingsideaal op school gaat om veel meer dan dat type prestaties. Dan voel ik me toch beter thuis bij die andere bekende onderwijsslogan, ‘ieder kind telt’. Zoals ook iedere sporter telt, met of zonder medaille.

Wim Kuiper voorzitter Verus

Reageren? Mail naar [email protected]

12

•

dienstverlening in de praktijk

Tekst: Noël Houben

DIENSTVERLENING IN DE PRAKTIJK

Het draait om de kinderen De middelgrote Amsterdamse stichtingen KBA Nw West en Bijzonderwijs willen een professionali­ seringsslag maken. Een fusie zou dit doel dichterbij kunnen brengen. Verus onder­­zocht voor de stichtingen voor basis­ onderwijs of samengaan wenselijk, noodzakelijk en haalbaar is.

Meer weten over deze dienstverlening van Verus? Neem contact op met Wob van Beek via 06 538 102 54 of [email protected].

Frank Merten, directeur-bestuurder van KBA Nw West:

Wob van Beek, adviseur governance, cultuur en organisatie van Verus:

“Kunnen we door te fuseren onze bestuurlijke slagkracht vergroten? Dat

“We hebben eerst een documentenstudie

vroegen collega Harry Dobbelaar van

uitgevoerd bij de scholen. Vervolgens

Bijzonderwijs en ik ons af. We hebben

hebben we mensen van alle geledingen

Verus begin dit jaar gevraagd om een

geïnterviewd: toezichthouders, bestuur-

verkennend onderzoek te doen naar een

ders, schooldirecteuren, stafmedewerkers,

fusie. Naast de kwaliteit van het aanbod

mensen uit de medezeggenschap….

speelde het feit dat we geen BTW hoefden

Structuur en cultuur van de scholen zijn

te betalen een rol bij de keuze voor Verus.

zo vergeleken. De uitkomsten hebben we

De verkenning resulteerde in een helder

geanalyseerd en vastgelegd in een rapport.

rapport. Dit maakt duidelijk dat er veel

Opvallend was dat de geïnterviewden

raakvlakken zijn tussen beide stichtingen.

soms grotere cultuurverschillen ervoeren

Bijzonderwijs en KBA Nw West bekijken

dan er feitelijk bleken te zijn. Dat verdient

nu of we de fusie nader gaan uitwerken.

aandacht als de scholen besluiten om de

Adviseur Wob van Beek beschikt over

fusie nader uit te werken. Zo’n vervolg

veel kennis en ervaring. Hij staat open

voeren we altijd samen met alle geledingen

voor feedback, maar neemt zeker niet

binnen de scholen uit. Dat is transparant

alles klakkeloos over. De samenwerking

en zorgt voor draagvlak. Ik doe regelmatig

verloopt plezierig. Zo’n klik is nodig om

onderzoek voor leden naar fusies en

een fusietraject tot een goed einde

samenwerkingen. De redenen en trajecten

te brengen.”

zijn steeds anders, maar mijn achter­ liggende doel is hetzelfde: het traject moet bijdragen aan goed onderwijs. Het draait uiteindelijk om de kinderen.”

•

13

Tekst: Kees Waaijman

WAARDEGERI ONDERWIJS, O VAN ZEGEN Mijn verhaal Wat is het verhaal dat Nederlandse schoolleiders, bestuurders, toezicht-

Een volwassen blik “ziet het mooie, het lichtgevende steeds verbonden met de slagschaduw van het onbevredigende”.

houders en leraren onlangs vertelden of deelden om anderen te inspireren? Wat willen zij overbrengen op leerlingen, studenten, collega’s, ouders en andere bij hun school of organisatie betrokken mensen? ‘Mijn verhaal’ is een rubriek waaruit u als lezer ook naar hartenlust

Titus Brandsma

inspiratie mag putten. Deze keer:

Kees Waaijman, wetenschappelijk directeur van het Titus Brandsma Instituut, emeritus hoogleraar spiritualiteit aan de Radboud Universiteit en lid van de raad van toezicht van Stichting Carmelcollege.

Iedere leraar hoopt dat zijn onderwijs op een

Titus Brandsma belicht in deze rede waarde­

of andere manier vrucht draagt in leerlingen.

gericht onderwijs in zeven contrasttekeningen.

Dat hóópt hij. Hij weet het niet. Want hij kan

Rode draad is: onderwijs werkt in het

niet in de toekomst kijken. Wat zullen leer­

heden, maar houdt het oog gericht op de

lingen met het geleerde gaan doen? Goed

toekomst. Zijn toespraak lijkt mij ook nu

onderwijs investeert in hun toekomst, op

nog actueel.

hoop van zegen. Zo zag Titus Brandsma

ongeveer 38.000 leerlingen telt met 4300

Eerste contrast: onderwijs (geven en genieten) knijpt de toekomst af, wanneer het slechts één doel najaagt: 'het verwerven van een maatschappelijke positie'.

medewerkers op ruim 50 schoollocaties.

Titus noemt deze manier van kijken “het

goed onderwijs. Dat blijkt uit een rede die hij in 1929 hield in Den Bosch. Hij sprak 1

uit ervaring, want in diezelfde jaren stond Brandsma aan de wieg van wat later Stichting Carmelcollege zou gaan heten, een scholengemeenschap die momenteel

economische type”. Waardegericht leren kijkt verder: “De mens leeft niet van brood alleen. Er zijn nog andere behoeften en 1

14

De toespraak werd onder de titel Idealisme

vragen, belangrijker waarden in het leven.”

op de kweekschool opgenomen in De R.K.

Toekomstgericht onderwijs heeft oog voor

kweekschool 8 (1930) nr 4, 59-64.

levensgrote waarden en werkt daaraan.

mijn verhaal

CHT OP HOOP Tweede contrast: er is onderwijs dat zichzelf opsluit in cognitieve doelen.

hen een schat is voor heel hun leven”. Maar

dat moet willen zien. Een volwassen blik

dan moeten die docenten hun blik verruimen

“ziet het mooie, het lichtgevende steeds

en aandacht hebben voor wat er buiten de

verbonden met de slagschaduw van het

school in de samenleving gebeurt.

onbevredigende”.

Vijfde contrast: docenten sluiten zichzelf op in lesprogramma’s, ze zijn uitsluitend geïnteres­­­­seerd in kennisoverdracht.

Laatste contrast: de groep van “de conservatieven en zelfgenoegzamen”.

“Ze drillen de kinderen voor het eind-

en daarom alles bij het oude laat. Titus pleit

diploma of voor het overgangsexamen,

voor vernieuwing: “Gelukkig leert de

zodat we deze groep zouden kunnen kwali-

geschiedenis dat er voortdurend naar

ficeren als die van het examen.” Tegenover

­verbetering werd gestreefd, dat de onderwijs­

deze “tuchtmeesters zonder hart, die alleen

methoden zich steeds ontwikkelden en

wat lessen inpompen” stelt Titus zijn

nieuwe richtingen werden uitgeprobeerd.

adagium ‘Kennis is maar de helft’. Hij citeert

Liefde voor het onderwijs zal vindingrijk

Titus noemt dit het “sleur-type”. Goed

de Franse pedagoog Rousseau, die zegt

blijken en het onderwijs de waardegericht-

onderwijs is echter: bij de leerlingen inte-

“dat men een mens alleen kan opvoeden

heid geven die erin verborgen ligt.”

resse wekken en ze enthousiast maken.

wanneer men hem beschouwt als méns,

Geïnspireerde docenten zijn nodig, die er

een mens met vele vragen, waar de school

Titus Brandsma zet zich af tegen een type

plezier in hebben leerlingen echt iets leren.

niet zomaar aan voorbij kan gaan.”

onderwijs dat berekenend, puur hersen­

Vierde contrast: een school die zich opsluit in zijn eigen wereld heeft geen voeling meer met de maatschappij en wat daar leeft. Titus noemt hen “de mensen die zich

Zesde contrast: onderwijs (geven en genieten) knijpt de toekomst af, wanneer het slechts één doel najaagt: 'het verwerven van een maatschappelijke positie'.

­opsluiten in het kringetje van de eigen school,

Hun donkere bril zegt: onderwijs beklijft niet,

de exclusivisten”. Daartegenover staat

alles gaat het ene oor in en het andere oor

breed onderwijs: docenten geven door hun

uit. Titus stelt hiertegenover dat er ondanks

voorbeeld “de leerlingen iets mee dat voor

alles veel goeds gebeurt op school en dat je

Dit is “het type van de intellectualisten, de blokkers, voor wie alleen het diploma telt”. Maar waardegericht onderwijs gaat verder. Behalve cognitie is er ook nog zoiets als karaktervorming en een moreel kompas, “de vorming van heel de mens, de mens die meer is dan hersenen of geest”.

Derde contrast: de “futlozen, voor wie onderwijs een sleur is, ze hebben nergens zin in en laten al wat moeite kost over aan anderen”.

Alles draait hier om de docent die alles weet, omdat hij alles al heeft meegemaakt

achtig en geestloos is, opgesloten in een eigen wereld van lesprogramma’s om de rest over te laten aan het cynisme. Hij pleit voor open en vernieuwend onderwijs dat het oog gericht houdt op de toekomst van de leerlingen. Heel de mens.

15

FOCUS: BURGERSCHAPSVORMING IN HET VO

Een brede blik op burgerschap

Tekst: Jacomijn van der Kooij | Fotografie: Thinkstock

Scholen zien burgerschap als een breed vormings­ gebied, blijkt uit een recent onderzoek van Verus. Ze vinden het niet gemakkelijk om in een samen­ hangende onderwijsvisie te verwoorden waar ze met burgerschapsvorming op uit zijn. Levens­ beschouwelijke noties spelen daarin expliciet of impliciet een rol. Het inzichtelijk maken van de resultaten blijkt een lastig punt. 16

focus Voor dit kwalitatieve onderzoek naar burgerschapsvorming in het christelijk en inter­

koppeling tussen burgerschap en chris-

Respondenten zien de Inspectie graag als

telijke noties expliciet te benoemen:

een critical friend die hen positief bevraagt,

confessioneel voortgezet onderwijs spraken

“Ik geloof dat dat de manier is om met

onderzoekers van Verus op zestien scholen

elkaar samen te leven: elkaar lief te

en de sfeer van de school.

met schoolleiders en docenten. De scholen

hebben. Dat doe je vanuit de inspiratie

De respondenten bleken het als positief te

vertegenwoordigen een diversiteit aan

vanuit de Bijbel en dan laat je dat zien.

ervaren dat zij in het gesprek met de onder-

schooltypen, regio’s, schoolgroottes en

Kijk, de hardheid van de maatschappij

zoekers uit de waan van de dag konden

invullingen van de levensbeschouwelijke

zie je overal, dat is dagelijks om ons

stappen om te reflecteren op burgerschaps-

identiteit. De onderzoekers hielden diepte-

heen. Dat zou het gevaar kunnen hebben

vorming in hun eigen school. We raden

interviews over de doelen en evaluatie van

dat kinderen denken dat dat heel

scholen daarom aan tijd en ruimte te maken

burgerschapsvorming en de verbinding met

normaal is […] En het mooie is.. dat als je

voor het voeren van het onderlinge gesprek

de levensbeschouwelijke identiteit van de

met kinderen erover in gesprek gaat […]

over burgerschapsvorming en de relatie

school. Hun belangrijkste bevindingen:

de meesten daar gevoelig voor zijn om

daarvan met de onderwijsvisie. Wat wil je je

dat ook mee te nemen. De meeste

leerlingen meegeven? Waar gaat het echt

kinderen hebben daar niet iets mee, in de

om? Op deze manier kan elke school haar

over burgerschapsvorming, mens-zijn en

zin van, dat ze naar de kerk gaan, dus zij

eigen burgerschapsverhaal vertellen.

samenleven maar beschikken niet altijd

zitten niet te wachten op één of ander

over de taal om deze in een samen­

stichtelijk praatje uit de Bijbel. Maar we

hangende onderwijsvisie te verwoorden.

benoemen het wel.”

• Scholen hebben duidelijke eigen ideeën

Wanneer in de interviews wordt door­ gevraagd, vinden de respondenten

Op andere scholen is de levensbeschou-

meedenkt en openstaat voor de verhalen

Verus helpt u graag!

steeds meer taal om het verhaal over

welijke identiteit impliciet verbonden met

burgerschapsvorming bij hen op school

burgerschapsvorming. Men geeft dan

We ondersteunen u graag bij uw

te vertellen.

aan dat het kenmerkend is dat men naar

visieontwikkeling en de vormgeving

elkaar omziet en bij wil dragen aan de

van burgerschapsvorming. Kijk op

• Burgerschapsvorming wordt gezien als

samen­leving. De basis hiervoor ziet men

www.verus.nl/burgerschap voor ons

meer dan het leren van democratische

in de christelijke waarden van de school.

aanbod. Of neem contact op met

spelregels. Burgerschapsvorming gaat naast kwalificatie (zoals kennis over

Jacomijn van der Kooij, onderzoeker • De evaluatie van burgerschapsvorming

staatsinrichting) en socialisatie (zoals

vinden de respondenten een lastig punt.

aandacht voor het leveren van een

Burgerschapsvorming is moeilijk meet-

bijdrage aan de samenleving) ook om

baar. Bovendien worden aspecten als

persoonsvorming, opdat leerlingen hun

socialisatie en persoonsvorming ook

plek in de samenleving kunnen innemen

zichtbaar buiten de school, misschien

(zoals door het stimuleren van zelf­

pas in de toekomst. Eén van de respon-

reflectie: ‘wat vind ik belangrijk?’).

denten stelde dat je niet alles kunt

en adviseur identiteit, via [email protected].

meten, en dat merken soms genoeg Een schoolleider vertelt:

moet zijn.

“Ik vind het persoonlijk heel belangrijk dat je als leerling van school komt, weet wat je

• De rol van de Inspectie ten aanzien van

eigen gebruiksaanwijzing is, en wat je nodig

burgerschapsvorming wordt als ambi­

hebt en wat je kunt, en dat je daar mee hebt

valent ervaren. Hoewel er begrip voor is

leren omgaan, niet alleen met jezelf, maar

dat de inspectie zich een beeld moet

ook met je omgeving.”

vormen van wat er gebeurt op het gebied van burgerschapsvorming, is er ook

• De levensbeschouwelijke identiteit is

huiver dat de inspectie zich inhoudelijk

verbonden met de doelen en vormgeving

bemoeit met het burgerschapsonderwijs,

van burgerschapsvorming. Voor sommige

dat voor scholen nauw verbonden is met

scholen is dat expliciet het geval.

de schoolidentiteit:

Christelijke noties zijn onderdeel van

De vrijheid van bijzonder onderwijs, dat is

burgerschapsvorming, en leerlingen

deze vrijheid nu juist. We doen burger­

worden hiermee in aanraking gebracht.

schapsvorming, nee we doen mens­

Op orthodoxe scholen gebeurt dit door

vorming, per definitie.

overdracht, op andere scholen door de

Meer weten? Het volledige onder‑ zoeksrapport is uiterlijk eind oktober te lezen op www.verus.nl/ onderzoekburgerschap. Leden van Verus ontvangen medio november een brochure naar aanleiding van dit onderzoek.

17

DE PEDAGOGIEK V EEN BESTUURDER Het denken van Gert Biesta (zie ook pagina 10-11) vindt gretig aftrek in scholen: onderwijs als de balans tussen kwalificatie, socialisatie en persoons­ vorming. Jos de Mönnink gaat een stap verder dan Biesta. Als bestuurder maakt hij pedagogisch denken over onderwijs concreet. Bij Veldvest creëerde hij een professionele cultuur én structuur om handen en voeten te geven aan goed onderwijs.

ALS IK LEERKRACHT BIJ VELDVEST ZOU ZIJN… Net als elders geef ik les aan een klas, vergader ik regelmatig met collega’s over het leerproces en de leerresultaten van de kinderen en houd ik ontwikkelings-, voortgangs- en beoordelingsgesprekken met mijn directeur. Maar daarnaast maken ook twee collega-leerkrachten regelmatig afspraken

Stichting Veldvest herbergt veertien basis-

meer een bevlogen onderwijsmens en een

met mij: de leermonitor en regisseur.

scholen, een school voor speciaal basis­

onderlegd cultuur- en onderwijspedagoog.

De leermonitor ondersteunt mij bij

onderwijs en een school voor speciaal

Een bestuurder met het onderwijshart op de

opbrengstgericht werken. Van haar leer

onderwijs en voortgezet speciaal onderwijs

juiste plaats.

ik om mijn onderwijsresultaten goed te

in de regio Veldhoven, Vessem, Steensel,

Daarover later meer. Eerst wil ik aangeven

monitoren en zij stimuleert mij om mijn

Wintelre en Knegsel. De meeste scholen zijn

wat er volgens mij bijzonder is aan werken

vakinhouden en vakdidactiek zó op peil te

katholiek, enkele zijn protestants-christelijk

bij Veldvest. Dat doe ik door mij voor te

houden, dat ik haast zonder lesmethoden

of algemeen-bijzonder. Jos de Mönnink is er

stellen wat ik meer dan op andere scholen

kan werken. De leermonitor blijkt bovendien

voorzitter van het college van bestuur, maar

tegenkom, als ik dit schooljaar leerkracht

onderlegd in het systematisch in kaart

in een gesprek met mij toont hij zich veel

bij Veldvest zou zijn.

­brengen van de resultaten op het gebied

18

Tekst: Taco Visser | Fotografie: Thinkstock

VAN R van taal en rekenen. Samen met de regisseur leer ik mijn pedagogische rol doelgericht vorm te geven. Aan de ene kant leer ik om kinderen gaandeweg hun leerproces meer

Er ontstaat een professionele cultuur die gebaseerd is op pedagogisch denken over onderwijs.

DRIE ONDERLIGGENDE LEERTHEORIEËN

mij al op mijn rol als waardeoriënterende opvoeder. Naast de persoonlijke vorming is ook de morele vorming van de leerling van belang: elk mens leeft in gemeenschap en draagt daaraan een steentje bij. Hiermee

zelfsturend te laten werken, aan de andere

Als ik mij gaandeweg het schooljaar verdiep

kant leer ik kinderen zich te verhouden tot

in het strategisch beleidsplan van Veldvest

raakt de regisseur aan de rol van de directeur,

andere mensen en de gemeenschappen

ontdek ik de leertheoretische achtergronden

die als onderwijskundig leider mij bij de les

waarin zij zich bevinden. De regisseur biedt

van wat ik met de leermonitor, regisseur en

houdt van het culturele leren. Dat begint bij

mij daarbij een kader aan: het Pedagogisch

directeur besprak.

het je als kind leren verhouden tot de andere

handboek van Veldvest. Daaruit mag ik zelf

De leermonitor houdt mij bij de les van het

kinderen in jouw klas en loopt door in wat

doelen kiezen waaraan ik het komende jaar

empirisme. Het empirisme richt zich op

tegenwoordig burgerschapsvorming heet.

met de kinderen wil werken. In de gesprekken

evidence based onderwijs. Wat werkt in de

Bij Veldvest leer ik echter dat burgerschaps-

met de directeur merk ik ten slotte dat zij

kennisoverdracht en de directe instructie aan

vorming een integraal onderdeel is van

de aandachtspunten van de leermonitor en

kinderen? Wat zijn effectieve didactische

onderwijs dat uitgaat van het culturele leren.

de regisseur verbindt met de doelen van de

aanpakken, leerstrategieën en toetsvormen?

Kinderen leren op school een verantwoorde-

school en van Veldvest. Zij geeft mij het

De regisseur houdt mij bij de les van het

lijk mens te worden in de samenleving.

gevoel dat het werk in de klas in direct

constructivisme. Hoe kan ik leerlingen zelf

verband staat met de schoolgemeenschap

steeds meer eigenaar laten worden van hun

en met Veldvest.

leerproces? Hoe kunnen kinderen onderzoekend, zelf plannend en uiteindelijk ­zelfsturend leren? Ook wijst de regisseur

> 19

rubriek

Jos de Mönnink

Concrete rollen

Levendige professionele cultuur

Terug in gesprek met Jos de Mönnink. Hij

Deze professionele cultuur was er niet

Net anders en praktischer dan Biesta

introduceerde de drie rollen die hij baseerde

zomaar. Jaren geleden is De Mönnink

Leerkrachten die telkens kiezen tussen de

op de drie leertheorieën. Daarmee doet hij

begonnen om de leerkrachten van Veldvest

juiste aandacht voor drie paradigma’s – dat

iets bijzonders dat elke nieuwe leerkracht

meer professionele ruimte te geven.

lijkt op wat Gert Biesta zegt over het balan-

meteen zal opvallen. Op organisatorisch

Hij begon met hen stimuleren om zelf het

ceren tussen kwalificatie, socialisatie en

niveau verbindt hij drie abstracte theorieën

onderwijs vorm te geven vanuit onderwijs-

persoonsvorming. Toch is er verschil.

over leren met drie concrete rollen in de

pedagogische motieven: waarom doe je wat

Volgens Biesta is het uiteindelijke peda­

organisatie. De structuur van die drie rollen

je doet? Dit werd erg gewaardeerd, maar

gogische doel van onderwijs dat leerlingen

geeft vervolgens richting aan een bepaalde

niet alle leerkrachten benutten deze profes-

als subject in de wereld komen. Voor De

professionele cultuur. Er ontstaat een

sionele ruimte vanzelf. Ook miste er soms

Mönnink moeten de leerlingen net als de

professionele cultuur die gebaseerd is op

theoretische onderbouwing. Vandaar dat hij

leerkracht de drie paradigma’s als eigen

pedagogisch denken over onderwijs.

drie jaar geleden de drie rollen introduceerde

perspectieven op de werkelijkheid leren

Een cultuur waarin elke leerkracht denkt

en medewerkers daarvoor ging werven

kennen. Het empirisme leert hen ‘de wereld

en handelt vanuit drie leertheorieën of para-

en professionaliseren. Sindsdien is er een

der dingen’ kennen, het constructivisme ‘de

digma’s, zoals ze deze ook noemen bij

levendige professionele cultuur binnen

wereld van henzelf’ en het culturele leren ‘de

Veldvest. Voert de leerkracht hiermee in

Veldvest. Een cultuur die veel vraagt van

wereld der mensen’. De Mönnink toont zich

opdracht van de bestuurder en directeur

leerkrachten, zoals continu reflecteren, een

hierin een cultuurpedagoog in de school

uit wat goed onderwijs is? Neen, zegt De

actieve studiehouding en goed onderbouwd

van zijn leermeester Jan Dirk Imelman.

Mönnink, omdat elke leerkracht in de eigen

onderwijspedagogisch denken en handelen,

Bovendien is De Mönnink door het introdu-

professionele ruimte zelf de keuze maakt

maar ook veel professionele vrijheid,

ceren, bij wijze van methodische suggesties,

aan welk paradigma op welk moment

vreugde en vertrouwen geeft. Zo starten alle

van de drie rollen praktischer dan Biesta.

aandacht besteed moet worden. De leerkracht

directeuren, leermonitoren en regisseurs dit

Ook daarmee treedt hij in de voetsporen van

kiest dus zelf wat wanneer nodig is in de

schooljaar met een studiedag waarop ze

Imelman, die ooit stelde: “Niets is praktischer

totale leerontwikkeling van het kind en de

met elkaar leren en doelen bepalen.

dan een goede theorie.”

groep. De Mönnink noemt dat een eclec­

Externe deskundigen zijn daarbij niet of

tische professionele cultuur. Alle drie para-

nauwelijks meer nodig. Zo ziet De Mönnink

digma’s zijn daarin nodig, sterker, volgens

dat ook het liefst. Net zoals hij als bestuurder

De Mönnink is voorwaarde voor het

vooral hitteschild wil zijn voor leerkrachten

constructivisme en het culturele leren dat

tegen alles wat van buiten de school op het

de empirische leerresultaten op orde zijn.

onderwijs afkomt vanuit overheid en samen-

Daarmee waarschuwt hij meteen om niet

leving. Onderwijs heeft een eigen intrinsieke

eenzijdig te kiezen tussen leerlinggericht of

(cultuur)taak.

opbrengstgericht werken.

20

•

opinie Tekst: Freek Pardoel

Passend onderwijs maakt werken in het onderwijs de moeite waard “Afbranden die school” voegde de leerling toe nadat hij op mijn verzoek de ingang van de school gewezen had. Binnen vertelde de leiding dat deze cluster4-leerling even buiten aan het afkoelen was met een opdracht. “Hij zit hier net en heeft al twaalf scholen versleten, dus het is even wennen voor hem. Maar binnen een paar weken voelen de leerlingen zich juist bij ons thuis en halen ze dat diploma.” De mooie kant van passend onderwijs is dat leerlingen

doen niets af aan de breed gedragen wil deze vernieuwing

die extra zorg nodig hebben maatwerk dicht bij huis

tot een succes te maken. Daarvoor is tijd nodig. Zo is

krijgen als dat kan, maar indien nodig terechtkunnen

het laatste woord over de logica achter de verevening,

bij de specialisten in het speciaal onderwijs. Dat brengt

als zou Nederland er overal hetzelfde uitzien, nog niet

taakveranderingen mee zowel in regulier als speciaal

gezegd en ook een nieuwe bekostigingssystematiek

onderwijs. De inzet van het personeel kan niet genoeg

voor lwoo en pro is een majeure opgave.

geprezen worden. Solidariteit is niet: wat zorg inkopen via specialisten, maar zit in alles wat je doet en de wil

Intussen gaat het in de Tweede Kamer te weinig

om dat te doen.

over dat wat allemaal al in een paar jaar verbeterd is.

Op de werkvloer merk je nu veel enthousiasme om leer-

In Den Haag debatteert men over ijkpunten zoals

lingen nog beter de steun te geven die ze nodig hebben.

­thuiszitters, dalende leerlingenaantallen voor speciaal

Natuurlijk is het een hele opgave voor de leraren om

onderwijs en het terugdringen van bureaucratie. Zaken

meer dan in verleden kennis te hebben van zorgproble-

waarvoor zeker een oplossing moet komen, maar die

matiek. Signaleren en kiezen tussen zelf begeleiden of

nu de overwegend positieve stemming temperen. Laten

experts erbij betrekken… het valt niet mee.

we ervoor waken dat de nieuwe solidariteit de kop in

Ik hoor ergernis bij ervaren docenten die cursussen

wordt gedrukt. Passend onderwijs vraagt nu eenmaal

moeten volgen en zeggen het allemaal al te weten. En

een extra inspanning voor die leerling die extra zorg

het is lastig voor de werkgever, want wat is nu een echte

nodig heeft. Maar juist dat maakt dat het de moeite

verbetering en hoe verantwoord je dat het personeel

waard is om te werken in het onderwijs.

verschillende zorgbehoeften herkent? Passend onderwijs,

•

kortom, leidt ook tot druk op professionalisering en een hogere werkdruk. Dat zijn de schaduwkanten. Maar die

21

Fotografie: Shirley Born

WHAT’S IN A NAME?

Van links naar rechts: Megan, Rachel, Amber en Abigail

22

what's is a name

Achter de naam van een school gaat een verhaal schuil. In deze rubriek zoeken leerlingen uit wat dat verhaal is. Deze keer: Megan, Rachel, Amber en Abigail van basisschool Mijn Spoor in Heerlen.

Vroeger, hier in Heerlerheide in Zuid-Limburg,

gebracht. Het is ook Mijn Spoor omdat ieder

was de oude steenkolenmijn Oranje-

kind zijn eigen spoor mag volgen in het

Nassau III. Je ziet er op school nog een

onderwijs.”

overblijfsel van: in de zitkuil op de speelplaats was de oude liftschacht. Je ziet het aan de

Uit welke namen werd gekozen?

aluminium herdenkingsplaat, die in de zitkuil

“Eerst mocht iedereen een naam bedenken

is aangebracht. Sommige kinderen zitten en

en inleveren bij de werkgroep. De werk-

spelen in de kuil. In de 70-er jaren werd de

groep heeft toen tien namen uitgezocht en

steenkoolmijn afgebroken en in 1980 werd

de leerkrachten mochten toen de, volgens

er een nieuwe wijk gebouwd: de Rennemig.

hen, beste drie opschrijven. Toen mocht

In 1982 kwamen er twee nieuwe scholen

ieder kind een stem uitbrengen op een

op de plek waar de mijn stond. Een van

naam en uit eindelijk kreeg Mijn Spoor de

de scholen was een openbare school en

meeste stemmen.”

de andere een katholieke school: Obs de Piramide en Bs De Schacht. Na 32 jaar werden ze samengevoegd tot Basisschool Mijn Spoor. En nu heeft Mijn Spoor 315 leerlingen.

INTERVIEW MET JUFFROUW MARGO VAN BS DE SCHACHT

INTERVIEW MET MEESTER VINCENT VAN OBS DE PIRAMIDE Wat vindt u van de nieuwe school? “Ik vind het een leuke school en ik vind het fijn dat er veel kinderen op zitten.”

Hoe is Mijn Spoor ontstaan?

Vindt u dat de lessen veel veranderd

“Iedereen mocht een naam bedenken voor

zijn? “Nee, niet echt.”

de ‘nieuwe school’ en een werkgroep heeft alle namen bekeken en voor Basisschool

Wilt u dat er nog iets veranderd wordt?

Mijn Spoor gekozen. De naam doet denken

“Ja, ik vind dat de kinderen nog meer les

aan het mijnspoor dat vroeger op de plek

kunnen krijgen op hun eigen niveau.”

lag waar de school nu staat. Over het mijn­ spoor werden de kolen door heel Nederland

23

Verus verdiept

Geruchten of waarheid?

In actuele discussies worden veel praatjes verkondigd. “Duizend geruchten door elkaar, valse en ware, die een stroom aan praatjes rond doen waaien”, schreef Ovidius al. Verus Magazine zoekt uit waar het echt om gaat. Het praatje deze keer: breinleren. Nico Dullemans geeft zijn visie, Taco Visser reageert. 24

Verus verdiept Tekst: Nico Dullemans en Taco Visser (kader), adviseurs identiteit bij Verus | Fotografie: Shutterstock

Verus verdiept: Breinleren

De belofte van breinleren: onderwijs als controlekamer? Breinleren, neurodidactiek, neuropedagogiek: bij wie lesgeven maar een moeizame bezigheid vinden, zullen deze nieuwe woorden als muziek in de oren klinken. Stel je voor dat op iemands hersenplaatje de aanknopings­ punten voor de leraar te zien zouden zijn. Dat zou pas echt ‘passend onderwijs’ betekenen. Nu is onderwijs nog een maalstroom van omstandig­ heden, die min of meer invloed hebben op zijn uitkomst. Zal dat alles straks veranderen in een controlekamer, dankzij de neurobiologie?

Werkende weg

“Meteen is een groot deel van je problemen

moe, want door de kleine porties zijn ze zich

Ooit zijn mensen met onderwijs begonnen,

opgelost.” In die tijd, toen lijfstraffen nog

niet bewust van de inspanning en bereiken

aanvankelijk in kringen van de elite, hoewel

gebruikelijk waren, vond hij dat de leraar

ze niettemin de beste resultaten.”

die nog door Erasmus moesten worden

eerst de genegenheid van de kinderen

En zo werd onderwijs ontwikkeld, door

aangespoord om hun leraren beter te

moest winnen. “Zo gaan ze geleidelijk in

volwassenen die nadachten over een goede

belonen. Zij betaalden hun stalknechten

plaats van angst spontaan ontzag voelen,

lesmethode. Zij keken goed naar jonge

meer, want het houden van paarden werd

wat veel meer uithaalt dan vrees.”

mensen en lieten hun gevoel spreken.

belangrijker geacht dan het onderwijs aan

Ook de didactiek had zijn aandacht:

Werkende weg werden zij beïnvloed door

hun kinderen.

“Via aangepaste leerstof die stap voor stap

wetenschappelijke inzichten, de opbrengsten

In zijn De opvoeding van kinderen onderkent

en als het ware spelend wordt aangereikt,

van de ontwikkelings- en leerpsychologie.

Erasmus de weerbarstigheid van onderwijs.

zullen de leerlingen stilaan wennen aan

Aan de lerarenopleidingen paste men

Maar begin in ieder geval met liefde, stelde hij.

grotere gehelen. Toch voelen ze zich niet

de lesprogramma’s daarop aan: minder

> 25

vakinhoud, meer psychologie en didactiek.

Onderwijs versnellen

­daarmee nog niet geworden. ‘Breinleren’

Veel veranderde er niet op school, of het

Dat overzicht van Hattie heeft hopelijk zijn

is dus nogal een misleidend woord.

moet de individualisering zijn geweest, die

weg naar de scholen gevonden, maar nog

Maar er is meer. Ik wees hiervoor al op

tot gevolg heeft gehad dat leerlingen tegen-

voordat we daarvan kunnen profiteren,

onderwijspraktijken die werkende weg zijn

woordig veel meer als persoon gekend en

is er alweer een nieuwe belofte gedaan

ontstaan, en op wetenschappelijke onder-

gewaardeerd worden.

om sneller te kunnen werken, nu door

bouwingen. Maar waartoe is dit alles? Welke

neuro­­wetenschap.

bedoelingen hebben wij met onderwijs?

Effectief onderwijs

“Die man of vrouw heeft een goed stel

Erasmus wil dat wij liefde voor kinderen

Maar wat werkt nu wel in het onderwijs en

hersens”, zeggen we wel, meestal niet

voelen. Ik neem aan dat deze vroege humanist

wat niet? Die vanzelfsprekende vraag is

zonder jaloezie. Hoe gaat het eraan toe

de persoon van het kind voor ogen had.

moeilijk van een wetenschappelijk antwoord

onder zijn of haar hersenpan en die van

Dat het de bedoeling is dat elk kind geholpen

te voorzien. Dit komt door het duizeling­

anderen? Dankzij hersenonderzoek is

wordt tot een persoon uit te groeien.

wekkend aantal factoren dat betrekking heeft

bekend hoe bijvoorbeeld het werkgeheugen

En zo zijn er dus drie aspecten waarmee de

op de leerling en zijn milieu, het leraren-

verloopt, aldus Eveline Crone, bekend van

leraar van doen heeft: onderwijspraktijken,

korps, de cultuur en geschiedenis van het

het boek Het puberende brein. Zij is zo’n

wetenschappelijke onderbouwingen en

land – noem maar op.

hersenonderzoeker. Nu wij het werkgeheugen

bedoelingen van onderwijs. De Franse

Intussen is er zeer veel proefondervindelijk

kennen, is het nodig om díe kennis in het

pedagoog Philippe Meirieu spreekt van

onderzoek gedaan naar de effectiviteit van

onderwijs te gebruiken, lees ik op een site

polen die door de leraar in samenhang

het lerarengedrag. De Nieuw-Zeelandse

van Universiteit Leiden. “Wanneer moeten

moeten worden gebracht, want alle drie zijn

wetenschapper John Hattie deed een

we welke informatie aanbieden aan welk

nodig voor goed onderwijs. Alleen aandacht

manmoedige poging om daarvan een over-

kind?” Dat is nu de vraag, volgens haar.

voor praktijken en wetenschap (zonder

zicht te maken. Van meer dan 800 meta-

Voor de beantwoording wil zij de hulp

bedoelingen) veroorzaakt blindheid. Alleen

analyses van ruim 50.000 empirische onder-

­inroepen van de onderwijskunde.

bedoelingen en wetenschap (zonder praktij-

wijsonderzoeken, waar bij elkaar meer dan

Van Hattie, zeg maar.

200 miljoen leerlingen bij betrokken zijn

ken) leidt tot onvermogen. Alleen bedoelingen en praktijken (zonder wetenschap) betekent

geweest, heeft hij 138 factoren afgeleid

Instabiele samenhang

ideologie.

die een verschillend effect hebben op de

Daarmee heeft Crone de grens van het

De leraar voert dus een huishouden van drie

prestaties van leerlingen.

hersenonderzoek aangegeven. Dat kan

polen. Een samenhang, die volgens Meirieu

Hattie zocht naar factoren die meer of

liefde (nu anders dan Erasmus bedoelde) in

“altijd instabiel zal [blijven], omdat er van alle

minder op leerprestaties inwerken. De relatie

de hersenen traceren aan de hand van de

drie de zijden vragen komen en aan alle drie

tussen beide heeft hij in een waarde uit­-

neurotransmitter oxytocine, maar de ervaring

de zijden weerstand moet worden geboden.”1

gedrukt, de ‘effectsterkte’. Zo is de effect-

van verliefdheid is daarmee nog niet begrepen,

Dit is volgens hem een plicht van de leraar,

sterkte van ‘helder uitleggen’ 0.75, die van

aldus Patricia Churchland (een neurofilosoof)

om ruimte voor de persoon van het kind te

‘feedback’ 0.73 en die van ‘huiswerk’ 0.29.

in een vakblad. “Psychologie is ook

kunnen maken.

Hattie legt de grens bij 0.4. Waarden daar-

­ontzettend belangrijk: die legt gedrags­

boven noemt hij een gewenst effect.

patronen bloot, en alleen daarmee kunnen

Daaronder gaat het om gewone effecten

we betekenis geven aan processen in het

van het volgen van onderwijs en onder 0.2

brein.” Hoewel hersenen “causale machines”

gaat het volgens hem om effecten die

zijn, is het mogelijk deze beter te leren

veroorzaakt worden door de ontwikkeling

gebruiken, bedoelt ze te zeggen. Maar

om weerstand te bieden, Culemborg:

die kinderen nu eenmaal doormaken.

minder complex is zoiets als onderwijs

Uitgeverij Phronese, 2016.

26

1

Philippe Meirieu, Pedagogiek. De plicht

Verus verdiept

Wat geeft de hersenwetenschap toch zo’n aura van onoverwinnelijkheid?

Tekst: Taco Visser

NIETS NIEUWS ONDER DE ZON Relativering is nodig om overspannen verwachtingen over de bijdrage van hersenwetenschap aan onderwijs te temperen. Alsof deze wetenschap de hedendaagse alchemie moet worden die de steen der wijzen zal opleveren. Nuchterheid is geboden, om bij brein­ leren of neurodidactiek de balans tussen natuur en cultuur te behouden. Vanzelfsprekend moeten leraren (natuur) wetenschappelijke inzichten bruikbaar

proberen te maken voor onderwijs. Zoals

Dullemans eerder aangeeft, is wetenschap één van de drie domeinen die het peda­ gogische vakmanschap van leraren

­beïnvloeden. De andere zijn de praxis die onderwijs is en de keuzes die leraren

maken inzake de bedoelingen van onder­ wijs. Onderwijspraktijk en -doelen, twee

cultuurfenomenen dus. En zo oordeelt de

­handelen in zijn complexe pedagogische

dopamine aan. Hierdoor nemen pubers

risico’s, wat nuttig is voor hun noodzakelijke exploratie. Maar het zorgt ook voor dis­-

praktijk en om zijn handelingsrepertoire te

balans tussen emotie en ratio, terwijl hun

schappen, (leer)psychologie, (vak)didactiek

Pubers hebben daarom ondersteuning van

vergroten. Maar zo zijn er ook vakweten­

en geesteswetenschappen. Wat geeft

hersenwetenschap nu toch zo’n aura van onoverwinnelijkheid? Ze heeft dat aura

volgens mij gekregen doordat ze meelift op

het welvaartssucces van natuurwetenschap en techniek. Als in de medische weten­

schap scans helpen om ernstige ziektes te

genezen, waarom zou een hersenscan dan leerproblemen niet kunnen verhelpen? En

als we hersenprocessen voor ‘onthouden’

neocortex tegelijkertijd nog onvolgroeid is. volwassenen nodig, bijvoorbeeld bij leren plannen en omgaan met complexe

emoties. Ook zijn pubers daardoor vatbaar

voor kortetermijnbeloning en complimenten. Allemaal nuttige onderzoeksuitkomsten,

maar elke leraar en (onderwijs)pedagoog weet dit allang. Waar hersenwetenschap recent de ‘natuur’ van de jonge mens nauwkeurig onderzoekt, proberen de

geestes­wetenschappen, zoals de (cultuur)

zouden kunnen detecteren, vallen leer­

pedagogiek en de klassieke (reform)peda­

Of zoals Dullemans zegt, valt het onderwijs

en de praktijken van onderwijs te verstaan.

processen dan misschien te beheersen? dan misschien echt passend te maken?

Voor de één is dat Utopia, een ander gruwt

ervan. Maar valt er iets tegenin te brengen?

leraar in elke onderwijssituatie welke

Prediker

en welke praktijkkennis en intuïties nodig

De moraal uit het eerste hoofdstuk van dit

gogen, al twee eeuwen lang de ‘cultuur’ Ook nemen leraren zulk leerlinggedrag

waar in de (culturele) onderwijs­praktijk.

Interessant is verder dat deze uitkomsten bevestigen dat cultuur en natuur samen opgaan: volwassenen stimuleren het puberbrein.

wetenschappelijke instrumenten en inzichten

De houding van Prediker biedt soelaas.

zijn om de onderwijsdoelen te realiseren

Bijbelboek is dat er niets nieuws onder de

Cultuurwezens

taten van hersenwetenschap ten aanzien

eeuwige natuur-cultuurdebat inzake onder­

die in zijn (onderwijs)cultuur nagestreefd worden.

Utopia Hersenwetenschap is daarbij één van

de wetenschappen die de leraar kennis en instrumenten kan verschaffen om te

zon is. Wanneer je dit toepast op de resul­

Relativeren dus. Dit om de balans in het

van onderwijs, dan blijkt deze les ook hier

wijs en opvoeding te behouden. En om

op te gaan. Volgens hersenwetenschappers zorgen bijvoorbeeld neuronen in de

amygdala voor een groeispurt van het

puberbrein, en maakt het puberbrein extra

leraren en leerlingen als zelf begrijpende,

creatief denkende, invoelende, handelende, oordelende en verantwoordelijke cultuur­ wezens hoog te houden.

•

27

21 -eeuwse vaardigheden: meer dan economie en ICT e

Pieter Baay

Is het een hype? Een vaag concept ingegeven door marktdenken? Of zijn er toch goede redenen om over ‘21e-eeuwse vaardigheden’ te spreken? Koen Vos en Pieter Baay betogen dat laatste. “De jongere van nu moet zijn eigen pad vinden, en scholen kunnen daarbij helpen door aandacht voor morele vaardigheden en ethiek.”

Koen Vos

Tekst: Anton de Wit

“Ik ontmoet ruwweg twee houdingen in het

persoonlijk eigenlijk het minst interessant.

dit punt bevraagd. Niet enkel het ministerie

onderwijsveld wanneer ik over 21 -eeuwse

Ook omdat daar altijd al alle aandacht naar

van OCW, maar ook dat van Sociale Zaken

vaardigheden spreek”, vertelt Pieter Baay,

uitgaat. Maar als het bijvoorbeeld gaat over

en Werkgelegenheid ziet de relevantie van

als onderzoeker verbonden aan het

mediawijsheid, komt ook de vaardigheid van

21e-eeuwse vaardigheden, of ‘werknemers-

Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ECBO).

kritisch denken om de hoek kijken, wat ik

vaardigheden’. Jongeren komen in een wereld

“Sommige schoolteams zien de meerwaarde,

veel boeiender vind.”

terecht waar veel snel verandert, zo heeft

willen het avontuur aangaan. Maar er is

Vos: “Ik ben het met de filosofe Joke Hermsen

onze minister van Onderwijs ook gezegd, we

natuurlijk ook weerstand. Men ziet het als een

eens, die eens opmerkte dat deze tijd niet

moeten hun handvatten geven om daarmee

vaag concept, de zoveelste hype. Sommige

om ‘iPadscholen’ vraagt, maar om ‘Hannah-

om te gaan, om kritisch te leren denken.

leraren denken: het zal mijn tijd wel duren.

Arendtscholen’. Er moet, vind ik, op scholen

Dat is niet enkel economisch gedreven. Het

Of men zegt: in onze sector is dat echt niet

ruimte zijn voor zingeving en filosofie, voor

gaat erom: hoe vind je je weg in de samen­

aan de orde. Ik moet ze leren lassen, zegt een

verbeelding en creativiteit, voor ‘trage

leving? Waar vind je houvast? Vroeger was

techniekdocent dan, de rest zal allemaal wel.”

vragen’. We zijn er in het onderwijs niet voor

het duidelijker: er waren zuilen, je pad was

e

de promotie van het dikke ik, we moeten een

min of meer voor je uitgestippeld. Dat is nu

Korrel zout

gerichtheid op de ander cultiveren. Een chris-

veel minder het geval. De jongere van nu

Er is dus ook scepsis over het concept van

telijke school kan daarbij prima aanknopen

moet zijn eigen pad vinden, en daarbij dus

‘21e-eeuwse vaardigheden’. Identiteits­

bij ‘eerste-eeuwse vaardigheden’, zoals

zijn eigen waarden ontdekken. Scholen,

adviseurs Nico Dullemans en Taco Visser van

naastenliefde en onbaatzuchtigheid.”

zeker ook christelijke scholen, kunnen daarbij

Verus deden in het maartnummer van Verus

Ook het verwijt dat de discussie over

helpen door aandacht te schenken aan

Magazine een duit in het zakje door te stellen

21e-eeuwse vaardigheden slechts door

morele vaardigheden en ethiek.” Baay en Vos

dat het slechts door fatalistisch marktdenken

economische overwegingen wordt ingegeven,

zien het als hun taak om, vanuit onderzoek

gedreven wordt – kort gezegd: we moeten

wijst Koen Vos daarom resoluut van

en praktijk, docenten daartoe handvatten

meedoen met de laatste modes om onze

de hand. “Wij hebben als school een kwalifi-

te bieden.

economie te laten overleven.

cerende taak, en dan heb je inderdaad te

Baay: “Ik snap de kritiek wel, en ik ben zelf

maken met wat het bedrijfsleven van ons

Een vuur ontsteken

ook sceptisch. Vooral de term ‘21 -eeuwse

vraagt: wat moet een leerling weten en

Overtuigen zij daarmee de sceptische leraar,

vaardigheden’ vind ik ongelukkig gekozen,

kunnen? Maar we hebben ook een socialise-

die zijn leerling enkel zonder poespas wil leren

want die suggereert dat het om iets nieuws

rende taak, en ik neem dat zeer serieus. Het

lassen? Vos: “Uiteindelijk wel, denk ik. Vraag

gaat. Dat moet je met een korrel zout nemen,

is nooit zonder meer ‘u vraagt, wij draaien’,

die leraar: wat vind je belangrijk in het onder-

we vinden het wiel niet opnieuw uit.”

wij prikkelen leerlingen ook om kritisch te

wijs? Natuurlijk zal hij dan zeggen dat het

“De vaardigheden waar we het over hebben

denken, creatief te zijn, enzovoort.”

belangrijk is dat leerlingen leren lassen, maar

e

zijn inderdaad niet nieuw”, valt Koen Vos hem

hij zegt ook: dat ik op een goede manier

bij. Vos is opleidingsmanager bij ROC Friese

Waarden en grondhouding

contact heb met leerlingen, dat ik ze kan

Poort in Emmeloord en ontwikkelt daar

Vos haalt een A4’tje tevoorschijn waarop het

ondersteunen in hun totale ontwikkeling.

lesmethodes om deze vaardigheden in het

zogeheten KSAVE-model wordt uitgelegd,

Onderwijs, zo heb ik eens gelezen, is meer

onderwijs te implementeren. “Het draait om

waarmee de 21e-eeuwse vaardigheden nader

dan het vullen van een vat, het gaat ook om

aloude vaardigheden als creativiteit, kritisch

uitgewerkt kunnen worden. De afkorting

het ontsteken van een vuur. Elke leerkracht zal

denken, samenwerken, communicatieve en

staat voor knowledge (kennis), skills (vaardig-

dat beamen. Alleen maar kennis overdragen

sociale vaardigheden, enzovoort. Wat nieuw

heden), attitude (houding), values (waarden),

is niet genoeg, zeker niet in deze tijd.”

is, is de wijze waarop ze aan elkaar verbon-

ethics (ethiek).

den worden. Er zijn nu eenmaal ontwikkelin-

“Het gaat dus niet louter om kennis en vaardig­

gen in de samenleving, die om een ander

heden die de markt vraagt, maar ook om de

cluster van vaardigheden vragen. Dat is zeker

houding die je erbij cultiveert, de waarden die

geen hype. Het nadenken daarover is al tien,

eronder liggen, en om professionele ethiek.

vijftien jaar aan de gang. Evenmin is het vaag,

Overigens: dat staat niet per se haaks op wat

het is heel concreet toepasbaar.”

de markt wil, ook bij veel bedrijven en organisaties leeft heus het besef dat het om méér

Eerste-eeuwse vaardigheden

dan economie gaat. Momenteel begeleid ik

Een vooroordeel dat Vos en Baay ook vaak

bijvoorbeeld een grote zorginstelling bij de

tegenkomen, is dat 21 -eeuwse vaardighe-

ontwikkeling van een training voor personeel,

den vooral betrekking hebben op ICT en

en daar zei men spontaan: ‘Het moet óók

mediawijsheid. “Natuurlijk is dat er een onder-

over bedrijfsethiek gaan, en waarden en de

deel van, maar het is zeker niet het belangrijk-

grondhouding waarmee wij ons werk doen’.”

ste”, zegt Baay. “Digitale vaardigheden vind ik

Baay: “Ook vanuit de politiek worden wij op

e

29

NIEUWSPLEIN 20 t/m 26 maart: Week van de HOOP

Appelboom hebben? Verus staat voor hoop en vertrouwen in de

Verus geeft een appelboom cadeau aan alle Nederlandse scholen die zich

toekomst. Voor onszelf en onze kinderen.

aansluiten bij Schools500reformation. Dat is het wereldwijde netwerk van

Daarom organiseren we van 2017 de Week

christelijke scholen rond de viering van 500 jaar Reformatie in 2017.

van de HOOP. Als we allemaal onze hoop

Meld ook jouw school aan op schools500reformation.net, laat het ons

uitspreken maken we samen het verschil.

weten en krijg een appelboom. 28 Nederlandse scholen gingen je voor.

Met een landelijke campagne gaan we de

Mailen kan naar Anneke Uyterlinde, [email protected].

boodschap van HOOP delen.

De leraar die mijn leven veranderde

mm_WT.indd 1

02-06-16 16:38

“Er waren docenten en rectoren die me met soms maar één zin op de been hebben gehouden en ervoor hebben gezorgd dat ik geworden ben wie ik nu ben”, zei Gor Khatchikyan, voormalig vluchteling uit Armenië, op VERUS 2016. Johan Goossens schreef een boek over zulke leraren: De leraar die mijn leven veranderde. Een eerbetoon aan het onderwijs en aan die ene persoon die alles anders maakte. Met verhalen van onder andere Japke-d. Bouma, Peter Buwalda, Philip Huff, Caroline van Keeken, Rick de Leeuw, Alma Mathijsen, Jan Siebelink, Martijn Simons, Manon Uphoff, Thomas Verbogt, Leon Verdonschot en Tommy Wieringa. Johan Goossens (2016). De Leraar die mijn leven veranderde. De Bezige Bij.

30

nieuwsplein

Week van het katholiek onderwijs 2016 in het teken van hoop

Nostalgie aan de muur

De tweede week van november is de Week van het katholiek onderwijs. Dit jaar staat die in het teken van Hoop. Leerkrachten kunnen teken van hoop zijn – door er voor hun leerlingen te zijn en hun toekomst. En op katholieke scholen zijn praktijken van hoop te vinden. Van 7 tot 11 november 2016 worden die mensen en praktijken van hoop onder de aandacht gebracht, met elkaar gedeeld en gevierd.

Materialen Katholieke scholen ontvangen deze maand ­materiaal dat hen ondersteunt om zelf tekens van hoop te zijn. Het materiaal bevat een veelheid aan praktische suggesties om in de klas en in de school met het thema hoop aan de slag te gaan. Voor dit materiaal en meer informatie, kijk op www.nksr.nl. 100 euro ben je er op Marktplaats zo voor kwijt: oude schoolplaten zijn in. Ze hangen aan de muren van hippe koffietentjes en gaan voor de hoofdprijs over de toonbank bij interieurwinkels. De Vlaming Pieter de Knock begon een paar jaar geleden schoolplaten te verzamelen en bezit er nu meer dan tweeduizend. Intussen heeft hij er een goede handel aan en maakte het boek Wereld aan de wand – De mooiste schoolplaten en schoolkaarten 1890-1975.

De Masterclasses waarden­ gedreven bestuur en toezicht gaan weer van start

De hipsters die nu grof geld neerleggen voor de soms prachtig gedetailleerde kaarten, zijn veelal van de generatie die De Sloot, Bos- en Weide­ vogels of De Vruchten niet meer in het school­ lokaal hadden hangen.

Succesvol besturen van en toezicht houden op een christelijke of

Maar wie zin heeft in een middagje nostalgie,

katholieke onderwijsinstelling kent veel dimensies. Speciaal voor

gaat naar www.oudeschoolkaarten.be.

onze Verus-leden hebben we 7 masterclasses ontwikkeld waarin de verschillende aspecten van het besturen en toezicht houden behandeld worden. Op 15 november is de eerste bijeenkomst. Aanmelden kan nog! Kijk op www.verus.nl/masterclasses voor meer informatie.

31

rubriek kwestie juridische

Tekst Emmanuel Naaijkens in samenwerking met mr. Kees Jansen, jurist bij Verus

OPENHEID

KAN BOTSEN

MET PLICHT

TOT GOED

WERKGEVERSCHAP Als je als bestuur van school of instelling onverwacht wordt geconfronteerd met een gevoelige kwestie, waarvan je weet

Openheid is geboden bij gevoelige interne kwesties waarbij een werknemer is betrokken. Maar dat vereist wel grote zorgvuldigheid wegens de plicht tot goed werkgeverschap.

dat die publicitair veel stof doet opwaaien, wat is dan de beste

van dit besluit: ‘Het proefschrift van [naam] heeft op de valreep niet de toets der kritiek doorstaan’. Er volgde kort daarna een tweede persbericht met als kop ‘Integriteitsonderzoek naar

mediastrategie? Je stilhouden in de hoop dat de pers er geen lucht

onvolkomenheden proefschrift’. De media beschreven vervolgens de

van krijgt? Het risico van deze opstelling is dat als de affaire toch

vrouw als een wetenschapper die die naam eigenlijk niet verdiende.

uitlekt, je het verwijt kunt krijgen de zaak in de doofpot te stoppen.

Het onderzoek wees later uit dat het proefschrift op enkele punten

Om dat laatste te voorkomen, en om greep te houden op het nieuws,

tekortschoot, maar dat er van schending van de wetenschappelijke

zou je als bestuur voor het offensief kunnen kiezen en zelf wereld­

integriteit geen sprake was. De promovenda voelde zich door de

kundig maken wat er intern speelt. Maar die laatste benadering is voor

werkgever in haar goede naam en eer aangetast. Ze vorderde bij de

een bestuur, in zijn rol als werkgever, ook niet zonder haken en ogen.

kantonrechter financiële genoegdoening van de universiteit, omdat

Op een universiteit stond een promovenda op het punt haar doctors-

die gehandeld had in strijd met goed werkgeverschap. De kanton-

titel te ontvangen. Maar met de plechtige zitting in het vooruitzicht

rechter wees de vordering toe. Hij stelde vast dat de universiteit

meldde zich een klokkenluider bij de decaan van de betrokken faculteit

vroegtijdig, nog vóór een onderzoek had plaatsgevonden, én zonder

en bij de ombudsman Wetenschappelijke Integriteit, met de klacht dat

overleg, door middel van persberichten met de kwestie naar buiten

de promovenda had gesjoemeld met haar onderzoek. En sinds de

was getreden. En zich daarbij in bewoordingen had uitgelaten die

affaire Diederik Stapel, de Tilburgse hoogleraar die onderzoeksdata

negatief waren voor de promovenda. Daarmee was de vertrouwelijk-

verzon, beginnen dan de alarmbellen te rinkelen. Ook als de klokken-

heid geschonden. Met zijn handelwijze had het bestuur tevens

luider, zoals in dit geval, absoluut anoniem wilde blijven.

onrechtmatig gehandeld ten aanzien van de promovenda. Een eis

Het bestuur van de universiteit liet er geen gras over groeien en

voor vergoeding van immateriële schade wees de rechter gedeeltelijk

schortte de promotie op, in afwachting van een onderzoek dat klaar-

toe, omdat de werkgever niet voor alle (negatieve) publiciteit verant-

heid zou moeten brengen over de juistheid van de beschuldigingen.

woordelijk was. De vordering voor geleden materiële schade verwees

De buitenwereld werd in een kort persbericht op de hoogte gebracht

de rechter naar een schadestaatprocedure.

•

Heeft u vragen over dit onderwerp? Of over andere juridische zaken? Onze juristen staan u graag te woord. Neem contact op met de ­juridische helpdesk van Verus, 0348 74 44 60, [email protected]. 32

ledenvoordeel

LEDENVOORDEEL: ARBEIDSONGESCHIKTHEIDS­VERZEKERINGEN

Kiezen tussen eigen­ risicodragerschap en UWV

LED voo EN rdee l

verschillend wat ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid betreft. Grotere scholen binnen Fricolore kunnen tegenvallers bovendien makkelijker opvangen dan kleinere. Daarom ligt dit omslagpunt voor iedere

Tekst: Noël Houben | Fotografie: Thinkstock

school anders.”

Eigenrisicodrager zijn voor de WGA vast én flex of alles rondom arbeidsongeschiktheid onder­ brengen bij UWV: voor die keuze staan scholen de komende maanden. Onderwijscoöperatie Fricolore benaderde Verus voor advies. Inmiddels begeleidt Verus een aanbestedings­ traject voor de schoolbesturen van Fricolore.

Zorgvuldige afweging Fricolore vroeg Verus vervolgens om een Europese aanbestedingsprocedure te ­begeleiden. Het doel: uitvinden tegen welke premie verzekeraars een eigenrisicodragerschap van Ziektewet en WGA willen afdekken. De aanbestedingsprocedure, die Verus en Aon tegen een scherp tarief begeleiden, zal eind oktober zijn afgerond. “Dan zijn ook de premies van UWV bekend”, denkt Rosier.

Fricolore is voor vaste medewerkers al

Eekeringe. “Een lastige afweging: ook

“De scholen binnen Fricolore kunnen dan

eigenrisicodrager voor de Werkhervattings­

omdat de premies nog niet bekend zijn.”

een zorgvuldige, individuele afweging maken: kiezen we voor de winnaar van de

regeling Gedeeltelijk Arbeidsgeschikten (WGA). De scholen voor voortgezet onderwijs

Break-even punt

aanbestedingsprocedure of voor UWV?”

hebben de betaling en begeleiding van

Verus-adviseur verzekeringen Carola van

De quick scan leverde nog een opvallende

arbeidsongeschikte medewerkers onder­

der Meeren voerde in samenwerking met

uitkomst op: de huidige WGA-verzekering

gebracht bij een particuliere verzekeraar.

verzekeringsmakelaar Aon een quick scan

van Fricolore dekt niet alle mogelijke kosten

“We staan nu net als andere scholenorgani-

uit. Hier kwam voor alle bij Fricolore aange-

van arbeidsongeschikte medewerkers af.

saties voor de keuze of we per 1 januari ook

sloten scholen een break-even punt uit: een

“Prettig dat Verus ons hierop heeft gewezen”,

voor flexibele medewerkers eigenrisicodrager

omslagpunt waarbij het voor de betreffende

zegt Rosier. “Het verzekeren van dit

willen worden of voor alles terugkeren naar

school aantrekkelijker is om eigenrisicodrager

uitlooprisico nemen we nu mee in de

UWV”, vertelt directeur-bestuurder Fokke

te blijven of juist terug te keren naar UWV.

aanbestedingsprocedure.”

Rosier van de bij Fricolore aangesloten CSG

Rosier: “De individuele scholen scoren

Heeft u vragen over de WGA en het al dan niet kiezen voor eigenrisicodragerschap? Neem contact op met Carola van der Meeren, 06 218 184 53, [email protected]. 33

‘EEN BREDE BR BETER VOOR H Bastian Ravesteijn wetenschapper, onderzocht de effecten van een latere schoolkeuze op gelijke kansen in het onderwijs

In De Rondvraag stellen wij een vraag of poneren wij een stelling waar betrokkenen uit het onderwijsveld op reageren. Dit keer in De Rondvraag: ‘Een brede brugklas is beter voor het kind’ Tekst: Marijke Nijboer

“Voor de een beter dan voor de ander”

“Te jong voor een selectie” ‘‘Ik ben het met de stelling eens. Kinderen worden nu al op een heel vroege leeftijd geselecteerd voor het

‘‘In Finland pakte het verhogen van de

voortgezet onderwijs. Het aantal

schoolkeuzeleeftijd van het elfde naar

gemengde adviezen neemt af, en

het zestiende jaar goed uit voor kinde-

het aantal brede brugklassen ook.

ren uit gezinnen met lage inkomens.

Dat betekent dat je een oordeel moet

Hun kans op een universitair diploma

vellen over de capaciteiten van leer-

steeg van 6 naar 7,5%. Tegelijkertijd

lingen op tien- of elfjarige leeftijd.

daalde de kans op een universitaire

Allerlei onderzoek toont aan dat dat

opleiding voor kinderen uit gezinnen

bij veel kinderen op die leeftijd nog

met hogere inkomens van 24 naar

niet kan. Het voordeel van de brede

22,5%. Een brede brugklas zorgt dus

brugklas is dat je deze kinderen een

voor een gelijkere verdeling van de

jaar extra de tijd geeft om uit de verf

kansen, maar dat pakt voor het ene

te komen. Vooral de laatbloeiers zijn

kind gunstiger uit dan voor het

erg gebaat bij een meer breed advies

andere. Dit kan verklaard worden

en brede brugklas.’’

doordat de zwakker presterende kinderen er baat bij hebben om langer in de klas te zitten bij goed presterende klasgenoten met stimulerende ouders. Maar het effect werkt blijkbaar ook de andere kant op.’’

34

Rik Grashoff Tweede Kamerlid voor Groenlinks

de rondvraag

RUGKLAS IS HET KIND’ Imke van Houtert 19, oud-leerling De Nieuwste School, Tilburg

Irena Vrecek Rotterdamse moeder van twee scholieren

Carla Faassen rector Gymnasium Beekvliet, Sint-Michielsgestel

“Je leert van elkaar”

“Kind zakt echt niet af in brede brugklas”

‘‘Wij zaten in de eerste twee jaren met

‘‘Mijn dochter zat in een brugklas

vmbo, havo en vwo bij elkaar. In de

met mavo-, havo- en vwo-leerlingen.

derde kwam er een scheiding tussen

Daardoor leerde zij communiceren

‘‘De meeste kinderen kiezen bewust

vmbo en havo/vwo. Ik vind een brede

met allerlei verschillende kinderen. Dat

voor het gymnasium. Velen fietsen

brugklas een goed idee omdat je met

vind ik positief. Zij is daarna naar het

vijftien kilometer om naar onze school

verschillende mensen samenwerkt die

vwo gegaan; ze is echt niet afgezakt

te komen. Als kinderen graag een

allemaal vanuit hun eigen perspectief

door die brede brugklas. Ik vind

gymnasiumdiploma willen halen maar

een onderwerp benaderen. Dat je van

kinderen in de brugklasleeftijd eigenlijk

daar niet het specifieke advies voor

het doen en denken van een ander

te jong om te kunnen bepalen op welk

hebben, staan wij daarvoor open; dan

kunt leren, dat is naar mijn idee de

niveau ze thuishoren. Mijn zoon is een

bespreken we dat. Daardoor hebben

essentie van een brede brugklas.

jonge leerling. Zeker bij zulke kinderen

wij toch een vrij brede instroom: 15%

Daar heb je later bij je vervolgstudie

moet je de tijd nemen. Een brede

heeft een havo/vwo-advies. Kinderen

en in de maatschappij ook plezier van.

brugklas is daarvoor een handige

zijn nog volop in ontwikkeling. Als ze

Ik studeer nu toegepaste psychologie

manier. Zelf kom ik uit Slovenië.

die ambitie hebben en er hard voor

op het hbo en ik merk dat ik ervoor

Daar gaan bijna alle kinderen naar de

willen werken, lukt het hen meestal

opensta om met allerlei soorten

kinderopvang totdat ze op hun zesde

ook om hun diploma te halen.

mensen samen te werken.’’

naar de basisschool gaan. Pas op

Hierdoor hebben wij als categorale

hun veertiende wordt er gekozen voor

school toch grote niveauverschillen in

een middelbare school. Dat vind ik

onze brugklas. Daarom bieden we

een beter moment voor de selectie.’’

extra begeleiding aan kinderen die dat

“Categorale school en tóch een redelijk brede brugklas”

nodig hebben en extra uitdaging aan degenen die dat aan kunnen.’’

•

35

IIDENTITEITSDAG ENTITEITSDAG

KATHOLIEK ONDERWIJS

WOENSDAG

9 NOVEMBER 2016

LANDGOED

DE HORST

DRIEBERGEN WWW.VERUS.NL/IDENTITEITSDAG

VEERKRACHT & HOOP Onmisbaar voor elke professional Met Rinka van Zundert en Bert Roebben, maar ook diverse workshops en de uitreiking van de identiteitsprijs In de kijker 2016. Als professionals in het onderwijs dragen we elke dag bij aan het geluk van kinderen en jonge mensen. Soms is het benodigde evenwicht daarvoor ver te zoeken… Op deze identiteitsdag gaan we hiermee aan de slag, zodat je geïnspireerd en met praktische handvatten huiswaarts gaat.

Gratis voor leden van Verus. Maak de dag mee samen met je collega’s!

Meer informatie Ga voor meer informatie en aanmelden naar verus.nl/identiteitsdag of neem contact op via [email protected].